Сэтгүүл-зүйн-тухай (1)

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ýíý áîë Àðõèìåäûí àëäàðò “ÝÂÐÈÊÀ”-ãèéí ò¿¿õ äýýð
ºã¿¿ëýõ ìîíãîë äàðõàíû íàìòàð, ò¿¿íèé “áóðõàí óõààí”-û òóõàé
áóþó õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä, õ¿íèé àìüäðàëä äàâòàãäñàí
ñîíèí æèãòýé ¿çýãäýë áàéëàà. Ãýõäýý ¿ð ä¿í íü õî¸ð ººð. Íýã íü
óðàí äàðõàí Æààâààãàà “ºðøººñºí” Ä¿ãýð äàðãûí ò¿¿õ, íºãºº
íü òèòýì óðëàñàí äàðõàíûã öààçëàõàä õ¿ðãýñýí Àðõèìåäûí
“Ýâðèêà”-ãèéí àãóó ò¿¿õ. “Ãýõäýý õàìãèéí, ìºíõºä äóóðñàãäàõ
áîäèò ¿ð ä¿í íü þìñûí ýçýëõ¿¿íèéã õýìæèõ øèíý àðãà îëñîíä
îðøèíî” ãýñýí òºãñãºëòýé ýíý óðàí íèéòëýë ñýòã¿¿ë÷èéí óðàí
ñàíàà, çîõèîìæ, ¸ãò óòãààðàà óíøèã÷èéã ýðõã¿é òàòàõ àæýý.

“×îíîí ñ¿ðãèéí ñ¿¿ë÷èéí º÷èë” àðãàã¿é ë òýðã¿¿í øàãíàëò
á¿òýýë. Ýíãèéí õ¿¿ðíýí ºã¿¿ëýõ õýëáýðýýð, ãýõäýý ñýòã¿¿ë÷
ººðèéí í¿äýýð ¿çýæ, ÷èõýýð ñîíñîæ, áîëñîí ÿâäëûí äóíä
ýçýí õîëáîãäîã÷, àëáàíû ýõ ñóðâàëæòàé ÿðèëöñàíàà, áîäèò
áàéäëààñ óëáààòàé ñýòãýãäýë, ¿íäýñëýë á¿õèé òàéëáàð çýðãèéã
ýíãèéí òîäîðõîé ñ¿ëýí íàéðóóëæ áè÷æýý. Áîäèò áàéäëûã ìàø
òîäîðõîé áàðèìòòàé ä¿ðñëýí íýãä¿ãýýð áèåíýýñ õ¿¿ðíýí áè÷ñýí
çîõèîìæ áè÷âýðèéã óíøèã÷äûí ñýòãýëä õ¿ðãýõ íºëººòýéã
òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. Áè÷âýðèéí çîõèîìæèéí ýíý õýëáýð
íèéòëýëèéã ýíãèéí õýðíýý óíøèõàä àìàð õÿëáàð, óëìààð óòãà
àãóóëãà, äýâø¿¿ëñýí ñàíààã îéëãîõîä òºâºãã¿é áîëãîæýý.

“Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóìûí íýã ìàë÷íûõààð îðëîî,
ºíãºðñºí íàìàð. ÿ¿ áàðüñàí àéëä àëáààð ñààòñàí ìèíü ýíý.
Ãýðèéí ýçýãòýé ààø ñàéòàé þì. Õóë ä¿¿ðýí àéðàã öýëýëçòýë
õèéí áàðèõ àæ. Áèäíèé àðààñ òºä óäàëã¿é 18-20 ãàðóé íàñíû
òàâàí çàëóó îðæ èðýýä òóõëàâ. ¯íýíèéã õýëýõýä òýä çàìûí
áèäýíòýé “çýðýãöýí” àéðàã çàëãèëæ ñóóõ íü íýã áîäëûí
òýýðòýé ñàíàãäàæ áàéñíûã íóóõ þóí. Ãýõäýý íàìðûí àéðãàíä
õàëàìöñàí çàëóóñûí ÿðèà ýðõã¿é ñîíèðõîë òàòëàà” õýìýýí
ñýòã¿¿ë÷èéí ýíãèéí õ¿¿ðíýìæ, ãÿðõàé àæèãëàëòààð ýõýëñýí
“ëèéä” óíøèã÷èéí ¿ðãýëæë¿¿ëýí óíøèõ ñîíèðõëû㠺人æ áàéíà.
Ýíäýýñ öààø ãàð÷èãò áàéõ óòãà, àãóóëãà ðóó íèéòëýë 纺ëºí
øèëæèæ, ºíºº öàãò ÷îíûã áóñàðìàãààð àâëàõ, óñòãàõ áîëñîí
òóõàé ºã¿¿ëýìæ¿¿äýýð õîëáîãäîí, ýíý õîîðîíä ÷îíîî õàéðëàõ,

- 51 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ýíý àìüòíû áàéãàëèéí çºí, àðãà óõààíûã îð÷èí öàãèéí òåõíèê,
õóðäàí áóó, õ¿íèé óâàéã¿é àðãà çàëü, çàñàã òºðèéí õ¿éñ òýìòðýõ
áîäëîãî çýðãèéí ýñðýã õ¿÷èí ìºõºñòºæ áàéãààã óÿëäààòàé, ó÷èð
øàëòãààíòàé ºã¿¿ëñýí áàéíà.

Ñýòã¿¿ë÷èéí ãÿðõàé àæèãëàëòààðàà îëæ, ñóäëàí
ñóðâàëæèëæ áè÷ñýí ýíý íèéòëýëýýñ ÷îíûã óñòãàæ áàéãààä
õàðàìññàí õàðóóñàë, áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýð àëäàãäàæ,
ìîíãîëûí òàë íóòãèéí õèéìîðèëîã íýãýí àìüòàí ¿ã¿é áîëîõîä
òóëààä áóéä øàíàëñàí ýìçýãëýë, òºð, àëáàí òóøààëòíóóäûí
áîë÷èìã¿é, áîäëîãîã¿é àëõàì, øèéäâýð¿¿äèéã èë÷èëñýí
ø¿¿ìæëýë íýâò øóâò àæèãëàãäàíà. Ýíý áîë íèéòëýëèéã äààöòàé
áîëãîæ áàéãàà ã¿í óòãà, áàñ óíøèã÷ îëîíäîî õýëñýí ñýòã¿¿ë÷èéí
¿ã, æèíòýé ñàíààíóóäûí èëýðõèéëýë þì.

“Õîðèí äºðºâ”. Òîî ãýæ õàðàâ÷ óíøñàí õ¿íä îíîîñîí íýð
áîëîõ ýíý ãàð÷èã àíõààðàë òàòëàà. Íèéòëýëèéí ëèéä áóþó
ýõëýë õýñýãòýý øóóä “Õîðèí äºðºâ”-èéí ó÷ðûã òàéëñàí íü ãàð÷èã
ëèéäýý õîëáîñîí îíîâ÷òîé øèéäýë áàéíà. Äýýð íü íèéòëýëèéí
àãóóëãàä þóíû òóõàé ºã¿¿ëýõèéã ñàíóóëñàí ýíý ýõëýë õýñýã
óíøèã÷àà òàòàõ ñîíèðõîëòîé “ãîõ äýãýý” áîëæýý. Ñîëîíãîñò
àæèëëàõààð î÷ñîí ìàíàé èðãýäèéí äóíä 24 öàãèéí èõýíõèéã
çàëóó íàñ, õ¿÷ òýíõýýãýý ¿ðýí áàéæ õèéäýã “àéë í¿¿ëãýõ” àìàðã¿é
àæëûí òàëààð áè÷ñýí ýíý íèéòëýë ñóðâàëæèëñàí òýìäýãëýëèéí
õýëáýðýýð áè÷èãäæýý. Ñýòã¿¿ë÷ ýíý àæëûí òàëààð õóóðàé
òàéëáàðëàõ áèø Òýñàí ãýõ ìîíãîë çàëóóã äàãàí ñóðâàëæèëæ,
õàìòààð àæèë õèéæ áàéñàí ¿åèéí òýìäýãëýë õºòºëæ, õàìãèéí
ãîë íü íýã ä¿ðäýý ò¿øèãëýí ñóðâàëæëàõ ñýäâýý ìàø òîäîðõîé
ãàðãàæ ÷àäæýý. Ñýòã¿¿ë ç¿éí áè÷âýðò “ºíöºã” ÷óõàë. Òýãâýë ýíý
íèéòëýëèéí ñýäâýý ãàðãàõäàà áàðüñàí ºíöºã áîë ýíý ä¿ðèéí
øóãàì þì. Ǻâ ÷ ñîíãîëò áîñîí áàéíà.

Ýíý ñóðâàëæèëñàí òýìäýãëýëèéí áààòàð áóþó ãîë ä¿ð
áîëñîí Òýñàí àéë í¿¿ëãýõ àæèëä ãàðøñàí íýãýí àæ. Ñýòã¿¿ë÷
èéíõ¿¿ çîõèîìæîî íýã ä¿ðèéí àæ àìüäðàëûí øóãàìààð ìºí
ºã¿¿ëýã÷èéí íýã, õî¸ðäóãààð áèåíýýñ õ¿¿ðíýí ºã¿¿ëýõ ýíãèéí
õýëáýðýýð áè÷ñýí íü äîòíû õ¿ì¿¿ñ áèåäýý ñîíèðõîëòîé ò¿¿õ

- 52 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õ¿¿ðíýõ ìýò ñýòãýëä îéð, óíøèõàä îéëãîìæòîé áè÷âýð áîëñîí
áàéíà.

Á¿õýë á¿òýí íýãýí õ¿íèé ò¿¿õ õ¿¿ðíýæ, “àéë í¿¿ëãýõ àæèë”-
ûí òàëààð òîâ òîäîðõîé ñóðâàëæèëñàí ýíý ñóðâàëæèëñàí
òýìäýãëýë º÷¿¿õýí ÷ ñóíæèðñàí óéòãàðòàé ñàíàãäàõã¿é áàéãàà
íü àøèãòàé ìýäýýëýëòýéãýý õîëáîîòîé þì. ßã ë èéì àæèë õèéõ
ãýñýí íèéãìèéí ñîíèðõîëä áîäèò õàðèó ºãñºí áàéíà.

“Àìèíû ¿íýòýé õàëóóí òîãîî” ãàð÷èãòàé ôîòî ñóðâàëæèëãà
ãîëëîñîí íèéòëýë ºíººäºð õ¿¿õäèéí ãýìòëèéí õàìãèéí ýìçýã
ñýäâèéã õºíäæýý. Áÿöõàí õ¿¿õä¿¿ä õàëóóí òîãîîòîé óñàíä
ò¿ëýãäýæ, ò¿ëýãäèéí õàìãèéí õ¿íä øàòàíä îðæ áóþó 40 õóâèàð
ò¿ëýãäýí ýìíýëýãò õ¿ðãýãääýã òóõàé èéì õ¿¿õäèéã ýì÷èëäýã ãàíö
ãàçàð áîëîõ ÃÑѯÒ-èéí Ò¿ëýíõèéí òàñàãò î÷èæ ñóðâàëæëàí
áè÷æýý. “Áàðèìò, áàðèìò, áàñ äàõèí áàðèìò” ãýñýí àëòàí
ä¿ðìèéã íèéòëýëèéí øóãàì áîëãîí Ãýìòýëä õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëæ
áàéãàà Á.Óÿíãà îõèíä òîõèîëäñîí ÿâäàë, ýì÷ë¿¿ëýõýä ãàðàõ
çàðäàë, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí èéì øàëòãààíààð ò¿ëýãäýæ
ýìíýëýãò èðñýí õ¿¿õä¿¿äèéí òîî çýðýã áàðèìòóóäûã öóãëóóëæ,
íèéòëýëäýý õ¿÷ íýìýõ ãýðýë çóðãèéí ñóðâàëæèëãûí ýëåìåíò
îíîâ÷òîé àøèãëàñàí áàéíà. Õàëóóí òîãîî õ¿¿õäèéí àìèíû
¿íýòýé ãýõ ãîë ñàíààã èëòãýõ ºã¿¿ëáýð, áàðèìò, íýìýëò
ñàíààíóóä ëîãèê äàðààëëààð öýãöòýé òóññàí áàéíà. Ãàãöõ¿¿
áàðèìòàä äóëäóäàæ, áàðèìòûã äàãíàí ò¿øèæ òîâ÷ òîäîðõîé
áè÷èõèéã ýðìýëçñýí ýíý ìýäýýëëèéí òàëààð ãàíö ø¿¿ìæëýë
õýëýõ þì áîë ýõ ñóðâàëæ àøèãëàëã¿éä ë áàéíà.

Øèëäýã á¿òýýë¿¿äýä áîëîâñðóóëàëòûí çàðèì äóòàãäàë
áàéãààã õî¸ð øàëòãààíòàé õîëáîí òàéëáàðëàìààð ñàíàãäëàà.

Õàìãèéí ãîë øàëòãààí íü ñýòã¿¿ë÷èéí óíøèã÷äàà òàòàõ
ãýñýí çàðèì íýã àðãà òåõíèê ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áàéíà.
¯¿íèéã õî¸ð òºðëèéí æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ.

Øèëäýã íèéòëýëä ºðñºëäñºí õî¸ð ÿðèëöëàãûí ýõëýë
àñóóëò íýã ç¿éëýýð ÿã àäèë áàéíà. Ñýòã¿¿ë÷ Á.Àëòàíõóÿã
îð÷óóëàã÷ Á.Áàÿñãàëàíòàé õèéñýí ÿðèëöëàãàà ýõëýõäýý:

-Áèä ÿã õî¸ð óëèðëûí çààã äýýð óóëçàõ øèã áîëëîî. 11

- 53 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ä¿ãýýð ñàðä ºâºë ÷ þì øèã, íàìàð ÷ þì øèã ºäð¿¿ä ýýëæëýí
õºâºðººä ë... Èéì ºäð¿¿äýä òà îð÷óóëãà õèéõýýñýý íîì óíøèæ
ñóóõûã èë¿¿ä ¿çäýã áàéõ, òèéì ¿¿? ãýñýí àñóóëò òàâüæýý.

̺í ñýòã¿¿ë÷ Õ.Óÿíãûí ñàéä Ö.Íÿìäîðæòîé õèéñýí
ÿðèëöëàãà

-Òàíòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà îëîí áàéäàã ÷ äàíäàà ë äóóëèàí
øóóãèàí, öàã ¿eèéí àñóóäëààð áàéð ñóóðèéã òàíü ñîíèðõîæ
áàéñíààñ Öýíäèéí Íÿìäîðæ ãýæ õýí áý, õóâü õ¿íèéõýý õóâüä
ÿìàð õ¿í áý ãýäãèéã óóäàëñàí íü ¿ã¿é þì áàéíà? ãýñýí àñóóëòààð
ýõýëæýý.

Èæèë òàë íü ÿðèëöëàãàà ñîíðõîëòîé ýõë¿¿ëýõ ãýæ “ºäñºí,
ñîíæñîí” àñóóëò áàéíà. Îäîî õàðèóëòóóäûã õàðààðàé.

Àëòàíõóÿãèéí àñóóëòàä Áàÿñãàëàí:
Á.Á:-Óëèðàë õàðãàëçàëã¿é õèéõ þìàà õèéæ, áàñ óëèðàë
õàðãàëçàëã¿é ë óíøèõàà óíøèæ ñóóäàã äàà. Ãàäàà þó áîëæ
áàéãààã íýã èõ àíçààðàëã¿é óðäàõàà õèéãýýä ñóóæ áàéíà. ãýæ
õàðèóëñàí íü ñýòã¿¿ë÷èéã “ìàä òàâüñàí” áàéíà. Äýýð íü èõ ë
óÿíãàòàé, ÷èãëýñýí ºí㺠àÿñààð ýõë¿¿ëýõ ãýñýí ñýòã¿¿ë÷èéí
ÿðèëöëàãûí çîðèëãî øóóä íÿöààãäæýý.
Òýãâýë Õ.Óÿíãûí ÿðèëöàã÷àà ºäººõ ãýñýí ÷ ìýäýìõèéðñýí
àÿñààð òàâüñàí àñóóëòàä Ö.Íÿìäîðæ ººðèéí íàìòàð,
àìüäðàëàà ýíãèéí òàíèëöóóëààä - Ìèíèé àìüäðàë ãýâýë eð人
ë ýíý. Íýã èõ ñîíèðõîîä, ñîíèðõóóëààä áàéõ ç¿éëã¿é, eðäèéí ë
àìüäðàë õýìýýí “õýãæ¿¿ðõæýý”.
Èíãýæ ÿðèëöëàãà ýõýíäýý èõ ë àñóóëò íü “òîì”-äîæ,
õàðèóëò íü çºðñºí òóí òàíèë øèíæ àæèãëàãäëàà. Ýíý áîë ìàíàé
ñýòã¿¿ë÷äèéí ÿðèëöëàãûí àñóóëòûí òîãòñîí ãýìýýð “ãàæèã” õýâ
ìàÿã þì. Õºðºã, íàìòàð÷èëñàí ýíý òºðëèéí ÿðèëóëàãûí õóâüä
àñóóëò õàðèóëòûí õóâüä “çîõèðîë” èõ ÷óõàë. Ãýòýë òýð çîõèðîë
ýíý õî¸ð ÿðèëöëàãûí ýõíèé àñóóëòóóäàä øóóä àëäàãäæýý. Óã
íü ñýòã¿¿ë÷ ¿¿íèéã äîð íü ìýäýð÷, çàëðóóëæ çîõèñò áàéäëûã
õàäãàëàõàä ÿäàõ þìã¿é ñàíàãäàíà.
̺í Á.Àëòàíõóÿãò ÿðèëöëàãàäàà à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé,
òàéëáàð èõòýé õýò íóðøóó àñóóëò òàâèàä áàéãààã ñàíóóëìààð

- 54 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áàéíà. Óã íü “Á.Áàÿñãàëàí: Õ¿ì¿¿ñ íàìàéã îð÷óóëàã÷ ãýæ õàðäàã,
õàðèí áè ººðèé㺺 ººðººð õàðæ, ººð ç¿éëä áýëòãýäýã” ãýñýí
ãàð÷èãòàé ò¿¿íèé ÿðèëöëàãà óðàí á¿òýýë÷ õ¿íèé ãàéõàëòàé
äîòîîä åðòºíö, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí áîëîâñðîë ìýäëýãèéã
íýýí èëòãýñýí, ãýñýí õýðíýý ýòãýýä ºâºðìºö ñýòãýëãýýòýé
ÿðèëöàã÷èéí ò¿ñ òàñ õèéñýí øóëóóõàí õàðèóëòààð ñîíèðõîëòîé
ºðíºæ ÷àäæýý.

ßðèëöëàãûí òºðëèéí õóâüä àñóóëò áîë ñýòã¿¿ë÷èéí óð
÷àäâàðûí òîëü áàéäàã. Ýíý òàëààñ íü õàðâàë Àëòàíõóÿãò
äóíäóóð äóòóó, ñóðàëöìààð ç¿éë áàãàã¿é áàéíà. ßðèëöëàãàà
óÿíãàòàé, ñýòãýëç¿éí øèíæòýé áîëãîõ ãýæ õýò õè÷ýýñýí õèéìýë
øèíæòýé íàéðóóëñàí àñóóëòóóä ¿¿íèéã èëòãýíý.

Óäààõ íýã øàëòãààí íü ìàíàé ñýòã¿¿ë÷èä àñóóäàëäàà
àíõààðààä áàðèìòûí áîëîâñðóóëàëò, áè÷ëýãèéí àÿñò
õàéíãà õàíäàõ äóòàãäàë öººíã¿é ãàðãàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí
¿åä ñóðâàëæèëãà, ýðýí ñóðâàëæèëãûí õýëáýðýýð áè÷èõèéã
ñýòã¿¿ë÷èä ÷óõàëä òîîöîõ áîëæýý. Ìýäýýæ ýíý òºðë¿¿ä
áîë ñýòã¿¿ë ç¿éí áè÷ëýãèéí òîï òºðë¿¿ä ãýäýã íü ¿íýí.
Ýðýí ñóðâàëæèëñàí á¿òýýë¿¿ä ñýäýâ àñóóäàë, ìýäýýëëèéí
àãóóëãààðàà ÷óõàë, íèéãìèéí à÷ õîëáîãäëîîðîî ºíäºð õýäèé ÷
áè÷ëýãýýðýý äýýðõ äóòàãäëûã õýëýõýýñ ýðõã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ
áàéíà. Ã.Îäãàðàâûí 2017 îíä áè÷ñýí õàð òóãëàãûí öóâðàë
ñóðâàëæèëãà áîëîâñðóóëàëò äóëèìàã, õýò èõ áàðèìò õºâð¿¿ëæ,
ëîãèê çºð÷èëäñºí òàë áàéíà.

Ñóäàëãààíû ìýäýýëë¿¿äèéã òýð ÷èãýýð íü àøèãëàõ
æèøýýòýé: Ãàçàðç¿é, ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ õèéñýí
Ä¿¿ðã¿¿äèéí õºðñºí äýõ õ¿íä ýëåìåíò¿¿äèéí àãóóëàìæèéã
òîäîðõîéëîõ ñóäàëãàà. ̺í æèðèéí óíøèã÷èéí îéëãîõîä
òèéì ÷ õÿëáàð áóñ ãðàôèê, äàâõàðäñàí òîîí ìýäýýëë¿¿ä íü
òººðºãäºëä îðóóëàõààð áàéíà.

̯ÎÍÒÐàäèîãèéí “Áàðèìò” öóâðàë íýâòð¿¿ëýã õýäèéãýýð
ýðýí ñóðâàëæèëãà ãýæ áàéãàà áîëîâ÷ ãýìò õýðýã, ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷äûã ñóðâàëæèëæ àñóóäëàà õîõèðîã÷ òàëààñ ãîëäóó
õºíäºæ òàâüñàí íü íýã òàëûã õýò áàðüñàí øèíæòýé, äààöòàé

- 55 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

áóñ, ã¿íçãèé ýðýí ñóðâàëæèëãûí øèíæèéã õàðààõàí á¿ðä¿¿ëæ
÷àäààã¿é áàéíà.

Ìºí ¿éë ÿâäëûí ãàçðààñ ñóðâàëæèëãà õèéõäýý ¿éë ÿâäëûã
õýò äåòàëü÷ëàí ººðºº ¿éë ÿâäàëä õýò îðæ, ¿¿íýýñ áîëæ
ñýòã¿¿ë÷èéí ñóáüåêòèâ õàíäëàãà äàâàìãàéëñàí òóéëøèðñàí,
ñýòãýãäýë èõòýé ñóðâàëæèëãóóä õýâëýëä îëøèð÷ áàéãààã øèëäýã
íèéòëýë¿¿ä äîòðîîñ ÷ îëæ õàðæ áîëîõ àæýý. Ý.Õ¿ðýëáààòàðûí
ñóðâàëæèëãóóä ñýòã¿¿ë÷ ìýðãýæëèéí óéãàã¿é õºäºëìºð,
ç¿òãýëèéí ñîíãîäîã æèøýý áîëñîîð áàéäàã ÷ äýýðõ äóòàãäëààñ
àíãèæðàõã¿é ë áàéíà.

Èíãýæ áè÷ëýãèéí òºðºë ç¿éëèéã õýò õîëüñíîîñ ºí㺠àÿñ,
çîõèîìæ õýëáýðò ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà. Èõýíõ öóâðàë
ñóðâàëæèëãóóäàä îíöëîõ ýõ ñóðâàëæòàéãàà õèéñýí òîìîîõîí
ÿðèëöëàãûã øóóä îðóóëñàí íü ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäîë, àðãà
òåõíèê òàëààñàà çºâ ìýò áîëîâ÷ ñóðâàëæèëãûí ºí㺠àÿñûã
ýâäýæ, íèéòëýëèéí çîõèîìæèéã çîõèñã¿é áàéäàëä îðóóëæ
áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ óíøèã÷ õýìíýë àëäàæ, ñîíèðõîë áóóðàõ òàë
ãàð÷ áàéãààã àíçààðàõ õýðýãòýé. Ã.Îäãàðàâûí Õàð òóãàëãàíû
öóâðàë íèéòëýëä õýä õýäýí ÿðèëöëàãà îðñîí áàéãààã çàðèìûã
íü ñàëãàæ óíøèõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.

