Сэтгүүл-зүйн-тухай (1)

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ìîíãîë íü Õÿòàä, Ñèáèðü õî¸ðûí äóíä îðøèíî[37] Èíãýýä
áèä íýã áýýð õàâòãàé äºðâºëæèí ãàçàð õî¸ðõîí õ¿í íîãäîõ
Ìîíãîë óëñàä îðîîä ÿâ÷èõëàà[38] Ãàçàð íóòãèéí õóâüä ÀÍÓ-ûí
áàðàã õàãàñòàé, Õÿòàäûí äºðºâíèé ãóðàâòàé òýíöýõ¿éö[39]

6. “Òóñãààð Ìîíãîë” õýìýýõ òºñººëëèéí òóõàéä: Ãàäààä
Ìîíãîë, Õÿòàäààñ òóñãààð, ͯÁ-èéí ãèø¿¿í îðîí çýðãýýð áîäèò
áàéäëûã òîäîðõîéëñîí òºñººëë¿¿äýýð øèíý÷ëýãäñýí õýâ
øèíæ¿¿äèéã á¿òýýæýý.

Õýðâýý òà èðãýíøëèéí æèâõýíä áîîëãîñîí íÿëõ æààë
áèø ñýí áîë Ìîíãîë íóòãààð ìîðèí äýëýí äýýð äóðààð àÿëæ
áîëíî[40] Õÿòàäûí õàðüÿà õýìýýõ íýð ç¿¿ñýí òºäèé ýíý ºðãºí
óóäàì ãàçàð íóòàã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí óëñûí òîëõèëöîîí,
ìºðãºë人íèé ãîë öýã áîëîîä áàéíà[41] Ãàäààä Ìîíãîë õýìýýõ
îðîí[42] Ìîíãîë ͯÁ-ä ñóóäàëòàé áîëñîí áàéñàí[43] Ýíýõ¿¿
æèæèã àòëàà îìîã áàðäàì ¿íäýñòíèé èõ òýìöýë, õºãæèë[44]

Ìîíãîëûí íèéãìèéí òóõàé òºñººëºë
Ýíä íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéã äàãààä ººð ººð òºñººëºë
á¿ðýëäñýí íü èõ ñîíèðõîë òàòëàà. ßëàíãóÿà 1868 – 1968 îíû
100 æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîëîîð çîð÷èæ íèéòëýë áè÷ñýí
õ¿ì¿¿ñ ººð ººð íèéãýì öàã ¿åä î÷èæ òààðñàí íü ººð ººðèéíõºº
ºíö㺺ñ øèíý øèíý òºñººëëèéã á¿ðýëä¿¿ëñýí áàéãààã äàâõàð
àæèãëàæ áîëíî. Ëþòåð Àíäåðñîí “Öºëèéí âàíëèã-Ìîíãîë ºð㺺
äýõ äèïëîìàò áîäëîãî áà íóóö ÿâóóëãà” íèéòëýëèéíõýý ýõýíä
“×èíãèñèéí Ìîíãîë áóóðàé Ìîíãîë áîëñîí” òóõàé òºñººëºë
á¿òýýõäýý õàðàìññàí ñýòãýëèéí óãààñ õóó÷èí “×èíãèñèéí
Ìîíãîë” ãýäýã òºñººëºë人 òóëãóóðëàí ºâºðìºöººð á¿òýýñýí
áîë Õàððè À.Ôðàíê “Óìàðä õÿòàäûã õýðñýí ìèíü” íèéòëýëýýðýý
Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõ “Óëààíòíû Ìîíãîë”-ûí õýâ øèíæèò
ä¿ðñëýëèéã õóðö òîäîîð çóðàãëàí ãàðãàñàí áàéíà. Ó÷èð íü
òýðýýð 1922 îíä Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõ æèë¿¿äýä
Óëààí îðîñûí áóþó Êîìèíòåðíû íºëºº òîãòîæ áàéñàí ýãçýãòýé
öàã ¿åä î÷ñîí òóë “øèíý Ìîíãîë”-ûí øèíý ä¿ð òºñººëºëòýé
áîëñîí áàéíà.

- 101 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí òóõàéä Ëþòåð Àíäåðñîíû øèíýýð
á¿òýýñýí áàñ íýãýí ºâºðìºö òºñººëºë áîë “Îëîí óëñûí
òîëõèëöîîí, ìºðãºë人íèé ãîë öýã” ãýñýí òóí îíîâ÷òîé áàñ
ñîíèðõîëòîé îéëãîëò þì. Àâòîíîìèò ýðõòýé ãýõ áîëîâ÷ Ìîíãîë
óëñ Õÿòàä, Îðîñ, ßïîí çýðýã õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí àøèã
ñîíèðõîëûí òàëáàð áîëñîí òàëààð íàðèéí òàéëáàðëàæ áè÷èí
îéëãîëòûã ã¿íçãèéð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíäýýñ òóõàéí ¿åèéí Ìîíãîë
îðíû íèéãìèéí ýãçýãòýé áàéäëûí òàëààð õàìãèéí áîäèò
òºñººëëèéã óíøèã÷èä àâàõ áîëîìæòîé.

Ìîíãîë íèéãýìëýãèéí ñýòã¿¿ëýýñ, ÿëàíãóÿà Õàððèñîí
Ý. Ñàëèñáóðèéí íèéòëýëýýñ Ìîíãîëûí òóõàé “Øèíý öàãèéí
Òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë”, “Êîììóíèñò äýãëýìòýé îðîí” ãýõ
õîîðîíäîî õàìààðàë á¿õèé òºñººëë¿¿ä á¿òýýãäñýíèéã àæèãëàæ
áîëíî.

Èéíõ¿¿ íèéãìèéí öàã ¿åòýéãýý õîëáîîòîéãîîð òºñººëë¿¿ä
ìàø õóðäàí ººð÷ëºãäºæ Ìîíãîëûí òàëààðõ õýä õýäýí òºñººëºë
àð àðààñàà äàðààëàí áèé áîëæýý èðñýí.

Ìàíæèéí äàðëàëûí ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéãìèéí ä¿ð çóðãèéã
Ëþòåð Àíäåðñîí “Öºëèéí âàíëèã-Ìîíãîë ºð㺺 äýõ äèïëîìàò
áîäëîãî áà íóóö ÿâóóëãà” íèéòëýëäýý “áóóðàé, äîðîé, õºãæ뺺ñ
õîöðîãäñîí, òýð ÷ á¿¿ õýë ýðòíèé òàðõàé áóòàðõàé öàã ¿åäýý
ýðãýí î÷ñîí, åðòºíöèéí ñîíîðîîñ ìàðòàãäñàí” ãýõ çýðãýýð
òîäîðõîéëîí áè÷èæ “×èíãèñèéí Ìîíãîë áóóðàé Ìîíãîë áîëñîí”
ãýõ åðºíõèé õýâ øèíæòýé òºñººëëèéã áàéíà.

“13-ð çóóíä àãóó ×èíãèñ õààí ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýí, õýðýí
òýí¿¿÷ëýõ í¿¿äýë÷äèéã öýðãèéí èõ óëñ áîëãîí ºðãºòãºæ”[45]
áàéñàí ÷ Ìàíæèéí äàðëàëûí ¿åä “Öàã ¿å ºíãºðñíèé õîéíî
ìîíãîë÷óóä á¿õýëäýý äîðíî ýòãýýäýä áóðõàíû øàøèí, ºðíº ç¿ãò
áîë ëàëûí øàøèíä îðæ, áàðóóí äàõü ìîíãîë÷óóä õàðèí íýãýí
öàãò ººðñ人 áàéëäàí äàãóóëæ, ÿëàëòàä õºòºëæ àñàí ò¿ðýã
àéìãóóääàà ààæìààð óóñàí, ¿ã¿é áîëæýý”[46], “×èíãèñ õààíû
ñýðãýýí áîñãîõîîñ ºìíºõ èäýâõã¿é óíòàà áàéäàëäàà ýðãýí
îðñîí àæ”[47] ãýñýí ä¿ðñëýë ìºí “Èõ õààäààñàà õîéø õºãæèæ
äýâøñýí þì ãýæ ¿ã¿é”[48], “Äóíäàä çóóíû ¿åä Àçèéã á¿õýëä íü

- 102 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Åâðîïûí õàãàñòàé íü ýçýëæ ÿâñàí óëñ ºä㺺 ìàðòàãäæýý”[49],
“Íýãýí öàãò õ¿í çîí íü áàãòàí ÿäàæ áàéñàí ýíý ãàçàð ºä㺺
º÷¿¿õýí òºäèé ÷ àíèð ¿ã¿é, õîîñîí òàë áîëæýý”[50] ãýõ çýðãýýð
áè÷ñýí áàéãààãààñ õàðâàë “×èíãèñèéí Ìîíãîë” õýìýýõ õóó÷èí
òºñººëºë ººð÷ëºãäºí, äîðîéòîí õàðèéí äàðëàëä îðñîí “áóóðàé
Ìîíãîë”-ûí áîäèò ä¿ð òºñººëºë ãàð÷ èðæ áàéíà.

Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí íèéãìèéã ä¿ðñýëñýí äàðààõ
ä¿ðñëýë¿¿äýýñ “Îëîí óëñûí òîëõèëöîîí, ìºðãºë人íèé ãîë
öýã” ãýñýí ñîíèðõîëòîé ñòåîðîòèï á¿òñýí áàéíà.

Òºð, øàøèí õîñîëñîí ýíý óëñ[51] Õÿòàäûí íºëºº á¿ð
Ìàíæóóðò ÷ ñóë îðøèõ á¿ñ íóòàã áîëîõ Ìîíãîë[52] Îðîñ áîëîìæ
ë ãàðñàí äîð Ìîíãîëûí òîìîîõîí õýñãèéã ¿ìõýí àâàõàä áýëýí
áàéõûí òóëä áºë㺺[53] Ìîíãîë èéíõ¿¿ äàðàà÷èéí Ñîëîíãîñ
áîëîâ[54] Õ¿÷èðõýã õºðø íàðûíõàà õàðãèñëàë õ¿÷èðõèéëëèéã
óðèí äóóäñàí, íýýëòòýé òàëáàð áîëîîä áàéíà[55] Õÿòàäûí
õàðüÿà õýìýýõ íýð ç¿¿ñýí òºäèé ýíý ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàã
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí óëñûí òîëõèëöîîí, ìºðãºë人íèé ãîë
öýã áîëîîä áàéíà[56]

Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõàí “Óëààíòíû Ìîíãîë” áîëñíûã
÷ äàðààõ õýâøìýë ä¿ðñëýë, îéëãîëò òàéëáàð çýðãýýñ àíçààð÷
áîëíî. Òîäðóóëáàë Õàððè À.Ôðàíê “Óìàðä õÿòàäûã õýðñýí
ìèíü” íèéòëýëäýý Ǻâëºëò êîìèíòåðíû áýëãýäýë áîëñîí
“óëààí” ºíãºòýé õîëáîí õýðýãëýäýã õýâøìýë ä¿ðñëýë èõýýð
àøèãëàæýý.

