1
3 “ผืน” (น.) 1. เรียกสิ่งที่มีลักษณะแบนเป็นแผ่น อาจจะม้วนหรือพับได้ อย่าง พรม เสื่อ หนัง และผ้า เช่น ผืนหนัง ผืนธง ผืนเสื่อ ผืนผ้า เป็นต้น 2. เรียกแผ่นดินทั้งหมด หรือส่วนใดส่วนหนึ่ง เช่น ผืนป่า ผืนดิน ผืนน้ำ เป็นต้น “ภู” (น.) ตามพจนานุกรม แปลว่า ดิน, แผ่นดิน, โลก หรืออีกความหมายคือ เนินหินที่สูง ขึ้นเป็นจอม หรือภูเขา ในที่นี้ร่วมถึงการใช้เป็นชื่อต่าง ๆ เช่น ภูพาน, ภูคราม ผืน ภู
5 หนังสือภาพถ่ายเชิงสารคดีเล่มนี้ เป็นส่วนหนึ่งของศิลปนิพนธ์ตามหลักสูตรปริญญาศิลปกรรมศาสตรบัณฑิต หลักสูตรออกแบบนิเทศศิลป์ สาขาวิชาทัศนศิลป์และออกแบบนิเทศศิลป์ คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น, 2566
7 สารบัญ Phu Phan ภูพาน 5 บทนำ 1 Kram คราม 15 Bhukram ภูคราม 23 Anurak อนุรักษ์ 121
1 บทนำ ผ้าย้อมครามของแบรนด์แบรนด์หนึ่งในตำ บลโคกภู อำ เภอภูพาน จังหวัดสกลนคร เป็นลวดลายที่บอกเล่าความ พื้นถิ่นได้ร่วมสมัยอย่างน่าสนใจผ่านวิถีการปักมือ ซึ่งเป็นเทคนิคที่แทบจะไม่มีบนผ้าครามเลยตั้งแต่แรก และแบรนด์ว่านี้ มีชื่อว่า “ภูคราม” ภูครามนั้นเป็นแบรนด์เครื่องแต่งกายจากผ้าฝ้ายย้อมสีธรรมชาติ ที่ให้ความสำคัญกับคุณค่าจากธรรมชาติรอบ ตัวเป็นหลัก ลวดลายที่ปักลงไปบนผ้าแต่ละผืนนั่น ต่างบอกเล่าความรักความหวงแหนในธรรมชาติ วิถีชีวิตและวัฒนธรรม ในชุมชน เพื่ออยากสื่อสารให้ผู้คนข้างนอกหมู่บ้าน ไม่ใช่แค่ตัวจังหวัดสกลนคร แต่ไปไกลถึงต่างประเทศ ได้มองเห็นถึง ความงามตั้งแต่สิ่งเล็ก ๆ ไปจนถึงสิ่งที่ยิ่งใหญ่ ที่ธรรมชาติได้มอบให้ ธรรมชาตินั้นเป็นสิ่งที่ใกล้ตัวมาก ๆ แต่บางครั้งเราอาจจะหลงลืมมันไป หนังสือภาพถ่ายสารคดีเล่มนี้ จึงอยาก พาให้ผู้อ่านย้อนมองความสำคัญของธรรมชาติรอบตัวไปด้วยกัน ผ่านแนวคิดกระบวนการการทำ งานของแบรนด์ภูคราม ในพื้นที่ตำ บลโคกภู อำ เถอภูพาน จังหวัดสกลคร ที่อนุรักษ์วิถีชีวิตและธรรมชาติของเทือกเขาภูพานลงไปในลายปักผ้า ย้อมคราม ชวนให้เราใส่ใจในธรรมชาติ และส่งต่อเรื่องราววิถีชีวิตในบ้านเกิด ให้ผู้คนรุ่นต่อไปได้มองเห็นความงดงามของ ธรรมชาติที่อยู่รอบตัว และไม่ละเลยมันไป กฤษณพงศ์ พุดสี กุมภาพันธ์ 2567
3
5 Phu Phan ภูพาน เทือกเขาภูพาน มีเนื้อที่ประมาณ 415,439 ไร่ หรือ 664 ตารางกิโลเมตร ซึ่งเป็นเทือกเขาหนึ่งของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ครอบคลุม 2 จังหวัด 6 อําเภอ ได้แก่ อําเภอพรรณานิคม อําเภอภูพาน อําเภอกุดบาก และอำ เภอเมือง จังหวัดสกลนคร อําเภอสมเด็จ และอําเภอ ห้วยผึ้ง จังหวัดกาฬสินธุ์ มีความสูงอยู่ระหว่าง 200 - 567 เมตร จากระดับนํ้าทะเลปานกลาง โดยจุดสูงสุดอยู่ที่ภูเขียว ในเขตอําเภอ สมเด็จ จังหวัดกาฬสินธ์ุ อุทยานแห่งชาติภูพาน คลอบคลุมพื้นที่เทือกเขาภูพานบนรอยต่อของจังหวัดสกลนคร และจังหวัดกาฬสินธ์ุ สภาพภูมิประเทศภายในเขตอุทยานแห่งชาติภูพานแยกออกเป็น 2 ส่วน ได้แก่ ตอนเหนือ ตั้งแต่ทางหลวงสาย 2218 (คําเพิ่ม - กุดบาก) พื้นที่มีความลาดชัน และมีภูเขาขนาดเล็กแต่สูงชันเป็นหย่อม ๆ ได้แก่ ภูเพ็ก มีความสูง 522 เมตร ในขณะที่พื้นที่ข้างเคียงมีความสูงจาก ระดับนํ้าทะเลเพียง 300 เมตร จากระดับนํ้าทะเลปานกลางเท่านั้น ส่วนทางตอนใต้ของอุทยานแห่งชาติเป็นภูเขาสูง โดยเฉพาะบริเวณ รอยต่อของจังหวัดสกลนครและจังหวัดกาฬสินธุ์ และเป็นแหล่งต้นนํ้าของเขื่อนนํ้าพุงและเขื่อนนํ้าอูน
7 สภาพภูมิประเทศโดยทั่วไปเป็นภูเขาหินปูน เป็น แหล่งกำ เนิดต้นนํ้าลำธารและห้วยต่าง ๆ เช่นห้วย หินลาด ห้วยบุ่น ห้วยโคก ห้วยม่วง ห้วยเลา ห้วย หินปูน ห้วยอีคอน ห้วยวังปลา เป็นต้น ซึ่งจะไหล ลงสู่แม่นํ้าอูน ตามสันเขาและไหล่เขาบางแห่งเป็น ทุ่งหญ้า บางแห่งมีหินโผล่สูงขึ้นมาพ้นระดับดิน และยอดหญ้า ทำ ให้เกิดความงดงามตามธรรมชาติ และบางแห่งเป็นหน้าผาสูงชัน สภาพภูมิอากาศแบ่งเป็น 3 ฤดู คือ ฤดูร้อน ระหว่าง เดือนมีนาคม - พฤษภาคม ฤดูฝนระหว่างเดือน มิถุนายน - เดือนตุลาคม ฝนตกชุกประมาณเดือน กันยายน และฤดูหนาวระหว่างเดือนพฤศจิกายน - เดือนกุมภาพันธ์ อากาศเย็นสบาย
สภาพป่าบนภูพานประกอบไปด้วย ป่าเต็งรัง ขึ้น อยู่กระจัดกระจายโดยทั่วไป มีพันธุ์ไม้ ได้แก่ เหียง พลวง รกฟ้า ส้าน กระบก เต็ง รัง เป็นต้น ป่าดง ดิบชื้นอยู่หนาแน่นตามบริเวณสองฝั่งลำ ห้วยและ ลำแม่นํ้า มีพันธุ์ไม้ ได้แก่ ไม้ตะเคียนต่าง ๆ มะค่า โมง ยาง ประดู่ ตะแบก พยุง พะยอม สมพง แดง นนทรี เป็นต้น และป่าเบญจพรรณ ขึ้นอยู่ตามลาด เขาระหว่างป่าเต็งรัง กับป่าดงดิบ พันธุ์ไม้ที่ขึ้นผสม กันไป ไม้พื้นล่างประกอบด้วย ไม้ไผ่ หวายต่าง ๆ ทุ่งหญ้ามีเนื้อที่กว้างขวาง มีหญ้าเพ็ก หญ้าคา และ หญ้าคมบางขึ้นอยู่
9
กะเพราศักดิ์ สิทธิ์กะเพราศักดิ์สิทธิ์ เป็นพืชถิ่นเดียว พบขึ้นตามป่าเต็ง รังบนภูเขาหินทราย ซึ่งเป็นพืชที่พบได้ไม่กี่ที่เท่านั้น ในประเทศไทย
1 1 ต้นกระดุมเงิน พบได้ทั่วไปบนเขาภูพาน มีมากมายคล้ายทุ่งดอกไม้ อยู่ในบริเวณที่เป็นดินหินกรวด
ต้นกระดิ่ งนางฟ้ า หรือที่คนในพื้นที่ชอบเรียกกันว่า “ต้นแหว่ง” เป็นต้นไม้ที่พบได้ตามลำ น้ ำ ภายในป่าที่มี ความอุดมสมบูรณ์บนเทือกเขาภูพาน
13