Óã íü ñýòã¿¿ë ç¿éí áè÷ëýãèéí òåõíèêò ýõ ñóðâàëæààñ
àâñàí ÿðèà, ÿðèëöàãààñ ñóðâàëæèëãà, ºã¿¿ëýëä àøèãëàõäàà
÷óõàë õýñãèéã íü òàñëàí àâ÷ èøëýë õýëáýðýýð, ýñâýë ãàíö õî¸ð
àñóóëòòàé õàðèëöàí ÿðèàíû õýëáýðýýð áè÷ëýãèéí òºðëèéí
õýëáýð çîõèîìæèä õàðøëàõààðã¿é àâ÷ íàéðóóëàí àøèãëàõ
áîëîìæ, àðãà òåõíèê áàéäàã áèëýý.

Èéíõ¿¿ ýöýñò íü ä¿ãíýí õýëáýë øèëäýã íèéòëýë¿¿ä
Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿éí ºíººãèéí ºí㺠òºðõèéã òîäîðõîéëæ,
íèéãìèéí õàíäëàãûã ººð÷ëºõ òºâøèíä õ¿ðýõ¿éö ÷àíñààã áèé
áîëãîñîîð áàéãàà òóë ¿¿íèéã ø¿¿ìæ ñóäëàëààð õºõè¿ëýí
äýìæèõ, ìýð ñýð àëäàà äóòàãäàëä ñàíóóëãà ºã÷, õàìòäàà õºãæèõ
áîëîìæ áèäíèé ºìíº áàéãààã õýëüå.

Äàðàà æèëèéí øèëäã¿¿äòýé óóëçàõ ìº÷ àéñóé...

- 56 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Áàðèìòûí öààíà áîäèò ¿íýí îðøèíî

/Áàëäîðæ øàãíàë õ¿ðòñýí ”Áàðèìò” öóâðàë íýâòð¿¿ëãèéí
ø¿¿ìæ/

Ñýòã¿¿ë÷ õ¿í ýöñèéí ýöýñò áàðèìòûí ýðýëä õàòäàã. ßìàð÷
ñîíèðõîëòîé, ÷óõàë ñýäýâ, ¿éë ÿâäàë áàéëàà ãýýä áàðèìò
õàíãàëòã¿é áîë ñýòã¿¿ë÷èéí á¿òýýë îëîí ò¿ìíèé ýðãýëçýýã
òºð¿¿ëæ, èòãýëèéã õºñºðä¿¿ëäýã. Èéìýýñ ë ñýòã¿¿ë ç¿éä “áàðèìò,
áàðèìò áàñ äàõèí áàðèìò” ãýñýí “õóóëü” ¿íäñýí øàëãóóð áîëîí
¿éë÷èëäýã áèëýý.

̯ÎÍÐÒ-èéí “Áàðèìò” ýðýí ñóðâàëæëàõ íýâòð¿¿ëãèéí
áàãèéíõíû áýëòãýñýí “Õºë òóøààòàé 15 æèë...”, “Áè áóðóóã¿é...”
íýâòð¿¿ëã¿¿ä äýýðõ “õóóëü”-èà áàðüæ íèéãýì äýõ õóóëü áóñ
¿éëäýë, ò¿¿íèé àðä õîõèð÷ ýðõ íü íîöòîé çºð÷èãäºæ áàéãàà,
õ¿÷òíèé ºìíº õ¿÷èí ìºõºñòºæ çîâæ ç¿äýð÷ áàéãàà õî¸ð á¿ñã¿éí
ãà÷ëàíò õóâü çàÿàíû òóõàé, ÿëàíãóÿà òýäíèéã èéì áàéäàëä
îðóóëñàí õ¿ì¿¿ñ, ìºí íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã èë÷ëýí îëîí
ò¿ìýíä õ¿ðãýñíýýðýý ÷àíñààòàé ñàéí íýâòð¿¿ëýã áîëæýý.
Áèäíèé ýðãýí òîéðîíä, áîäèò àìüäðàë äýýð èéì ç¿éë áàñ
áàéäàã àà? õýìýýí óóëãà àëäìààð ÷óõàì ¿íýíèéã òýä ãàðãàæ
òàâèõäàà ýðýë ñóðâàëæèëãûí àðãûã ãîë áîëãîí ìºí òåëåâèçèéí
íýâòð¿¿ëãèéí áàðèìòàò /documentary/ áîëîí áîäèò /reality/
øèíæ ÷àíàðò ò¿øèãëýí íýâòð¿¿ëãýý áýëòãýñýí áàéíà.

Èíãýýä äýýðõ õî¸ð íýâòð¿¿ëãèéã òóñ òóñä íü ø¿¿í õýëýëöüå.
“Áàðèìò ýðýí ñóðâàëæëàõ íýâòð¿¿ëãýýð ýðõ íü çºð÷èãäñºí,
áàñ çºð÷èãäñººð áàéãàà îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã
íèéãýìä õ¿ðãýõèéã çîðüñîí” õýìýýí íýâòð¿¿ëãèéíõýý çîðèëãûã
òîäîðõîéëñîí ñýòã¿¿ë÷äèéí “Õºë òóøààòàé 15 æèë...”
íýâòð¿¿ëãèéí àãóóëãà òîâ÷ òîäîðõîé. Íýâòð¿¿ëãèéí ãîë ýõ
ñóðâàëæ áîëîõ “õîõèðîã÷ Ì” á¿õýë á¿òýí 15 æèëèéí òóðøèä Ö
õýìýýõ áàëìàä ýìýãòýéí õ¿÷èíä àâòàí áèåý ¿íýë¿¿ëýõ çàìààð
áîîë÷ëîãäîæ, ñýòã¿¿ë÷äèéí ä¿ãíýñíýýð “ýíý õóãàöààíä 2 òýðáóì
òºãðºãèéí îðëîãî îëæ ºãñºí” ìºëæëºã äîðîìæëîëûí àéìøèãò
ò¿¿õèéã ñºõºí “15 æèëèéí õóãàöààíä õ¿í áàéõ ýðõ íü õýðõýí
ÿàæ çºð÷èãäñºí, ýíý õóãàöààíä òºðèéí áàéãóóëëàãà õ¿íýý

- 57 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ÿàãààä õàéõðàëã¿é í¿äýí áàëàé ÷èõýí ä¿ëèé ñóóâ? ãýõ ìýò
ýýäðýýòýé îëîí àñóóëòàä õàðèóëò õàéæ, ýðýí ñóðâàëæèëñàí”
á¿òýýë áîëñîí àæýý.

Ýíý ýìãýíýëòýé ò¿¿õ, ýýäðýýòýé àñóóäëûã ñºõºæ,
ýðýí ñóðâàëæèëñíàà ¿çýã÷ ò¿ìýíä õ¿ðãýõäýý òåëåâèçèéí
íýâòð¿¿ëãèéí çàðèì øèéäýë, çîõèîìæ àøèãëàñàí íü îíîâ÷òîé
áîëñîí áàéíà.

Ìýäýýæ ýíý áîë áîëîîä ºíãºðñºí õýðýã ó÷èð ýõ ñóðâàëæ
áîëîõ õîõèðîã÷ Ì-èéí ÿðèàíä òóëãóóðëàõ, áîëñîí ÿâäëûã
òàâèëòòàé áàéäëààð îðëóóëàí òîãëîëòîîð çîõèîìæëîõ,
ìýðãýæëèéí õóóëü õÿíàëòûí áîëîí ìýðãýæëèéí ýõ
ñóðâàëæóóäûí ÿðèà òàéëáàð, ãýð÷¿¿äèéí ìýä¿¿ëãýýð àñóóäëàà
òîäðóóëàõ çýðãýýð á¿òýýë÷ýýð àæèëëàñàí íü àæèãëàãäëàà.
Èíãýæ áîëñîí ÿâäëûã áîëîí òîäðóóëàõ ãýñýí àñóóëò – àñóóäëàà
áîäèòîé, ¿íýìøèëòýéãýýð ãàðãàñàí áàéõ þì.

Õîõèðîã÷ Ì-èéí 7 óäààãèéí ÿðèà íü íýãä¿ãýýðò, áîëñîí
ÿâäëûí òóõàé õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã áàéõûí çýðýãöýý áàðèìòûí
¿¿ðýãòýé àøèãëàãäæýý. Ýíý õýëáýð ñýòã¿¿ë ç¿éä õàìãèéí ÷óõàë
øèéäýë áîëäîã.

Íýâòð¿¿ëýã “Á¿òýí 15 æèëèéí òóðø áóñäûí áèåèéã çàðæ
“èäýõ òàëõ, ºìñºõ õóâöàñ, îðîí áàéð, öààøèëáàë ò¿ëýý ò¿ëø
õóäàëäàí àâàõ” ìºí㺺 îëäîã áàéñàí ãýâýë òà èòãýõ ¿¿? Ýíý
áàëìàä ¿éë ÿâäëûí ò¿¿õ 2000 îíû 7 ñàðûí 1-ýýñ 2007 îíû 1
ñàðûí 1-íèé ºäºð õ¿ðòýë, 2008 îíû 6 ñàðûí 15-íû ºäðººñ 2016
îíû 8 ñàðûí 23-íû ºäðèéã õ¿ðòýë íèéò 15 æèëèéí õóãàöààíä
¿ðãýëæèëæýý” ãýõ áîëñîí ÿâäëûã òîâ÷ òàíèëöóóëñàí øóóä
ëèéäèéí õýëáýðýýð ýõýëæ, àðààñ íü õîõèðîã÷ Ì-èéí ýíý õýðýãò
àíõ õýðõýí òàòàãäàí ºðòñºí òóõàé ÿðèàãààð ¿ðãýëæèëæýý. Èíãýæ
áîëñîí ÿâäëûã òóñ ÿðèà íýìýí äýëãýð¿¿ëæ áàéãààãèéí äýýð
áîäèò ¿íýí áîëîõûã äàâõàð ãýð÷èëæ áàéãàà þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éä
ýõ ñóðâàëæèéí ÿðèà ÿðèëöëàãà óíøèã÷ ¿çýã÷äýä èòãýë ¿íýìøèë
òºð¿¿ëäýã ýëåìåíò ãýæ ¿çäýã.

Õî¸ðäóãààðò, íºãºº óòãààðàà áîëñîí ÿâäëûã òàéëáàðëàí
õ¿ðãýæ áàéãàà òîõèîëäîëä áîëîí ¿éë ÿâäëûã îðëóóëàí

- 58 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

òàâèëòòàéãààð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºõöºëä ýíý 7 óäààãèéí ÿðèà
áóþó ìîíîëîã õýëáýðèéí ñèíõðîí íü áîëñîí ÿâäàë áîäèò
¿íýí áîëîõûã áàéíãà ñàíóóëæ áàéãàà þì. Èéì ç¿éë àìüäðàëä
áàéäàã ãýæ ¿¿ õýìýýõ áîäîë òºðºí ¿çýõ ¿çýã÷äýä ýíýõ¿¿ áîäèò
¿íýíèé íîòîëãîî áîëñîí ÿðèàã áîãèíî áîãèíîîð çîõèîìæëîí
äàâòàìæòàéãààð 7 óäàà îðóóëñàí íü äýýðõ çîðèëãîä íèéöýæ
áàéãàà õýðýã þì. Óã íü õîõèðîã÷èéí ÿðèàã òàñðàëòã¿éãýýð
íýâòð¿¿ëãèéí àëü íýã õýñýãò îðóóëæ àøèãëàæ áîëîõ áàéñàí
áîëîâ÷ áîëñîí ÿâäàë áîäèò ¿íýí áîëîõûã íîòëîõ äàâõàð
çîðèëãûí ¿¿äíýýñ èíãýæ àøèãëàñàí íü ìàø çºâ ìýäðýìæòýé
øèéäýë áîëæýý ãýäãèéã ÷óõàìõ¿¿ îíöëîí ¿çýõ ¸ñòîé. Ýíý áîë
á¿òýýë÷ õàíäëàãà, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð, ñýðãýã ìýäðýìæ þì.

Õîõèðîã÷èéí àéìøèãòàéãààð çîäóóëäàã áàéñàí, áàéíãà
çàíàëõèéë¿¿ëýí äàðàìòëóóëäàã áàéñàí, õ¿¿õýäòýé áîëîõûã
õ¿ñ÷ òýìöýæ áàéñàí, áèåý ¿íýëýí áàéæ îëñîí ìºí㺺 îëîí
æèëèéí òóðø àëáà ìýò ºã÷ ìºëæëºã, áîîë÷ëîëä ºðòºæ áàéñàí
òóõàé ÿðèàíóóä íü õîõðèîã÷èéí ¿ãýýð èëýðõèéëýãäñýí áàéæ
ãýìýýí áîäèò ¿íýí þì áàéíà ãýõ ñýòãýãäëèéã ¿çýã÷äýä òºð¿¿ëæ
áàéíà.

Ìºí “ñýòã¿¿ë ç¿é áîë èøëýë¿¿ä” þì ãýõ çàð÷èì íýâòð¿¿ëýãò
á¿ðýí áèåëëýý îëæýý. ¯¿íèéã äàðààõ ñèíõðîíóóä áîëîí áè÷ãèéí
ýõ ñóðâàëæààñ èø òàòñàí èøëýë¿¿ä íîòîëíî.

Ñèíõðîíóóä:
“Õ¿éñèéí òýãø ýðõèéí òºâ” ÒÁÁ-ûí òýðã¿¿í Ã.Ãàíáàÿñãàõ
ÿðèà, Õîõèðîã÷èéí ºì㺺ëºã÷ À.Áóäõàíä ÿðèà, Õ¿íèé ýðõèéí
¿íäýñíèé êîìèññûí ãèø¿¿í Ï. Îþóí÷èìýã ÿðèà, Ñîíãèîõàéðõàí
ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ã.
Ãàíáààòàð ÿðèà, ÓÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿í
Í.Îþóíäàðü ÿðèà:
Áè÷ãèéí ýõ ñóðâàëæóóä áîëîõ Ø¿¿õ õóðëûí ïðîòîêîëîîñ
àøèãëàñàí 3 ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæèéí
èøëýë íîòîëãîîíóóä:
Ãýð÷ 1: Ìèíèé ìýäýõèéí 2015 îíä Ì íýëýýí òîì ãýäýñòýé
áàðàã 7-8 ñàðòàé ÿâæ áàéñàí, ãýòýë Ö õ¿¿õäèéã íü àâõóóëààä

- 59 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ìàðãààø íü áèåèéã ¿íýë¿¿ëýõ ãýýä ãàðãàñàí.
Ãýð÷ 2: Õààÿà íàäààñ 1 øîðëîã çýýëæ àâààä íóóöààð èääýã

áàéñàí, áè ººðºº ìºí㺠àâäàãã¿é á¿õ ìºíãèéã Ö àâäàã ãýæ Ì
íàäàä õýëñýí.

Ãýð÷ 3: Ì íü Ö-ýýä ºäºðò äóíäàæààð 300-600 ìÿíãàí òºãðºã
îëæ ºãäºã áàéñàí ãýñýí 200 ìÿíãàí òºãðºã õèéâýë ìóó àæèëëàà
ãýæ çîäóóëäàã.

Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òºâèéí ýì÷èä ¿ç¿¿ëæ
áàéñàí ºâ÷òºíèé êàðòàí äàõü “Õîõèðîã÷ îþóíû õºíãºí
õîìñòîëòîé. Äýýðõ ýìãýã íü ñýòãýöèéí òºðºëõèéí ýìãýã áîëíî”
ãýõ áàðèìò

Ø¿¿õ ñýòãýö ýìãýã ñóäëàëûí 2017 îíû 4 ñàðûí 24-íèé
ºäðèéí “415” äóãààðòàé ä¿ãíýëò äýõ: “áîëñîí ÿâäëûã çºâ òóñãàí
àâ÷, ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõ ÷àäâàðòàé” ãýõ áàðèìò

̺í õóóëèéí çààëòóóäààñ èø òàòñàí èøëýë¿¿äèéí áàðèìò
Ýäãýýð èøëýë - áàðèìòûã ñîíññîí ¿çýã÷èä ýðãýëçýýã¿éãýýð
èòãýí ¿íýìøèæ, àñóóäàëä óë ñóóðüòàé õàíäàæ ÷àäíà. ßëàíãóÿà
ýíýõ¿¿ ãóòàìøèãòàé áºãººä àéìøèãòàé ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
ýòãýýä ÿë çàâøèæ áàéãààã õºíäºæ ñýòã¿¿ë÷äèéí ñîíãîñîí
“ýíý õóãàöààíä òºðèéí áàéãóóëëàãà õ¿íýý ÿàãààä õàéõðàëã¿é
í¿äýí áàëàé ÷èõýí ä¿ëèé ñóóâ?” ãýñýí ºíöãèéã íü ýäãýýð ÿðèà,
èøëýë¿¿ä õóðöëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã ÷ îíöëîõ
õýðýãòýé.
Ýíý íýâòð¿¿ëýãò õî¸ð ãîë áàðèìòûã òîäîòãîí àâ÷ ¿çñýí íü
íýâòð¿¿ëãèéí ºíöºãºº çºâ áàðüæ ÷àäñàíûã õàðóóëæ áàéíà.
Áàðèìò1: Õîõèðîã÷ Ì, áóñäûí õàòóó õàðàà õÿíàëòàí
äîð öàãèéí 70 ìÿíãàí òºãðºã, õîíîãèéí 150 ìÿíãàí òºãðºãººð
á¿òýí 15 æèëèéí òóðø áèåý ¿íýëæýý. Ýíý áîë äîòîîäîä Õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí áîäèò æèøýý ãýæ õóóëü÷èä ¿çýæ
áàéíà.
Áàðèìò 2: Õóó÷èí ýð¿¿ãèéí õóóëèàð õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò
õýðýãò 10-15 æèëèéí ÿë ºãºõ õóóëüòàé áàéñàí. Ãýòýë 2017 îíû
7 ñàðûí 1-íýýñ õýðýãæèæ ýõýëñýí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 13-èéí
1-ä: Áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëýõ, áóñàä õýëáýðýýð áýëãèéí ìºëæëºã,

- 60 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õ¿÷èðõèéëýëä îðóóëàõ, áîîë÷ëîõ, ò¿¿íòýé èæèë òºñòýé íºõöºëä
áàéëãàõ, ýä, ýðõòíèéã àâàõ, àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëæ ìºëæèõ
çîðèëãîîð õ¿÷ õýðýãëýæ, õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëæ, õóëãàéëæ,
õóóðàí ìýõýëæ, èòãýë ýâäýæ, ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàæ,
ýìçýã áàéäëûã íü äàëèìäóóëæ, ýñõ¿ë õÿíàëòäàà áàéëãàæ áàéãàà
õ¿íä òºëáºð òºëæ, õàõóóëüäàæ õ¿íèéã ýðõøýýëäýý îðóóëàí
ýëñ¿¿ëñýí; òýýâýðëýñýí; îðîãíóóëñàí; äàìæóóëñàí; õ¿ëýýí
àâñàí áîë õî¸ð æèëýýñ íàéìàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ
ÿë øèéòãýíý. ãýæýý ýíý õóóëèéí äàãóó Íèéñëýëèéí ýð¿¿ãèéí
õýðãèéí àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ õîëáîãäîã÷
Ö-ä 3,6 æèëèéí ÿë îíîîæýý.

Ýíý õî¸ð áàðèìò ÿàõ àðãàã¿é íýâòð¿¿ëãèéí àãóóëãûã
èëýðõèéëñýí ãîë áàðèìòóóä þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éä áàðèìòûã ãîë áà
ãîë áóñ ãýæ àíãèëàõ áºãººä ãîë áàðèìòóóä íü ¿éë ÿâäëûã áîëîí
ºíöãèéã òîäîðõîéëîõ õàìãèéí ÷óõàë ýëåìåíò ãýæ ¿çäýã.

Íýâòð¿¿ëýãò ºã¿¿ëýãäýõ òàéëáàð, ýõ ñóðâàëæóóäûí ÿðèà,
áè÷ãèéí ýõ ñóðâàëæààñ àøèãëàñàí èøëýë çýðýã íü äýýðõ õî¸ð
ãîë áàðèìòàà áàòàòãàõ òóñëàõ áàðèìòûí ¿¿ðýãòýé áàéíà. Ãîë
íü òóñ íýâòð¿¿ëãèéí òåêñòýýñ ¿çâýë 85 îð÷èì õóâü íü áàðèìò
áàéãàà íü íýâòð¿¿ëãèéí áàðèìòàò æàíð, íýðèéí óòãà àãóóëãàòàé
á¿ðýí íèéöæýý.

Íýâòð¿¿ëãèéí àãóóëãà äàõü áàðèìò áóñ òàéëáàð,
ñýòã¿¿ë÷èéí ¿çýë áîäîë, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò çýðãèéã ÿëãàí àâ÷
¿çüå.

Á¿òýí 15 æèëèéí òóðø áóñäûí áèåèéã çàðæ “èäýõ òàëõ,
ºìñºõ õóâöàñ, îðîí áàéð, öààøèëáàë ò¿ëýý ò¿ëø õóäàëäàí
àâàõ” ìºí㺺 îëäîã áàéñàí ãýâýë òà èòãýõ ¿¿? ãýñýí ¿çýã÷èääýý
õàíäñàí àñóóëãà, Ýíý ìº÷ººñ Ì ÿìàð ÷ àìðàëòã¿é á¿òýí 15
æèëèéí òóðø ò¿¿íèé ýðõøýýëä àìüäàð÷, Ö ãýõ ýìýãòýéí ýðõýíä
áýëãèéí õàðüöààíä îðæ, àìüæèðãààãàà çàëãóóëæ ýõýëæýý ãýñýí
ä¿ãíýëò, Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýã íü áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëýõ,
áóñàä õýëáýðýýð áýëãèéí ìºëæëºã, õ¿÷èðõèéëýëä îðóóëàõ,
áîîë÷ëîõ, õóóðàí ìýõýëæ, èòãýë ýâäýæ, ýìçýã áàéäëûã íü
äàëèìäóóëàõ çýðýã ãîë øèíæ¿¿äòýé áàéäàã õýìýýõ òàéëáàð,

- 61 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ýìýãòýé õ¿í á¿ðò ýýæ áîëîõ, ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºõ, ñàéí ñàéõàí
àìüäðàõ õ¿ñýë ìºðººäºë áèé. Ãýâ÷ ò¿¿íä õ¿íèé çýðýãòýé
àìüäðàõ òºðñºí ãàíöõàí õ¿¿ãýý ä¿¿òýé áîëãîõ ãýñýí ò¿¿íèé
èòãýë íàéäâàðûã õî¸ð óäàà òàñàëæýý ãýõ ¿çýë áîäëûí òàéëáàð,
Õîõèðîã÷èéí çîð÷èõ ýðõèéã õÿçãààðëàõã¿éãýýð áóñàäòàé
áýëãèéí õàðüöààíä îðóóëñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð ýíý õýðãèéã
áýëãèéí ìºëæëºã ãýæ ç¿éë÷èëñýí áàéäàã. Õàðèí õîõèðîã÷èéí
ºì㺺ëºã÷ ººð áàéð ñóóðüòàé áàéíà ãýñýí ¿íýëýëò õàðüöóóëàëò,
Ãýòýë ìàíàé ø¿¿õ èéì òºðëèéí ãýìò õýðýãò 3,6 æèëèéí ÿë ºãñºí.
Ýíý øóäàðãà ¸ñîíä íèéöýõ ¿¿? ãýñýí ñýòã¿¿ë÷èéí ¿çýë áîäîë
øèíãýñýí àñóóëãà, Òýãâýë ýíý õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ óó?
Ýñâýë ýíý ÷èãýýðýý öààø ¿ðãýëæëýõ ¿¿ õýìýýñýí ºíöºã áàðüñàí
àñóóëò ýðãýö¿¿ëýë, Áèä ìýäýýëëèéí òýíöâýðòýé áàéäëûã
õàäãàëàõ ¿¿äíýýñ õýðýãò õîëáîãäîã÷èéí ºì㺺ëºã÷òýé óóëçàæ,
òàéëáàð àâàõûã õ¿ññýí áîëîâ÷ “Äýýä ø¿¿õýýð îðæ, õýðýã á¿ðýí
øèéäýãäýýã¿é áàéõàä, ÿìàð ÷ ìýäýýëýë ºãºõã¿é” ãýæ òàòãàëçñàí
õàðèó ºã뺺 ãýñýí òàéëáàð, Ýíý áîë íýã ë æèøýý. Òýð õýí
íýãíèé äàðàìòàíä äîð ãàðûí ø¿¿ñ íü áîëæ, äîòðîî àéäàñ
òýýæ ÿâàà ìÿíãà ìÿíãàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë. Òýäíèé
òºëºº õýí äóóãàðàõ âý? Áèäíèé í¿äýí äýýð, ºäºð òóòàì ýðõ íü
çºð÷èãäñºí îëîí îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëºº òà þó õèéñýí áý?
ãýñýí ýðãýö¿¿ëýìæ, Õîõèðîã÷ Ì ºíãºðñºí 15 æèëèéí õóãàöààíä
õ¿¿òýéãýý íýã ÷ ºäºð àìàð òàéâàí ºíæèæ ÷àäààã¿é. ¯ðãýëæ õýí
íýãíèé í¿äíèé õàðö, õóðóóíû ¿ç¿¿ðò ÷è÷ëýãäýæ ºäèéã õ¿ðñýí.
Õ¿¿ íü îäîîã õ¿ðòýë õýðýãò õîëáîãäîã÷èéí ãýðò, õ¿¿õä¿¿äòýé
íü õàìò áàéäàã õýìýýñýí ¿çýë áîäîë øèíãýñýí òàéëáàð, Òºð
èðãýíýý õàìãààëíà ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èì áèé. Ãýâ÷
õîõèðîã÷ ýìýãòýéí ýðõ òºðñºí öàãààñàà õîéø çºð÷èãäñºí þì
áèø áèç. ªäèéã õ¿ðòýë õýí ò¿¿íèéã õàìãààëæ, õàéð õàëàìæàà
¿ç¿¿ëýâ. Õîõèðîã÷îî õàìãààëäàã òºðèéí øèéäâýðèéã, ø¿¿õèéí
òîãòîîëûã ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëñîí îõèä,
ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿ñýæ áàéíà. Áèä ãóðàâõàí ñàÿóëàà... ãýñýí
ä¿ãíýëò ýðãýö¿¿ëýë øèíãýýñýí òàéëáàð òºãñãºë.