Óëààí Ìîíãîëä[57] Óëààíòíóóäààð óäèðäóóëñàí, ººðºº
ººðòºº ë îðøèõ í¿¿äýë÷èä[58] / Êîììóíèñò äýãëýì òîãòñîí
àâòîíîìèò/ Ãýõäýý õîòûã “óëààí”-ààð áóäñàí õèéãýýä Ìîíãîëûí
Àðäûí çàñàã ãýã÷ ÷óõàì òèéì ºíãèéã ñîíãîñíîîñ õàðàõàä
Ìîñêâàãèéí áîäëîãî ýíä õýðýãæèæ áóéã îéëãîõîä òèéì ÷ õýö¿¿
áèø[59] Óëààíòíóóä ººðñäèéí íºëººíèé õýäýí ìîíãîëûí àõóé
áàéäëûã æààõàí äýýøë¿¿ëæýý[60] Ãàäààä Ìîíãîë õýçýý ÷
Õÿòàäûí ýçýìøèëä áàéãààã¿é[61], õàðèí îéðûí òºðºë íü áîëîõ
Ìàíæèéí äîð áàéãààä Îðîñ, Ìîíãîëûí õîîðîíäîõ õýëõýý Åâðîï,
Àçè õî¸ðûí õîîðîíäîõ õîëáîîñòîé õàðüöóóëàõàä õàâüã¿é îéð

- 103 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

àæýý[62] Óëààíòíóóä Ìîíãîëä àíõ îðæ èðýõäýý ë Îðîñò ¿éëäýæ
áàéãàà êîììóíèçìàà ÿã òýð ÷èãò íü áóóëãàæ ýõýëæýý[63]

Øèíý öàãèéí òóñãààð Ìîíãîë – Êîììóíèñò Ìîíãîë. Ýíý
áîë öîî øèíý áºãººä áîäèòîé òºñººëºë þì. Ýíý òºñººëëèéã
äàðààõ îéëãîëò, ä¿ðñëýë¿¿ä á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

Ìîíãîë ͯÁ-ä ñóóäàëòàé áîëñîí áàéñàí[64] Ìîíãîëûí
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé 14 õóâèéã Ǻâëºëò, 4 õóâèéã
Õÿòàä, 2-3 õóâèéã áóñàä êîììóíèñò óëñóóä ãàðãàæ áàéíà.
[65] Ǻâëºëòºä áîëîâñîð÷, Ǻâëºëòºä ñóðãàãäñàí Ìîíãîëûí
óäèðäàã÷èä Ǻâëºëò-õÿòàäûí ìºðãºë人íä Îðîñûí òàëä
çîãñîõ áóé çà[66] Ìýäýýæ õýðýã æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëäýã ìóçåé,
¿éëäâýð, ñ¿ì õèéä, òåàòð çýðýã ãàçðóóäààð íàìàéã áàñ
àÿëóóëñàí. Á¿ãä ë òààëàãäëàà. Îð÷èí öàãèéí õîò ñóóðèí, òîî
áàðèìòóóäààñ èë¿¿ ìèíèé õóâüä ìîíãîë÷óóä ºíººãèéí ýíý øèíý
åðòºíöºä ººðñäèé㺺 õýðõýí àâ÷ ÿâàà íü ñîíèðõîëòîé áàéëàà.
Õîðüäóãààð çóóíû ìîíãîë÷óóäûí õºãæèë õºäºë㺺í, Ìîíîë
óëñûíõàà èðýýä¿éä èòãýõ èòãýë íü ìèíèé ñýòãýëèéã õºäºëãºñºí
áºãººä Áàðóóíû çàðèì íýã àæèãëàã÷ íàðûí çºãíºæ áàéñàí÷ëàí
ìºõºí äîðîéòîõîîð áèø áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà. Ãýõäýý
ìýäýýæ ýíý íü îð÷èí öàãèéí åðòºíöºä “àìüä ¿ëäýõ” íü Ìîíãîëä
òóëãàðàõ áýðõøýýë áàéõã¿é ãýñýí ¿ã áèø ë äýý. Èéì áýðõøýýë
îëîí áàéãààãèéí õàìãèéí òîì íü õ¿í àì öººí /1,250,000/
áîëîâ÷ ãàäàð íóòàã èõ òîì /600,000 äºðâ.ìàéë/, ìºí õàòóó
øèð¿¿í óóð àìüñãàë, õ¿÷òýé áîëîâ÷ òèéì ÷ íºõºðñºã áóñ õºðø
áîëîõ Õÿòàäààñ èðýõ àþóë çýðýã þì. Ãýâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí ººðòºº
èòãýõ èòãýë, áàõàðõàë çýðãèéã íü àæèõàä èðýýä¿é íü ãýðýëòýé
õàðàãäñàí áèëýý. [67]

Ìîíãîë õ¿íèé òóõàé òºñººëºë
Ìîíãîë õ¿íèé òàëààð óãñàà ãàðâàë, õ¿ì¿¿æèë, çàí àâèð,
ãàäààä òºðõ, áèå áÿëäàðòàé õîëáîæ ä¿ðñëýí áè÷ñýí çàðèì
òºñººëºë áîëîõóéö æèøýý îëîí áàéãààãààñ çàðèìûã ýåðýã,
ñºðºã õî¸ð òàëòàé àíãèëæ àâ÷ ¿çëýý.
Ýåðýã òºñººëë¿¿ä íü:
Çàí ÷àíàðûí õóâüä: òýñâýð õàòóóæèëòàé, ñàéõàí ñýòãýëòýé,

- 104 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

äóðààð ÷ºëººòýé, äàé÷èí, õ¿¿õýä ìýò ãýíýí öàéëãàí çýðýã çàí
÷àíàðààð èõýýõýí îëîí òàëò, ýåðýã òºñººëºë á¿ðä¿¿ëæýý.

Æèøýý íü: “...Ìîíãîë÷óóä áîë õ¿÷òýé, òýñâýð õàòóóæèëòàé,
åðºíõèé人 ñàéõàí ñýòãýëòýé óëñ. Õÿòàäóóäûí íýãýí àäèë, áàñ
òóóøòàé, øàíòàðäàãã¿é çàíòàé” [68] ãýæ Òîìàñ Ó.Íîêñ áè÷ñýí
áîë “Ìîíãîë õ¿íä ãàíö õîíü, íýã àäóóòàé ë ºã÷èõºä õîîëëîîä,
õóâöàñëààä, õýýðýýð ãýð õèéãýýä àìüäàð÷èõíà. Íýìýýä ãàíö
¿íýý ºã÷èõâºë á¿ð ñîãòîæ ÷ ÷àäíà. Àìüäðàë òýäýíä èë¿¿ èõèéã
ºãººä áàéõã¿é” [69] ãýæ ÿðóó íàéðàã÷ Îëèâ Æèëáýðò ìîíãîë
õ¿íèé “òýñâýð õàòóóæèëòàé” ÷àíàðûã íü áàòàòãàõûí çýðýãöýý
“øóíàëã¿é” ãýõ øèíý ä¿ð òºñººëëèéã áèé áîëãîæýý.

Õàððè À.Ôðàíêèéí “Ãîâèéí ýíý õ¿¿õýä ìýò ãýíýí öàéëãàí
àðä ò¿ìýí”[70] ãýõ òºñººë뺺ð ýãýë æèðèéí ìîíãîë õ¿íèé øèíý
ä¿ð òºðõ òºñººëºëä áóóæ áàéíà. Òýãâýë Àííà Ëóéç Ñòðîíãèéí
“Äàéí÷ òóëààí÷ ýíý àðä îëîí”[71], “Õýäèé ºä㺺 áóóðàí
äîðîéòñîí ÷ ªìíºä Ýíýòõýãýýñ ªðíºä Áóäàïåøòèéã õ¿ðòýë
ýçýëæ ÿâñàí ýöýã ºâãºäèéíõºº öóñûã áàñ ÷èã àëä÷èõààã¿é ÿâàà
àðä ò¿ìýí”[72] õýìýýñíýýñ ìîíãîë õ¿íèé ýðòíèé äàé÷èí òºðæ,
äàéí÷ ÷àíàðûã ñýðãýýí ñàíóóëñàí òºñººëºë áîëæýý.

Ãàäààä òºðõèéã èëýðõèéëñýí ñîíèðõîëòîé õî¸ð ä¿ð
òºñººëëèéã ýíä ýø áîëãî¸.

Ëþòåð Àíäåðñîíû òîäîðõîéëîí áè÷ñýí “Åâðîï÷óóäûí
õóâüä îíèãîð í¿äòýé, íàìõàí áàõèì àòëàà õ¿÷èðõýã òýäãýýð
ìîíãîë ýðñ “íîõîéí ìýò õîíøîîðîî” ãàðãààä, ýíãèéí óñàí
í¿äýò öóñàí ç¿ðõò õ¿ì¿¿íä ¿ë äèéëäýõ àéìøèãò ìàíãàñ ìýò
ñàíàãäàæ áàéâ”[73] ãýõ ¿ëãýð äîìãèéí àìüòàíòàé àäèëòãàñàí
ä¿ðñëýë Îëèâ Æèëáýðò Ìêëîðíû “Õÿòàäûí öàãààí õýðìèéí
öààíà ãîâü õ¿ðñýí õàðãóé” õýìýýõ áè÷âýðòýý òýìäýãëýñýí
“Ìîíãîë÷óóä õÿòàä õºðøººñºº àðàé èë¿¿ áàðààâòàð öàðàé,
ºðãºí õàöàð, áàõèì áèåòýé, íàð ñàëõèíä öîõèóëñàí àðüñ íü
ýëäýâ ºí㺠îðæ õóâèðàõààñ áàðàã ë äàðõëàãäñàí áîëîëòîé” [74]
ãýñýí ä¿ðñëýëýý𠺺ð÷ëºãäºæ ºìíºõ õèéñâýð ä¿ð òºðõèéã øèíý
öàãèéí áîäèò ä¿ðñëýëòýé èë¿¿ ¿íýìøèëòýé áîäèòîé òºñººëºë
á¿õèé áîëæ ºã÷ áàéíà.

- 105 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

̺í õÿòàäóóäòàé èõýýð æèøèæ áè÷ñýí áàéõ áîëîâ÷
òýäíýýñ õàâüã¿é ýåðãýýð ä¿ðñýëñýí íü îëîí áàéíà. ßëàíãóÿà
Õàððè À.Ôðàíê “Õÿòàäóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàâüã¿é ýðø¿¿ä
óëñ áàéñàí”[75], “Æèí òýýõ àæèëä õ¿÷èí ç¿òãýäýã ìîíãîë÷óóä
àìüäðàëûíõàà èõýíõèéã àÿí çàìä ºíãºð¿¿ëýõ áºãººä àæèëäàà
äóðòàé, ñýðãýëýí áîëæìîð øèã ë áàÿñãàëàíòàé óëñ”[76] ãýæ
òóí ýåðãýýð ä¿ðñýëñíèéã áîäâîë áè÷èã÷èéí ñýòãýëèéã èõýä
õºäºëãºñºí áîëîëòîé. Õóâèéí òºñººëºëä íü ìàø òîä ä¿ð òºðõ
áîëîí áóóæýý.

Õàðèëöàà òàëààñàà: çî÷ëîìòãîé, ñîíèó÷ çàíòàé, ãàäààä
åðòºíöèéã ¿ë îéøîîõ õàíäëàãàòàé ãýõ ä¿ð òºñººëë¿¿ä ñîäîí
òóñ÷ýý.

Æèøýýëáýë: Òîìàñ Íîêñ “Áóñàä á¿õèé ë í¿¿äýë÷äèéí àäèë
äóðààð ÷ºëººòýé, ãàäíûí çî÷äûã ÿëãàæ ¿çýëã¿éãýýð á¿ãäèéã
äàéëäàã çî÷ëîìòãîé àðä ò¿ìýí”[77] ãýæ ìºí ýåðãýýð òºðñºí
ñýòãýãäëýý èëýðõèéëýõäýý “çî÷ëîìòãîé” õýìýýõ íèéòëýã õóó÷èí
òîãòñîí òºñººëëèéã áàòàòãàæýý. Ñòåðåîòèïûã ñóäàëñàí ñóäëàà÷
Æîí Ìåðèëëûíõýýð ñîíèí áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë
íýã ¿íäýñòíèé òàëààð íºãºº ¿íäýñòýíä áàéãàà òºñººëëèéã
áàÿæóóëàõ áóþó áàòàòãàäàã íü òîãòîîãäæýý [3.65].

“Ãýâ÷ òàëûí ýíý í¿¿äýë÷èä õàâüã¿é çî÷ëîìòãîé, õºãæ¿¿í
öîãëîã, þì þìûã ãàéõàõ õ¿í ¸ñíû ñîíèó÷ çàíòàé, çàðèìäàà òýð
íü á¿ð õýòðýýä ñàðìàã÷èí àäèë á¿õèé ë þìàíä ìààíü õ¿ð÷ ¿çýõ
ãýýä áàéõ íü á¿ð ò¿âýãòýé, Àìåðèê òèâèéí óäààí, çàëõóóâòàð
èðãýäýýñ õàâüã¿é àìüä, ñýðãýëýí óëñ àæýý”[78] ãýñýí æèøýýíä
“çî÷ëîìòãîé” ãýñýí òºñººëºë äàâòàãäàõûí çýðýãöýý õºãæ¿¿í
öîãëîã, ñîíèó÷, ñýðãýëýí ãýñýí õàðèëöààíû òàë äýýð ýåðýã
øèíý, øèíý ä¿ð òºðõ¿¿äèéã íýìýãä¿¿ëæýý.