15 คราม Kram เนื่องจากภูพานเป็นเทือกเขาที่อุดมสมบูรณ์ ลักษณะทางภูมิศาสตร์เอื้อต่อการเจริญเติบโตของพืชพันธุ์หลากหลายชนิด ผู้คนที่อาศัยอยู่ ในบริเวณนี้จึงมักประกอบอาชีพเกี่ยวกับการเกษตรเป็นส่วนใหญ่ และด้วยภูพานเป็นเทือกเขาสูง ทำ ให้ได้รับแสงอาทิตย์ได้มากพอต่อ การเจริญเติบโตของต้นคราม ชาวบ้านที่นี้จึงนิยมปลูกครามและย้อมผ้าคราม ตัดเป็นเครื่องนุ่งห่มมาตั้งแต่สมัยก่อน และเมื่อผลิตภัณฑ์ จากครามเริ่มได้รับความสนใจ จึงเริ่มมีการส่งออกไปขายตามจังหวัดต่างๆ สร้างรายได้ให้กับชาวบ้านเป็นจำ นวนมาก ผ้าย้อมครามหรือ ผลิตภัณฑ์จากคราม จึงได้กลายเป็นสินค้าประจำจังหวัดสกลนคร
1 7
19
2 1
23 ภูคราม Bhukram ในจังหวัดสกลนคร ซึ่งตั้งอยู่บนเทือกเขาภูพาน มีชาวบ้านในหลาย ๆ หมู่บ้านประกอบอาชีพทำผ้า เช่น ผ้าทอมือ เข็นมือ ย้อมสีธรรมชาติ และปลูกฝ้ายทำครามกันเป็นจำ นวนมาก หนึ่งในนั้นคือชาวบ้านตำ บลโคกภู ที่ส่วนมากประกอบอาชีพเกษตรกรเป็นหลัก และมีส่วนหนึ่ง ที่ปักผ้าเป็นอาชีพเสริม โดยมีแบรนด์เครื่องแต่งกายผ้าฝ้ายย้อมสีธรรมชาติ ซึ่งเป็นผู้ริเริ่มทำ งานปักในหมู่บ้านนางเติ่ง - หนองส่าน ก่อน จะขยายไปหมู่บ้านอื่น ๆ ในตำ บล ภายใต้แนวคิดการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมและวิถีชีวิต เพื่อให้ผู้คนมองเห็นถึงคุณค่าของธรรมชาติและสิ่ง รอบตัว จนเกิดเป็นผลงานที่มีความน่าสนใจที่แตกต่างจากผ้าท้องถิ่นทั่วไป ซึ่งแบรนด์ที่ว่ามานี้มีชื่อว่า “ภูคราม”
25 ผ้าฝ้ายทอมือท้องถิ่นโดยทั่วไป จะเน้นเทคนิคการ ทอผ้าเพื่อให้เกิดลวดลาย แต่สำ หรับแบรนด์ภู ครามนั้น จะใช้เทคนิคการปักผ้าเพื่อสร้างลวดลาย ซึ่งทำ ให้เกิดความแตกต่าง มีเอกลักษณ์และร่วม สมัย
กระบวนการออกแบบและผลิตผ้าของภูคราม นั้น เน้นกระบวนการมีส่วนร่วมของผู้ทำ งาน เพื่อ สร้างการอนุรักษ์วิถีชีวิตดั่งเดิม ธรรมชาติและสิ่ง แวดล้อมรอบตัวของเทือกเขาภูพาน โดยผู้ทำ งาน จะอยู่ในกระบวนการอนุรักษ์ธรรมชาติระหว่าง ทำ งาน ตั้งแต่การปลูกฝ้าย ปลูกคราม ทอผ้า ย้อม ผ้าย้อมคราม ตัดผ้า และปักผ้า ทุกขั้นตอนล้วนจะ แทรกการอนุรักษ์ทั้งหมด แม้กระทั้งลวดลายที่ปัก อยู่บนผ้าแต่ละผืน ที่บอกเล่าเรื่องราวและความ หวงแหนธรรมชาติในบ้านเกิดได้อย่างน่าหลงใหล
2 7
29