Èéíõ¿¿ íýâòð¿¿ëýãòýý 11 óäàà àøèãëàñàí ñýòã¿¿ë÷èéí

- 62 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

¿çýë áîäîë, òàéëáàð, ýðãýö¿¿ëýë íü áàðèìòóóäûã õîëáîõ,
íýâòð¿¿ëãèéíõýý ñàíààã òîäîòãîõ, ¿çýã÷èääýý õàíäàõ õýëáýð¿¿ä
áîëñîí áàéíà. Íýâòð¿¿ëãèéí òåêñòèéã öààñàí äýýð áóóëãàæ
¿çýõýä 6 õóóäàñ îð÷èì áîëñîí ñöåíàðò 1 õóóäàñ õ¿ðýõòýé
¿ã¿éòýé ýäãýýð áàðèìò áóñ ¿çýë áîäëûí øèíæòýé ç¿éëñ íü íèéò
òåêñòèéí 15 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéñàí þì. Ýíý õàðüöààíààñ
òóñ íýâòð¿¿ëãèéí 85 îð÷èì õóâü íü öýâýð áàðèìò àãóóëæýý
õýìýýí ¿íýëýõýä õ¿ðãýñíèéã èéíõ¿¿ óëèãëàí òàéëáàðëàæ áàéãàà
þì.

“Áàðèìò, áàðèìò áàñ äàõèí áàðèìò” õýìýýõ ñýòã¿¿ë ç¿éí
çàð÷èì òóñ íýâòð¿¿ëýãò èíãýæ õýðýãææýý. Ãîë õî¸ð áàðèìòûã
òîéðñîí õîõèðîã÷ Ì-ýýð ÿðèóëñàí áàðèìò áîëîõóéö 7
óäààãèéí ÿðèà, ìºí “Õ¿éñèéí òýãø ýðõèéí òºâ” ÒÁÁ-ûí òýðã¿¿í
Ã.Ãàíáàÿñãàõûí 5 óäààãèéí ÿðèà, Õîõèðîã÷èéí ºì㺺ëºã÷
À.Áóäõàíäûí 3 óäààãèéí ÿðèà, Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé
êîìèññûí ãèø¿¿í Ï. Îþóí÷èìýã, Ñîíãèîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ã. Ãàíáààòàð,
ÓÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿í Í.Îþóíäàðü
íàðûí òóñ òóñ 1 óäààãèéí ÿðèà, áè÷ãèéí ýõ ñóðâàëæààñ
àøèãëàñàí 6 èøëýë, ¿éë ÿâäëûí áîëæ ºðíºñºí öàã õóãàöàà,
îðîí çàéí òàëààðõ áîëîí õóóëèéí òàéëáàð á¿õèé áàðèìòóóä
çîõèñòîé, ó÷èð ç¿éí õîëáîãäîë ñàéòàé ñ¿ëýëäýæ, ¿çýã÷äýä ¿éë
ÿâäàë, àñóóäëûã îéëãîí óõààð÷ òîäîðõîé ìýäýæ àâàõàä îíöãîé
¿¿ðýãòýé îðîëöñîí áàéíà.

Çàðèì õ¿÷òýé áàðèìòóóä íýâòð¿¿ëýãò òºâëºðºõ ¿çýã÷äèéí
àíõààðëûã ãîéä òàòàæ áàéãààãààðàà òóñãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áîëîõûã ÷ äóðäàëã¿é ºíãºð÷ ¿ë áîëíî. Òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýãò
õ¿÷òýé ýõëýë, õ¿÷òýé ºðíºë, õ¿÷òýé òºãñãºë ãýñýí çàð÷èì áóþó
“W” õýëáýðèéí á¿òýö àøèãëàäàã.

Òýãâýë ýë íýâòð¿¿ëãèéí ºðíºë õýñýãò õî¸ð ãîë áàðèìòûã
õ¿÷ íýìýãä¿¿ëñýí áóñàä áàðèìòóóäààð íýìýí äýëãýð¿¿ëæ
íýâòð¿¿ëãèéí òóðøèä ¿çýã÷äèéí ñîíèðõîë àíõààðëûã òàòñàí
íü àæèãëàãäëàà. Æèøýý íü “¯¿íòýé òºñòýé ãýìò õýðýã ÀÍÓëñàä
ãàð÷ýý. Òîäðóóëáàë, áàãà íàñíû îõèäûã öàõèì ñ¿ëæýýãýýð

- 63 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

äàìæóóëàí áóñäàä çóó÷èëñàí ýòãýýäýä ø¿¿õýýñ 122 æèëèéí ÿë
îíîîñîí áàéíà. Õýäèéãýýð áèîëîãèéí íàñ íü ¿¿íä õ¿ðýõã¿é ÷
ãýñýí ýíý õ¿íèé ¿éëäñýí ãýìò õýðýã 122 æèë õîðèãäîõ ÿëòàé
òýíöýæ áàéíà ãýæ ¿çæýý. Ãýòýë ìàíàé ø¿¿õ èéì òºðëèéí ãýìò
õýðýãò 3,6 æèëèéí ÿë ºãñºí. Ýíý øóäàðãà ¸ñîíä íèéöýõ ¿¿?”
ãýñýí õàðüöóóëñàí áàðèìò ¿çýã÷äýä íýãèéã áîäîãäóóëàõààð
õ¿÷òýé áàðèìò þì.

Òóñ íýâòð¿¿ëãèéí çîõèîìæèéí íýã îíöëîã íü òàâèëò,
áîëñîí ÿâäëûã îðëóóëæ áîäèò áàéäëûã ñýðãýýí ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî
àãóóëñàí òîãëîëòòîé øèéäë¿¿ä þì.

Òåëåâèç “ä¿ðñýýð ¿ç¿¿ëýõ óðëàã” áèëýý. ¯éë ÿâäëûã ÿðüæ
òàéëáàðëàõûí ñàöóó áîëñîí ÿâäëûã òóõàéí ¿åä ÿàæ áîëæ
áàéñíûã òîãëîëòîîð ¿ç¿¿ëñýí íü òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãèéí
ä¿ðñëýëèéí íýã õýëáýð þì.

̺í òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãèéí ä¿ðñëýëä áýëãýäýë îíö ãîéä
÷óõàë ¿¿ðýãòýé. 15 æèëèéí òóðøèä áèåý ¿íýëæ ìºëæëºãò ºðòºæ
áàéñíûã áóóäëûí õààëãàíû áàðèóë ýðã¿¿ëýí îðæ áóé ä¿ðñ¿¿äýýð
áýëãýäýí èëýðõèéëñýí áàéíà. Õîõèðîã÷èéí ¿ð õ¿¿õýäòýé
áîëîõûã õ¿ñ÷ òýìöýæ áàéñàí, õ¿¿õäèéã íü ýì ºã÷ çóëáóóëàõ
îðîëäëîãî õèéæ áàéñàí òóõàé ÿðèàíû õýñýãò õàëöàð÷ õîëöîðñîí
áàðèëãûí õàíàíû çàâñðààñ öóõóéí óðãàæ àìüäðàõààð òýì¿¿ëæ
áóé ìîäíû ãºëºãëºñºí ìº÷ðººð áýëãýäëèéí ä¿ðñ àøèãëàñàí íü
óðàí ñàéõíû õóâüä ñàéí øèéäýë áîëæýý.

Õîõèðîã÷ Ì-èéã äýëãýöýýð õàðóóëàõ íü ¸ñ ç¿é, ýõ ñóðâàëæàà
õàìãààëàõ ãýñýí õî¸ð çàð÷èìòàé òóëãàðñíûãàà çºâ øèéäñýí
áîëîõûã ýíä ìºí òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Íýã òàëààñ áýëãèéí
ìºëæëºã, áèåý ¿íýëýëò, áîîë÷ëîëä ºðòñºí õîõèðîã÷ íèéãýì,
îëîí íèéòýä ººðèé㺺 òàíèóëàõ, õàðóóëàõ ñîíèðõîë áàéõã¿é
áºãººä õîõèðîã÷èä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ ñýòã¿¿ë ç¿éí õ¿íëýã
áàéõ ¿íäñýí çàð÷ìûí äàãóó ¸ñç¿éí èéì øèéäýëä õ¿ðãýäýã.
Öàðàéã íü õàðóóëñàí ÷ ìîçàéêëàõ /mosaic/ áóþó ä¿ðñèéã
á¿ðñèéëãýí ñàðíèóëàõ àðãà áèé ÷ öîíõ ðóó õàðóóëæ ñóóëãàí,
þ¿äýí ìàëãàé ºìñ¿¿ëýí öàðàéã íü õàðóóëàõã¿éãýýð ÿðèóëàõ
àðãûã àøèãëàæýý. Ýíý ¸ñ ç¿éí ¿¿äíýýñ çºâøººðºãäºõ àðãà.

- 64 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Îäîî õîõèðîã÷èéí äóó õîîëîéãîîðîî òàíèãäàõ àñóóäàë
¿¿ñ÷ áàéíà. ¯¿íèéã ÷ øèéäýæ ò¿¿íèé õîîëîéã ýôôåêò àøèãëàí
øèíãýð¿¿ëñýí íü îíîâ÷òîé áîëñîí áàéíà. Ãýõäýý õýò øèíãýðñýí
äóó õîîëîéíû àðä õýëýãäýæ áàéãàà ¿ãñ íü ýôôåêòäýý õýò
äàðàíãóéëàãäàí îéëãîãäîõã¿é áîëñîí íü íýã äóòàãäàë þì. ¯¿íä
äóóíû íàéðóóëãà òàëààñ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéæýý.

ͺ㺺 òàëààñ èéíõ¿¿ õîõèðîã÷îî òàíèãäàõààðã¿é áîëãîæ
÷àäñàíààð ò¿¿íèéã íèéãýìä àä øîî ¿çýãäýõ, ÿëãàâàðëàãäàõ,
ýñðýã ýòãýýä¿¿äýä ºñ õîíçîãèéí áàé áîëîõ àþóë ýðñäë¿¿äýýñ
õàìãààëñàí ýõ ñóðâàëæàà õàìãààëàõ çàð÷ìûí õýðýãæèëò
áîëñîí áàéíà.

Ýíý á¿õíýýñ ýðýí ñóðâàëæèëàõ ñýòã¿¿ë ç¿éä òàâèãäàõ
çàð÷èì, àðãà òåõíèê¿¿äèéã øèíãýýñíýýðýý ýíý íýâòð¿¿ëýã ýðýí
ñóðâàëæèëàõ øèíæòýé á¿òýýë ìºí þì. Ãýâ÷ ãýìò ýòãýýä, ò¿¿íèé
¿éëäëèéã øàëãàí òîãòîîõ óðüä÷èëñàí ¿éëäýë çýðýã ç¿éëñ äóòìàã
òóë á¿ðýí óòãààðàà ýðýí ñóðâàëæëàõ á¿òýýë áèø ãýäýãòýé
õýí ÷ ñàíàë íýãäýíý. Áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëæ áàéñíûã íü íîòëîõ
áîäèò ä¿ðñ áè÷ëýã, ìºíãºí àøèã îðëîãî õóðààæ îðëîãî îëñîí,
çàðöóóëñíûã íîòëîõ ñàíõ¿¿ãèéí øèíæòýé áàðèìò íîòîëãîî îëæ
ìýäýýëëèéã äàì áóñ øóóä ýõ ñóðâàëæóóä äýýð ò¿øèãëýñýí áîë
æèíõýíý ìºðäºí ìºøãºñºí øèíæòýé ýðý ñóðâàëæèëñàí á¿òýýë
áîëîõ áàéæýý.

Íýâòð¿¿ëãýý “Áèä ãóðàâõàí ñàÿóëàà...” ãýñýí ºã¿¿ëáýðýýð
òºãñãºñºí íü çîõèìæòîé áàéñàí óó ãýõ ýðãýëçýý òºð¿¿ëýâ. ªºëºõ
þì áîë ýíý íü àñóóäëûã õºíäºõ人 õèéñýí ñ¿ðæèí ìàÿãèéí
òºãñãºë. Ìºí ¿çýã÷ýý ýðãýö¿¿ëýëä õºòºëñºí õèéñâýðëýë. Èéì
õèéñâýðëýëýýñ áîëæ ¿çýã÷ áîëñîí ÿâäëûí òóõàé ãýõýýñýý ººð
ÿíç á¿ðèéí ç¿éëèéí òóõàé áîäîæ õºíäèéðºõ íºõöºë ¿¿ñãýñýí
ñóë òàë áîëíî.

“Òºð èðãýíýý õàìãààëíà ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èìòàé
óëñ. Ãýòýë çàðèì õ¿íèé ýðõ òºðñºí öàãààñàà çºð÷èãäºæ
ýõýëæýý” õýìýýí àñóóäàë õºíäñºí ýë íýâòð¿¿ëýãò õîõèðîã÷ íýã
ýìýãòýéãèéí àñóóäàë áóñ èéì ìàÿãààð îëîí ýìýãòýé ºðòºæ,
õîõèð÷ áàéãààã òºð çàñàãòàà, íèéãýìäýý ñàíóóëàõûí çýðýãöýý

- 65 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ãýìò ýòãýýä¿¿ä õóóëèéí ñóë òàëûã àøèãëàí õºíãºí ÿë ñîíñîæ,
õóóëü çàâøèæ áàéãààã çàëðóóëàõ øààðäëàãàòàéã äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí áàéíà.

Äàðààãèéí íýâòð¿¿ëýã áîë “Áè áóðóóã¿é...”.
Ýíý íýâòð¿¿ëãýýð õóóëèéí öîîðõîé àøèãëàí áóñäûã õýðõýí
ìºëæèæ, õºëæèæ áàéãàà òàëààð áîäèò êýéñ ò¿øèãëýí áýëòãýõäýý
ìºí ë õîõèð÷ õýëìýãäñýí ýìýãòýéí àìüäðàëûã õàðóóëæýý.
Èíãýæ õî¸ð íýâòð¿¿ëýã ñóë äîðîé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ìºëæëºã
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºæ áàéãààã ¿ç¿¿ëñýíýýðýý ºã¿¿ëýãäýõ¿¿íèé
õóâüä õîëáîîòîé, àãóóëãûí òàëààðàà òºñòýé áàéíà.
“Áè áóðóóã¿é...” íýâòð¿¿ëãèéã ¿çýæ áàéõàä çîâæ øàíàëñàí
ýìýãòýé õ¿íèéã ºðºâäºõ õàéðëàõ ñýòãýãäýë ýðõã¿é òºðíº.
Íýâòð¿¿ëãèéí ãîë áààòàð “Çýýëäýã÷ Ì” ñàéõàí àìüäðàëûí
òºëºº áîëîìæ õàéæ, àæèë áèçíåñ ýðõëýõýýð òýì¿¿ëýõ òóñìàà
ñàíõ¿¿ãèéí ëóéâàðò ºðòºæ óëàì á¿ð õàðàíõóé àíãàë ðóó îðæ,
àìüäðàë íü äîðîéòîæ áàéñíûã íü õàðàõààð áèäíèé äýðãýä
ìºíãºíèé øóíàë äàãàñàí ÿìàð áóëàé õýðýã ¿éëäýãäýæ áóéã
ìýäýæ îéëãîí, íèéãìýý ø¿¿í õýëýëöýõ ýðãýö¿¿ëýëä äàâõàð
õºòëºãäºæ áàéíà.
Íýâòð¿¿ëãèéí öºì àãóóëãà äàðààõ 3 áàðèìò äýýð òºâëºð÷ýý.
Áàðèìò:1 Çýýëäýã÷ Ì ºíãºðñºí 9 ñàðûí õóãàöààíä íèéò
òàâàí õóâü õ¿í, õî¸ð Áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ
çýýëèéí õ¿¿òýéãýý íèéëýýä 100 ãàðóé ñàÿ òºãðºãèéí çýýë àâñàí
áàéíà. Îäîî çýýëèéí ¿ëäýãäýë ìºí㺠áîëîõ 20 ñàÿ òºãðºãºº
òºëæ ÷àäààã¿é. Ýíý áàéäëààñ áîëæ 4 íàñòàé, 2 ñàðòàé õî¸ð
õ¿¿õýäòýéãýý àâòî ìàøèíä õîíîã òººð¿¿ëæ áàéíà.
Áàðèìò:2 Àðèëæààíû áàíêíû õ¿¿ æèëèéí 24 õóâü áàéäàã
áîë ºäðèéí çýýëèéí õ¿¿ æèëèéí 120-360 õóâèéí õ¿¿òýé ìºíãº
áàéäàã. Çàõ çýýëèéí õàíøíààñ õýò ºíäºð õ¿¿ òîãòîîñîí ýíý
çýýë õóóëü áóñ, èéìýýñ ìºí㺠õ¿¿ëýëò ìºí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çýæ
áàéíà.
Áàðèìò:3 Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé õóóëèàð èðãýä õîîðîíäîî
ìºí㺠çýýëä¿¿ëýõ, çýýëýõ àñóóäàë çîõèöóóëàãääàã. Ãýõäýý
ýíý õóóëèéí 282.2-ò: “Õ¿¿ãèéí õýìæýý íü çýýëäýã÷èéí ýðõ,

- 66 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëä èëò õîõèðîëòîéãîîð òîãòîîãäñîí
áîë ò¿¿íèé õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ çýýëèéí õ¿¿ã áàãàñãàæ áîëíî” ãýæ
çààñàí áàéäàã.

Ñýòã¿¿ë÷èéí äýëãýí òàâüæ áóé ýíý ãóðâàí áàðèìò àñóóäëûí
¿íýí ìºíèéã èë÷èëñýí áàéíà. Ãîë íü ýíä ìºí㺠õ¿¿ëñýí íýã
õýðãèéí òàëààð áóñ èéì áàéäëààð èðãýä õîõèð÷ ç¿äýð÷ áóé
íèéãìèéí ýìçýã àñóóäàë áàéãààã èëð¿¿ëýí ãàðãàæ òàâüñàíä
íýâòð¿¿ëãèéí à÷ õîëáîãäîë îðøèæ áàéíà.

Òóñ íýâòð¿¿ëãèéí çàðèì íýã áàðèìòûã õàðààä ñýòãýë
ýìçýãëýìýýð, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàæóóä íèéãìèéí òîãòîëöîîã
ø¿¿ìæèëìýýð ñàíàãäàõ. Ýíý íü ñýòã¿¿ë÷äèéí íýâòð¿¿ëãèéíõýý
äàøðàìä äýâø¿¿ëñýí ø¿¿ìæëýëò ¿çýë ñàíààíû íºëºº þì.
Æèøýý íü

Çýýëäýã÷ Ì-èéí ÿðèà: 3 ñàðûí 13 ºäºð òºðºõ ãýýä
ýìíýëýãò î÷ñîí, ýíý ºäºð ñàâíû àìñàð 8 õóðóó íýýãäñýí
áàéäàëòàé òºðºõ ãýýä áàéæ áàéõàä ø¿¿õýýñ íàä ðóó
ÿðüñàí, ñ¿¿ëäýý áè òýâ÷ýýð àëäààä óéëñàí, áàñ öºõºðñºí.
Õýäèé áè õ¿íýýñ ìºí㺠çýýëñýí íü ¿íýí ÷ ìºí㺺 òºëæ
áàéñàí ø¿¿ äýý. /óéëàâ/ Íýã ñàðûí 10 õóâèéí õ¿¿òýé ìºíãº
ãýäýã áîë èõ ìºíãº.

ãýõ “íýâòð¿¿ëãèéí áààòàð” áîëîõ ýìýãòýéí ÿðèàíààñ
øóäàðãà ¸ñûã ñàõèóëàõ ¿¿ðýãòýé ø¿¿õ ìºíãºòýéí ºìíº
áºõºëçºæ, ìºíãºã¿é äîðä íýãíèéã äýýðýëõýí õàíäñàí õ¿íëýã
áóñ ¿éëäëèéã èë÷ëýí ø¿¿ìæèëñýí àÿñòàé áàéíà.

̺í ñýòã¿¿ë÷èéí õóâèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò, òàéëáàð íü
íýâòð¿¿ëýãò õ¿÷ íýìýãä¿¿ëæýý. “Õýðýâ òà ºäðèéí çýýë àâñàí
áîë çýýëä¿¿ëýã÷ òàëûí õóâüä òà õýí ÷ áèø. Ó÷èð íü òýä
õ¿ññýíýýðýý àâèðëàæ òàíûã õýë àìààð äîðîìæëîõ íü ýí¿¿õýíä.
Çýýëäýã÷ Ì-èéí òóõàéä çîäóóëæ, õººãäºæ, ýëäâýýð äîðîìæëóóæ
¿çñýí. ¯¿íýýñ ãàäíà àõ ä¿¿ õàìààòàí ñàäàí íü ò¿¿íýýñ çàéãàà
áàðüæ ëóéâàð÷èí, çàëèëàã÷, õóäàë÷ ãýñýí í¿äýýð õàðàõ
áîëæýý. Òýðýýð òºðñºí ýýæòýéãýý ÷ àì òàíãàðàã òàñàð÷ýý.
Èíãýýä áîäîõîîð áàãàäàà 15-16 òºðëèéí õîõèðîë àìñ÷ ãýìò

- 67 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëäîã áàéíà” ãýñýí òàéëáàðò áîäèò áàéäëûã
çºâ ¿íýëæ öýãíýñýí, ä¿ãíýí òàéëáàðëàñàí øèíæ òîäîðõîé
àæèãëàãäàíà. Ýðýí ñóðâàëæèëàõ ñýòã¿¿ë ç¿éä àñóóäëûã èë÷ëýí
òàéëáàðëàõ ºí㺠àÿñ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Õýðãèéí
ìºí ÷àíàð, õîõèðîëûí áîäèò òàëûã íýýí ãàðãàõàä ñýòã¿¿ë÷ýýñ
ëîãèê ñýòãýëãýý èõýýõýí øààðääàã.