Ìºí “Õºäºº òàëä òààð÷ áàéñàí ºðãºí í¿¿ðòýé ìîíãîë ýðñ
áîë òóí íàéðñàã, õÿòàäóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàâüã¿é ýðø¿¿ä
óëñ áàéñàí”[79] ãýõ òºñººëëèéã áèé áîëãîñîí íü íýí øèíý /
òóõàéí ¿åäýý/ õàðèëöààíû òºñººëºëò ä¿ðñëýë þì.

Óãñààòíû õóâüä: ×èíãèñ õààíû ¿ð ñàä, í¿¿äýë÷èí,
èíäèàí÷óóä áîëîîä Àíäûí íóðóóíûõàíòàé òºñòýé ãýñýí

- 106 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

òºñººëë¿¿äèéã àøèãëàñàí íü àæèãëàãäëàà.
¯¿íèé æèøýý áîëîõ Îëèâ Æèëáåðòûí “Äýëõèé åðòºíöèéã

ýçýëæ àñàí ×èíãèñ õààíû ¿ð ñàä àíèðã¿é ýíý òàëûí õààõàí
íü îðøèíî âý?”[80], Õàððè Ôðàíêûí áè÷âýð äýõ “òàëûí ýíý
í¿¿äýë÷èä” [81] çýðýã õýâøìýë òºñººëëèéí æèøýý áàéõààñ
ãàäíà ÿã àìåðèê õ¿íèé áîäîë ñàíààãààð Õàððè Ôðàíê “Óã íü
áîë àäèëõàí ë óðãàìàë ìîäã¿é í¿öãýí òàë, ãàäààä åðòºíöèéã ¿ë
îéøîîõ õàíäëàãà, ÿëãààã¿é ë õ¿í øàâñàí óðö îðîìæ, èíäèàí÷óóä
áîëîîä Àíäûí íóðóóíûõàíòàé òóñ òºñòýé ãýìýýð”[82] ãýæ
óãñààòíû òàëààñ ººðñäèéí õàìãèéí îéð îìîã, óãñààòíûõàíòàé
ç¿éðëýí øèíý ä¿ð òºñººëºë á¿òýýñýí íü èõýýõýí ñîíèðõîëòîé
ñàíàãäëàà. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä øèíý òàíèë áóñ ç¿éëèéã õ¿ì¿¿ñ
îéðûí òàíèë ç¿éëòýéãýý æèøèí ÿðüæ, òºñººëºí ä¿ðñýëæ
ÿðèëöäàã íü õàðèëöààíû îëîí áàðèìòààñ òîäîðõîé õàðàãääàã.
Äýýðõ øèíý òºñººëëèéã óíøñàí õýí áîëãîí èéì òºñººëëèéã
àøèãëàæ ìîíãîë÷óóäûí òóõàé ºíãºö òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ðýýãýý
òýëæ àøèãëàõ áîëîìæòîé þì. Ýíý óòãààðàà àëèâàà ìýäýýëëèéí
àãóóëãûã õ¿ëýýí àâìàãöàà øóóä õýðýãëýõýä áýëýí áîëãîæ ºãºõ
ïðàéìèíãèéí îíîëûí ïðàêòèê ýíä èëýðõèé àæèãëàãäàæ áàéíà.

Õàðèí Õàíãèíû Ãîìáîæàâûí áè÷ñýí “Îð÷èí öàãèéí õîò
ñóóðèí, òîî áàðèìòóóäààñ èë¿¿ ìèíèé õóâüä ìîíãîë÷óóä
ºíººãèéí ýíý øèíý åðòºíöºä ººðñäèé㺺 õýðõýí àâ÷ ÿâàà íü
ñîíèðõîëòîé áàéëàà. ...Ãýâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí ººðòºº èòãýõ èòãýë,
áàõàðõàë çýðãèéã íü àæèõàä èðýýä¿é íü ãýðýëòýé õàðàãäñàí
áèëýý”[83] ãýõ òîäîðõîéëëîîð “øèíý ìîíãîë”-ûí ººäðºã ä¿ðèéã
òºñººëæ áîëîõîîð áàéíà.

Ѻðºã òºñººëë¿¿ä:
Çàí àâèðûí õóâüä: Ýíä àøèãëàñàí “õàðãèñ õýðöãèé”,
“ò¿ðýìãèé”, “àéìøèãò ìàíãàñ ìýò” ãýõ çýðýã ñºðºã òºñººëºë
13-ð çóóíû ìîíãîë÷óóäûí áàéëäàí äàãóóëëààñ õàðü õ¿ì¿¿ñèéí
ñýòãýë, îþóí áîäîëä ã¿í ã¿íçãèé òîãòîæ ¿ëäñýí ãýäýãòýé õýí ÷
ìàðãàõã¿é áèç ýý.
Ò.Ðóçâåëüòûí “Ìîíãîë÷óóäûí ¿éëäñýí àéìøèãò

- 107 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õàðãèñëàëòàé àäèë ç¿éë óðüä õîæèä òîõèîæ áàéñàíã¿é”[84],
“Ìîíãîë÷óóä ýðýìãèé çîðèãòîéíõîî àäèëààð õàðãèñ õýðöãèé óëñ
áàéëàà”[85] ãýæ áè÷ñýí õî¸ð òºñººëºë äýýðýý “Åâðîï÷óóäûí
õóâüä îíèãîð í¿äòýé, íàìõàí áàõèì àòëàà õ¿÷èðõýã òýäãýýð
ìîíãîë ýðñ “íîõîéí ìýò õîíøîîðîî” ãàðãààä, ýíãèéí óñàí í¿äýò
öóñàí ç¿ðõò õ¿ì¿¿íä ¿ë äèéëäýõ àéìøèãò ìàíãàñ ìýò ñàíàãäàæ
áàéâ”[86] ãýõ ìàø ñîíèðõîëòîé õýðíýý õèéñâýð òºñººë뺺ð
óëàì áàòàòãàí ìîíãîë÷óóäûí õàðãèñ õýðöãèé áîëîõûã ä¿ðñëýí
õàðóóëæýý. ̺í íîõîéíû øèð¿¿í àâèð àðàíøèíòàé ç¿éðëýñýí
íü áàñ òîõèîëäîíî: Ìîíãîë÷óóä ººðñ人 ìºí íîõîä øèãýý
øèð¿¿í äîðèóí óëñ[87] ãýæ Îëèâ Æèëáåðò áè÷æýý.

“... Õîíü ìàë õàðèóëàí, Îðîñ Õÿòàäûí õîîðîíä à÷àà áàðàà
纺í, òàéâàí àìãàëàí àæ òºðæ áàéãàà óëñ áîëîâ÷ óãààñ äàéí÷
ç¿ðõòýé, õàðãèñ õýðöãèé ¿éëèéã ºðí¿¿ëæ ÷àäàõ àðä”[88] ãýõ
òºñººëëèéí æèøýý õàðãèñ õýðöãèé õýìýýõ òºñººëëèéã òºð¿¿ëýõ
æèøýýí¿¿äèéí íýã íîòîëãîî.

Ãàäààä òºðõ: Ò¿ðýìãèé, àéìøèãò ìàíãàñ ìýò äîòîîä çàí
àâèðàà èëòãýñýí ãàäààä òºðõèéã ÷ çóðæýý. Æèøýýëáýë: “îäîî
ýíäýõ ìîíãîë÷óóäàä ýðýìãèé øèíæ íü õýâýýð áîëîâ÷ áààõàí
ò¿ðýìãèéä¿¿ þì óó ãýìýýð. Òºäõºí òýð ò¿ðýìãèé øèíæ íü
çºâõºí ãàäààä ¿çýìæ òºäèé áèø þì ãýäýã íü ÷ îéëãîãäñîí
äîî. [89] “ýíãèéí óñàí í¿äýò öóñàí ç¿ðõò õ¿ì¿¿íä ¿ë äèéëäýõ
àéìøèãò ìàíãàñ ìýò ñàíàãäàæ áàéâ”[90] Õàðèëöàà òàëààñàà:
Ìîíãîë÷óóäûí ¿éëäñýí àéìøèãò õàðãèñëëûí òºñººëºë áàò
õîíîãøæýý. Íýãýí öàãò ñî¸ë èðãýíøëèéã ò¿éâýýæ, óóëûí îðîéã
äàâóóëàí õ¿ðòýë õàíà õýðýì áîñãîõîä õ¿ðãýæ àñàí óëñ[91]
Óãñààòíû õóâüä: äîðîé ìîíãîë, õýðýí òýí¿¿÷ëýõ í¿¿äýë÷èä ãýõ
õýëëýã, ä¿ðñëýë ñºðºã òºñººëëèéã õ¿÷òýé á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà íü
àæèãëàãäñàí þì.

“Òàë íóòãèéí òààðóóõàí ìîíãîë[92]”, “×èíãèñ õààí
ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýí, õýðýí òýí¿¿÷ëýõ í¿¿äýë÷äèéã öýðãèéí èõ
óëñ áîëãîí ºðãºòãºæ”[93] çýðãýýð ñî¸ë èðãýíøëýýñ õîöðîãäñîí,
àíãèä õ¿ì¿¿ñ ãýõ óòãûã èëòãýõ æèøýýòýé.

- 108 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàëûí òóõàé
Ìîíãîë õ¿íèé òóõàé ÿðüæ áàéãàà áîëîõîîð Ìîíãîë÷óóäûí
àõóé àìüäðàëûí òóõàé çàðèì ñîíèðõîëòîé òºñººëëèéã ýíä
æèøýý áîëãîí äóðäàõ íü ç¿éí õýðýã þì.
Äýýð äóðäñàí íýã òºñººëëèéã ýíä äàõèí ýøèëüå.
Ìîíãîë õ¿íä ãàíö õîíü, íýã àäóóòàé ë ºã÷èõºä õîîëëîîä,
õóâöàñëààä, õýýðýýð ãýð õèéãýýä àìüäàð÷èõíà. Íýìýýä ãàíö
¿íýý ºã÷èõâºë á¿ð ñîãòîæ ÷ ÷àäíà. Àìüäðàë òýäýíä èë¿¿ èõèéã
ºãººä áàéõã¿é. [94] Ýíý áîë ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàëûí ä¿ð
çóðãèéã ìàø òîâ÷ òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí õàìãèéí “ñóïåð” òºñººëºë
ãýæ õýëæ áîëíî.
Òýãâýë ñîíèðõîëòîé ãóðâàí õýâøìýë áàéæ áîëîõ îéëãîëòûã
ýíä îäîî æèøýý áîëãîí ñîíãîëîî. Ó÷èð íü ÿìàðâàà òºñººëºë
òóõàéí õóâü õ¿íèé îé ñàíàìæèä áàéãàà ìýäëýã, îéëãîëò,
èòãýë ¿íýìøèëòýé õîëáîãäîæ áàéæ á¿òäýã çàãâàð áàéäàã.
Ýíý çàð÷ìààð Àìåðèêèéí óóãóóë èðãýä áîëîí ñîíèðõîëòîé
àæ àìüäðàëûí æèøýý áàðèìòòàé õîëáîæ ìîíãîë õ¿íèé àõóé
àìüäðàëûí òàëààð áè÷èõèéã äàðààõ æèøýýí¿¿äýä îðîëäñîí
áàéíà.
Ãàäààä åðòºíöèéã ¿ë îéøîîõ õàíäëàãà, ÿëãààã¿é ë õ¿í
øàâñàí óðö îðîìæ, èíäèàí÷óóä áîëîîä Àíäûí íóðóóíûõàíòàé
òóñ òºñòýé ãýìýýð. [95] Ýðòíèé ýíý ìàë÷èä ýãýý ë Àáðàõàì,
Èñààê íàðûí ¿åèéíõ øèã òàëä ìàëàà õàðèóëàí àæ òºðíº. [96]
Ìàíàé õóóðàé ãàçðûí çàìä ãàçàð÷èí, õºòº÷, íóòãèéí èðãýä îëîí
áóé, òýä Íîìõîí äàëàéí òºìºð çàì áàðèãäàæ äóóñìàãö àëãà
áîëîõ òàâèëàíòàé, ìîíãîë÷óóäûã ýãýý ë òýäíèé àäèë õóâü çàÿà
õ¿ëýýõ ìýò[97] / Ìàø ñîíèðõîëòîé òºñººëºë – èðýýä¿éã, àçààð
èéì þì áîëîîã¿é, òàøàà òºñººëºë/
̺í ýíãèéí áàéäàã ë ç¿éë ìýò áîëîâ÷ ãàäíû õ¿íèé í¿äýýð
ñîíèó÷èõðàí àæèãëàæ, áîäîæ òóíãààí áàéæ áè÷ñýí õýâøìýë
òºñººëë¿¿äèéí æèøýý ýëáýã àæèãëàãäëàà.
Ìîíãîë÷óóä åð íü í¿¿äýë÷èí óëñ, ìàë ñ¿ðãèéíõýý í¿¿äýë
õºäºë㺺íèéã ÷óõàëä òîîöíî[98] Öàã áàðèõ ãýý÷ ç¿éë Ìîíãîëä
îãò ¿ã¿é, õî¸ð òàëààñ óóëçñàí ¿åä ãàíö õî¸ð öàã íààø öààø