“ ภูครามก็เป็นแบรนด์ผ้าฝ้ายย้อมสีธรรมชาติ ปักลวดลายด้วยมือ บอกเล่าเรื่องราวของภูพาน ไม่ว่าจะเป็นวิถีชีวิตหรือสิ่งแวดล้อม เรา จะเน้นเรื่องกระบวนการมาก ๆ ในการทำ งาน ว่าเราจะนำ ไปสู่การ อนุรักษ์วิถีชีวิตและสิ่งแวดล้อมยังไง ภูครามทำ งานมาเกือบสิบปี ปีนี้ เป็นปีที่สิบ การเรียนรู้การทำ งานร่วมกับช่างก็ปรับทุก ๆ ปี แต่สิ่งที่ เราพยายามจะทำก็คือเรื่องกระบวนการการมีส่วนร่วม ให้ช่างมีส่วน ร่วมการทำ งานกับเรามากที่สุด เพื่อสร้างความเข้าใจในสิ่งเดียวกัน เติบโตไปด้วยกัน ทุกคนเป็นส่วนหนึ่งของกันและกันในการทำ งาน กระบวกการของเราจะเน้นการเรียนรู้ภายในด้วย ภายนอกด้วย ข้าง ในก็คือธรรมชาติของตัวเรา เพื่อถ่ายทอดเรื่องราวของเรา ”
3 1 พี่ มะเหมี่ ยว - ปิ ลันธน์ ไทยสรวง ผู้ก่อตั้ งแบรนด์ภูคราม
33 “ ภูครามเหมือนโรงเรียน ที่เราทำ งานเรื่องศิลปะ แพทเทิร์นการตัดเย็บหรือลวดลาย เราไม่ได้วาดให้ พวกรายละเอียดต่าง ๆ ต่อให้มันมีคอนเซปท์ของ แบรนด์ แต่เรื่องราวและฝีเข็มก็จะเป็นของช่าง ดัง นั้นเราก็จะดูว่าช่างแต่ละคนมีทักษะแบบไหน ซึ่ง พื้นฐานของคนแถวนี้เขาไม่ได้ปักผ้า แต่ก่อนที่ทุก คนจะเข้ามาสนใจเรื่องงานศิลปะ หรือการเรียนรู้ ใด ๆ ก็คือเรื่องรายได้เป็นเรื่องหลักที่ดึงคนเข้ามา ”
“ แต่ละคนก็ฝีมือไม่เหมือนกัน ดังนั้นเราจะต้อง ทำ งานกับช่างคนต่อคน ฝึกกับเขาไปสักระยะหนึ่ง ทำ งานกับเขาไปสักระยะหนึ่ง เราก็จะดูทิศทางของ เขาว่าออกไปทางไหน เขาชอบอะไร ทิศทางการ ปักของเขาเป็นโทนแบบไหน เราก็จะให้งานที่เขา ถนัด แล้วก็ดึงศักยภาพเขาออกมา พยายามให้เขา มีเอกลักษณ์ของตัวเอง ”
35
“ แก่นของภูครามคือกระบวนในการทำ งาน ที่จะดึงคุณค่าของทั้ง พื้นที่ทั้งผู้คนออกมา การให้ความสำคัญกับวัตถุดิบในการทำ งาน ไม่ ว่าจะเป็นพื้นที่ไม่ว่าจะเป็นผู้คน งานปัก การย้อมผ้าการทอผ้าก็เป็น แค่เครื่องมือที่เราจะทำ ในเรื่องการอนุรักษ์ ”
3 7
“ ก่อนจะมาทำกับภูครามป้าก็เย็บผ้าอยู่แล้ว แต่ก็ไม่ได้เย็บเอาจริง เอาจัง เย็บผ้าใส่ในครัวเรือนธรรมดาไม่ได้รับจ้าง เสื้อผ้าอะไรที่อยาก ตัดใส่ก็ตัดเอาเอง ภูครามเอางานมาให้ทำ ป้าก็เลยได้มาทำของภู คราม ถ้าเขามีงานเขาก็เอามาให้ทำ รับจ้างทำ งานผ้าที่เขาเอามาให้ ทำ แต่ก่อนก็มีพื้นฐานการเย็บอยู่เพราะเคยไปทำ งานอยู่โรงงานเย็บ ผ้า แต่การตัดก็ไม่ค่อยถนัดเท่าไหร่ ”
39 ป้ าหนู - หนูพิน โพธิโคตร ช่างตัดเย็บแบรนด์ภูคราม
4 1 “ ในมุมมองของป้าได้ทำ งานอยู่กับบ้านมันก็ดีนะ เพราะว่าป้าแก่แล้ว ไปไหนไม่ได้แล้ว ต้องอยู่แต่ที่ บ้าน ทำ งานที่บ้านไป อายุเยอะแต่ได้เท่านี้ก็ถือว่า ดีนะ มุมมองของป้านะ ถ้าป้าพูดไปก็จะว่าป้าเข้า ข้างหลาน ธุรกิจหลานสาว แต่จริง ๆ ป้าก็ชอบอยู่ นะงานเย็บผ้า ถ้าป้าจะไปทำ งานรับจ้างป้าก็ไม่เก่ง ไม่มีความสามารถ เลยทำกับหลาน ผิดถูกก็ทำ ไป ทำ ให้หลาน มันก็เลยโอเคอยู่ ชุมชนก็อยู่กันหลาย คนอยู่นะ ทำ งานพอได้อยู่ได้กิน ”