“Òýðýýð áàë÷èð ¿ðýý óãæèõ ñ¿¿íèé ìºíãºã¿éí óëìààñ
õ¿íä ºðã¿¿ëýõýýð õýä õýäýí óäàà îðîëäñîí ÷ ýõ ¿ðèéí àìüäûí
õàãàöàëòàé ýâëýð÷ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ øèéäâýðýýñýý óõàð÷ýý”
ãýõ òàéëáàðààñ ãýìò õýðãèéí èë ó÷ðàõ õîõèðëîîñ ãàäíà öààøèä
ó÷ðàõ ¿ð äàãàâàð ÿìàð íîöòîé áîëäãèéã íýýí ãàðãàñíààðàà
àñóóäëûí àðààñ ìºðäºí ìºøãèæ ñóðâàëæèëàõäàà õèéñýí
ñýòã¿¿ë÷äèéí ãÿðõàé àæèãëàëò, ò¿¿íèéõ íü ÷óõàë ¿ð ä¿í þì.
¯¿íèéã îëæ ìýäñýí ¿çýã÷èä ýíý æèðèéí íýã èðãýíèé õýðýã
òºäèé áóñ õ¿íèé àìüäðàëûã ñ¿éð¿¿ëýõ, àìüä ÿâàõ ýðõ ÷ºëººíä
íü íîöòîé õàëäàæ áóé ýð¿¿ãèéí øèíæòýé íîöòîé ãýìò ¿éëäýë
áîëîõûã îéëãîæ èéì ç¿éëèéã ýñýðã¿¿öýí òàñëàí çîãñîîõ ¿çýë
ñàíàà òºëºâøèõºä íºëººëºõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Õ¿íèé õ¿ñýë ìºðººäºë õÿçãààðã¿é. Ãýòýë “Çýýëäýã÷ Ì
ÿðèà: Áè àâñàí ºðºº ë äàð÷ìààð áàéíà, ºðã¿é áîë÷õîîä 2
õ¿¿òýéãýý òàéâàí õîîëëîõ þìñàí ãýæ ìºðººääºã. Ìèíèé òîì
õ¿¿ ìèíü íàäààñ òîãëîîì, ãóòàë íýõýõ þì, îäîîãèéí áàéäëààð
áè õ¿¿õäýý þó ÷ àâ÷ ºã÷ ÷àäàõã¿é ë áàéíà” ãýõ ÿðèàíààñ èéì
ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí õ¿ñýë ìºðººäºë íü õ¿ðòýë ÿìàð
ºðºâä캺ð áàéäàëä îðñîí áîëîõûã ÷ íýýí õàðóóëæ ÷àäæýý.
Ýíý áîë îþóí ñàíààíû àéìøèãòàé õîõèðîë. Ñýòã¿¿ë÷ îëîí
ò¿ìíèé òýð á¿ð îëæ õàðààä áàéäàãã¿é ç¿éëèéã ãàðãàæ òàâüäàã
îíöëîãòîé ìýðãýæèë òóë “íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é÷” ãýæ ¿íýëýãääýã.
̺í íèéãìýýñ äàëä, õóóëü áóñ ¿éëäë¿¿äèéã èë÷ëýõ óòãààðàà
“õîòî÷ íîõîé” ãýãääýã. Ýíãèéíýýð áîë íèéãìèéí öàãäàà
ñýðãèéëýõ. Ãýòýë æèðèéí èðãýäèéí îëæ õàðààã¿é áîäèò ¿íýí
í¿äíýýñ äàëä, íóóãäìàë áàéõ íü öººíã¿é.

Íýâòð¿¿ëãèéí çóðàã àâàëò, îáüåêòûí òóõàé çàðèì
ñîíèðõîëòîé ñàéøààëòàé ç¿éë àæèãëàãäñàíûã îäîî òàéëáàðëàÿ.

- 68 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ìýäýýæèéí õýðýã õîõèðîã÷ á¿ñã¿é “Çýýëäýã÷ Ì”
íýâòð¿¿ëãèéí ãîë áààòàð. Ãýõäýý äýýðõ íýâòð¿¿ëãèéí
áààòàðòàéãàà àäèëààð õ¿íëýã õàíäàõ øààðäëàãà ñýòã¿¿ë÷ óðàí
á¿òýýë÷äèéí ºìíº òóëãàðñàí áàéíà. ¯¿íèéã øèéäýõäýý ãîë
áààòðûíõàà öàðàéã õàðóóëàõã¿éãýýð õºë, èõ áèåèéí õýñãèéã
áîëîí àð øèëíýýñ íü êðóïíûé ïëàíààð ¿ç¿¿ëæ òóõàéí õ¿íýý
áîäèòîîð õàðóóëàõ àðãûã ñîíãîæýý. ̺í õ¿¿õäèéí öàðàé
òºðõèéã á¿ðñèéëãýí òàíèóëàõã¿é áîëãîõ, õ¿¿õäèéí äóó õîîëîéã
àøèãëàí õ¿¿õýä áàéãààã èëòãýõ, õ¿¿õäèéí òîãëîîì, õóâöàñ
õóíàðûã íü /áîéòîã, îéìñ, óíàäàã äóãóé çýðýã õýðýãëýë/ ¿ç¿¿ëæ
õî¸ð ñàðòàé íÿëõ õ¿¿õäèéí ä¿ðèéã èëýðõèéëýõ çýðãýýð á¿òýýë÷,
¸ñ ç¿éòýé àæèëëàæ ÷àäñàí íü õàðàãäëàà.

Á¿ñã¿éí ñýòãýë ç¿éí ýìçýãëýë, øàíàëëûã ä¿ðñýýð
èëýðõèéëýõäýý ìàøèíäàà ÷èõñýí ýä õîãøèë, õóâöàñ õóíàð, “Ýýæ
áà õ¿¿õýä” íîì, õ¿¿õäèéíõýý õóâöàñûã óãààãààä ìàøèíûõàà
öîíõîíä ºëãºí õàòààñàí ä¿ðñ, ìàøèíû øàëàí äýýð óíàñàí
ºðººñºí áîéòîã, õ¿¿õäýý ýíõðèéëýí òýâðýõ, õóóðàéëàõ ýõèéí
ººðèéíõ íü ä¿ð çóðàã çýðýã ïëàíóóäààð ¿ç¿¿ëñýí íü áîäèòîîð
õàðóóëàõ /reality/ òàëààñàà ÷, ä¿ðñëýë áýëãýäëèéí òàëààñàà ÷
¿çýã÷äèéí ñýòãýë ç¿éä õ¿÷òýé íºëººëºõ, äàâõàð ìåññåæ /óòãà/
èëýðõèéëýõ õèéö õýëáýðèéí òàëààñàà îíîâ÷òîé øèéäýë áîëîîä
çîãññîíã¿é íýâòð¿¿ëãèéí áàðèìòàò øèíæèéã ýð÷èìæ¿¿ëæýý.

Íýâòð¿¿ëãèéí îáüåêòûí òóõàéä “Çýýëäýã÷ Ì”-èéã äàãàæ
ãàäóóð õèéñýí áè÷ëýã ò¿¿íèé òóóëñàí çîâëîíò ãàñëàíò
àìüäðàëûí 90 õîíîãèéí çàì ìºðèéã õàíãàëòòàé ä¿ðñýëæýý.
̺í íºãºº ãîë øóãàì áîëîõ ºäðèéí çýýë õýìýýõ ìºí㺠õ¿¿ëýõ
ãýìò õýðãèéã çàõ, õîëáîãäîõ ýõ ñóðâàëæóóäûí àëáàí òàñàëãàà,
áàéð çýðýãò î÷èæ ñóðâàëæèëãûí àðãààð ìýäýýëýë áýëòãýñýí
áàéãàà íü ýíý íýâòð¿¿ëãèéã áàðèìòàò øèíæòýé áîëãîæ ÷àäñàí.
Ãýõäýý ýíý íýâòð¿¿ëýãò íýã ç¿éë äóòàãäàæ áàéãàà íü ìºíººõ
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ ýòãýýä¿¿äèéí ä¿ð. Òýäíèé òóõàé ÿðèàä áàéãàà
õýäèé ÷ òýäíèéã ýðæ õàéæ îëîõ, áîäèòîéãîîð õàðóóëàõ òàë äýýð
ä¿ðñëýë äóòàæ áàéãàà íü àñóóäëûí íýã òàëûã îðõèãäóóëñàí
øèíæòýé áàéíà.

- 69 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ñýòã¿¿ë ç¿é áîë ìýäýýëëèéí õàðèëöàà òºäèé ç¿éë áóñ
èðãýäèéí ¿çýë áîäëûí ÷ºëººò èíäýð ãýäãèéã òóñ öóâðàë
íýâòð¿¿ëýã áàòëàí õàðóóëæ ÷àäæýý. Ýðõ íü çºð÷èãäºæ, ýðõ
÷ºëººãººðºº õîõèð÷, íèéãýìä äàëä áóãøèí ¿éëäýãäýæ áóé
ãýìò õýðã¿¿äèéã èéíõ¿¿ èë÷èëñýíýýðýý ýðýí ñóðâàëæèëãûí
øèíæ àãóóëæ áàéíà. ¯¿íèé äýýð õîõèðñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã ¿ãýý
õýëýõ, ¿íýíèéã èë÷ëýí íèéãýìä äóó õîîëîéãîî õ¿ðãýõ áîëîìæ
îëãîñíîîðîî ýíãèéí ¿éë ÿâäëûí ìýäýýëýë, òóñãàëûí ñýòã¿¿ë
ç¿éí á¿òýýëýýñ èë¿¿ õ¿÷òýé, íºëººòýé íýâòð¿¿ëýã áîëñíûã
îíöëîí ¿íýëýõ ¸ñòîé.

Ýõíèé íýâòð¿¿ëýã áóñäûí áèåèéã 15 æèëèéí òóðøèä
¿íýë¿¿ëæ îëñîí ìºíãèéã íü äýýðýìäýí àìüäàðäàã áàëìàä
õýðãèéã îëîí ò¿ìýíä èë÷ëýí ìýäýýëñýí áîë óäààõ íü ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èä íýãýí á¿ñã¿éí áèçíåñ ýðõëýí ñàéõàí àìüäðàõ
õ¿ñýë äýýð íü äºðººëæ ò¿¿íä ºäðèéí çýýë îëãîõ íýðèéäëýýð
ºðºíä îðóóëæ, çýýëèéí äàðàìòàä ºðò¿¿ëýí àìüäðàë àõóéã íü
ñ¿éð¿¿ëñýí ñàíõ¿¿ãèéí íîöòîé õýðãèéã äýëãýí òàâüæ ¿ç¿¿ëñýí
áàðèìò íîòîëãîî ñàéòàé, áîäèò ¿íýíèéã õàðóóëñàí íýâòð¿¿ëýã
áîëæ ÷àäñàí áàéíà. ¯¿íèé òóëä ñýòã¿¿ë÷ Ã.Áàòçàÿà, Æ.Çîëçàÿà,
íàéðóóëàã÷ Á.Ëõàãâàñ¿ðýí íàðûí “Áàðèìò” íýâòð¿¿ëãèéí
áàãèéíõàí ýðýë ñóðâàëæèëãà, èë÷ëýí ø¿¿ìæëýõ óð ÷àäâàð,
òåëåâèçèéí ä¿ðñëýëèéí ºðãºí áîëîìæèéã á¿ðýí àøèãëàæ,
ìýðãýæëèéí çàð÷èì, õàðèóöëàãûã çºð÷èëã¿éãýýð ÷àäâàðëàã
àæèëëàñàí áîëîõûã äýýðõ çàäëàí øèíæèëãýý, ø¿¿ìæ
òàéëáàðóóä áàòëàõ áèç ýý. “Áàðèìò” öóâðàëûí áàðèìòóóä ãîë
íü àñóóäëûí öààíà îðøèõ ¿íýíèéã íýýæ õàðóóëæ ÷àäñàí íü
áàõàðõóóøòàé.

Áàðèìòûí öààíà áîäèò ¿íýí îðøèíî. Ñýòã¿¿ë÷ çºâõºí
¿íýíèéã ýðõýìëýíý.

- 70 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Õî¸ð. ÍÎÌ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ Ø¯¯ÌÆ

- 71 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

“ÌÎÍÃÎËÛÍ ÍÓÓÖ ÒÎÂ×ÎÎÍ” – îîñ
ìóó á¿òýýë òºðºõ ¸ñã¿é

Îðîñûí íàéðóóëàã÷ Ñåðãåé Áîäðîâ “Ìîíãîë” íýðòýé
êèíîãîî õèéæ äóóñààä “Íåäåëÿ” ñîíèíä ÿðèëöëàãà ºãñºí íü
îð÷óóëàãäàæ, “ªäðèéí ñîíèíä” ãàð÷ýý. Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé íü
êèíîíäîî Ýçýí áîãäûí ìààíü òóõàé “òààã¿é ìóóõàéãààð ¿ç¿¿ëýõ”
ãýýä ìàíàéõíû ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áàéñàí ýíý ýðõìèéí
õýëñýí ¿ãýíä áèä ººðñíºº ñàíàà àâ÷ àíõààðóóøòàé ç¿éë áàéãàà
þì. Òýðáýýð ñóðâàëæëàã÷èéí “ – Ýíý êèíîíîîñ áîëæ òàíû
ìîíãîë÷óóäòàé õàðèëöàõ õàðèëöàà íýëýýä ýýäðýýòýé áîëñîí
ãýñýí. ×óõàì þóíààñ áîëñîí þì áý?” ãýæ àñóóñàí àñóóëòàä:
“ – Çàðèì ìîíãîë÷óóä êèíî çîõèîëûã ìààíü òààøààãààã¿é.
Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ×èíãýñ õààí áîë áóðõàí, ¿íäýñòíèé ýöýã
íü. 800 æèëèéí ºìíº ººä áîëñîí õýðíýý ¿íäýñòýíäýý ºíººäðèéã
õ¿ðòýë èéì õ¿÷òýé íºëººëäºã õ¿í ò¿¿íýýñ ººð ¿ã¿é…” ãýæ
õàðèóëñàí áàéãàà þì.

Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààíäàà õàíääàã áèäíèé ñýòãýëèéã ãàäíû
õ¿í, òýð äóíäàà “òààëàìæã¿é êèíî õèéæ áàéãàà ýíý ýðõýì” èíãýæ
çºâººð óõààðñàí áàéãàà íü ÿâ ÿâñààð “áèäýíä áàéõ ¸ñòîé èéì
ñàíàà ñýòãýë, ýðõýì õ¿íäëýë ìàíàé çàðèì óðàí á¿òýýë÷äýä
äóòààä áàéíà óó?” ãýõ ýðãýëçýýã òºð¿¿ëýâ.

Èéíõ¿¿ ýðãýëçýõ ó÷ðûã æèøýý áàðèìòòàéãààð ºã¿¿ëýõèéã
õè÷ýýëýý. Õàìãèéí ãîë íü Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààíû íýð
õ¿íä, ò¿¿íèé ̺íõ õºõ òýíãýðò èâýýãäñýí õóâü çàÿà, äýëõèéã
äîíñîëãîñîí ò¿¿õýí ¿éë õýðãèéã ò¿øèãëýí ñýäýâëýõäýý õàðèéí
õ¿íýýñ ÷ äîðä õàíäàæ, ìóó çîõèîë á¿òýýë áè÷èã÷èä îëøèð÷
áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Ýíý áîë Ìîíãîëûí óðëàã äàõü íýãýí
ýìãýíýëò ÿâäàë ãýëòýé. ×èíãèñ õààíû íýð òºð, “Ìîíãîëûí íóóö
òîâ÷îî” – íû äóíäðàøã¿é áàÿëàã ñýäýâ àãóóëãûã ãóéâóóëàí
àøèãëàæ, ñýòãýë õºäëºë ýñâýë áèçíåñèéí àøèã ñîíèðõîëä
õºòëºãäñíººñ èõýíõ àëäàà ãàð÷ áàéíà ãýäãèéã þóí ò¿ð¿¿íä
õýëýõ áàéíà.

Ìàíàé ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûí íýãýí òîì äóðñãàë áîëîõ

- 72 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” ºã¿¿ëýìæèéí õóâüä óðàí á¿òýýë÷äýä
çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ øàâõàæ áàðøã¿é ýõ ñóðâàëæ, òóëãóóð
áè÷èã áîëñîîð èðñýí áèëýý /¯¿íèéã ïîñòìîäåðíèçìûí
ñýòãýëãýýíä “ãèïåðòåêñò” ãýñýí íýð òîìú¸îãîîð àâ÷ ¿çäýã/.
Òèéìýýñ ÷ “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” - íîîñ ñýäýâëýí îëîí çîõèîë÷
ººðèéí ãýñýí ñàéí ñàéí á¿òýýëèéã òóóðâèñàí áàéäàã. Æèøýý
íü Ä.Íàìñðàéí “Æàìóõûí º÷èë” ºã¿¿ëëýã, Á.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí
“Àòãà íºæ” æ¿æèã, Ñ.Ëî÷èíãèéí “Ãàë ãîëîìò” ðîìàí çýðãèéã
äóðäàæ áîëîõ áàéíà. Õàðèí îíîëîîð ÿìàð íýã ãèïåðòåêñòýýñ
¿¿äýí òºðñºí õîæìûí á¿òýýë¿¿äèéã ç¿ãýýð ë “òåêñò” ãýäýã.
Ýíãèéíýýð áîë “çîõèîë” ãýæ îéëãîæ áîëíî. Èéì çîõèîëóóä íü
ãàãöõ¿¿ òóëãóóð áè÷èã áîëñîí ãèïåðòåêñòèéíõýý ñýäýâ, àãóóëãà,
õýë õýëáýð, ñýòãýëãýýã øèíý öàã ¿åä óëàì á¿ð áàÿæóóëàí
õºãæ¿¿ëæ áàéäàã àæýý.

Ãýõäýý “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” – òîé ñýäýâ, óòãà àãóóëãà,
ºã¿¿ëýìæýýðýý íÿãò õîëáîãäîæ òºðºí ãàðñàí ñàéí á¿òýýë¿¿äèéí
òàëààð ýíý óäààä äóðäàõ ãýñýíã¿é. Õàðèí ñýäýâëýæ áóé ñî¸ëûí
ãèïåðòåêñò áîëñîí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” – íû òóóðâèëç¿éí
òóðøëàãà, óòãà àãóóëãûí ¿íý öýíèéã ã¿éöýõ íü áàéòóãàé õàðèí ÷
àëäàãäóóëàí áóóðóóëàõ, ãàæóóäóóëàí õàðøèëäàõààð çîõèîëóóä
ãàðàõ áîëñîíä õàðàìñàí, ø¿¿í òóíãààõààð õî¸ð á¿òýýëèéã
îíöëîí àâ÷ ¿çýæ áàéíà. “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” õýìýýõ óòãà
çîõèîëûí “àðèóí ñóäàð” – òàà ýíý õî¸ð á¿òýýë äààí÷ õàéíãà
õàíäàæ, çºâõºí íýð òºð, àøèã îðëîãî îëîõ ãýñýí ìóéõàð áîäîë,
ÿâóóðã¿é çîðèëãîäîî õºòëºãäñíèé æèøýý ãýð÷ ãýäãèéã äàõèí
îíöîëæ õýëýõýä õèëñäýõã¿é áèç ýý.

Íýí òýðã¿¿íä íýãýí êèíîã äóðäúÿ. Ìàíàé êèíî óðëàãèéí
õºãæëèéí ò¿âøèí õèéãýýä óðàí á¿òýýë÷äèéí ÷àíàð ÷àíñààã
øàëãàñàí öàã ¿å òóëãàðààä áàéíà. “Èõ ìîíãîë óëñûí òóëãàð
òºð áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îé” èéì öàã ¿åèéí îíöãîé
òîõèðîîã á¿ðä¿¿ëæ ºã뺺. Ýíý ìº÷èä òºðñºí “Èõ òºðèéí
ãîëîìò” íýðòýé êèíîã ñàÿõàí òîëèëóóëëàà. Êèíîíû õèéöèéí
õóâüä êèíî óðëàãèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ¿ã õýëýõ áèç ýý. Õàðèí
êèíî çîõèîëûí ñýäýâ, àãóóëãà, ä¿ð ä¿ðñëýëèéí òàëààñ íü

- 73 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

çîõèîã÷ Ã.Íàãààíáóó ãóàéä ñýòãýë äóíäóóð ¿ëäñíýý õýëýõ ãýñýí
þì. Òàíû õóâüä ò¿¿õ÷ áîëîõîîð çîõèîë áè÷èõ ÷àäâàð äóëèìàã
áàéõûã îéëãîæ áîëîõ õýäèé ÷ óðàí á¿òýýëèéã ø¿¿í òóíãààõ
õàòóó øóäàðãóó øàëãóóðààð õàíäàõààñ ººð çàìã¿é áèëýý.

Êèíîíû àãóóëãûã ýðãýí ñàíàâàë, Òýì¿æèíãèéí èäýð
çàëóó íàñíû ¿åýñ á¿õ ç¿éë ýõëýõ áºãººä ò¿¿íä òîõèîëäñîí
îíöãîé çàðèì ÿâäëààð ¿éë ÿâäàë ºðíºõ àæ. Ýíý ãîë øóãàìä
çàõèðóóëàí Òýì¿æèíãèéí áàãà íàñíû ÿâäëóóäûã äóðñàìæèéí
õýëáýðýýð ¿éë ÿâäëûí ó÷èð øàëòãààíä õîëáîæ ä¿ðñýëñýí
áàéíà. Ýíý óòãààðàà ¿éë ÿâäëûí ýçýí áîëñîí Òýì¿æèí /×èíãèñ
õààí/ ãîë ä¿ð áîëîõ áîëîâ÷ ò¿¿íòýé çýðýãö¿¿ëýí Æàìóõûí
ä¿ðèéã îíöãîéëîí ãàðãàæýý. Òèéìýýñ ÷ êèíîíû ºðíºëä ×èíãèñ,
Æàìóõ íàðûí çºð÷ëèéã /ãýõäýý çîõèîã÷äûíõîîð çºð÷ëèéã
ýåðýã òàëààñ íü òàéëáàðëàõûã ýðìýëçñýí/ èë¿¿òýé àíõààð÷
òýð çºð÷èë òóéëäàà õ¿ðñíèé óëìààñ ×èíãèñ õààí Æàìóõûã
ººðèéíõ íü õ¿ñëýýð öóñ ãàðãàëã¿é íàñ íºã÷¿¿ëñíýýð á¿õ ç¿éë
øèéäýãäýæ áàéõ þì. ¯¿íýýñ öààøèä ×èíãèñ õààíû “èõ òºðèéí
ãîëîìò” ñààä òîòãîðã¿éãýýð ìàíäàí áàäàð÷ áàéãàà àæ. Æàìóõ,
Òýì¿æèí íàðûí çºð÷ëèéí øàëòãààí íü áèåñýý àòààðõàí
õàðøèëääàãò áóñ õàðèí ÷ àíäûí æóðìààð áèåñýý õàéðëàí
õ¿íäýëæ áàéãààãèéí óëìààñ òàë íóòãèéí í¿¿äýë÷äèéí õóâüä
“òýíãýðò õî¸ð íàð áàéäàãã¿éí àäèë” õî¸ð õààí áàéæ áîëîõã¿é
õàòóó ¿íýíä çàõèðàãäàõ áîëñíîîñ ë ¿¿äýëòýé àæ. Õàòóó ÷
ýíý àóãàà ¿íýíä çàõèðàãäàí õî¸ð àíä õóâü çàÿàíû øàëãóóðò
øàëãàãäàõàä ×èíãèñ Èõ òºðèéí ãîëîìò ñàõèõ õóâü õ¿ðòýæ
áàéíà. Õàðèí ¿¿íä íü Æàìóõ ñýòãýë ñàíààíûõàà ã¿íä “àíäûí
áàðèëäëàãà” ýðõýìëýí áàéðàà òàâüæ, ¿õëèéí çàìûã ñîíãîæ
áàéõ àæ. Èíãýæ çîõèîã÷ ýíý êèíî çîõèîëäîî ×èíãèñ õààíààð
ñàõèóëñàí èõ òºðèéí ãîëîìòûí òóõàé ºã¿¿ëýõèéã çîðüæýý.

Òýì¿æèíä ºðõ ãýðýý òîâõèíóóëæ, àëäñàí îâîã àéìãàà
öóãëóóëæ “Èõ òóëãàð òºðèéí ãîëîìò” áàäðààõàä Òîîðèë âàíãèéí
Æàìóõàòàé õàìò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ èõ õóâü íýìýð îðóóëñíûã ÷
ìàðòñàíã¿é. Ãýòýë ªýë¿í ýõ, Áºðòý ¿æèí áîëîí 9 ºðëºã æàíæèí,
áàñ áóñàä áààòðóóäûí ò¿¿õýí ¿¿ðýã îðîëöîî áàðàã õàðàãäàõã¿é

- 74 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áàéõ þì. ªºðººð õýëáýë çîõèîëûí óòãà ñàíààíä áàðèãäàí,
öàãèéí áàãòààìæèä çàõèðàãäàæ /êíèî 1.30 öàã ãàðíà/ çîõèîëûí
ä¿ð¿¿äèéí òîãòîëöîîã ó÷èð äóòàãäàëòàé ãàðãàæýý.