- 109 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õºäëºõ íü þó ÷ áèø ñàíæ. Óãààñàà öàã õóãàöàà ãýý÷èéã õîîñîí
ç¿éë õýìýýí ¿çäýã ãàçàð ìèíóò, öàã ãýý÷ îéëãîëò þó ñàí áèëýý?
[99] / Ñî¸ë èðãýíøèëýýñ õîöðîãäñîí, õýò ÷ºëººò/ Ìîíãîë÷óóä
ýñãèé ãýðòýý íýí äóðòàé, áàéøèíãààñ èë¿¿ä òîîöäîã òóë
ñóóðüøìàë àæ òºðäºã õ¿ì¿¿ñ íü õ¿ðòýë ñóóíà[100].

Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ë, ñ¿ñýã áèøðýëèéí òóõàé òºñººëºë
Ìîíãîëûã ò¿¿õèéí òàëààñ íü “Áààòàðëàã ò¿¿õòýé àðä
ò¿ìýí” ãýõ èºñººëºë á¿ðýëäñýí áîë ñ¿ñýã áèøðýëèéí õóâüä
“Ẻ ìºðãºëòºí áîëîí áóðõàíû øàøèíòàí” ãýñýí õýâ øèíæòýé
ä¿ðñëýë õîñîëæ áàéëàà. Ñî¸ëûí õóâüä “ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö
ñî¸ëòîé ¿íäýñòýí” ãýõ òºñººëëèéã áèé áîëãîñîí áàéíà.
1. Ìîíãîëûã ò¿¿õèéí òàëààñ íü “Áààòàðëàã ò¿¿õòýé àðä
ò¿ìýí” ãýõ òºñººëëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ãîëëîõ îéëãîëò, õýâ
øèíæèò ä¿ðñëýë, òºñººëëèéí æèøýý ãýâýë:
×èíãèñ õààíû áàéëäàí äàãóóëàë[101], Ìîíãîë÷óóäûí
äîâòîëãîîí[102] /áààòàðëàã ò¿¿õ/ Åâðîïûí áóþó Çàãàëìàéòíû
ÿìàð ÷ õ¿÷ òýð ¿åä þó ÷ áîëîõîîðã¿é áàéëàà[103] Ìîíãîë÷óóäûí
¿éëäñýí àéìøèãò õàðãèñëàëòàé àäèë ç¿éë óðüä õîæèä òîõèîæ
áàéñàíã¿é[104] Íýãýí öàãò ñî¸ë èðãýíøëèéã ò¿éâýýæ, óóëûí
îðîéã äàâóóëàí õ¿ðòýë õàíà õýðýì áîñãîõîä õ¿ðãýæ àñàí óëñ
¿ã¿é áîëîâ ãýæ ¿¿? ×èíãèñ õààíû ¿ð ñàä ºíººäºð õààíà ÿâíà?
Äýëõèé åðòºíöèéã ýçýëæ àñàí ×èíãèñ õààíû ¿ð ñàä àíèðã¿é ýíý
òàëûí õààõàí íü îðøèíî âý? [105] /ãóíèãëàëò ò¿¿õèéí /
2. Ñ¿ñýã áèøðýëèéí õóâüä “áºº ìºðãºëòºí”, “áóðõàíû
øàøèíòàé” ãýñýí òºñººëºë, õýâ øèíæòýé ä¿ðñëýë¿¿ä ýëáýã
òîõèîëäîæ áàéâ. ¯¿íèé æèøýý ãýâýë:
Òýäíèéã íèéë¿¿ëýí áàðüæ áóé öîð ãàíö ç¿éë íü Áóääûí
øàøèí[106] Ìîíãîë÷óóäûí øàøèí Òºâ人ñ ãàðàëòàé[107]
Áóðõàíû øàøèíòàé ó÷ðààñ õîðõîé øàâüæ àë÷èõíà ãýýä
ãàçðûí õºðñèéã õºíäºõã¿é, òýãñýí àòëàà õîíèéã áîë òºõººð÷
îðõèíî[108] Æèë á¿ð Ìîíãîëûí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ ªð㺺ä èðæ
çàëáèðäàã îëîí çóóí ìºðãºë÷íèéã àðèóí Ìåêêàãàà ø¿òýí î÷èõ
ëàëûíõíû öóâàà, áèøðýëòýé ç¿éðëýæ áîëíî[109] Èõýíõ íü Ẻ
ìºðãºëòí¿¿ä. Áºº ìºðãºëòýé ãýäýã íü 19-ð çóóíû êîìàí÷, àïà÷

- 110 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

íàðûíõòàé àäèë óõàìñàð, ñî¸ëòîé óëñ ãýñýí ¿ã[110] Ñóëðàí
äîðîéòñíû øàëòãààí íü äýëõèéí áóñàä á¿õ øàøíààñ õàâüã¿é
õ¿ëöýíã¿é, àìãàëàí òàéâàí íîìëîë á¿õèé Áóääèçìä îðñîíä
îðøèíî. Ýíýõ¿¿ øàøíû òàéâøðóóëàõ íºëººí äîð ìîíãîë÷óóä
õîíü, ¿õýð, àäóó, òýìýýãýý õàðèóëàí, íóòàã ñýëãýí í¿¿äýëëýæ,
ñàíàà àìàð, ñýòãýë õàíãàëóóí àæ òºðæ áàéíà. [111]

3. Ñî¸ëûí õóâüä “ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö ñî¸ëòîé” ¿íäýñòýí
ãýõ òºñººëëèéã çàðèì öººí æèøýýãýýð òàéëáàðëàâàë:

Ìàðêî Ïîëîãèéí Èõ õààäûí õîò áàëãàñ[112] / ×èíãèñ õààíû
áàéãóóëñàí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé õîòóóäûã õýëæ áàéãàà íü/
Åð íü Ìîíãîë÷óóä õ¿í àðäûíõ íü õàíäëàãûí òàëààñ ÷ òýð ãàçàð
îðíûõ íü áàéäëûí òàëààñ ÷ òýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí óëñ áèø[113]
Äóíäàä çóóíû ¿åä Ìîíãîëä àéë÷èëñàí àÿëàã÷äûí òýìäýãëýëä
òîäîðõîéëæ àñàí ÷óõàì ÿã òèéì ãýðò àìüäàðñààð[114] Ìîíãîë
ãýð ãýæ ìîäîí õàíûã ýñãèéãýýð áîîæ õèéñýí îðîìæ, öîíõ
ãýæ ¿ã¿é, íàìõàí õààëãàòàé[115] /Ãýðèéí òóõàé òóí áîëõèäóó
òºñººëëèéã ºã÷ áàéíà. Ãýð áîë ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ëûí ñàëøã¿é
õýñýã íü/ Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä áîë ãýçýã òàâüäàã þì. ¯ñíèé
ýíý ýìýãòýéëýã çàñàëòûã í¿¿äýë÷èä á¿ð õýäýí çóóíû òýðòýýä
õýðýãëýæ áàéñàí áºãººä Õÿòàäûã ýçëýõäýý îðøèí ñóóã÷äàä íü
òóëãàñàí àæ[116]

Èéíõ¿¿ “Ìîíãîëûí òóõàé Àìåðèêèéí õýâëýëä” õýìýýõ
íîìîíä 1868-1968 îíû Ìîíãîëûí õîëáîãäîëòîé ãàðñàí
íèéòëýë¿¿äèéí àãóóëãààñ ìîíãîëûí òóõàé òºñººëë¿¿äèéã
ñóäëààä äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéëýý.

Íèéòëýë¿¿ääýý çîõèîã÷èä ìîíãîëòîé õîëáîîòîé õóó÷èí
òºñººëºë öººíã¿é àøèãëàõûí çýðýãöýý ººðèéí í¿äýýð õàðñàí
ç¿éëñýýñ ¿¿äýí çàðèì øèíýëýã áàéæ áîëîõ õýâøìýë òºñººëºë,
îéëãîëò, ä¿ðñëýë¿¿äèéã àøèãëàæ øèíý ñîäîí òºñººëºë á¿òýýæ
àìåðèê óíøèã÷äûí Ìîíãîëûí òóõàé òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ðýýã
òýëæ, ìýäëýãèéã íü øèíý÷èëæ áàéæýý. Ìîíãîë îðíû òóõàé
“×èíãèñèéí Ìîíãîë”, “Èõ ãîâèéí îðîí” “Òàëûí Ìîíãîë”, “Íóóöëàã
ãàçàð”, ãýõ õýâøìýë òºñººëë¿¿äèéí çýðýãöýý “Õÿòàä, Ñèáèð

- 111 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õî¸ðûí äóíä îðøèõ îðîí”, “Òóñãààð Ìîíãîë”, “Ãàäààä Ìîíãîë”
çýðýã øèíý öàãèéí òºñººëë¿¿äýýð áàÿæèæ, Ìîíãîë îðíû
òóõàé îéëãîëò òýëñýí áàéíà. Ìîíãîëûí íèéãìèéí òóõàéä ãýâýë
100 æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë îðíû íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéã
õàðóóëñàí øèíý øèíý òºñººëºë, áîäèò ä¿ðñëýëòýé õýâøìýë
îéëãîëòîîð áàÿæñàí øèíý ìýäëýãèéí öîãö òºñººëºë á¿ðýëäñýí
áàéíà. Ìàíæèéí äàðëàëûí ¿åä “×èíãèñèéí Ìîíãîë áóóðàé
Ìîíãîë áîëñîí”, Àâòîíîìèò Ìîíãîë “Îëîí óëñûí òîëõèëöîîí,
ìºðãºë人íèé ãîë öýã”, Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõàí “Óëààí
Ìîíãîë”, óäàëã¿é “Øèíý öàãèéí òóñãààð Ìîíãîë – Êîììóíèñò
Ìîíãîë” áîëñíûã òºñººëëèéí ñóäàëãààãààð òîãòîîëîî.
Ìîíãîë õ¿íèéã çàí ÷àíàðààð íü ýåðýã îëîí òàëòàé òºñººëºë
á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ áºãººä ñºðºã ä¿ð òºñººëºë íü àéìøèãòàé
õàðãèñ ãýñýí õóó÷èí òºñººë뺺ð öººíã¿é áè÷æýý. ̺í
ãàäààä òºðõººð íü ×èíãèñèéí ¿åèéí äàé÷èí ýðñèéí ¿ëãýðèéí
ãýìýýð õèéñâýðä¿¿ òºñººëºë ààæèìäàà ººð÷ëºãäºæ æèðèéí
èðãýäèéí áîäèò ä¿ð òºðõººð áàÿæèæ, óíøèã÷äûí îéëãîëòûã
øèíý÷èëñýí áàéíà. Ýíý áîë ìîíãîë õ¿íèé ãàäààä òºðõèéí
ýåðýã òàë íü. Ѻðºã òàë íü áîë ò¿ðýìãèé ãýõ õýâøìýë
ä¿ðñëýëèéã àøèãëàñàí áàéíà. Õàðèëöààíû õóâüä íàéðñàã áîë
ºìíºõ ò¿¿õýíäýý ¿éëäñýí õàðãèñëàëûã ñºðºã îéëãîëò áîëãîí
õýðýãëýñýýð áàéæýý. Óãñààòíûõàà òóõàéä ×èíãèñ õààíû ¿ð ñàä,
í¿¿äýë÷èä ãýñýí õýâøìýë îéëãîëò ãîëëîæ áàéñàí ÷ Àíäûí
íóðóóíûõàí, èíäèàí÷óóäòàé òºñòýé ãýñýí õýâøìýë ä¿ðñëýë
øèíýýð íýìýãäñýí áàéíà. Ѻðºã òàëààðàà õýðýí òýí¿¿÷ëýã÷,
äîðîéòñîí ¿íäýñòíèé ä¿ð òºðõ öººíã¿é ä¿ðñëýãäñýí íü íèéãýì
öàã ¿åòýéãýý õîëáîîòîé áîäèò òºñººëëèéã áèé áîëãîñîí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóäûã àõóé àìüäðàëûí òàëààñ íü í¿¿äýë÷èí õýâ
ìàÿãààñàà ñàëàõ ñîíèðõîëéã¿, ò¿¿íäýý èõýýõýí äàñàí çîõèöîæ,
øèíý íèéãìèéã õ¿ëýýí àâàõàä õîéðãî ìýòýýð ä¿ðñýëñýí íü
àæèãëàãäëàà. Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ë, ñ¿ñýã áèøðýëèéí òóõàéä
“Áààòàðëàã ò¿¿õò àðä ä¿ìýí”, “Ẻãèéí áîëîí áóðõàíû
øàøèíòàí”, “ºâºðìºö ñî¸ëòîé àðä ò¿ìýí” ãýõ òºñººëë¿¿äýýð
ìîíãîë÷óóäûí òóõàé òàíèí ìýëýõ¿é, ìýäëýã ºðãºæñºí áàéíà.

- 112 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Ýäãýýð òºñººëë¿¿äèéã íýãòãýæ ¿çâýë, Àìåðèêèéí õýâëýëä
Ìîíãîëûí òàëààð òóõàéí öàã ¿å¿äýä áàñ ÷ áîëîìæèéí òºñººëºë
á¿õèé ìýäýýëýë íèéòëýãäýæ áàéæýý ãýæ ýöýñò íü ¿íýëýí
ä¿ãíýõýä õ¿ðãýæ áàéíà.

Ãýõäýý ýäãýýð òºñººëºë Ìîíãîëûí òàëààðõ òóõàéí ¿åèéí
ºíãºí òàëûí ìýäëýã áºãººä çàðèì òàëààð ìîíãîëûã ã¿í ã¿íçãèé
òàíèí ìýäýõýä íü óíøèã÷äûã òººðºãäºëä õºòëºõ “ìàíàí” áàéæ
áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.

Èíãýýä ºã¿¿ëëýý íýãýí ñîíèðõîëòîé èøëýëýýð òºãñãºõèéã
ìèíü çºâøººðíº ¿¿.

“Àðâààäõàí æèëèéí ºìíº Ìîíãîë ãýæ áàðóóíûõíû õóâüä
íóóöëàã åðòºíö áàéëàà” õýìýýí Õàíãèíû Ãîìáîæàâ ãóàé “Ìîíãîë
Íèéãýìëýã”-èéí ñýòã¿¿ëä íèéòë¿¿ëñýí ìýíä÷èëãýýíäýý áè÷æýý.
¯íýõýýð ÷ 19-ð çóóíä õàðèéí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýëä ºðòºæ õýíèé
÷ àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é áîëòëîî “æèæãýðñýí”, 20-ð çóóíä
êîììóíèçìûí õàíàíû àðä õàëõëàãäàæ ¿ëäñýí ó÷ðààñ ìîíãîë
ìèíü “íóóöëàã” áàéõ íü àðãàã¿é. Òèéìýýñ ÷ ãàäààä åðòºíö
èéíõ¿¿ ìîíãîëûã “òºñººëëèéí öîíõîîð” ë õàðæ áàéæýý.

Õàðèí îäîî àðä÷èëàë, ýðõ ÷ºëºº, èë òîä áàéäëûã ýðõýìëýõ
áîëñîí Ìîíãîë óëñ íóóöûí õºø㺺 ÿðæ, ãàäààä åðòºíöºä
“íóóöëàã åðòºíö” áàéõàà áîëüæ õàðèí ÷ òàíèë åðòºíö áîëæ
ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íü äàìæèãã¿é.

Èéìýýñ “òºñººëºë”-èéí ìàíàíã àðèëãàæ ìîíãîëûí òóõàé
èë¿¿ áîäèò ìýäýýëýë, ìýäëýã àìåðèêèéí õýâëýëä ñ¿¿ëèéí ¿åä
õýðõýí ãàð÷ áàéãààã äàðààãèéí ñóäàëãààíäàà àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

Àøèãëàñàí íîì ç¿é
Lippmann, W /1922/ Public Opinion. New York: Hardcourt
Brace.
Neil Macrae. C., Stangor. C., Newstone. M., /1996/ Stereotypes
and Stereotyping. Washington
Áîëä-Ýðäýíý. Á., /2006/ Îëîí íèéòèéí õàðèëöàà. ÓÁ
Îþóíãýðýë. À., /2009/ Îëîí ò¿ìíèé õàðèëöàà. ÓÁ
Ñàðóóë-Ýðäýíý. Ì., /2017/. Ìîíãîëûí òóõàé Àìåðèêèéí
õýâëýëä

- 113 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ÒÎÎÍ ÕÓÂÜÑÃÀË
áà

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÝÂËÝË ÌÝÄÝÝËÝË

Øèíý çóóíä òîîí õóâüñãàë ìýäýýëëèéí ýðèí ¿åèéí ìºí
÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ áîëæýý. Òèéìýýñ íèéãìèéí øèíý ÷èã
õàíäëàãà áèé áîëîõîä õ¿÷òýé íºëººëæ áàéíà. Òýð äóíäàà
îëîí íèéòèéí õàðèëöàà, ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë
õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí ìýäýýëýë õàðèëöààíû õýðýãñëèéí õóâüñàë
ººð÷ëºëòèéã áèé áîëãîæýý. Äàÿàð÷ëàëûã èäýâõæ¿¿ëæ,
ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéã èæèëñ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö ÷ õ¿÷òýé ºðíºõ
áîëëîî. Èéì øèíæ òºðõ Ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëëèéí ñàëáàðò
áîäèòîé èëýð÷, òîîí õóâüñãàëûí ¿éë ÿâö ýð÷èìòýé ºðíºæ
áàéãààã òóñ ºã¿¿ëýëä òàéëáàðëàñàí áîëíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ìýäýýëëèéí ýðèí, òîîí õóâüñãàë, ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí èæèëñýõ ÷èã õàíäëàãà, òîîí õóâüñãàëûí ¿ð íºëºº

Îð÷èí ¿åèéí îëîí íèéòèéí õàðèëöàà, ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë
àæèëëàãààã õàìãèéí èõýý𠺺ð÷ëºí õóâüñãàã÷ õ¿÷èí ç¿éë íü
òîîí õóâüñãàë áîëîîä áàéíà. Ýíý õóâüñãàëûí íºëºº, õàíäëàãà
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîë îðíû íèéãìèéí õàðèëöàà, ò¿¿íèé
ãîë ñàëáàð áîëîõ ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãààíä õóðö òîäîîð
èëðýõ áîëëîî. Ýíý õàíäëàãûã áèä äàðààõ ãóðâàí äýä ñýäâèéí
õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà.

Ìýäýýëëèéí ýðèí áà òîîí õóâüñãàë Òîîí õóâüñãàë áà
íèéãìèéí õàðèëöàà, òîîí õýâëýë ìýäýýëýë Ìîíãîëûí õýâëýë
ìýäýýëýëä ¿ç¿¿ëæ áóé òîîí õóâüñãàëûí ¿ð íºëºº

Íýã. Ìýäýýëëèéí ýðèí áà òîîí õóâüñãàë
Õ¿í òºðºëõòíèé àæ òºðºí áóé ýä¿ãýýõ íèéãìèéã “ìýäýýëëèéí
íèéãýì” õýìýýí íýðèéäñýýð óäàæ áàéãàà áºãººä ýíý íèéãýìä
“ìýäýýëýë áèçíåñ ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí
¿íýò áàÿëàã, ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í áîëæýý” [9:230].
Ãýõäýý áèä íèéãìèéí ¿íýò áàÿëàã áîëñîí “ìýäýýëýë”-
èéí òàëààð ýíä ÿðèõã¿é, õàðèí ìýäýýëëèéã äàìæóóëàã÷

- 114 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õýðýãñýë, òåõíîëîãèéí õóâüñëûí òàëààð îíöëîí ¿çýõ þì.
Ó÷èð íü ìýäýýëëèéí íèéãìèéí ººð íýãýí ÷óõàë øèíæ òºðõ
ìýäýýëëèéã äàìæóóëàã÷ õýðýãñëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëòºíä
áàéäàã áèëýý. Êàíàäûí ýðäýìòýí Ãåðáåðò Ìàðøàë Ìàêëþýíû
òîäîðõîéëñíîîð “Ìýäýýëëèéí íèéãýì íü àãóóëãûí áóñ, õàðèí
ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýã÷ õýðýãñëèéí õóâüñãàã÷ õ¿÷ íºëººíä îðøèæ
áàéãàà íü íýí òýðã¿¿íèé ç¿éë” [9:230] õýìýýí òýìäýãëýñýí íü
íýãýíò íîòëîãäîîä áàéíà.

Èéì ë ¿íäýñëýëýýð áèä ìýäýýëëèéí íèéãýì õèéãýýä ýíý
íèéãìèéí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, õºãæèõ ¿éë ÿâöûã ºðí¿¿ëæ
áàéãàà òîîí õóâüñãàëä àíõààðàë õàíäóóëæ, òîãòîæ ÿðüæ áàéãàà
õýðýã.

Òîîí õóâüñãàë /digital revolution/ áîë ìýäýýëëèéí
õàðèëöààíû ò¿¿õýíä ãàðñàí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí, õàìãèéí òîì
õóâüñãàë þì. Òîîí õóâüñãàëûã ñóäëàà÷èä îëîí òàëààñ íü ¿íýëýõ
áîëñíû íýã íîòîëãîî íü Vineet Kaul-ûí “Äèæèòàë òåõíîëîãèéí
ýðèí ¿å äýõ ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý
òýìäýãëýñýí “Ýíý ýðèíèé õàìãèéí òîì ¿éë ÿâö áîë “äèæèòàë
õóâüñãàë” áºãººä ýíýõ¿¿ õóâüñãàë íü ýðèí ¿åèéí ñ¿¿ëèéí øàò
áèëýý” [5:128] ãýñýí ¿çýë þì.

Õ¿í òºðºëõòºí ìýäýýëýë õàðèëöààíû ò¿¿õýíäýý òîãòìîë
õýâëýë /printing/-èéí ýðñ ººð÷ëºëò, ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí
¿éëäâýðëýë /production of radio, television/-èéí õóâüñãàë,
òîîí õóâüñãàë çýðãýýð, ìºí àíàëîã, ìåõàíèê, ýëåêòðîí,
òîîí òåõíîëîãèéí õóâüñãàëóóäûã õèéæ èðñýí áºãººä òîîí
òåõíîëîãèéí õóâüñãàë íü ìýäýýëëèéí ýðèí ¿åèéã èë¿¿ õ¿÷èðõýã
áîëãîæ áàéãàà þì. Èéìýýñ ìýäýýëëèéí íèéãýì íî¸ðõñîí
îð÷èí öàãèéã “Ìýäýýëëèéí ýðèí”, áóþó “êîìïüþòåðèéí
ýðèí”, “äèæèòàë ýðèí”, “øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ýðèí”
ãýæ ºðãºìæëºí íýðëýæ áàéíà. ßàæ ÷ íýðëýæ áîëîõ ÷ ãîë íü
äèæèòàë òåõíîëîãè ºðãºæèí òýëñíýýð íü ýíý ¿åèéã òîäîðõîéëæ
áîëíî. Òýãýýä ÷ òîîí õóâüñãàëààð õ¿÷ýý àâ÷ áàéãàà ìýäýýëëèéí
íèéãìèéí ýðèí öàã ¿åèéã “ýëåêòðîí ãåíèéí èíæåíåð÷ëýë äýýð
ñóóðèëñàí ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãèîð òîäîðõîéëîãäîõ

- 115 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

îíîëûí ïàðàäèãìûí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëæ áóé
õ¿í òºðºëõòíèé íèéãìèéí ò¿¿õýí ¿å þì” [7:13] õýìýýí ¿çýõ
áîëñîí.