Èíãýæ öººí ä¿ðä à÷ õîëáîãäîë ºã÷, áóñäûã íü îãîîðñíîîð
çîõèîëûí îáúåêòèâ óòãàä çºð¿¿ ãàð÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë ýíý
êèíî ×èíãèñ õààíûã èõ òºðèéí ãîëîìò áàäðààõàä õàìãèéí îíöãîé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí Æàìóõûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò, ìºí Æàìóõà
áîëîí Òýâ òýíãýð, íÿëõ Ñýíã¿ì /Òîîðèëûí ¿å çàëãàìæëàõ
ãýäýã óòãààð/, çàðèì íýãýí àâãà íàðûã çàìààñ çàéëóóëñàí àç
çàâøààíààð “èõ òºðèéí ãîëîìòîî” àâ÷ ¿ëäýæ, áàäðààæ ÷àäñàí
“ãàíöààðäñàí” ×èíãèñ õààíû òóõàé ãýæ îéëãîãäîõîîð ÿâöóó óòãà
àãóóëãàòàé áîëñîí áàéíà.

Òîâ÷õîíäîî èéì áºãººä ò¿¿õ÷ - êèíî çîõèîë÷èéí ìààíü
ò¿¿õýíä õàíäñàí òàéëáàð íü êèíîíû íàéðóóëãà, çîõèîìæîîñ
áîëæ á¿äãýðñýí ¿¿, ýñâýë ñàíàìñàðã¿é çºð¿¿ ãàæóóäñàí óòãà
ãàð÷èõàâ óó. Þóòàé ÷ êèíîíû “Èõ òºðèéí ãîëîìò” õýìýýõ íýðèéí
óòãà ÷ ÿëãàð÷ ÷àäñàíã¿é.

“Èõ òºðèéí ãîëîìò” êèíî “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” õýìýýõ
ò¿¿õ – óðàí ñàéõíû òîì äóðñãàë á¿òýýëèéí ¿íý öýíèéã èëòãýæ
÷àäàõ ãàâüòàé á¿òýýë /òåêñò/ áîëñîíã¿é.

Äàðààãèéí á¿òýýë ãýâýë íýãýí ðîìàí.
Çîõèîë÷ Ñ.Æàðãàëñàéõàí, äèïëîìàò÷, çîõèîë÷ Ë.Óäâàëûí
õàìò áè÷ñýí “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” çîõèîëîî ãàðãààä îëîí
÷ þì äóóëñàí áîëîëòîé. Ìèíèé ë ñîíññîíîîð “õà÷èí ñîäîí”,
“¸ñòîé ë íóóö ò¿¿õèéí òàéëàë áîëñîí”, “ñýòãýëç¿éí íýýëò õèéñýí”,
áàñ þó ãýíý âý? “íýëýýä ýðîòèê”, “àëòàí óðãèéíõíû ñåêñèéí
íóóöûã õàðóóëñàí” òèéì íîì ãýíý. Çàðèì íü øîõîîðõîæ, çàðèì
íü è÷èíã¿éðýí óíøèæ áàéãàà áîëîëòîé. Ñîëîíãîñò õýâë¿¿ëýýä
º÷íººí ñàÿûí àøèã îëñîí ãýõ. Ìàíàéäàà ë ãýõýä ºíäºð ¿íýòýé
çàðàãäàæ /25.000¥/, áàñ ÷ áîðëóóëàëòààðàà “áåñòñåëëåð”
áîëñîí áàéõ àà.
Óòãà çîõèîë ºíºº öàãò íýã òàëààð çàõ çýýëýý áîäîõ öàã
áîëñíûã, ò¿¿íèé /óòãà çîõèîë/ äîòîîäîä õèéãäýæ áàéãàà çàðèì
íýãýí ìîäåðíèçàöè÷ëàë òîäîðõîé õàðóóëæ ºãñºí áºãººä ¿¿íèé

- 75 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õàìãèéí ñîäîí æèøýý íü ýíý ðîìàí þì. Óíøèã÷ã¿é çîõèîëûã
ÿìàð çîõèîë ãýõ âý?

Óã íü Òà ðîìàíäàà “ÌîÍÒ” – í äàõü á¿ðõýã àñóóäàë,
ñýäâ¿¿äèéã, ìºí íóóöëàã ó÷èð áèò¿¿ëýã ¿éë ÿâäëóóäûã, çàðèì
õ¿ì¿¿ñèéí ýýäðýýòýé, ýðãýëçýýòýé õóâü çàÿàã ñóãàëàí àâ÷
òààìàã äýâø¿¿ëýí áè÷ñýí áàéõ íü ñîíèðõîëòîé. Áàðèìò ò¿¿õýíä
òààìàã äýâø¿¿ëýí /áàðèìòàò òààìàãëàë – äîêóìåíòèðîâàííàÿ
ãèïîòåçà/, “ôàíòàçè” – ëàí áè÷èõ íü óðàí çîõèîëûí ¿íäñýí
øèíæ þì. Ýíý áîë äýëõèéí óòãà çîõèîëä áàéäàã ¿çýãäýë. Èíãýæ
“ÌîÍÒ” – ã “ã¿í ã¿íçãèé” íýâò õàðàõ ãýñýí ýðýë íü îð÷èí ¿åèéí
óðàí çîõèîëûí ìîäåðíèçàöèéí òîä æèøýý ãýëòýé.

ÁªÐÒÝ, ÆÀÌÓÕÀ, ÒÝ ÒÝÍÃÝÐ, ª¯ËÝÍ, ÕÀÑÀÐ,
ÕÓËÀÍ, ǯ×È, ÁÎÎÐ×È, ÒÝ̯ÆÈÍ ãýñýí ãîë áààòðóóäààðàà
íýðëýãäñýí 9 á¿ëýãò íýð á¿õèé áààòðóóäûí õóâü çàÿàã íýýõèéã
çîðüæýý. Èíãýõäýý õóâü õ¿í òàëààñ íü ñýòãýëç¿éí ¿¿äíýýñ
ä¿ðñëýí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí òààìàãëàëóóäûã äýâø¿¿ëñýí
áàéíà. Ä¿ð¿¿äèéí ñýòãýëç¿éí íýýëò¿¿ä íü èõ ë ñîäîí. ª¿ëýíä
Ñî÷èãàëòàé ºðñºëäºõ äàëä çºð÷èë áàéñàí, ×èíãèñ Õàñàðò
õàíäàõ õî¸ðäìîë ñàíàà áîäîëòîé áàéñàí, ×èíãèñ, Òýâ òýíãýð
íàðûí ýðõ ìýäëèéí (çºí ñîâèíãèéí) ºðñºë人í õóðöàäñàí,
Ç¿÷è ººðèé㺺 ÿìàãò ×èíãèñ ýöãèéí õ¿¿ ãýæ èòãýæ èðñýí õàòóó
¿çýë õèéãýýä ò¿¿íèéã ìýðãýä öóñíûõ ãýæ ¿çäýã áóñäûí èë äàëä
ñàíàà /ýöýã ×èíãèñ õ¿ðòýë/, ÿëãàâàðò áîäëûã ñºðã¿¿ëñýí çýðãèéã
äóðäàæ áîëîõ þì. Òèéìýýñ ÷ òºðºë ç¿éëèéí õóâüä “ñýòãýëç¿éí
ðîìàí” ãýæ òîäîðõîéëîãäîõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãýõäýý ÿã èíãýæ
òîäîðõîéëîõ íü þó ë áîë?!.

Ðîìàí áè÷ëýãèéí àðãà áàðèë òàëààñàà áèîëîãèçì,
ïñèõîàíàëèç, øèçîàíàëèçûí õýâ ìàÿã õîëèëäæýý. Òóõàéëáàë,
áèîëîãèçìèéí ÷èãëýëèéí çîõèîëóóäàä õ¿íä áàéãàà àðààòíû
øèíæ òºðõ õîæèìûíõ íü ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí íºëººëäãèéã
èõýä øèíæëýí áè÷ñýí áàéäàã /×.Áèëèãñàéõàí “Óõààðàõóé”.,
79-ðò/. Ýíý ë ¿¿äíýýñ ðîìàíä Áºðòèéí õýðñ¿¿ èðýýä¿éãýý
õàðñàí áîäîë, ýðõ ÿìáàà õàìãààëàõ äàëäûí çîðèëãî, ×èíãèñ
õààíä õàìãèéí îéð ¿íý öýíýòýé õàòàí íü áàéõ ãýñýí øèéäìýã

- 76 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

àëõàìóóä íü ò¿¿íèé ýð ýìèéí õàðüöààíû ÿâöàä èëýð÷ áàéíà.
Àíõ Òýì¿¿æèíòýé ýíãýð çºð¿¿ëýõäýý óõààí àëäàæ, õ¿íýýñ
ñîäîí äóð õàíàæ áàéãàà íü ò¿¿íèé øóíàë õ¿ñëèéí õÿçãààðã¿éã
èëòãýíý. Èíãýæ îëîíòàà óõààí àëääàã. Óëìààð ×èíãèñò òàë
îëîõûí òóëä òàòâàð îíãîí îõèäîîñ øºíº áîëãîí ºð㺺í人
àâ÷ðóóëàí õàìòðàí õóðüöàæ /ãðóïï ñåêñ ãýäýã äýý/, ìàðãààø íü
ýíý ¸ñ áóñ ¿éëäëýý òàñ íóóõûí òóëä òýð îõèäûã öàâ÷èí õîðîîäîã
áàéâ. ×èíãèñ, Áºðòý õî¸ðûí ýíý ¿éëäýë îëîí äàâòàãäàæ, òýð
òîîëîíãîîð òàòâàð ýìñ ñóðàãã¿é àëãà áîëíî. Çîõèîë÷èéíõîîð
Áºðòý èíãýæ “àðààòíû àðàíøèíãààðàà” íàñàí òóðøäàà èõ õààíû
“èõ õàòàí” áàéõ òýìöýëä øàëãàð÷ ¿ëäñýí áàéõ àà?!. Êëåîïàòðàã
ò¿¿õýíä “ñàäàð ýì” áàéñíûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Õàðèí Áºðòýã
ÿìàð ÷ ò¿¿õ÷, ñóäëàà÷, çîõèîë÷ èéì áàéñàí ãýæ àéõàâòàð
áàéäëààð ñàíàë äýâø¿¿ëæ, ä¿ðñýëæ áàéãààã¿é þìñàí!!!

“Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ×èíãýñ õààí áîë áóðõàí, ¿íäýñòíèé
ýöýã íü” ãýæ îéëãîæ áàéâ÷ ýíý ¿ã íü ººðò íü õàìààðàõã¿é
áîëîõîîð Îðîñûí íàéðóóëàã÷ Ñåðãåé Áîäðîâûí, ìºí ò¿¿íèé
íýãýí àäèë ãàäíûõíû õàðü ñýòãýëä õà÷èí æèãòýé ñàíàà òºðæ,
“õýðýýñ õýòýðñýí” ä¿ðñëýí õàðóóëæ áîëîõ ë áàéõ. Èíãýæ
õàðóóëàõ íü ×èíãèñ õààíààð ç¿ðõýý ç¿ñ¿¿ë÷èõñýí ìºðò뺺 îäîî
áîëîõîîð õàðèóãàà àâàõ ãýæ áàéãàà þì øèã ¿ëäýæ õîöîðñîí
¿íäýñ óãñààíòàíä íü “òàòãàëçàæ ÷àäàõààðã¿é ç¿éëèéã ñàíàë
áîëãîíî” ãýæ èðýýä äóðààð ààøëàõ õàðü ýëãèéí ë ñàíàà áîëîõ
áàéõ äàà!!!

“×èíãèñèéí íóóö ò¿¿õ” ðîìàí äàõü áèîëîãèçì õýðýýñ
õýòýð÷ ò¿¿õ ñî¸ëûã áîõèðäóóëàõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Îëîí
ä¿ðèéã ýíý òàëààñ íü õàðóóëñàí áàéõ áà òýð áîëãîíîîð ò¿¿õ
áîõèðäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Õºõ÷¿ãèéí áóñäààñ ñîäîí, óõààí
ñàìóóí áîëæ òîðíèñíûã ýõ íü ººðèéí àëäààòàé õîëáîí áîäîæ
áàéãààãààð áè÷æýý. Òýðýýð “Õºõº÷¿ã ãýäñýíä îëäñîíîîñ õîéø
óäààã¿é áàéòàë Ìýíëèã, Åñ¿õýé ýçíýý äàãàí Õýðýéä àéìãèéí
Òîîðèë õààíûä î÷îîä æèë áîëæýý. Ýíý õóãàöààíä õóó÷èí çàëóó
öàãòàà ñýòãýë àëäàð÷ ÿâñàí íýã àéìãèéí ýð òàòàæ ÷àíãààí
ñýðòýíäýõ áîëñîíä á¿ñã¿é òýñýëã¿é ò¿¿íä áèåý ýçýìä¿¿ëæýý”

- 77 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

/ðîìàíû 136 – ð òàë/. Èéíõ¿¿ “…øàëèã çàíãààñàà áîëæ ¸ñã¿é
ýðèéí òî÷èãîíä áóçàðòñàí ãýæ” /ìºí òýíä/ …õ¿¿ãèéíõýý òóõàé
áîääîã áîëæýý.

Õºõº÷¿ ÷ õ¿ñýë òà÷ààë èõòýé, “òà÷ààëàà òàéëæ, ¿ðèéí
ñóíãàà ãàäàãø ãàðãàõã¿é áîë…” /ðîìàíû 144 –ð òàë/ ò¿¿íäýý
øàíàëäàã ìýòýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà. Ýöýã Ìýíëèã íü ýíý
øàíàëàíã íü îéëãîæ, õ¿íèé í¿äíýýñ äàëä “óóëûí õîéø õàðñàí
ìóõàð àìàíä æèæèã æ¿÷ýý íóóöààð áàðèóëæ òýíäýý øèíý
áàéäñàí ã¿¿ àâ÷ðààä Õºõº÷¿ä ãèøã¿¿ëñíýýð õºâ¿¿íýý ò¿ð
áîëîâ÷ çîâëîíãîîñ õàãàöààæýý” /144/. Äàðóé õ¿ñýë òà÷ààëûã íü
äàðàõààð õîðü ãó÷èí ýì àâ÷ ºãñºí ÷ Õºõº÷¿ òýð æ¿÷ýý ð¿¿ ñýì
î÷ñîîð áàéíà. Èíãýæ Õºõº÷¿ Ẻã ä¿ðñýëñýí áàéãàà þì.

Õ¿íä çîäîëäîõ, àëëàãà õèéõ çýðýã äàëä ýðìýëçëýë ¿åýñ
¿å äàìæèí óäàìøñàí áàéäàã. Èéì àðààòíû ìàÿãèéí õ¿ñýë
ñîíèðõëûã íü ýíý ÿâäëûã íàðèéâ÷ëàí ¿ç¿¿ëñýí çîõèîë êèíî
æ¿æã¿¿äýýð ýòãýýä ýðìýëçëýëèéíõ íü “öàíãààã” òàéëæ áàéõ
íü óðëàãèéí ýíýðýõ¿é ìºí ÷àíàðààñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì
ãýæ áèîëîãèçìûí îíîë÷èä ººðñäèé㺺 çºâòãºäºã. Õàðèí
Ñ.Æàðãàëñàéõàí Òà ýíý îíîëûã íü óðàí á¿òýýëýýðýý ã¿íçãèé
ø¿òñýí áàéõ àæ.

¨ñ ñóðòàõóóí, ãîî ñàéõíû äýýä ýðìýëçëýëèéíõýý óòãààð
äýýðõ õýðýýñ õýòýðñýí “òààìàãëàëóóä” ¸ñòîé ë ýìãýíýë ãýëòýé.
Óíøèã÷ àâãàé òà áîäîîä ¿ç äýý, ×èíãèñèéí òóõàé îíèãîî
ìýäýõ ¿¿?!. Ãýíýò õ¿¿õýä ÷èíü òèéì îíèãîî ÿðèàä óíàâàë òà
èíýýõ ¿¿? Ýìçýãëýõ ¿¿? Òýãâýë ýíý ðîìàíä å㺺äºë, ¸ãòëîë íü
õýðýýñ õýòýð÷ýý. Þóòàé ÷ “Áèîëîãèçìûã òîäîðõîé õýìæýýíä
óðàí á¿òýýëä àøèãëàæ áîëîõ áîëîâ÷ ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿¿äíýýñ
òîäîðõîé õèë õÿçãààðòàé áàéõ øààðäëàãàòàé” /Ä.Ãàëáààòàð
“Óðàí çîõèîëûí îíîëûí îéëãîëò, íýð òîìú¸îíû òàéëáàð òîëü”
31 – ðò/ ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë “×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” ðîìàíä
øóóä õàìààòàé, áàñ ø¿¿ìæëýõ ¿íäýñëýë áîëíî.

“×èíãèñ õààíû íóóö ò¿¿õ” – èéã ñºõñºí ýíý ðîìàíû èéì
ýíäýãäëèéã äóðäâàë îëîí æèøýý ãàðàõ áàéíà. Áèîëîãèçìèéí
ç¿ãýýñ õàíäñàí èéì “òîì”, “òîì” ä¿ãíýëò, òààìàãëàëóóä íü íîìîî

- 78 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áîðëóóëàõ ãýñýí áèçíåñèéí çîðèëãîîñîî îãò õýòýðñýíã¿é.
Èíãýæ ýíý ðîìàí ìàíàé óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýí äýõ óðàí

ñàéõíû ýðýëõèéëëèéí íýãýí òîì àëäàà áîëîí “òîäîð÷”, óðàí
ñàéõíû åðòºíöä ìîäåðíèçàöè õèéõ ãýæ òîì ç¿ðõ ãàðãàã÷äàä
íýãýí “ñîä” ñóðãàìæ áîë÷èõîîä áàéíà. Ýíý ðîìàí çîõèîã÷îî
ñýòãýëãýýíèé íýã õýâ çàãâàðò áàðèãäàæ, á¿ð ìóõàðäàëä îðæ
áàéãààã íîòîëëîî. Çîõèîëûíõîî ä¿ð¿¿äýä ñýòãýëç¿éí ¿¿äíýýñ
çàäëàí øèíæèëãýý õèéäýã òàíû òóóðâèëç¿éí àðãà áàðèëä
á¿ä¿¿ëýã àëäàà ãàð÷, ä¿ðèéíõýý áèîëîãèéí èíñòèêòèéã
÷óõàë÷ëàí ¿çäýã ÿâäàë èõñýõ áîëñîí íü èéì ä¿ãíýëò
õèéõýä õ¿ðãýëýý. Óëìààð Òà ñýòãýëç¿éí øèíæòýé çîõèîë
á¿òýýë¿¿äèéíõýý èðýýä¿éä ýíý ðîìàíààðàà òîìîîñ òîì öýã
òàâü÷èõëàà.

Ýðãýýä ºã¿¿ëëèéíõýý ýõëýë õýñýãò äóðäñàí ñàíàà ðóóãàà
î÷ú¸. Îðîñûí íàéðóóëàã÷ Ñåðãåé Áîäðîâûí õýëñýí ¿ãíýýñ
áèä ººðñíºº ñàíàà àâ÷ àíõààðóóøòàé ç¿éë áàéãàà íü óðàí
ñàéõíû ñýòãýëãýýíä èéìýðõ¿¿ ãàæóóäàë ãàðàõààñ ñýðãèéëýõ
ñýæ¿¿ð áîëæ ºãºõ þì. Äàõèí èøëýõýä “Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä
×èíãýñ õààí áîë áóðõàí, ¿íäýñòíèé ýöýã íü. 800 æèëèéí ºìíº
ººä áîëñîí õýðíýý ¿íäýñòýíäýý ºíººäðèéã õ¿ðòýë èéì õ¿÷òýé
íºëººëäºã õ¿í ò¿¿íýýñ ººð ¿ã¿é…” òóë áèäíèé ýõ ò¿¿õ, ýðõýì
áàõàðõàëäàà õ¿í ¸ñîîð õàíäàõûã ýðìýëçýõ áîëñîí, “Ìîíãîëûí
íóóö òîâ÷îî” -ãîî àéë á¿ð õîéìîðòîî äýýäëýí çàëæ áàéãàà
ºíººãèéí ò¿¿õýí öàã ¿åä “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí” – îîñ ìóó
á¿òýýë òºðºõ ¸ñã¿é.

Õàòóóõàí õýëýõýä Èíãýæ “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” – ã ñýãëýæ
áîëîõã¿é, Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààíû íýðýýð òîãëîæ áîëîõã¿é.

- 79 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ÑÀÉÕÀÍ ÍÎÌÛÍ ÒÓÕÀÉ ÑÀÉØÀÀËÛÍ ÕΨР¯Ã

Öýýíçýíãèéí Ãàëáàäðàõûí ñýòã¿¿ë÷èéí õºäºëìºð, àâüÿàñ
øèíãýñýí á¿òýýë¿¿äèéí äýýæ íîì áîëîí áàðèíòàãëàãäàæ,
óíøèã÷äûí ãàð äýýð î÷èæ áàéíà. Áàðèìò, ¿ãèéí óðûã íèéòãýæ
áè÷ñýí äàí óÿíãûí ýñýý, òýìäýãëýë, õºðºã, òàòàëáàðóóäààñ
á¿òñýí “Íàðòàé õàìò” íîì ñýòã¿¿ë÷èéí õºäºëìºð ýãýë ìºðò뺺
ãàéõàìøèãòàé áîëîõûã íîòëîõ áàñ íýãýí íîòîëãîî áîëæýý.
¯¿íèéã ÿàðàí ºã¿¿ëýýä íîìûí àíõíû óíøèã÷èéí õóâüä ººðò
òºðñºí ñýòãýãäë¿¿äèéã õî¸ð ç¿éëä áàãòààí äàðàà äàðààãèéí
óíøèã÷ íºõºäòýé õóâààëöàõûã õ¿ñëýý.

Ò¿¿íèé óðàí á¿òýýëèéí îáúåêò “կ͔
Õýäèéãýýð ñýäýâ, ¿éë ÿâäàë õººöºëääºã ÷ ýöýñòýý
õ¿íèé òóõàé áè÷äýã áîëîõîîð ñýòã¿¿ë÷ýýñ õàðèóöëàãà èõ
øààðääàã. Õàðèí “õ¿ì¿íèé õºðºã” áè÷äýã ñýòã¿¿ë÷äèéí õóâüä
õàðèóöëàãàòàé áàéõûí äýýð ÷àìã¿é àâüÿàñòàé áàéæ ÷àäàõã¿é
áîë íýìýðã¿é. Íîìûí ýõíèé á¿ëýã äýõ õºðºã, òàòàëáàðóóä
þóíû ºìíº ýíý õî¸ð øàëãóóðûã õàíãàëòòàé äàâæýý. “Àâàðãà
àà, íàìàéã àìëàà÷” íýðòýé õºðºã òàòàëáàðò æèðèéí áºõ õ¿í
íààäìûí ç¿ëýã íîãîîí äýâæýýíýý õ¿÷èò àâàðãàä àìëóóëàõûí
ó÷èð óòãà, ñýòãýëèéí íýãýýõýí æàðãàëûã òóí ÷ ñîíèðõîëòîé
íýýí ä¿ðñýëæýý. Ýíý íü öààøëààä óíøèã÷èéí “æèíõýíý ìîíãîë
õ¿í”-èé ñýòãýë ð¿¿ ºíãèéõ õ¿ñëèéã áàäðààõ àæ. Íýãýíòýý
“ìîäåðíèñò” Ãàëñàíñ¿õ “ñýòãýë ãýäýã ýðõòýí” ãýæ áè÷ñýí áèëýý.
Òýãâýë ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýë õýìýýã÷ “ýðõòýíã” í¿äíèé ºìíº
äóðàéòàë ä¿ðñëýí áè÷ñýí òàòàëáàðóóä õèéãýýä áèäíèé äóíä,
îëíû ºìíº àìüäðàí ÿâàà õîâîð àðàíøèíòàé, ñîíèí ñîäîí
õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé áè÷ñýí õºðã¿¿ä íü íýãýí á¿ëýã áîëæ íîìîíä
îðæýý. Õýòð¿¿ëæ äýâýðãýëã¿é, õà÷èðëàæ õóæèðëàëã¿é, ãýõäýý
áîäèò áàðèìò ò¿øèæ òóí ÷àìáàé óðëàñàí õºðºã òàòàëáàðóóä
ñýòã¿¿ë÷ Ö.Ãàëáàäðàõûí áè÷âýðòýý õàðèóöëàãàòàé õàíääàãèéã
àðãàã¿é èëòãýæ áàéíà. ¯¿íèéãýý “Ìîíãîëûí öóóò” õýìýýõ äàí
òàìèð÷äûí õºðºã òàòàëáàðóóäààð á¿òñýí íîìîîðîî ºìíº

- 80 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

íü áàòàëñàí áèëýý. Òàìèð÷èí áîëãîíûõîî õºðãèéã õýâëýëä
ãàðààã¿é “õºøèãíèé öààíà” ¿ëäñýí ñîíèðõîëòîé áàðèìòóóäûã
ò¿øèæ áè÷ñýí ãýäãèéã ýíä õýëýëã¿é ºíãºð÷ áîëîìã¿é. Åð íü ë
Ãàëàà ñîíèí ñýòã¿¿ëä òýð á¿ð ãàðààã¿é îðõèãäñîí, ñýòã¿¿ë÷äèéí
ìýäýëã¿é ºíãºðººñºí òýð áàðèìòóóäûã îëæ, ò¿øèæ, ò¿¿ãýýðýý
õ¿íèéã äàõèí øèíýýð íýýæ áè÷èæ ÷àääàã îíöëîãòîé. Ýíý áîë
Ãàëáàäðàõ õýìýýõ ñýòã¿¿ë÷èéí áóñäààñ ÿëãàðàõ àâüÿàñ íü.