Ìýäýýëëèéí ýðèí ¿å àñàð èõ ìýäýýëëèéã íýãýí çýðýã îëîí
ò¿ìýíä äàìæóóëàí õ¿ðãýõ êîìïüþòåðèéí òåõíîëîãèîð 1975
îíîîñ ýõëýí õýðýãæèæ ºíººäºð òîîí òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëò,
øèëæèëò¿¿äýýð ºðíºæ áàéíà. Òîîí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íã òîî÷îîä
áàðàõã¿é. Æèøýý íü áèäíèé õýðýãëýýíä íýâòýðñýí óõààëàã
ãàð óòàñ, íº¿òá¿¿ê, iPad, ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí êîìïüþòåð,
HD ôîðìàòûí áè÷ëýãèéí êàìåð, àïïàðàò ãýýä ë øèíý
õýðýãñë¿¿äýýðýý äàìæèí õóâüñãàë õèéãäýæ áàéíà. Äýëõèéí
õºãæèëòýé îðíóóä 2013 îíä ðàäèî, òåëåâèçèéí àíàëîã ºðãºí
íýâòð¿¿ëãèéí ñèñòåìýý á¿ðýí çîãñîîæ, òîîí ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí
òåõíîëîãèä øèëæ÷èõñýí áàéíà. 2006 îíä õóðàëäñàí Îëîí
óëñûí öàõèëãààí õîëáîîíû áàéãóóëëàãûí (International
Telecommunication Union) Ðàäèîãèéí Èõ Õóðëààñ 2015 îí
õ¿ðòýëõ õóãàöààíä äýëõèéí óëñóóäûã ðàäèî, òåëåâèçèéí ºðãºí
íýâòð¿¿ëãèéí ñ¿ëæýý, ¿éë÷èëãýýã òîîí òåõíîëîãèä øèëæ¿¿ëýõ
øèéäâýð (GE-06) ãàðãàñàí. Ìàíàéõ ÷ ýíý æèøèãò 2014 îíä
øèëæñýí áºãººä 2016 îí ãýõýä äýëõèéí á¿õ îðîí ºðãºí
íýâòð¿¿ëãèéí äàâòàìæèéã òîîí òåõíîëîãèä á¿ðýí øèëæ¿¿ëýõ
þì.

Õî¸ð. Òîîí õóâüñãàë áà íèéãìèéí õàðèëöàà, òîîí
õýâëýë ìýäýýëýë

Ýä¿ãýý ìýäýýëëèéí ýðèí òîîí õóâüñãàëûíõàà ¿ð ä¿íä
õ¿í òºðºëõòíèé íèéãìèéã òýð àÿàð íü ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí
ýäèéí çàñàã ðóó øèëæ¿¿ëæ áàéíà. Îéðûí æèøýý òàòàõàä ë
Ìîíãîëä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ñàëáàð 2014 îíä ãýõýä 400
ãàðóé òýðáóì òºãðºãèéí îðëîãî îëñîí áîë èíòåðíåò, âýáñàéòûí
¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéí îðëîãî 10 õóâèéã íü áóþó 40 òýðáóìûã
ýçýëæ áàéíà. ̺í èðãýä “öàõèìæèæ” áàéíà. Öàõèì èðãýí
èíòåðíýò äýõ ñàíõ¿¿ /òºðºë á¿ðèéí äàíñ, áàíêíû õàäãàëàìæ,
ºð çýýë ã.ì./, õóâèéí ìýäýýëýë /öàõèì ãàðûí ¿ñãýýñ ýõëýýä
ìýéë õàÿã, îëîí íèéòèéí ñ¿ëæýýí äýõ òºðºë á¿ðèéí á¿ðòãýë,

- 116 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ýð¿¿ë ìýíäèéí öàõèì á¿ðòãýë ìýäýýëýë ã.ì./, àëáàí õàðèëöàà /
áàéãóóëëàãûí áîëîí óëñ òºð, ñàëáàðûí õ¿ðýýíèé á¿ðòãýëæèëò,
õàðüöàà/, íèéãìèéí áàéð ñóóðü /òàíû òàëààðõ íèéãýì, îëîí
íèéòèéí ç¿ãýýñ ãàðãàæ òàâüñàí ìýäýýëë¿¿ä/ çýðãèéí ºðãºí
ìýäýýëýë õàíãàëòòàé á¿ðòãýãäýæ áàéãàà òóë äàòà àíàëèç
õèéãýýä òàíûã á¿õ òàëààñ íü òîäîðõîéëæ áîëîõ áîëëîî.

Àñóóäëûã ººðñäèéí îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí
ç¿ãò õàíäóóëáàë òîîí òåõíîëîãè áîëîí òîîí õýðýãñë¿¿äèéí
òóõàé îäîî äóðäàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Òîîí õýðýãñýë áóþó
“äèæèòàë õýâëýë” /digital media/ ºíººäºð ìýäýýëýë õàðèöëààíû
õýðýãñëèéí òåõíîëîãèä øèíý õóâüñàë àâ÷ èðñíýýðýý îíöëîã
þì.

Äèæèòàë õýâëýë ãýæ òîîí ôîðìàòààð óíøèãääàã á¿õ
õýâëýëèéã õýëíý. Õàìãèéí ãîë íü äèæèòàë õýâëýë êîìïüþòåð
äýýð á¿òýýýãäýæ, õàðàãäàæ, ò¿ãýýãäýæ, ººð÷ëºãäºæ, õàäãàëàãäàæ
áîëäîã. Äèæèòàë ãýäýã íü åðäèéí òîîí õýðýãñëýýñ èë¿¿ ã¿í
ã¿íçãèé îéëãîëò [2:15] ãýæ ¿çäýã.

Îð÷èí ¿åèéí òîîí õóâüñãàë íèéãìèéí õàðèëöàìæèéí ¿ð
àøãàà íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýý áóþó äàÿàð
ñ¿ëæýýã èë¿¿ èõýýð àøèãëàõ áîëñîí. Èéìýýñ ºíººäºð òîîí
õýâëýë ìýäýýëëèéã èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýýã¿éãýýð òºñººëºõºä
áýðõ áîëîîä áàéíà. ¯¿íèéã “äèæèòàë õýâëýë + èíòåðíýò” [8:5]
ãýñýí çàãâàðààð òîäîðõîéëäîã áîëñîí.

Åð íü èíòåðíýò, êîìïüþòåðèéí õîñëîë áîëîõ “òîîí õýâëýë
ìýäýýëýë” íü óëñ òºð, õóäàëäàà, áîëîâñðîë, èíòýðòàéìåíò,
ñýòã¿¿ëç¿é, õýâëýëèéí ñàëáàðûã ýâäýæ, óëàìæëàëò õýâëýë
ìýäýýëëýýñ øèíý ìýäýýëëèéí øèíæ òºðõèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Òèéìýýñ òîîí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéã íýãòãýæ “new media”
áóþó øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ÷ ãýæ íýðëýõ áîëñîí.

Ãýõäýý èéì øèíý õýðýãñýë¿¿äèéí îíöëîã øèíæèéã
òîäîòãîæ áàéæ, ºíººãèéí íèéãìèéí õàðèëöààíäàà ÿìàð øèíý
áîëîìæóóäûã íýýæ ºãñíèéã òîäîðõîéëæ ÷àäàõ áèëýý.

Äèæèòàë õýâëýë + èíòåðíýòèéí ãîë øèíæ íü:
Õèë äàìíàñàí 24/7 /äîëîî õîíîãèéí òóðøèä 24 öàãààð/

- 117 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ýãøèí çóóðûí Ñýäâèéí îð÷èíòîé Ãèïåðòåêñòòýé Ìóëüòìåäèà
ä¿ðñëýëòýé Ýðãýõ õîëáîîò øèíæòýé Òàòàõ õîëáîîñò øèíæòýé

¯¿íýýñ ¿çâýë òîîí òåõíîëîãè óëàìæëàëò õýâëýë ìýäýýëëýýñ
èë¿¿ ¿ð íºëºº á¿õèé äàðààõ õàðèëöààã áèé áîëãîæ áàéíà.

Õèë õÿçãààðã¿é õàðèëöàõ “öàõèì õàðèëöàà”-ã ¿¿ñãýæ,
óëàìæëàëò õàðèëöààíä áàéñàí îðîí çàéí õÿçãààðûã ÷ºëººëæ
áàéíà. Õàðèëöààí äàõü öàã õóãàöààíû õÿçãààðëàëò õóìèãäàæ,
èë¿¿ àãøèí çóóðò õîëáîãäîæ õàðèëöàõ èë¿¿ øóóðõàé, áîäèòîé
õàðèëöààã áèé áîëãîæ áàéíà. Ìýäýýëëèéí õàðèëöààã òîäîðõîé
ìýäýýëëèéí õ¿ðýýíä ë õ¿ëýýí àâäàã áàéäàë ¿ã¿é áîëæ, òóõàéí
ìýäýýëýëòýé õîëáîîòîé, àäèë òºñòýé ìýäýýëëèéí àñàð áàÿëàã
àãóóëãà ðóó õ¿ð÷ õàðèëöàõ áîëîìæ á¿ðäñýí. /Ãèïåðòåêñòèéí
à÷ààð/ Ìýäýýëëèéã òåêñò, äóó, çóðàã, ä¿ðñ, ¿éë õºäºë㺺í,
ãðàôèê, ýôôåêò õîñîëñîí îëîí ýëåìåíò á¿õèé òýìäýãòèéí öîãö
øèíæòýé áîëãîæ õ¿ëýýí àâàõ áîëñîí. Ýíý íü ñîíèí ñýòã¿¿ëèéã
óíøäàã, ðàäèîã ñîíñäîã, òåëåâèçèéã ¿çäýã ãýñýí óëàìæëàëò
ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéí òàëààðõ òîãòñîí îéëãîëòûã ýâäýæ
áàéíà. Õàðèëöààíû ¿ð íºëººã òîäîðõîéëîã÷ ýðãýõ õîëáîî
á¿ðýí óòãààðàà íýýãäýæ, õàðèëöààã èäýâõòýé, ýðõ òýãø, áîäèòîé
áîëãîæ áàéíà.

ªíººãèéí íèéãýì óëàì á¿ð ìýäýýëëèéí õàðèëöààí äýýð
òîãòîõ áîëñíûã èíòåðíýòèéí õýðýãëýý, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí
ñàëáàðûí ýäèéí çàñàã, àøèã îðëîãî, òýðã¿¿ëýõ óëñ îðíóóäûí
ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àæëûí áàéð, íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü
çýðãýýð òîäîðõîéëæ áîëíî.

Èíòåðíýòèéí òîãòìîë õàíäàëòûã õàðàõàä ºäºðò äóíäæààð
3,1 òýðáóì áàéíà [4:1]. 1995 îíä äýëõèéí õ¿í àìûí äºíãºæ 1
õóâü íü ë èíòåðíýò õýðýãëýã÷ áàéñàí áîë 2005 îíä íýã òýðáóì
õ¿ð÷, 2010 îíä 2 òýðáóì, 2014 îíä 3 òýðáóìä áîëîîä áàéíà.
2018 îí ãýõýä 3,8 òýðáóìä õ¿ðýõ ïðîãíîç ÷ ãàðñàí.

Äýëõèé äàÿàð èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ºíººäºð
10000 îð÷èì áàéãóóëëàãà áàéãààãààñ 7000 íü ÀÍÓ-ä áàéäàã
áàéíà.

Äîìàéí íýðèéí õàìãààëàëòûí øèëäýã ñàéò áîëîõ Verisign-

- 118 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

èéí èíòåðíýò ñóäàëãààãààð [6:0] á¿ðòãýëòýé äîìàéí õàÿã 2015
îíû 1 ñàðä 284 ñàÿ á¿ðòãýãäæýý.

Netcraft –ûí 2015 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí âýá ¿éë÷èëãýýíèé
ñóäàëãààãààð 876 ñàÿ ãàðóé âýá ñàéò àæèëëàæ áàéíà ãýñýí ä¿í
ãàð÷ýý. Ñîíèðõîëòîé íü 2014 îíû 10 ñàðä áàðàã âýá ñàéòûí
òîî 1 òýðáóìä äºõñºí áàéñíàà ýðãýæ áóóðñàí áàéõ þì. Ýäãýýð
âýá ñàéòûã äýýðõ òîîíû äîìàéí õàÿãóóä äýìæèæ àæèëëóóëäàã
áàéíà.

ÀÍÓ-ä íèéò àæëûí áàéðíû 50 îð÷èì õóâü íü ìýäýýëëèéí
ñàëáàðûíõàí ýçýëäýã ãýñýí ñòàòèñòèê áàéäàã.

Èíòåðíýò õýðýãëýã÷èä 2018 îí õ¿ðòýë ºñºõ ïðîãíîç
ãàðãàñàí áàéíà. Ýíý ïðîãíîçîîð 2018 îí ãýõýä äýëõèéí õ¿í
àìûí òýí õàãàñ íü èíòåðíýò õýðýãëýäýã áîëîõ áºãººä îäîîãîîð
äýëõèéí 3,9 òýðáóì õ¿í òºâ ñóóðèí ãàçàð îðøèí ñóóäàã ãýñýí
ñòàòèñòèê áàðèìò áèé. Òýãâýë èíòåðíýò õýðýãëýý ÿìàð ºíäºð
áàéãààã òºñººëºõºä ë õàíãàëòòàé.

Õàðèí Ìîíãîëä èíòåðíýò ¿éë÷èëãýý /Internet service
provider/ ¿ç¿¿ëäýã 57 áàéãóóëëàãà áàéãàà áîë ñóóðèí èíòåðíåò
õýðýãëýã÷èéí òîî 1 100 000 õ¿ðñýí áàéíà. ̺í çàðèì íýã
õîëáîãäîõ áàðèìò äóðäâàë,

¯¿ðýí õîëáîîíû õýðýãëýã÷: 4 500 000
3G òåõíîëîãè õýðýãëýã÷: 1 300 000
Óõààëàã óòàñíû õýðýãëýã÷: 1 600 000
Ñóóðèí õîëáîîíû õýðýãëýã÷: 230 000
Êàáåëèéí ÒÂ õýðýãëýã÷ – 552 000 áàéíà [11.0].
Ìýäýýëýë õàðèëöàà, õîëáîîíû ñàëáàðûí íèéò
àæèëëàãñäûí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºññººð áàéíà. ÕÕÇÕ-íû
ñòàòèñòèêààð 2010 îíä 7,260 -õîí áàéñàí áîë 2014 îíû 6 ñàð
ãýõýä 10, 295 áîëæ ºñ÷ýý.
ªíºº öàãò òîîí òåõíîëîãè õ¿÷ýý àâàõûí õýðýýð ìýäýýëëèéí
óðñãàëûã ãàíö íýã óëñ îðíû õ¿ðýýíä ÿðèõ áèø, äýëõèé íèéòèéí
õ¿ðýýíä ÿðèõ áîëëîî. Åð íü ìýäýýëëèéí íèéãìèéí èðãýí
áîë õèë õÿçãààðã¿é ìýäýýëëèéí óðñãàëûã õ¿ðòýã÷ èðãýí þì.
Ìýäýýëëèéí óðñãàë ãýäýã íü ººðèèéíõºº îéëãîæ áîëîâñðóóëæ

- 119 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

÷àäàõ õýìæýýíýýñ èë¿¿ èõ ìýäýýëëèéí õ¿ëýýæ àâàõûã õýëíý.
Èíòåðíýòýä ºíººäðèéí áàéäëààð 1.2 ñàÿ òåðàáàéò ìýäýýëýë
äàâõàðäààã¿é òîîãîîð áàéðëàæ áàéíà ãýñýí òîîöîî áèé.

Õàðèí ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä äèæèòàë ñýòã¿¿ë ç¿é áóþó
èíòåðíýò ñýòã¿¿ë ç¿é ãýñýí ñýòã¿¿ë ç¿éí õ¿÷òýé ÷èãëýë áèé
áîëîîä áàéíà. “Äèæèòàë ñýòã¿¿ë ç¿é” ãýäýã áîë òîãòìîë õýâëýë,
ºðãºí íýâòð¿¿ëãýýñ ººðººð áóþó èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýýãýýð
àãóóëãàà /êîíòåíòýý/ ò¿ãýýäýã îð÷èí ¿åèéí ñýòã¿¿ë ç¿éí íýã
õýëáýð þì. Óëàìæëàëò ñýòã¿¿ë ç¿éä áàéäàã òåêñò, äóó, ä¿ðñ
õîñîëñîí, ýðãýõ õîëáîîò øèíæòýé òºäèéã¿é öàõèì õýðýãñëèéí
òàëáàð àøèãëàí ìýäýýëëýý äàìæóóëäàã [3:14] èíòåðíýò ñýòã¿¿ë
ç¿éã îíëàéí ñýòã¿¿ë ç¿é ÷ ãýæ íýðëýäýã.

Íýâòðýõýä áýðõøýýë áàãà, ò¿ãýýõýä ºðòºã çàðäàë áàãàòàé,
êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýíèé òåõíîëîãè õýðýãëýæ áàéãàà íü
äèæèòàë ñýòã¿¿ë ç¿éã àìüäðàëä ºðãºí äýëãýð àøèãëàõ íºõöºë
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Áàñ íýã äóðäàëã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é
øèíæ òºðõ íü óëàìæëàëò õýâëýë ìýäýýëýëä òºð çàñàã ÿìàð
íýã áàéäëààð õÿíàëò /öåíçóð/ òîãòîîñîí áàéäàã áîë äèæèòàë
ñýòã¿¿ë ç¿é àðä÷èëñàí ÷ºëººò ìýäýýëëèéí äàâàëãàà áîëæ
áàéäàã [1:246].

Ãóðàâ.Ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëýëä ¿ç¿¿ëæ áóé òîîí
õóâüñãàëûí ¿ð íºëºº

Òîîí õóâüñãàë ìîíãîëûí ºíººãèéí ñýòã¿¿ë ç¿éä äàðààõ
õî¸ð ¿íäñýí ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà:

Óëàìæëàëò ìýäýýëëèéí õýðýãñ¿¿äë òîîí òåõíîëîãè ðóó
øèëæèõ ïðîöåññ ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Òîîí õóâüñãàë
Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿éí ñàëáàðûã öàõèì åðòºíö ð¿¿ ÷èãë¿¿ëæ,
óëìààð öàõèì ñýòã¿¿ë ç¿éí øèíý ÷èã õàíäëàãûã áèé áîëãîîä
áàéíà.

1.Óëàìæëàëò ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã òîîí òåõíîëîãè ðóó
øèëæèõ ïðîöåññ ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà.

Ðàäèî, òåëåâèç¿¿ä á¿ãä òîîí ñèñòåìä øèëæñýí. Øèëæèëò
2016 îíûã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñíýýð òåëåâèç àíàëîãèéí ¿å
á¿ðìºñºí äóóñãàâàð áîëíî. Ñîíèí, ñýòã¿¿ë çýðãèéã ºíººäºð

- 120 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

õýâëýìýë áóñ öàõèì õýëáýðýýð ò¿ãýýõ áîëñîí. Ýíý íü îëîí ñîíèí
ñýòã¿¿ëèéã öàõèì õóâèëáàðòàé áîëîõ, õýâëýìýë õýâëýëýýñ
ààæèìäàà öàõèì õýâëýë ð¿¿ øèëæèõ ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýñãýæ áàéíà.
Äýýðõ áàéäëààð óëàìæëàëò ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä òîîí
òåõíîëîãèä øèëæèõ áîëñíîîð íýã òîì äàâóó òàë ¿¿ñ÷ áàéãàà
íü óëàìæëàëò õýðýãñë¿¿äèéí ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò DATA
BASE áîëãîí õàäãàëàõ, êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýíä áàéðøóóëàí
àøèãëàõ áîëñîí áàéíà. Õýâëýë ìýäýýëëèéí ñàëáàðò ìýäýýëýë
áýëòãýæ, áîëîâñðóóëæ, õàäãàëæ, äàìæóóëäàã á¿õ õýðýãñýë
òîîí òåõíîëîãèä øèëæýýä áàéíà. Æèøýý íü: ÒÂ-èéí êàìåð ë
ãýõýä HD ôîðìàòààñ full HD, õýò ºíäºð òîäðîëûí áóþó ultra
full HD ôîðìàò ðóó àõèñààð áàéíà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí õýâëýë
ìýäýýëýë äàÿàð ñ¿ëæýýíèé äàâàëãàà, òîîí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä
media convergence áóþó ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí îð÷èí ¿åèéí
èæèëñýõ õàíäëàãûí íºëººíä àâòàæ áàéíà.

2. Òîîí õóâüñãàë Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿éí ñàëáàðûã öàõèì
åðòºíö ð¿¿ ÷èãë¿¿ëæ, óëìààð öàõèì ñýòã¿¿ë ç¿é áóþó digital
journalism-ûí øèíý ÷èã õàíäëàãûã áèé áîëãîîä îäîî õºãæèë íü
ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà.

Äèæèòàë ñýòã¿¿ë ç¿éí ãîë òàëáàð áîë ìýäýýëëëèéí øèíý
õýðýãñýë áîëîõ Èíòåðíýò þì. ̺í ýä¿ãýý îëîí íèéòèéí õàìãèéí
èõýýð ìýäýýëýë àâäàã ãîë õýðýãñýë íü èíòåðíýò áîëîîä áàéíà.
Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õ¿ëýýí àâàã÷èä áóþó
õýðýãëýã÷èä 1988 îíîîñ ðàäèîã, 1997 îíîîñ ñîíèíã, 1999 îíä
òåëåâèçèéã õàìãèéí èõýýð ¿çýæ ìýäýýëýë õ¿ðòäýã áàéñàí áîë
2011 îíîîñ õàìãèéí èõýýð ìýäýýëýë àâäàã õýðýãñýë íü èíòåðíýò
áîëñîí. ¯¿íèéã äàãààä èíòåðíýòèéã äýìæèæ àæèëëàäàã øèíý
õýðýãñë¿¿ä áîëîõ óõààëàã ãàð óòàñ, òàáëåò, 纺âðèéí êîìïüþòåð
çýðãèéã õýðýãëýã÷èä èõýýð àøèãëàõ áîëñîí.

Òîîí õóâüñãàëûí ¿ð íºëººãººð Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿é
Öàõèì ñýòã¿¿ë ç¿éí øèíý ÷èã õàíäëàãààð õºãæèõ áîëëîî.
Òîäðóóëáàë,

1.Èíòåðíýòýä ñóóðèëñàí òîîí õýâëýë ìýäýýëëèéí òàëáàð
áîëîõ öàõèì ñýòã¿¿ë ç¿é õºãæèæ áàéíà.