Èíãýæ ñàéí óðëàõûí íóóö Ãàëààãèéí áàñ íýãýí ýðäýì
àâüÿàñòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Õ¿íèé õºðºã ä¿ðèéã öààñ õàé÷
íèéë¿¿ëýí, ãàíö ÷ àëäàà ¿ë ãàðãàí áàéæ á¿òýýäýã õàé÷èëáàð
õèéõ óð, àâüÿàñûã á¿ðõàí ò¿¿íä çàÿàñàí áèëýý. Ýíý ÷èìõë¿¿ð
õºäºëìºðººð ýãýë æèðèéíýýñ ýõëýýä òºðèéí ò¿øýýäèéí
õºðãèéã àðâààä æèë á¿òýýæ ñóóõäàà õ¿íèéã õýðõýí óðëàõûí
óõààíûã îëñîí ãýëòýé. Òèéìäýý ÷ ¿çãýý áàðèàä õ¿ì¿íèé õºðãèéã
¿ãýýð ÷ òý𠺺ã¿é ñàéõàí óðëàæ ÿâíà. ÌÓ-ûí àðäûí æ¿æèã÷èí
Äàøïýëæýý ãýæ ýðõýì õ¿ì¿íèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñàéí ìýäýõ
÷ êèíî óðëàãòàé çàÿà õîëáîñîí ñîíèðõîëòîé ò¿¿õèéã íü òýð á¿ð
äóóëààã¿é. Ýíý ë ºíö㺺ñ “õóëàíãèéí òîîñîíä îðñîí èëæèã” ìýò
êèíî óðëàãò õºë òàâüñàí óðàí á¿òýýë÷èéí õºðãèéã ñîíèðõîëòîé
á¿òýýñýí ãýýä õ¿ì¿íèé õºðºã óðëàõ àâüÿàñàà çîðèóëñàí îëîí
áè÷âýð ýíý íîìîíä îðæýý.

Ñýòã¿¿ë÷ áîë ¿íýí ò¿¿õèéí ãýð÷
Ñýòã¿¿ë ç¿é áîë ¿íýí ò¿¿õèéí íýãýí òàëáàð þì. ßëàíãóÿà
õýñýã áóñàã ìýäýýëýë, ¿éë ÿâäëûí ñóðâàëæëàãà, íèéòëýë çýðýã
íü õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äýýð çàõ çàìáàðààã¿é ìýò
öàöàãääàã ÷ óíøèã÷ õýíáãóàé ÷ áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâöûã òýðõ¿¿
õýñýã áóñàã ìýäýýëë¿¿äýýð íýãòãýí, öàã ¿åèéí ¿íýí ìºíèéã
òàíüæ, öààøëààä ºðíºí áóé áîäèò ò¿¿õèéã ñýðãýýí õàðæ áîëäîã
áèëýý.
ßã èéì ë ¿íýíèé íýã ä¿ð çóðàã áîëñîí öóâðàë áè÷âýð¿¿ä
ýíý íîìîí äîð íýãäýæ, Ìîíãîëûí ºì㺺ëºã÷äèéí õîëáîî
õýìýýõ áàéãóóëëàãûí îéðûí ãóðâàí æèëèéí /2008 – 2010/ àæèë
àìüäðàëûã íýãýí ºíö㺺ñ, ãîë òºëºâ òîìèëîëò, àéë÷ëàëûí

- 81 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õýä õýäýí ÷óõàë ¿éë ÿâäëààð äàìæóóëàí, òóõàéí ¿åèéí áîäèò
õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë õýðýã, ¿ã õýë, àìæèëò á¿òýýë, òýð ÷ á¿¿ õýë ýíý
ñàëáàðò òîõèîæ áóé çàðèì áýðõøýýë, òóëãàðñàí àñóóäëóóäòàé
íü ¿íýí ìºíººð ¿çýãëýí õ¿¿ðíýñýí ñóðâàëæëàãà, òýìäýãëýë¿¿ä
áîëîí ýìõëýãäñýí áàéíà. ¯éë ÿâäëóóäûã ñîíèðõîëòîé, í¿äýíä
¿çýãäýæ, ñýòãýëä áóóòàë õ¿¿ðíýí áè÷èõäýý ÿìàð íýã íýìæ
õà÷èðëàõ ç¿éëã¿éãýýð áîäèò áàéäëûí “àëòàí õýìæýý”-ã áàðüæ
÷àäñàí íü ò¿¿íèé ñýòã¿¿ë÷èéí óð ÷àäâàð. Ãýõäýý áè÷ëýã
íü ýíãèéí õ¿¿ðíýõèéí çýðýãöýý ìîíãîë ñýòãýëãýýòýé íýã ë
“äóëààõàí” ¿ã õýëëýãýýð, ¿éë õºäëºëèéã ìîíãîë õ¿íèé õýëæ
ÿðèëöäàã òèéì ë äîòíî ¿ã ºã¿¿ëáýðýýð òàéëáàðëàí áè÷ñýí íü
çàðèìäàà ìýäýýëëèéã ýíãèéí òîî÷îîä ºíãºðäºã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
“ìîäîí áè÷ëýãòýí”-ã¿¿äýýñ ýðñ ÿëãàðàõ “óðàí” áîëîîä “ìîíãîë
íàéðóóëãà” á¿õèé äîíæ ìàÿãèéã îëæýý.

Èíãýæ áè÷ñýí ñóðâàëæëàãà, òýìäýãëýë¿¿ä íü ñýòã¿¿ë÷èéí
¿íýíèéã ãýð÷èëæ, ò¿¿õèéã áàðèìòæóóëàí ¿ëäýýõ ãýñýí ÷èí
õ¿ñëýýð õºãëºãäñºí áîëîõûã õýëýëã¿é ºíãºð÷ ¿ë áîëîì.
Òèéìýýñ ë ñýòã¿¿ë÷ õ¿í ìýäýý ìýäýýëýë áýëòãýæ, ñóðâàëæëàí
ÿâàõäàà ò¿¿õèéã òýìäýãëýí ¿ëäýýæ, áàñ ò¿¿õèéí ãýð÷ íü áîëæ
áàéäàã ìýðãýæèëòýé. Ò¿¿íèé òýìäýãëýë¿¿ä õýìæýýãýýð òîâ÷äîî
òîâ÷, òîìõîíäîî òîìõîí áè÷èãäýõ áîëîâ÷ øèíý ìýäýý, áàðèìò,
¿éë õýðýã, ¿çýãäëèéã öàãèéí äàðààëëààð òîäîîñ òîä ºã¿¿ëæ,
Ãàëáàäðàõ õýìýýõ ñýòã¿¿ë÷èéí ¿çñýí õàðñàí, ñóðâàëæèëñàíààð
ãýð÷ëýãäýí øèíý öàãèéí ò¿¿õèéí õóóäàñ áîëîí ¿ëäæýý.
Ò¿¿íèé ýäãýýð òýìäýãëýë¿¿äèéí ñîíãîñîí ºíöºã ñîíèðõîëòîé,
áè÷ëýãèéí õýë íàéðóóëãà íü óÿí äºë㺺í, ìýäýýëýë íü á¿ðýí
òºãñ ó÷èð óíøèõàä ñîíèðõîëòîé, ñàéõàí ñàíàãäëàà.

Ö.Ãàëáàäðàõûí íýã îíöëîã íü ìýäýýëýë ñàéòàé, òèéìýýñ ÷
áàðèìòòàé, íîòîëãîîòîé áè÷äýã.

Ó÷èðëàõ íü: Ýíãèéí õèéãýýä ñîíèðõîëòîé ºã¿¿ëýìæòýé,
ñîíñîæ äóóëààã¿é ñîíèí ñîäîí áàðèìòóóäûã àãóóëñàí ýíý
íîì ñýòã¿¿ë÷èéí áè÷èõ íàéðóóëàõ ýðäýìòýé íàéðñàí íýãäýæ,
óíøèõàä íýã ë “äóëààõàí” äîòíî ñýòãýãäëèéã òºð¿¿ëæ áàéëàà.
“Ìîíãîë õ¿í ìîíãîëîîðîî ñýòãýõýý áàéëàà” ãýæ ø¿¿ìæë¿¿ëäýã

- 82 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áîëñîí ºíºº ¿åä ýíý íîìûã óíøèæ ãýìýýí ãýýæ îðõèñîí
ìýäðýìæ ñýðæ, “ìîíãîëîîðîî ñýòãýõ, ìîíãîëîîðîî ÿðèõ” äîòîîä
÷èíàäûí õ¿ñëèéã óíøèã÷ òàíä ýðõã¿é òºð¿¿ëíý ãýæ èòãýë òºãñ
õýëýõ áàéíà. Ìîíãîë õýëíèé ÿðóó òàíñàã, òýãñýí àòëàà ýýæèéí
á¿¿âýé øèã óÿí 纺ëºí, “ãîë óñ íàìóóõàí óðñàõ” ìýò äºë㺺í,
õóóðûí ýãøèã àäèë óÿíãàëàã áè÷ëýã íàéðóóëãà íü ñýòãýëä íýã
ë äîòíî. ßëàíãóÿà “Äóëààõàí” õýìýýí íýðèéäñýí óÿíãûí ýñýýã
óíøâàë íóòàã óñ ñàíàãäàæ, ñýòãýë ãýãýëçýíý. Åð íü ò¿¿íèé ýíý
íîìîíä îðñîí îëîí áè÷âýðèéã øèìòýí óíøâààñ ñýòãýë áàÿñàæ,
îëîí ñîíèí ñîäîí ç¿éëèéã îëæ ìýäýõ òóë óíøèã÷ Òà ñààòàëã¿é
ãýãýýí îþóíäàà òààëàí áîëãîîíî óó.

- 83 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

¯ÇÝà ÁÀÐÜÑÀÍ ÄÀÉ×ÈÍ

/Öýðãèéí ñýòã¿¿ë÷ Ã.Áààòàðíóìûí ñýòã¿¿ë ç¿éí
á¿òýýëèéí ø¿¿ìæ/

2015 îíû Áàëäîðæèéí øàãíàë õ¿ðòñýí ñýòã¿¿ë ç¿éí
á¿òýýë¿¿äýä ø¿¿ìæ áè÷èæ ñóóõäàà íýãýí ÿðèëöëàãà óíøààä
“ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ÿìàð ñàéí áîëîâñðóóëàà âý?” õýìýýí
õóâüäàà ¿íýëæ, ø¿¿ìæäýý ñàéøààí áè÷èæ áèëýý. Õàðèí ýë
ÿðèëöëàãûã õèéñýí ñýòã¿¿ë÷èéã òºäèé ë ñàéí òàíèõã¿é òóë
ÿìàð ýðõýì áàéäàã áîë, áè÷âýð íèéòëýë¿¿äèéã íü óíøèæ ¿çýõ
þìñàí ãýæ ñóðàã òàâüñàí ñàí. Òýãòýë ñýòã¿¿ë÷äèéí ñàëáàðûí
àðãà õýìæýý, óóëçàëò äýýð õààÿàõàí òààðàëääàã “ñàõàëòàé àõ”
áàéñíûã ìýäýýä òàíèëöàõ òààòàé ºäðèéã õýñýãõýí õ¿ëýýñýí þì.
Óäàëã¿é áèä äîòíî ñàéõàí òàíèëöàæ, öººí õîðîì ÷ áîëòóãàé
õóó÷ õººðºõ人 Ã.Áààòàðíóì ãýõ ýíý ýðõýì îð÷èí öàãèéí ñýòã¿¿ë
ç¿éä ÷àìã¿é ìýðãýøñýí, íàñ 60-òàé ÷ çàëóó ñýòãýëãýýòýé,
ººäðºã äýâð¿¿í, ýð÷ õ¿÷òýé áîëîõûã íü òàíèæ áèëýý. Òýðáýýð
öýðãèéí õ¿í áàéñàí ÷ 1990 îíä àâüÿàñòàà õºòëºãäºí ìýðãýæëýý
ñîëüæ, ñîíèí õýâëýëòýé õóâü çàÿàãàà õîëáîí, óëìààð “öýðãèéí
ñýòã¿¿ë÷” õýìýýõ îíöãîé ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí íýãýí áîëîõûã
ìýäýýä áàõàðõàæ áàéñíàà íóóõ þóí.

Õàðèí îäîî ò¿¿íèé õýâë¿¿ëýõýýð çýõñýí ñýòã¿¿ë ç¿éí
á¿òýýëèéí ýìõòãýëèéã øèìòýí óíøèæ ñóóíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä
ñýòã¿¿ë ç¿éí ñóäëàë ø¿¿ìæ òóí õºø¿¿í, öàðöàíãè áàéäàëòàé
áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë èõ ãàðàõ áîëëîî. Îëîëò àìæèëò, àëäàà
äóòàãäëàà ñóäëàà÷ ìýðãýæèëòí¿¿äýýð ¿íýë¿¿ëæ öýãí¿¿ëýõ
íü ñýòã¿¿ë÷äèéí àæèëä òóñòàé. Ãýâ÷ ñýòã¿¿ë ç¿éí ñàëáàðò
òóëãàìäñàí àñóóäàë èõ áàéãàà òóë ñóäëàà÷èä ø¿¿ìæ áè÷èõýä
àíõààðàõ íü áàãàññàí ãýõýä õèëñäýõã¿é áèç ýý. Ãýòýë ø¿¿ìæ,
¿íýëãýý íýõñýí ýíý ìýò îëîí á¿òýýë òºðºí ãàðñààð áàéíà.

Ñýòã¿¿ë÷ Ã.Áààòàðíóìûí ýìõòãýñýí ýë á¿òýýëä ìîíãîëûí
íèéãýì ò¿¿õèéí òîäîðõîé öàã ¿åèéí ä¿ð çóðãèéã òîä òóñãàæ
÷àäñàí ñîíèðõîëòîé íèéòëýë¿¿ä, áè÷ëýã óð ÷àäâàðûí õóâüä ÷

- 84 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ÿëãàðàõ, ìýðãýæëèéí àðãà áàðèë íü çàëóó ¿åèéí ñýòã¿¿ë÷äýä
¿ëãýð æèøýý áîëîõ õèéãýýä Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿éí ò¿¿õýíä
òýìäýãëýãäýí ¿ëäýõ á¿òýýë öººíã¿é áàéãàà ó÷èð, õàìãèéí ãîë íü
ñýòã¿¿ë ç¿éí ñóäëàë ø¿¿ìæèéí æèí äààõ á¿òýýë áîëæ ÷àäñàí
áàéãàà òóë ñóäëàà÷èéí ¿¿ðãýýð öààñ ¿çýã íèéë¿¿ëæ áóé ìèíü
ýíý.

“¯íýíèé ýðýë÷èí”
Ñýòã¿¿ë÷ ìýðãýæëèéã èíãýæ ¸ãòëîí íýðëýõ íü áèé.
Îëîí ò¿ìíèé ¿íýíèéã ìýäýõ ò¿ãýýìýë ýðõèéí òºëººíºº ¿çýã
áàðèí áýäýð÷ ÿâäàã áîëîõîîð èíãýæ íýðëýñýí íü òîäîðõîé.
Ã.Áààòàðíóì õýìýýõ ýíý ýðõýì ¿íýíèé ýðýëä ò¿ìýíòýý õàòàæ,
¿íýí áîäèò ìýäýýëëèéã îëæ èðãýä îëîí íèéòèéí ìýäýõ ýðõýä
öóöàëã¿é ¿éë÷èëæ èðñýí æèíõýíý “¯íýíèé ýðýë÷èí” ãýæ õýëìýýð
ñàíàãäàíà.
Òýð Ìîíãîëûí òàë íóòàã, ãîâü õàíãàéãààð õºíäëºí ãóëä
äàâõèæ, ìºí õèëèéí äýýñ àëõàí Çàìûí-¯¿ä, Ýðýýíýýñ ýõëýýä
õàà õîëûí òóõàéí ¿åä äàéíû ãàë ä¿ðýëçýæ áàéñàí äýëõèéí
õàìãèéí “õàëóóí öýã” ãýãäýõ Èðàê, òýðòýýõ Àôðèê òèâèéí ªìíºä
Ñóäàí õ¿ðòýë ñóðâàëæèëãàà õèéñýýð ÿâñíûã á¿òýýë¿¿ä íü
ãýð÷èëíý. Òýð õîòûí òàëáàé, ãýð õîðîîëëûí ãóäàìæ, õîðèõ àíãè,
ýíõ öàãèéí öýðãèéí õóàðàí, æàãñààëûí òàëáàé ãýýä ¿éë ÿâäàë
õààíà ºðíºíº ¿íýí ìºíèéã ýðæ îëîõîîð çîðüæ î÷ñîîð... Ýíý
á¿õíèéã òóñ íîìûí 1 – 3-ð á¿ëýã ë äýõ ñóðâàëæèëãà, ºã¿¿ëýë,
õºðºã íèéòëýë¿¿äýýñ õàðæ áîëíî.
Òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ýõëýýä ýãýë æèðèéí èðãýí, õ¿¿õýä
çàëóóñ, õºãøèí õºâºº ãýýä ë, öýðýã äàðãààñ ýõëýýä õàðü ãàäààä
ýõ ñóðâàëæòàé í¿¿ð òóëàí óóëçàæ, øààðäëàãàòàé á¿õ òàëûí
¿ã ¿çýë áîäîë, ìýäýýëëèéã øóóðõàé àâ÷ óíøèã÷èääàà õ¿ðãýæ
áàéñíûã ÿëàíãóÿà ýìõòãýëèéí 4-ð á¿ëýãò îðñîí 41 ÿðèëöëàãà
òîäîðõîé èëòãýæ áàéíà.
¯íýíèé ýðýëä õàòñàí ñýòã¿¿ë÷èéí õºäºëìºðèéí çàì õýð
óðò áàéñíûã, ¿ã ¿íýí õî¸ð ÿìàð àìü áºõòýé ¿ëääýãèéã óíøèã÷
Òà ýíý íèéòëýë¿¿äèéã óíøààä óõààðàõ áèç ýý.

- 85 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ã.Áààòàðíóì ñýòã¿¿ë÷ áè÷âýð íèéòëýë¿¿ääýý íèéãýì,
öàã ¿åèéí àñóóäëóóäûã õºíäºõ人 íèéãýì, îëîí íèéòèéí ýðõ
àøãèéí ¿¿äíýýñ, ñàéí ñàéõíûã õ¿ñ÷ àíõààðóóëñàí, ñàíóóëñàí,
á¿ð ¸ð ìýò áîäèòîé òààìàãëàñàí ø¿¿ìæëýëò ñàíààã öººíã¿é
òóñãàäàã áîëîõûã àíçààðàõ õýðýãòýé. Èíãýæ ø¿¿ìæëýëò
ñýòãýëãýý, ñýòã¿¿ë÷èéí íèéãìèéí áàéð ñóóðèà íèéòëýëäýý
èëýðõèéëæ ÷àääàã íü ò¿¿íèé íýã îíöëîã ãýëòýé.

Ò¿¿íèé ø¿¿ìæëýëò áàéð ñóóðü õî¸ð òàëòàé. Íýã òàëààð
ñýòã¿¿ë÷èéí “íåòðàëüíàÿ çîíà”-ä õàòóó çîãñäîã ìýðãýæëèéí
çàð÷èì÷ áàéð ñóóðü, íºãºº òàëààð øààðäëàãàòàé ¿åä èðãýäýý,
îëîí ò¿ìíèé ýðõ àøãèéí òàëä òóóøòàé áàéæ ÷àääàã øóäàðãà,
õ¿íýëýã ýíýðýíã¿é áàéð ñóóðü þì. Ýöýñò íü øóäàðãà ¿íýíèé
òàëä òóóøòàé çîãñäîã ºíººõ ë “¿íýíèé ýðýë÷èí”-ã òà îëæ õàðíà.

Íýã æèøýý òàòúÿ. “Àãààð õºðñíèé àñóóäàë àìü íàñíû
íýõýëòýé” àñóóäàë õºíäñýí ºã¿¿ëýëäýý “...Õîòûí ìàëûã ºñãºíº
ãýæ ÿðèõ áîëëîî. Òýãýýä ÷ ìàëòàé àéëûã ñàéøààñàí, õºõè¿ëýí
äýìæñýí ìàòåðèàë õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð áàãàã¿é
ãàðñàí. Ãýòýë õîò îð÷èìä ìàë àäãóóëàí õàðèóëæ, áýë÷ýýðë¿¿ëýõ
ÿìàð÷ áîëîìæã¿é àæ. ͺ㺺 ë õ¿íä ìåòàëëóóä ç¿ëýã íîãîîíä
øèãäýæ, ò¿¿íèéã íü ìàë èäíý. Ìàëûíõàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
àøèãëàíà. Èéì áàéäëààñ áîëæ ýëäýâ ºâ÷èí ýìãýã èõ òàðõàæ
áàéãààã ÷ ýðäýìòýä ÿðüæ áàéñàí. ßìàð áîëîâ÷ íèéñëýë õîòîî
õºðñ, àãààðûí áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ àæëûã íýí äàðóé ýõë¿¿ëæ,
ýíý îëîí ºâ÷èí ýìãýã¿¿ä ÷óõàì þóíààñ áîëîí äýëãýð÷ áàéãààã
ýì÷, ýðäýìòýí ìýðãýä ìààíü õàìòðàí ñóäëàõ öàã áîëæýý. Àãààð,
õºðñíèé áîõèðäîëò àìü íàñíû íýõýëòýé.” Èíãýæ òýðýýð ìàëòàé
àéëûã áîäîæ áóñàä øèã áè÷ñýíã¿é. Ãàãöõ¿¿ ¿íýí ìºíèé òàëä
çîãñîæ, õîæèì ó÷ðàõ õîð õºíººëèéã îéëãóóëàõ ãýæ àñóóäëûã
äýâø¿¿ëæ áàéæýý.

Áàñ íýã æèøýý íü: ºã¿¿ëýëäýý õàëààñíû õóëãàé÷äàä
õóóëü ¿éë÷ëýõäýý ººãø¿¿ëæ áàéãààã õóðöààð ø¿¿ìæèëæýý. “...
ñàéí ýð÷¿¿äèéã òîðãîñîí áîëîîä “ýðõ ÷ºëººíä” íü òàâü÷èõäàã
àæ. Òýä ãàðàíãàà ë äàõèí ìýðãýæëèéí àæèëäàà îðíî. Åð íü
õàëààñíû õóëãàé÷äûã òàâ àðâàí öààñààð òîðãîñîí áîëîîä

- 86 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

òàâü÷èõíà ãýäýã ÷ äàõèí õóëãàé õèéãýýä èð ãýñýíòýé àãààð íýãýí
þì” õýìýýí õóóëèéí öîîðõîé, àìüäðàëûí çºð÷ëèéã õóðöààð
áîäèòîé ø¿¿ìæèëñýí áàéíà.

Àñóóäàë õºíäñºí ºã¿¿ëë¿¿ä íü ç¿ãýýð ¿éë ÿâäàë õººæ
¿ç¿¿ëýõ òºäèé áóñ ñýòã¿¿ë÷èéí ýðëèéí ¿ç¿¿ð õàà õ¿ð÷, îëñîí
¿íýíèé òàëäàà òóóøòàé çîãñîæ ÷àääàã “¿íýíèé ýðýë÷èí” ãýæ
¿íýëýõýä õ¿ðãýñýí þì.

Óð ÷àäâàð, òóðøëàãà, õºäºëìºð ãóðàâ ò¿¿íèé ãîë
çýâñýã

Áè÷âýð íèéòëýë¿¿äèéã íü õàðæ áàéõàä õýä õýäýí óð
÷àäâàðûí îíöëîã àæèãëàãäàæ áàéíà.

Ñýòã¿¿ë ç¿éí ìýäýýëýë áàðèìò, ýõ ñóðâàëæààð
áàòàëãààæñàí, òîäîðõîé àðãà òåõíîëîãèîð áîëîâñðóóëàãäñàí
áîäèò ìýäýýëýë ãýäãýýðýý áóñàä òºðëèéí ìýäýýëëýýñ ÿëãàðäàã,
ýíý óòãààðàà ìýðãýæëèéí íàðèéí óð ÷àäâàð, òåõíèê øààðääàã
îíöëîãòîé. Ã.Áààòàðíóì ñýòã¿¿ë÷ ìýäýýëëýý áîëîâñðóóëàõäàà
ìýðãýæëèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëæ áàðèìòòàé áè÷èõ òàë äýýð
ãàðøñàí ñýòã¿¿ë÷ þì.

Òýðýýð áàéíãà ÿâæ, ñóðâàëæèëæ, øààðäëàãàòàé ýõ
ñóðâàëæòàé óóëçàæ öóãëóóëñàí áàðèìòóóäààð áè÷âýð¿¿äýý
áîñãîæ èðñýí áàéãààã àíçààðàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é. ¯¿ãýýðýý
òýðýýð ¿çýë áîäëûí ºíãºò ºã¿¿ëýë áè÷äýã çàðèì íýãíýýñ ýðñ
ÿëãàðäàã áàéíà. Ò¿¿íèé ýíý îíöëîãîîñ ¿¿äýýä ººðèéã íü “ã¿éäýã
ñýòã¿¿ë÷”, “ñóðâàëæëàã÷ ñýòã¿¿ë÷” ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ
þì. Æèøýý áîëãîæ íýã ñóðâàëæèëãûã äóðäúÿ. “Íóëèìñòàé
õîíõ” ñóðâàëæèëãàà “Õîðèõ ãàçàð õîíõíû áàÿð õèéíý ãýäýã
÷èõýíä íýã ë ñîäîí ñîíñîãäëîî. Òèéì ýý. Õîðèõ ãàçàðò õîíõíû
áàÿð õèéëýý. Ãýõäýý õ¿¿õäèéí õîðèõîä ø¿¿. ¯íýíäýý ºìñºæ
ç¿¿ñíýýðýý àíãèä, ºðãºñò òîðíû öààíà áîëîõîîñ “õîðèõ” ãýæ
õýëìýýðã¿é, õàðèí ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí áÿöõàí òºâ ãýëòýé
ñàíàãäñàí. Åðººñºº áàðàã ýõèéíõýý ºâðººñ ÷ ãàðààã¿é áîëîâ
óó ãýìýýð òýð áÿöõàí õ¿¿õä¿¿äèéã õàðàõàä õîðèãäîë ãýäýã ¿ã
õîîëîé äàâàõã¿é áàéñàí” ãýæ ýõëýõ ýíý ñóðâàëæèëãààñ ë øèíý

- 87 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ñîðãîã ìýäýýëýë, ñýäýâ áîëæ ÷àäàõ ¿éë ÿâäàë ðóó äóóëààä ë
ã¿éäýã “ñóðâàëæëàã÷ ñýòã¿¿ë÷”-èéí ä¿ð òîä õàðàãäàíà. Äýýð íü
ýõëýë ëèéäèéã ñîíèðõîëòîé, õ¿÷òýé, óíøèæ ýõëýýä ë óóñ÷ öààø
óíøìààð íàéðóóëñàí áàéãààã àæèãëàõàä ò¿¿íèé áè÷ëýãèéí óð
÷àäâàð õýð ñàéíûã ìýäýðíý.

Óéãàã¿é ÿâæ öóãëóóëñàí áàðèìòóóäààñàà ë àøèãëàæ, àëü
áîëîõ øèíý ìýäýýëýë áýëòãýæ èðñýí ýíý ìýò òóðøëàãûã íü
õàðààä áàõàðõàõ ñýòãýãäýë òºðæ áàéâ. Òýð “öîíõíû íààíààñ”
ãàäàãø õàðààä íèéãìèéí òîì òîì àñóóäàë õºíäºæ, òîì òîì
ä¿ãíýëò õèéæ ñóóäàã çàðèì “ìóíäàã òîéì÷äûã” áîäâîë öàã
¿åý õàìãèéí òîäîðõîé òóñãàñàí áàðèìò, ýõ ñóðâàëæòàé áîäèò
ìýäýýëëèéã ¿éëäâýðëýã÷ àæ. Òèéìýýñ ÷ ò¿¿íèé íèéòëýë¿¿äýýñ
1990, 2000-ààä îíû ¿åèéí íèéãìèéí àìüäðàëûí õýñýã áóñàã
áîëîâ÷ ìàø òîäîðõîé ä¿ð çóðãóóäûã õàðæ áîëíî. Ýíý ÷èíü ë
¿çýë áîäëîîñ àíãèä æèíõýíý “öýâýð ñýòã¿¿ë ç¿é” þì. Ò¿¿íèé
áè÷âýðò çàðèì ¿åä ñýòã¿¿ë÷èéí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðü,
ñóáüåêòèâ õàíäëàãà öóõàëçàõ áîëîâ÷ õàíãàëòòàé áàðèìò,
òàéëáàð, èøëýë, íýìýëò ìýäýýëýë ñ¿ëýëäýæ á¿õýëäýý á¿ðýí
òºãñ øèíæòýé áîäèò ìýäýýëýë, òîäîðõîé ñýäýâ àñóóäëûã
óíøèã÷ääàà õ¿ðãýæ ÷àääàã áàéíà.

Ò¿¿íèé áè÷âýð¿¿äèéí îëîíõîä íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí
äàâõðàãà, õ¿ðýýëëèéí õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé, òýäíèé ¿íýí ä¿ð òºðõ
çóðàéòàë ä¿ðñëýãäýíý. Ñóäàëãàà, ÿðèëöëàãà, àæèãëàëò ãýýä
ñýòã¿¿ë÷èéí ìýäýýëëýý îëæ àâäàã ¿íäñýí àðãà òåõíèê¿¿äèéã
ãàðàìãàé àøèãëàí íèéòëýëèéí áààòðóóäàà àìèëóóëæ áàéæýý.
ºã¿¿ëýëäýý “...ªíººäºð õàëàààñíû õóëãàé÷äûí ýãíýýã íàñàíä
õ¿ðýýã¿é áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä òýëýõ áîëîâ. Í.¯¿ðèéíöîëìîí
ãýã÷ 13 íàñòàé æààë õ¿¿ ÕÈÄ-1 äýëã¿¿ðò íýãýí á¿ñã¿éí ö¿íõíýýñ
2700 òºãðºã õóëãàéëñàí õýðãýýð áàðèãäàæ èðýýä áàéâ” ãýæ
áàðèìò ò¿øèæ áè÷æýý.

Òýðýýð íýã ÿðèëöëàãàäàà íýã ë ñýäýâ àñóóäàë, ¿çýãäýë
þìñûí òóõàé õºíääºã íü ÿðèëöëàãûã óíøèõàä õºíãºí
øóóðõàé, áàñ òîâ÷ òîäîðõîé áîëãîäîã áàéíà. Ãýòýë ìàíàé
çàðèì ñýòã¿¿ë÷äèéí ÿðèëöëàãà õè÷íýýí çàé òàëáàé ýçýëæ,

- 88 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õýä õýäýí ñýäýâ, àñóóäàë ðóó õîëáèð÷ õºðâºñºí, òèéìýýñ
íóðøóó óéòãàðòàé áîëñîí áàéäàã áèëýý. Óíøèã÷èéíõàà öàã çàâ,
ìýäýýëëèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîëûã ìýäýð÷ ÿðèëöëàãàà èíãýæ
òîâ÷, ñîíèðõîëòîé, ºãººæòýé áîëãîæ ÷àääàã íü ò¿¿íèé áóñäààñ
ÿëãàðàõ óð ÷àäâàð.

̺í ÿðèëöëàãàä ñýòã¿¿ë÷èéí óð ÷àäâàðûã èëòãýäýã íýã
÷óõàë ýëåìåíò íü àñóóëò áàéäàã. Ã.Áààòàðíóì ñýòã¿¿ë÷èéí
òàâüñàí àñóóëòóóä òîâ÷ òîäîðõîé èõýíõäýý ýíãèéí íèéëìýë,
ãîëäóó íýã ë ºã¿¿ëáýðýýñ á¿òñýí, õàðèí ýñðýãýýð õàðèóëò íü
á¿ðýí òºãñ áîëîâñðóóëàãäñàí áàéãàà íü ÿàõ àðãàã¿é àíõààðàë
òàòàæ áàéíà. Èíãýæ òîâ÷õîí, íýã óòãàòàé íý㠺㿿ëáýðýýð
àñóóëòàà îíîâ÷òîé òàâèõûã ñýòã¿¿ë ç¿éí ÿðèëöëàãûí àñóóëòûí
òåõíèêò øààðääàã. Àñóóëòàà áîãèíî íàéðóóëàõûí çýðýãöýý
õàðèóëòóóäûã ìàø ýíãèéí îéëãîìæòîé, áîãèíî ºã¿¿ëáýð¿¿äýýð
íàéðóóëàí áè÷èæ áàéãààã àæèãëààðàé. “Äóíäàæ óíøèã÷”-ä
çîðèóëñàí õàð ÿðèà áîëîí óòãà çîõèîëûí õýëíèé çàâñðûí
øèíæòýé ñýòã¿¿ë ç¿éí õýë íàéðóóëãûí èéì õýì õýìæýýã ÿãøòàë
áàðèìòàëäàã íü ò¿¿íèéã ñýòã¿¿ë ç¿éí áîëîí óðàí ñàéõíû
íàéðóóëãûí çààã õÿçãààðûã ìýääýã, ò¿¿íä çîõèðóóëæ áè÷äýã
ãàðøñàí ñýòã¿¿ë÷ áîëîõûã íü õàðóóëæ áàéíà.

Íýã æèøýý òàòúÿ: “×îíûí õèéìîðüòîé ýð” ÿðèëöëàãàä
 Ýýìýã ç¿¿ëãýñýí áýëòðýãýý áèå ã¿éöñýí ¿åä íü àãíàæ
áàéñàí òîõèîëäîë áàéíà óó?
 Áàéëã¿é ÿàõàâ. 2002 îíä Õîíãîð áàãèéí íóòàã äàõü “Èõ
ç¿ðõ” ýëñýíä ìîòîöèêëüòîé îðæ, ÷îíî ¿ðãýýí àãíàæ ÿâàõäàà
íýã áýëòðýãýíä íü ýýìýã ç¿¿ñýí þì. Äàðàà æèëèéíõ íü ºâºë
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ×.Áóäòàé Øèëèéí Áîãäûí àð øòëä ÷îíî
¿ðãýýëãýæ ÿâàõäàà íºãººõ ÷îíîî àãíàæ áàéëàà. Áàðàã 200-ààä
êèëîìåòð ãàçàð î÷÷èõñîí áàéãàà íü òýð. Áèå òîìòîé ñàéõàí ÷
àìüòàí áîëñîí áàéñàí ñàí. Òèéì áîëîõîîð ÷îíî ãýäýã àìüòàí
íýã íóòàãò áàéãààä áàéäàãã¿é, õààíà ÷ òîõèîæ áîëäãèéí
íýã æèøýý þì äàà. Ýíý íü ìèíèé ýýìýã ç¿¿ñýí àæèãëàëòûí
¿ð ä¿í ãýæ õýëæ áîëíî” ãýñýí àñóóëò àñóóëò ÿìàð îíîâ÷òîé,
óëìààð ÷èãëýñýí áàéíäàà òóñ÷ õýðýãòýé ìýäýýëëèéã îëæ ÷àäàæ

- 89 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

áàéãààã, ýíý õýñãèéí ýíãèéí ìºðò뺺 ñîíèðõîëòîé àãóóëãàòàé
íàéðóóëãààñ àæèãëàæ áîëíî.

Èøëýë¿¿ä íü ÷ ìàø áîãèíî áîëîâ÷ îíîâ÷òîé, õ¿÷òýé
áàéãàà íü àæèãëàãäàíà. Èõýíõ ýõ ñóðâàëæ òàéëáàð èõòýé,
äýëãýðýíã¿é ÿðèõ íü ò¿ãýýìýë. Õàðèí ò¿¿íýýñ àëü õýñãèéã, ÿã
þóã íü èøëýë áîëãîí àøèãëàõ íü óð ÷àäâàðûí àñóóäàë. “Åðºí
áààòðûí õºøººíä 94 áààòàð íîéðñîæ áàéíà” ãýñýí ãàð÷èãòàé
ñóðâàëæèëñàí òýìäýãëýëä íü íýã ñîíèðõîëòîé èøëýë áàéõ.
“Ýíý òóõàé Õàìàð äàâààíû çàñòàâûí áàéëäààíû áýëòãýëèéí
îôèöåð, äýñëýã÷ È.Ñàðàà÷èí: -1979 îíû 5 äóãààð ñàðä Õàìàð
äàâààíû äîð ýðýã íóðàõàä “ìàõîð” òàìõè áîîñîí îðîñ ñîíèíû
òàñàðõàé, õ¿íèé ÿñ, ñóðàí á¿ñíèé õàòñàí õýñýã ãàð÷ èðñýí þì.
Áèä Äîðíîäîä ñóóãàà Ýë÷èí êîíñóëûí ãàçàðò ìýäýãäñýíýýð
õ¿ì¿¿ñ èðæ äºðâºí õ¿íèé öîãöîñ îëæ ýíä õ¿íäýòãýëòýéãýýð
áàéðëóóëñàí þì ãýæ ÿðüñàí” õýìýýí áàðèìòòàé, ñîíèðõîëòîé,
õ¿÷òýé èøëýëèéã òîâ÷ îíîâ÷òîé àøèãëàñàí áàéõ æèøýýòýé.
Òýðýýð àìàí áîëîí áè÷ãèéí ýõ ñóðâàëæ ìàø ýëáýã àøèãëàäàã
áîëîõûã ýíý ìýò îëîí æèøýýãýýð íîòîëæ áîëîõ ÷ öàã çàé
õýìíýæ íýã æèøýý íýìýýä îðõè¸. õýìýýí á¿õýë á¿òýí íîìíîîñ
õàìãèéí ÷óõàë áàðèìò èøëýëèéã ñóãàëæ àøèãëàñàí íü ò¿¿íèé
óð ÷àäâàðûí ë òîäîðõîé æèøýý þì.

Áàðèìò, ¿çýë áîäëûã çààãëàäàã ñýòã¿¿ë÷
Ñýòã¿¿ë ç¿éä áàðèìò, ¿çýë áîäëûã çààãëàõûã øààðääàã.
¯¿ãýýðýý íèéòëýë÷ (ïóáëèöèñòèê) áîëîí ñýòã¿¿ë÷ (æóðíàëèñò)
õî¸ð ÿëãàðäàã. Ýíý ë õàòóó çàð÷èìûã áàðüæ ÷àäàëã¿é ¿çýë
áîäëîî õîëüæ õóòãàõ, óíøèã÷äàä äàëäóóð ¿çýë áîäëîî òóëãàõ
áàéäëààð áè÷èãäñýí íèéòëýë õýâëýëä öººíã¿é ãàðäàã íü ìàíàé
ñýòã¿¿ë ç¿éí óëàìæëàë, êîììóíèñò õýâëýëèéí óë ìºð õýâýýð
áàéãààãèéí áîäèò èëðýë þì. ׺뺺ò õýâëýë, ìýðãýæëèéí
ñýòã¿¿ë ç¿é ¿¿íýýñ ÿìàãò ýñýðãýýð áàéäàã áóþó ¿çýë áîäîë,
áàðèìòûã çààãòàé, ýíý íü óíøèã÷äàä îéëãîìæòîé áàéõ øóäàðãà
çàð÷èìä îðøäîã.
Áààòàðíóìûí áè÷âýð¿¿ä äîòîð “Ñýòã¿¿ë÷èéí çóðâàñ”,

- 90 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

“Çóðâàñ”, “Ñóðâàëæèëàã÷” çýðãýýð ÿëãàí òîäîðõîéëæ áè÷ñýí
õýñýã òààðàõ íü öººíã¿é. Æèøýý áîëãîæ íýã çóðâàñûí õýñãèéã
ýøëýå. “¯õñýí õ¿íòýé ñàäàíññàí íü” íýðòýé á¿òýýëä

“Ñýòã¿¿ë÷èéí çóðâàñ: Ýíýõ¿¿ ãîìäëûí ìºðººð ñýòã¿¿ë÷
ìèéíèé áèå íèéñëýëèéí Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ äýýð î÷èæ
õàâòàñò õýðãèéí ìàòåðèàëòàé íü òàíèëöñàí þì...” ãýýä õýðãèéí
ø¿¿õ õóðëûí ïðîòîêîëîîñ ýø òàòàæ õýðãèéí ó÷ãèéã ººðèéí
ºíö㺺ñ òàéëæ òàéëáàðëààä ¿ðãýëæë¿¿ëýí “...×óõàì ÿìàð
ó÷èðòàé áîëîõûã ìýðãýí óíøèã÷èä îéëãîñîí áàéõ àà!

Ñýòã¿¿ë÷èéí õóâüä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ ýðõã¿é. Õýðõýõèéã
Óëñûí äýýä ø¿¿õ, õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûíõàí áîëãîîõ áèç
ýý!” õýìýýñýí íü ýíýõ¿¿ ¿çýë áîäëîî ºìíºõ áàðèìòóóäààñàà
çààãëàñíû íýã õýëáýð þì.

Öýðãèéí ìýðãýøñýí ñóðâàëæëàã÷
Òýðòýý 2000-ààä îíû ýõýýð ñýòã¿¿ë ç¿éí íîì ñóðàõ áè÷èã
õàéæ ã¿éæ ÿâàõäàà Õýâëýëèéí õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàíä
“Âîåííûé êîððåñïîíäåíò” ãýñýí íîì îëæ ¿çýýä çàëóó õ¿íèé
ñýòãýëýýð èõ ë øîõîîðõîæ õàðæ áàéæ áèëýý.
ßìàð ÷ àæèë ìýðãýæëèéí õóâüä ìýðãýæëèéí õàíäëàãà ãýæ
÷óõàë ç¿éë áèé. Ñýò¿¿ë÷ õ¿íèé õóâüä ºíºº öàãò íýã ÷èãëýëýýð
ìýðãýøèõ õàíäëàãà ìàø ÷óõàë áîëñîí. Ñïîðò, óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã çýðãýýð íèéãìèéí òîäîðõîé íýã ñàëáàðò ìýðãýøñýí áàéæ
ãýìýýí ìýðãýæëèéí õóâüä ºðñºëäºõ ÷àäâàð íýìýãäýõýýñ ãàäíà
èðãýä îëîí íèéòýä òóõàéí ÷èãëýëýýð ìýäýýëëèéã èë¿¿ ÷àíàðòàé
áýëòãýæ õ¿ðãýõ óð ÷àäâàð áèé áîëäîã.
Áààòàðíóì ñýòã¿¿ë÷ “öýðãèéí ñýòã¿¿ë÷”-ýýð 15 æèë
àæèëëàñàí òóðøëàãàòàé, öýðýã äàéíû ÷èãëýëýýð ìýðýãøñýí
ìàíàéäàà õîâîðõîí ñýòã¿¿ë÷ þì. Ìýäýýæ Çýâñýãò õ¿÷íèé òºâ
õýâëýë áîëîõ “Ñî¸ìáî” ñîíèí öýðãèéí ñýòã¿¿ë÷ýýð ìýðãýøèõ
òàëáàð íü áàéñàí íü ãàðöààã¿é. Ãýòýë Èðàê, Ñóäàí çýðýã äàéíû
íºõöºë áàéäàëòàé áàéñàí äýëõèéí õàëóóí öýã¿¿äýä î÷èæ óðò
áîãèíî õóãàöààãààð àæèëëàñàí íü ò¿¿íèéã ìàíàéäàà ë “äàéíû
ñóðâàëæëàã÷”-ààð ìýðãýøñýí õîâîðõîí ñýòã¿¿ë÷ áîëãîæýý.

- 91 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ìîíãîëûí çýâñýãò õ¿÷èí, öýðýã ýðñèéí äàé÷èí àëäðûã 21-ð
çóóíä äóóðñãàñàí ýíõèéã ñàõèóëàõ îëîí óäààãèéí ¿éë õýðýã
äóíä Èðàê, Àôðèêèéí Ñóäàí õ¿ðòýë ìºð çýðýãöýí ¿çãýý áàðüæ
“òóëàëäàæ” ÿâñàí ýíý õ¿íèé ñóðâàëæèëãà, íèéòëýë, á¿òýýë¿¿ä
äàéí ñàìóóíû áàéäàëòàé òýð íºõöºë áàéäëûã ãàëûí ãîëîìòîí
äóíäààñ ìýäýýëýë äàìæóóëæ áàéñíààðàà ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë
ç¿éí ò¿¿õýíä ÿàõ àðãàã¿é òýìäýãëýãäýí ¿ëäýõ ó÷èðòàé.

Òàíûã “¯çýã áàðüñàí äàé÷èí” ãýæ íýðëýõèéã ìèíü
çºâøººðíº ¿¿ ...

- 92 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ãóðàâ. ÑÝÒï¯Ë ǯÉÍ ÝÐÄÝÌ
ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ªÃ¯¯ËÝË

- 93 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ÀÌÅÐÈÊÈÉÍ ÕÝÂËÝË ÄÝÕ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÓÕÀÉ
ҪѪªË˯¯Ä

Ýíý ºã¿¿ëëèéã Ìÿãìàðûí Ñàðóóë-Ýðäýíý[14] äîêòîðûí
îð÷óóëæ ýìõòãýí ãàðãàñàí “Ìîíãîëûí òóõàé Àìåðèêèéí õýâëýëä
1868-1968” õýìýýõ íîìûí àãóóëãàä ñóäàëãàà õèéæ áýëòãýñýí
áîëíî.

Íîìîíä ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòìåíòûí àðõèâ áîëîí
Êîíãðåññûí Íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéãàà 1868 îíîîñ 1968
îí õ¿ðòýëõ 100 æèëèéí õóãàöààíä õàìààðàõ òºðºë á¿ðèéí
õýâëýëä Ìîíãîëûí òàëààð ãàðñàí íèéòëýë¿¿äýýñ ò¿¿âýðëýí
ýìõòãýæýý. Ýäãýýð áè÷âýðèéí àãóóëãàä Ìîíãîëûí òóõàé
ÿìàð òºñººëºë áè÷èãäýæ, ò¿¿íýýñ àìåðèê èðãýä - îëîí íèéò
ìîíãîëûí òàëààð ÿìàð õýâøìýë îéëãîëòòîé áîëæ áàéñíûã
ñóäëàí òîãòîîæ, çàäëàí øèíæëýõ íü áèäíèé ñóäàëãààíû ãîë
çîðèëãî áàéñàí þì.

Ñýäâèéí ñóäëàãäñàí áàéäàë, øèíýëýã òàë: Ýíý ñýäâýýð
ºìíº íü õî¸ð ñóäàëãàà õèéãäñýí áàéäàã. Ýõíèéõ íü Äàíèéí
ñýòã¿¿ë ç¿éí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Õàíñ Õåíðèõ Õîëì
ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä áàðóóíû õýâëýë¿¿äýä áè÷èãäñýí ìîíãîëûí
òóõàé ìàòåðèàëóóäûã ñóäàëæ ¿çýýä Ìîíãîëûí òóõàé
ãàäààäûíõàíû õýâøìýë ä¿ðñëýë, òºñººëëèéã ãàðãàñàí áàéíà.

Äàðààãèéíõ íü ÀÍÓ-ûí Ìèññóðèéí Èõ Ñóðãóóëèéí áàãø
À.Îþóíãýðýë 1989-2000 îíû ¿åä Àìåðèêèéí õýâëýë ìýäýýëëýýð
Ìîíãîëûí òóõàé ãàðñàí ìàòåðèàëóóäûã ò¿¿âýðëýí, òóõàéí
áè÷üýð¿¿äýä ìîíãîë îðíûã õýðõýí çóðàãëàñàí òàëààð ñóäàëãàà
õèéñýí áàéäàã.

Õàðèí áèäíèé ñóäàëãàà á¿ð ºìíºõ íèéãìèéí öàã ¿å¿äýä
õàìààðàõ ìàòåðèàëóóäàä ñóäàëãàà õéèñíýýðýý òýðõ¿¿ õîîñîí
îðîí çàéã íºõºæ áàéãàà õýðýã þì.

Ñóäàëãààíû àðãà ç¿éí õóâüä îëîí íèéòèéí õàðèëöààí äàõü
ìýäýýëëèéã çàãâàð÷èëñàí òàëààñ íü ñóäàëäàã ïðàéìèíãèéí
îíîë, ò¿¿íèé äîòîðõ ãàäààä ìýäýýëëèéí àãóóëãà äàõü
òºñººëë¿¿äèéã îíöëîí ñóäàëäàã òºñººëëèéí îíîëûí ¿çýë

- 94 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áàðèìòëàëä òóëãóóðëàâ. ̺í òºñººëë¿¿äèéã ýõ áè÷âýðýýñ
ò¿¿âðèéí àðãààð öóãëóóëæ á¿ðòãýí, óëìààð àãóóëãûí ñóäàëãààíä
àøèãëàäàã êîíòåíò àíàëèçûí àðãûã ñóäàëãààíûõàà ãîë àðãà
áîëãîæ, ¿ð ä¿íã íýãòãýí, çàäëàí øèíæèëãýý áîëîâñðóóëàëò
õèéëýý.

Èíãýýä ñóäàëãààãàà îéëãîìæòîé áîëãîõûí òóëä íýãýí
æèøýýãýýð ºã¿¿ëëýý ýõë¿¿ëæ áàéíà.

Æåðåìèà Êóðòèíû “Ìîíãîë÷óóä: ò¿¿õ” íîìûí ºìíºõ
¿ãèéã áè÷ñýí ÀÍÓ-ûí 26 äàõü Åðºíõèéëºã÷ Òåîäîð Ðóçâåëüò
×èíãèñèéí ¿åèéí äàéí÷ ìîíãîë÷óóäûí òóõàé “...èõýíõ íü Ẻ
ìºðãºëòí¿¿ä áàéâ. Áºº ìºðãºëòýé ãýäýã íü ÕIÕ çóóíû êîìàí÷,
àïà÷ íàðûíõòàé àäèë óõàìñàð, ñî¸ëòîé óëñ ãýñýí ¿ã. Àïà÷,
êîìàí÷ íàðààñ ãàíöõàí ÿëãààòàé ç¿éë áàéñàí íü öýðãèéí íÿãò
çîõèîí áàéãóóëàëò áºãººä ÷óõàì òýð îíöëîã íü ìîíãîë÷óóäàä
ãàéõàëòàé àìæèëò àâ÷èð÷ýý”[15] ãýñýí ä¿ðñëýëýýð òîäîðõîéëæ
á¿òýýñýí áîäèòîé ãýìýýð òºñººëºë áàéãàà þì. Ãîë íü ýíä
íî¸í åðºíõèéëºã÷ òýð ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûã õàðæ óóëçààã¿é
÷ Êóðòèíû íîìûã óíøèæ ñóäàëñàí ìýäëýã äýýðýý ¿íäýñëýí
ººðèéí òºñººëëèéã á¿òýýõäýý àìåðèê õ¿íä òàíèë æèøýý áîëîõ
èíäèàí÷óóäûí çàðèì îâîã îòãèéíõîíòîé æèøèí ä¿ðñýëñýí íü
òºñººëºë á¿òäýã íýãýí òºðëèéí çàãâàðûã èëýðõèéëæ áàéíà.
Ìîíãîë÷óóäûí òóõàé Ðóçâåëüòûí ìàø ñîíèðõîëòîé ýíýõ¿¿
òºñººëºë àìåðèê óíøèã÷äàä õýðõýí íºëººëñíèéã ÿã òàã
òîãòîîõûí àðãàã¿é ÷ òààìàãëàõàä õÿëáàð þì.

Òºñººëëèéí òóõàé îéëãîëò, îíîëûí òàéëáàð: Îëîí
íèéòèéí õàðèëöààíû îíîëîîð íèéòëýë÷èä ãàäààä óëñ îðíû
òóõàé áè÷èõäýý òîäîðõîé ñòåðåîòèï /òºñººëºë/ àøèãëàäàã
õýìýýí ¿çäýã. Èéìýýñ ìýäýýëëèéí àãóóëãûã ñóäàëäàã îëîí
íèéòèéí õàðèëöààíû îíîëóóä äîòîð “Òºñººëëèéí òóõàé
îíîë” õýìýýõ áèå äààñàí îíîë áîëîâñðóóëàãäñàí áàéíà [1.5]
õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Îëîí íèéòèéí õàðèëöààíû óòãààðàà
õ¿ì¿¿ñèéí îé òîéíä ã¿í áàò õîíîãøñîí äýëõèé åðòºíö õèéãýýä
òîäîðõîé óëñ, àðä ò¿ìíèé òóõàé èéìýðõ¿¿ áàðèìæàà îéëãîëò,
õýâøìýë ä¿ðñëýëèéã òºñººëºë ãýæ íýðëýäýã. Ñóäëàà÷ Òàæôåë

- 95 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ôîðãàñûíõààð òºñººëºë íü “ñî¸ë çàíøëààðàà íýãäìýë á¿ëýã
õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîãäîæ áàéâàë ãîë óòãàà õàäãàëäàã” ãýæýý

̺í Ñòýíãýð, Ñêýëëýð íàð “Òºñººëëèéã õóâü õ¿íèé áîëîí
õàìò îëíû ãýæ õî¸ð àíãèëíà” ãýæ ¿çæýý [4.60]. Òýäíèéõýýð õóâü
õ¿íèé òºñººëºë áóñàäòàé õàðüöàõ ÿâöàä áèé áîëäîã áàéõàä
á¿ëãèéí òºñººëºë íü ñî¸ëûí áóñàä õàðüöàà áóþó ýöýã ýõ,
íàéç íºõºä, áàãø íàð, óëñ òºð áà øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä, õýâëýë
ìýäýýëýë ãýñýí øóóä áóñ ýõ ñóðâàëæààð äàìæèí èðäýã, òýãýýä
áàñ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã îéëãîëò þì [4.63].

×èíãèñ õààíààð ë òºñººëäºã áàéñàí ìîíãîë÷óóä àðä÷èëñàí
íèéãìèéí à÷ààð ãàäààä åðòºíöòýé íýýëòòýé õàðèëöàõ áîëñíîîð
“Õÿòàä, Îðîñûí äóíä îðøèõ æèæèã îðîí”, “Ìîíãîë àðä÷èëñàí
óëñ” çýðýã øèíý, áîäèò òºñººëë¿¿äýýð ãàäíû õýâëýë¿¿äèéí
õóóäñàíä ãàðàõ áîëæ, õóó÷èí òºñººëºë ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íü
ìýäðýãääýã.

Òºñººëºëä á¿òýõ çàãâàð ãýæ áèé. ¯íäñýí çàãâàð íü õóâü
õ¿íèé îí÷òîé õýðýãëýñýí øèíý ¿ã, õýëëýã àÿíäàà íèéòýä
çºâøººðºãäºæ õýâøìýë õýëëýã ìýò áîëæ òîãòîõ, åðºíõèéëñºí
çóðàãëàë ä¿ðñëýë ààæèìäàà ä¿ð òºðõ /image/ á¿òýýõ,
òîäîðõîéëîë òîìú¸îëîë òîãòñîí õýâøñýí îéëãîëò áîëæ
òºëºâøèõ çýðãýýð èëýð÷ áàéäàã áàéíà.

Ãîë íü òºñººëºë íèéòýä ò¿ãýæ, õ¿ðñíýýð õ¿ëýýí
çºâøººðºãäºæ ýõýëíý. ¯¿íä õàìãèéí íºëºº á¿õèé õýðýãñýë
áîë õýâëýë ìýäýýëýë ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Èéìýýñ ë “õýâëýë
ìýäýýëýë àëü íýã òîäîðõîé óëñ ¿íäýñòíèé òàëààð íºãºº
¿íäýñíèéõ íü õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõàä òºñººëºë, òºðõèéã /image/
òýýæ, ò¿ãýýã÷ áîëäîã” [4.61] ãýõ òàéëáàðûã îéøîîõã¿é ºíãºð÷
áîëîõã¿é þì. Ýíý øàëòãààíààð áèäíèé ñóäàëãàà ÿìàð ÷óõàë
áîëîõûã òàéëáàðëàõàä õàíãàëòòàé þì.

“¯ã õýëëýãã¿é íèéãìèéí òºñººëºë ãýæ áàéõã¿é” ãýñýí
Ôèøìàíû ¿çýë áîë òºñººëëèéí ýåðýã òàëûã òîäîòãîæ ºãäºã.
Òýãýýä ÷ “õàðèëöààíû -îîð áîë õ¿í ¿ã õýëíèé óòãûí îð÷èíä
òºðæ, ºñ÷ õ¿ì¿¿æèæ, ò¿¿ãýýð çóó÷ëàí ò¿ã ò¿ìýí þì ¿çýãäýë, ¿éë
ÿâäàë, ó÷èð øàëòãààíûã ìýäýæ, áóñàäòàéãàà õàðèëöàæ” [3.63]

- 96 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áàéäàã æàìòàé. ¯ã õýëëýã õàìãèéí õ¿÷òýé íºëººòýé áàéäàã
òàëáàð áîë õýâëýë ìýäýýëýë.

Áàñ òºñººëºë ¿íýíèéã àãóóëñàí ïðîöåññ /Ýíãëèí/ ÷ ãýæ
¿çýõ íü áèé. Ãýâ÷ òºñººëºë òýð áîëãîí áîäèòîé, áàñ îíîâ÷òîé
áàéäàãã¿é. ̺í ñºðºã òºñººëºë ÷ ãàð÷ èðäýã.

Ñóäàëãààíû ìààíü ãîë îáúåêò áîë “Ìîíãîëûí òóõàé
Àìåðèêèéí õýâëýëä /1868-1968/” íîìîíä îðñîí äàðààõ
áè÷âýð¿¿ä þì.

Òîìàñ Ó.Íîêñûí “Ìîíãîëîîð àÿëñàí òýìäýãëýë” Òåîäàð
Ðóçâåëüòûí “ªìíºòãºë ¿ã” /”Æåðìåíèî Êóðòèíû “Ìîíãîë÷óóä:
Ò¿¿õ” íîìûí ºìíºõ ¿ã” Ëþòåð Àíäåðñîíû “Öºëèéí âàíëèã –
Ìîíãîë, ªð㺺 äýõ äèïëîìàò áîäëîãî áà íóóö ÿâóóëãà” Îëèâ
Æèëáýðòèéí “Õÿòàäûí Èõ Öàãààí Õýðìèéí öààíà” Õàððè
Ôðàíêûí “Óìàðä õÿòàäààð õýðñýí ìèíü” Àííà Ëóéç Ñòðîíãèéí
“Ìîíãîëûí øèíý áîëîí õóó÷èí áóðõàä” Õàððèñîí Ñàëèñáóðèéí
“Ìîíãîëä ýðãýí íýã î÷èâ” Õàíãèíû Ãîìáîæàâûí “ÁÍÌÀÓä
àÿëñàí òàéëàí” ãýñýí 8 áè÷âýð áàéâ.

Àìåðèêèéí õýâëýëä ãàðñàí ýäãýýð áè÷âýð¿¿ä äýõ ìîíãîëûí
òóõàé òºñººëë¿¿äèéí íèéò 97 çàãâàð æèøýý áîëîõ ¿ã õýëëýã,
ºã¿¿ëáýð, ïàðàãðàôèéã ò¿¿âðèéí àðãààð ÿëãàí òýìäýãëýæ,
ìîíãîë – àíãëè õýë äýýðõ ýõ¿¿äýýñ ìºí òóëãàí æèøýýí¿¿äýý
êîíòåíò àíàëèçèéí ñóäàëãààíä àøèãëàõäàà áýëòãýñýí áîëíî.

Èíãýýä äàðààõ çàãâàðûí äàãóó êîíòåíò àíàëèç õèéæ,
ãàðñàí ¿ð ä¿íäýý òóëãóóðëàí óäààõ òàéëáàð ºã¿¿ëëèéã áè÷ëýý.

Бичвэрийн Зохиогч Мессеж Төсөөллийн Эерэг + сөрөг –
гарчиг / эх буюу үг хэллэг, эсэх
өгүүлбэр,
сурвалж илгээлтийн параграф Шинэ +
утга Хуучин -

эсэх
ерөнхий сэдэв

“Умард Харри Нүүдэлчин Хөдөө талын + Монгол
хятадыг А.Франк Монгол энэ Монголд - орны
хэрсэн
тухай
минь”

- 97 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Дэлхий
Хятадын ертөнцийг
цагаан эзэлж асан
хэрмийн Олив Монгол бол Чингис хааны Монгол
цаана говь Жилберт Чингис үр сад аниргүй + - хүний
хүрсэн Мклорн
харгуй энэ талын тухай

хаахан нь
оршино вэ?

Хонь мал
хариулан,
Орос Хятадын
хооронд ачаа
бараа зөөн,
Монголоор Харгис тайван амгалан Монгол
аялсан Томас түрэмгий аж төрж байгаа - + хүний
У.Нокс улс боловч
тэмдэглэл хүмүүс тухай
угаас дайнч
зүрхтэй, харгис
хэрцгий үйлийг
өрнүүлж чадах
ард

“Цөлийн Лютер Нууцлаг Монголоос өөр - Монгол
ванлиг- Андерсон орон ийм нууцлаг, + орны
Монгол хүн мэддэггүй
өргөө дэх газар дэлхийд тухай
дипломат ховор
бодлого
ба нууц
явуулга”

Èëð¿¿ëýí òîãòîîñîí ñóäëàãààíûõàà ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí

òºñººëë¿¿äèéã äàðààõ òºðë¿¿äýä àíãèëàí òàíèëöóóëæ áàéíà.

¯¿íä:

Ìîíãîë îðíû òóõàé òºñººëºë Ìîíãîëûí íèéãìèéí òóõàé

òºñººëºë Ìîíãîë õ¿íèé òóõàé òºñººëºë Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ,

ñî¸ë, ñ¿ñýã áèøðýëèéí òóõàé òºñººëºë Ìîíãîë÷óóäûí àõóé

àìüäðàëûí òóõàé òºñººëºë.

¯¿íýýñ ãàäíà ýåðýã áîëîí ñºðºã òºñººëëèéã ÿëãàæ ä¿í
øèíæèëãýý õèéñýí áîëíî.

Ìîíãîë îðíû òóõàé òºñººëºë
Ìîíãîë îðíû òóõàé õýðõýí òºñººëæ áè÷ñýí áàéãààã
øèíæýýä äàðààõ òºñººëë¿¿äèéã èëð¿¿ëëýý. ¯¿íä: “×èíãèñèéí
Ìîíãîë”, “Èõ ãîâèéí îðîí”, “Òàëûí Ìîíãîë” ãýñýí õóó÷èí
òºñººëë¿¿ä îëîíòàà äàâòàãäàõûí çýðýãöýý “íóóöëàã ãàçàð”,

- 98 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

“Õÿòàä, Ñèáèð õî¸ðûí äóíä îðøèõ îðîí”, “òóñãààð Ìîíãîë” /
Ãàäààä Ìîíãîë, Õÿòàäààñ òóñãààð ãýõ õýëëýã¿¿äýýð/ ãýñýí øèíý
òºñººëë¿¿äýýð èëýðõèéëýãäýæ íàðèéñ÷ èðæýý.

1. “×èíãèñèéí Ìîíãîë” õýìýýõ òºñººëëèéí òóõàéä: ×èíãèñ
õààíû íýð, ò¿¿íèé áàéãóóëñàí ýçýíò ã¿ðíèéã á¿õ áè÷âýðò îëîí
óäàà äóðäñàí áàéãàà þì. Äýëõèé äàõèíàà ºíºº õýðýãëýãääýã
õýâøìýë îéëãîëò á¿õ õ¿íèé îé ñàíàìæèä áàòòàé õàäàãäàí
õýâøìýë òºñººëºë áîëñîí áàéíà. Èíãýýä çàðèì ºã¿¿ëáýð,
õýëëýãýýð òóñ òºñººëºë õýðõýí èëýðñíèéã æèøýý áîëãîâ.

×èíãèñ õààíààð òîëãîéëóóëñàí Ìîíãîë[16] Ìàðêî
Ïîëîãèéí ä¿ðñëýí áè÷ñýíýýð Òàòààðûí èõ õààí ×èíãèñ õààíû
ýðòíèé íèéñëýë Õàðõîðóì[17] Óóëñûí õºíäèé, òýãø ºíäºðëºã
öàãààí öàñàí õºíæ뺺 íºìðººä íîéðñîõ íü ýãýý ë ×èíãèñ õààíû
¿åèéíõýýðýý ìýò[18]

2. “Èõ ãîâèéí îðîí” õýìýýõ òºñººëëèéí òóõàéä: Îëîíõ
àÿëàã÷, çîð÷èã÷ íü Ìîíãîëûí ãîâèîð äàìæèí ÿâñàí òóë èéì
òºñººë뺺ð áè÷èõ íü ãàðöààã¿é áèçýý.

Öàãààí õýðìýýñ õîéø Ñèáèðèéí õèë õ¿ðòýë Èõ Ãîâü
õýìýýõ öºë îðøäîã[19] Ýëñýí öºë Òóóë ãîëòîé õèëëýõ óóëûã
õ¿ðýýä äóóñàæ[20] Ìîíãîëûí öºë ãýäýã íü áàñ òýð ÷èãýýðýý
ÿã öºë áèø þì[21] Ìîíãîë õîíü÷èä, òýìýýí æèí÷èä èõ ãîâèîð
íóòàãëàí[22] “Öºëèéí âàíëèã-Ìîíãîë ºð㺺” [23] ...óãààñàà
õýö¿¿ ýíý íóòàã[24] / Ãîâü ìýòýýð òºñººëñºí. Ãîâèéã òóóëàõàä
áýðõ ãýæ õýëæ áàéíà/

Èéíõ¿¿ ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, áàéãàëèéí òîãòîö òàëààñ ìºí
ìîíãîë õ¿íèé àæ òºðºë, òóóëàõàä áýðõ øèíæ ÷àíàð çýðýãòýé
íü õîëáîí ä¿ðñýëñýí “Èõ ãîâèéí îðîí”-íû òóõàé òºñººëºë
ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Ýíý áîë øèíý áºãººä óäààí õóãàöààíä
õýâøèæ èðñýí òºñººëºë àæýý. “Öºëèéí âàíëèã-Ìîíãîë ºð㺺”
ãýõ ºâºðìºö óðàí ñýòãýìæèò òºñººëëèéã ýíä îíöëîõ õýðýãòýé.
¯ëãýð òóóëüñèéí ãýìýýð ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ¿éö ýíý òºñººëºë
ñîíèðõîë èõ òàòàæ áàéíà.

3. “Òàëûí Ìîíãîë” õýìýýõ òºñººëëèéí òóõàéä: Ýíý áîë
ºíºº õýð ãàäíû çî÷èä, àÿëàã÷äûí õýëýõ äóðòàé õýâøìýë

- 99 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

òºñººëºë. ¯¿íèéã îëîí ÿíçààð èëýðõèéëæ áè÷ñýí áàéíà.
Òàë íóòãààð äàíãààð àÿëæ[25] ÿâëàà. Õàãàëæ áîëîâñðóóëñàí

ãàçàð ÷ ¿ã¿é, ãýð áàéøèí, òîñãîí ñóóðèí ÷ ¿ã¿é, õààÿàõàí íýã õàð
ìîíãîë ãýð, õàìãààëàã÷ íü áîëîõ õàëòàð íîõäîîñ ººð þó ÷ ¿ë
õàðàãäàõ, òèéì ýçã¿é îíãîí òàë[26] ...îíãîí áàéãàëü, óóäàì íóòàã,
ýðäýñ áàÿëàã[27] ...Ýãýý ë äýëõèéí áóñàä á¿õèé ë ãàçàð áàéäàã
øèã óéòãàðòàé, òýãøèâòýð íóòàã íýãýí õýâýýð ¿ðëãýëæèëíý[28]
/ Ãîâü õýýðèéí íóòãèéã õýëæ áàéíà/ Òàë íóòãèéí òààðóóõàí
ìîíãîë[29] Óã íü áîë àäèëõàí ë óðãàìàë ìîäã¿é í¿öãýí òàë Õºõ
òýíãýð õèéãýýä õºõ òýíãýðèéí õàÿà õ¿ðòýë öýëèéõ ºðãºí óóäàì
òàë íóòàã[30] պ人 òàëûí ýíý Ìîíãîëä[31]

Èéíõ¿¿ òîãòñîí òºñººëëèéã àøèãëàí Ìîíãîë îðíû òóõàé
áè÷èõäýý “ýçã¿é îíãîí òàë”, óéòãàðòàé òýãøèâòýð íóòàã, îíãîí
áàéãàëü, óðãàìàë ìîäã¿é í¿öãýí, õºõ òýíãýðèéí õàÿà õ¿ðòýë
öýëèéõ, õºäºº çýðãýýð òîäîòãîí òºñººëëèéã áàÿæóóëæ áèñýýð
áàéæýý.

4. “Íóóöëàã ãàçàð” õýìýýõ òºñººëëèéí òóõàéä: Õàðèí ýíý
áîë Ìîíãîëûí òàëààðõ õàìãèéí ñàéõàí òºñººëë¿¿äèéí íýã
áàéëàà. ¯¿íèéã èëòãýõ äàðààõ õýäýí ºã¿¿ëáýð áàéíà.

Ìîíãîë ãýæ Áàðóóíûõíû õóâüä íóóöëàã åðòºíö áàéëàà[32]
Ìîíãîëîîñ ººð èéì íóóöëàã, õ¿í ìýääýãã¿é ãàçàð äýëõèéä
õîâîð[33] Öàãààí õýðýì äýýðýýñ õîéø õàðâàë òýìýýí æèíãýýð
õýäýí ºäºð áèø, õýäýí ñàð ÿâæ òóóëàõ íóóöëàãäìàë ãàçàð
òýíèéõ íü Ìîíãîëûí èõ òàë áºë㺺[34] ªðãºí óóäàì, àíèð
÷èìýýã¿é òèéì õÿçãààð[35] ... ãàäààä åðòºíöèéã ¿ë îéøîîí
ñóóíà[36]

Èéíõ¿¿ “íóóöëàã åðòºíö”, “íóóöëàãäìàë ãàçàð” ãýñýí
õýëëýãýýð ñîíèðõîëòîé ñòåîðîòèï äàâòàãäàæ, “àíèð ÷èìýýã¿é
òèéì õÿçãààð” ãýñýí ººð õýëáýðýýð ºâºðìºö èëýðõèéëýãäñýí ÷
òîõèîëäîë áàéíà.

5. “Õÿòàä, Ñèáèð õî¸ðûí äóíä îðøèõ îðîí” õýìýýõ
òºñººëëèéí òóõàéä: Ìîíãîë îðíûã áàéðøèë, íóòàã îðíû
õóâüä õàìãèéí òîéìòîé áîëãîõîîð, áàðàãöààëæ èëýðõèéëñýí
òºñººëëèéí íýã çàãâàð þì.

- 100 -