- 121 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

- Digital journalism /online journalism, internet journalism/
2.Ñýòã¿¿ë ç¿é äàÿàð÷ëàãäàæ, õèë õÿçãààðã¿é ìýäýýëëèéí
óðñãàë ìýäýýëëèéí áèçíåñèéí çàõ çýýëèéã òýëæ áàéíà.
- Globalization
3.Íèéãìèéí ñ¿ëæýý, îëîí íèéòèéí õàðèëöààíû òýëýëò
äóíä ÷àíàðòàé ñýòã¿¿ë ç¿éí òýìöýë èä ºðíºæ áàéíà. Ýíý
ýãçýãòýé ìº÷èä ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿íäñýí çàð÷èì, ìýðãýæëèéí ¸ñ
ç¿é, õàðèóöëàãà àëäàãäàæ, óëàìæëàëò ñýòã¿¿ë ç¿éy îéëãîëò
òîäîðõîé áàéäëààð õÿìðàëä îðæ áàéíà.
- Social network , social media & quality journalism
4. ̺í äèæèòàë õýðýãñýëä èíòåðíýòòýé õîëáîãääîã á¿õèé
ë õýðýãñýë îðäîã. Àìüäðàëä àëü õýäèéí íýâòýðñýí øèíý
õýðýãñë¿¿äýýñ õàìãèéí ò¿ãýýìýë íü óõààëàã ãàð óòàñ áîëñîí
áîë íº¿òá¿¿ê, iPad, òàáëåò çýðýã õýðýãñýë ÷ èõýýð õýðýãëýãäýæ
áàéíà. ªíººäºð Ìîíãîëä óõààëàã óòàñ õýðýãëýã÷äèéí òîî 1 ñàÿ
600 ìÿíãà, êàáåëèéí Ò ¿çýã÷èä 552000-ä õ¿ðýýä áàéíà.
Îäîîãîîð ìîíãîë äàõü äèæèòàë ñýòã¿¿ë ç¿éí ãîë òàëáàð íü
ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë äýõ ìýäýýëëèéí ñàéòóóä áîë÷èõîîä
áàéíà. Ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë Ìîíãîëä íýâòðýýä 20 - èîä
æèë áîëîõäîî õºãæëèéí äàðààõ ¿å øàòûã òóóëæýý.
Øèíý õýðýãñýë Ìîíãîëä íýâòýðñýí ¿å øàò (1992 - 1996):
Ìîíãîë óëñ 1992 - 1994 îíä öàõèëãààí õîëáîîíä
òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëò õèéæ, àíàëîã ñèñòåìèéã òîîí
òåõíîëîãèîð ñîëèõ øèëýí êàáåëûí ñ¿ëæýý ¿¿ññýí, 1994 îíä
Ìîíãîë óëñ Èíòåðíýòýä õîëáîãäîæ, Äàòàêîì êîìïàíè 1996 îíä
1996 îíû 1-ð ñàðûí 17-íä Ìîíãîë Óëñàä Èíòåðíýò íýâòýðñíèéã
àëáàí ¸ñîîð çàðëàæýý.
Èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é ¿¿ñýí õºãæèæ, öàõèì õýâëýëòýé áîëñîí
¿å øàò (1996 - 2009): Èíòåðíýò áèé áîëñîí íü õàðèëöààíû îëîí
òàëûí ýðñ øèíý÷ëýëòèéã àâ÷ èðñýí áºãººä ýíý ¿åä õàìãèéí ãîë
íü Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ëç¿éí ñàëáàð öàõèì õýâëýë¿¿äòýé áîëæ,
èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é õýìýýõ øèíý îéëãîëò ÷ áèé áîëîâ.
Óëàìæëàëò õýâëýëýýñ öàõèì õýâëýë ð¿¿ øèëæèõ
øèëæèëòèéí ¿å øàò (2009 îíîîñ õîéø): Ìîíãîëûí õýâëýë

- 122 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ìýäýýëëèéí çàõ çýýëä 2008 îíîîñ ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë
õ¿÷èðõýãæèæ, óëàìæëàëò õýâëýëýýñ öàõèì õýâëýë ð¿¿ øèëæèõ
¿éë ÿâö ýð÷èìæñýí áàéíà.

ªíººäºð èäýâõòýé ìýäýýëýë öàöàæ áóé 200 ãàðóé
ìýäýýëëèéí âýá ñàéò áàéãàà áºãººä ýäãýýð ñàéòóóä áàðàã
á¿ãä Ìîíãîëûí âýá ñàéòóóäûí õîëáîî /125 ãèø¿¿í ñàéòòàé/,
Ìýäýýëëèéí ñàéòóóäûí àññîöèàöè ãýñýí õî¸ð áàéãóóëëàãàä
õàðüÿàëàãäàæ áàéíà. Ãèø¿¿í÷ëýëä á¿ðòãýëã¿é ñàéòóóä
÷ áèé. Ýíý òîîí ¿ç¿¿ëýëò áóñàä óëàìæëàëò ìýäýýëëèéí
õýðýãñë¿¿äýýñýý õîë äàâæ áàéãàà þì.

Ìýäýýæ õýðýã òîîí õóâüñãàë Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ë ç¿éí
õºãæèëä ýåðýã äýâøèëòýò íºëºº ýíý ìýòýýð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ÷
ñºðºã òàë áóéã ýíä íóðøèõààñ çàéëñõèéí äóðäàëã¿é îðõèëîî.
Ó÷èð íü ñýòã¿¿ë ç¿éí áèå äààñàí áàéäàëä çàðèì òàëààðàà ñºðºã
íºëºº ¿ç¿¿ëæ, ñýòã¿¿ë÷èéí ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿é, õàðèóöëàãà,
ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë çýðýã îëîí àñóóäàë øèíýýð ¿¿ñýí
ãàð÷, òýð áîëãîíä îëîí íèéòèéí õàðèëöàà áîëîí ñýòã¿¿ë ç¿éí
ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷èä òàë á¿ðýýñ áîäèòîé ä¿ãíýëò õèéõèéã
îðîëäîõ áîëñîí ÷ çºð÷èë ìàðãààíààñ õýòðýõã¿é áàéñààð áàéíà.

įÃÍÝËÒ
Ìýäýýëëèéí ýðèíèé õàìãèéí òîì õóâüñãàë áîëñîí òîîí
õóâüñãàë íü ìýäýýëëèéí óëàìæëàëò õýðýãñëèéã òîîí ôîðìàòàä
øèëæèõ áîëîí èíòåðíýòèéí äàÿàð ñ¿ëæýýãýýð ò¿ãýõ ¿íäñýí
õî¸ð ÷èãëýëä õèéãäýæ áàéíà. ̺í òîîí òåõíîëîãèä ñóóðèëñàí
øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéí ºðãºí õýðýãëýýãýýð äàìæèæ
õóâüñãàëàà ºðí¿¿ëñýýð áàéíà.
Äàÿàð ºðíºñºí ýíý õóâüñãàëûí “øóóðãà”-íààð ìîíãîëûí
ñýòã¿¿ë ç¿éí óëàìæëàëò øèíæ òºðõ ººð÷ëºãäºæ, ñýòã¿¿ë ç¿éí
øèíý óðñãàë ÷èãëýë¿¿ä áèé áîëæ áàéãààãèéí õàìãèéí íºëºº
á¿õèé íü öàõèì ñýòã¿¿ë ç¿é þì. ̺í óëàìæëàëò õýâëýë¿¿ä
öàõèì õýâëýë ð¿¿ øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö ýð÷èìòýé
ºðíºæ áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ýöýñëýí ä¿ãíýâýë ºíººäºð íèéãìèéí
õàðèëöàà, ò¿¿íèé äîòîðõ ìýäýýëýë, îëîí íèéòèéí õàðèëöàà,

- 123 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà òîîí õóâüñãàëûí ¿ð íºëººãººð
ººð÷ëºãäºí õóâüñ÷, ãàãöõ¿¿ ýíý õóâüñãàëûí á¿ðýí ÿëàëòûã
õàðàõ öàã óëàì á¿ð îéðòñîîð áàéíà.

Íîì ç¿é
1. Boler, Megan (2010). “Digital Media and Democracy:
Tactics in Hard Times”. MIT Press.
2. “Digital revolution”. University of Guelph., 2006. Öàõèì ýõ
ñóðâàëæ: http://www.uoguelph.ca/tss/pdfs/TBDigMedia.pdf
3. Franklin, Bob (2013). “Digital Journalism”
4. Internet users – 2015., http://www.internetlivestats.com/
internet-users/
5. Vineet Kaul “Journalism in the Age of Digital Technology”
ºã¿¿ëýë., 2013.

Online Journal of Communication and Media
Technologies. Öàõèì ýõ ñóðâàëæ: www.ojcmt.net/articles/31/317.
pdf

6. web site statics. https://www.verisigninc.com/
7. Technology and Workforce: Comparison between the
Information Revolution and the Industrial Revolution. Öàõèì
ýõ ñóðâàëæ: http://infoscience.epfl.ch/record/146804/files/
InformationSchool.pdf
8. “Publishing in the digital era” ñóäàëãààíû ºã¿¿ëýë., Ýõ
ñóðâàëæ: http://www.bain.com/Images/BB_Publishing_in_the_
digital_era_4_11.pdf
9. Áîëä-Ýðäýíý Á., (2006). “Îëîí íèéòèéí õàðèëöàà”
10. Æàðãàëñàéõàí Æ., “Öàõèì õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºâ, áàéäàë” èëòãýë. ., 2015 îíû 3
ñàðûí 30.
11.Õàðèëöàà õîëáîîíû çîõèöóóëàõ õîðîîíû öàõèì õóóäàñ:
http://www.crc.gov.mn/main.php

- 124 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÕÀÐÀÀÒ ÁÓÑ ÁÀÉÄÀË
áà

ÝÇÝÌØËÈÉÃ ÈË ÒÎÄ ÁÎËÃÎÕ ÀÑÓÓÄÀË

Õýâëýë ìýäýýëëèéí äàëä ýçýìøèë óëñ òºðèéí õàðààò
áàéäàë ¿¿ñýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íü

Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü õàðààò
áóñ áàéäàë. ßëàíãóÿà àëèâàà õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã
áèå äààñàí, ýðõ ÷ºëººòýé áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëäîã íýã
õýìæ¿¿ð áîë óëñ òºðººñ õàðààò áóñ áàéõ ÿâäàë. Óã ÷àíàðààðàà
õýâëýë ìýäýýëýë óëñ òºðèéã õÿíàõ “îëîí ò¿ìíèé í¿ä, ÷èõ” áîëîõ
¸ñòîé áºãººä ýíý óòãààðàà õýâëýë ìýäýýëýë, óëñ òºð õî¸ðò “òàë
òîõîé òàòàëöàõ” íºõöºë îãòîîñ ¿ã¿é. Òèéìýýñ ÷ ýíý õýìæ¿¿ð
õàðèóöëàãàòàé, ¸ñ ç¿éòýé ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéí íýãýí
÷óõàë çàð÷èì áóþó “òîãëîîìûí ä¿ðýì” áîëæ òîäîðõîéëîãääîã.

Àëèâàà óëñ îðíû õóóëèàð 1.¸ñ ñóðòàõóóíû õÿçãààðëàëò
2.áàòëàí õàìãààëàõûí õÿçãààðëàëò 3.óëñ òºðèéí õÿçãààðëàëò /
ýíý íü ç¿é ¸ñíû ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãääºã àðä èðãýäèéí äóíä
¿éìýýí ñàìóóí äýãäýýõ, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë áèé
áîëãîõã¿éí ¿¿äíýýñ àëèâàà ñºðºã, òàøàà ìýäýýëëèéã íèéòýä
õ¿ðãýõèéã õîðèãëîäîã õÿçãààðëàëò/, 4.øàøíû õÿçãààðëàëò
òàâüæ, õîëáîãäîõ ñºðºã ìýäýýëëèéã íèéòëýõèéã õîðèãëîæ ç¿é
¸ñíû õÿçãààðëàëòûã òîãòîîñîí áàéäàã. Õÿçãààðëàëò ýäãýýð
õÿçãààðààñ äàâñàí òîõèîëäîëä óëñ òºðèéí õàðààò áàéäàë
òîäîðõîé õýìæýýíä áèé áîëñîí ãýæ ä¿ãíýäýã [2:18].

Õÿçãààð èéì ÷ óëñ òºð áîëîí õýâëýë ìýäýýëýë ÿìàãò ººð
ººðèéí àëèâàà çîðèëãî, “àøèã ñîíèðõîë”-îîñ ¿¿äýýä áèå,
áèå ð¿¿ãýý òýì¿¿ëæ áàéäàã. Íýã íü óëñ òºðèéã áè÷èõ ÷óõàë
ñýäâýý ãýæ ¿çäýã áîë íºãºº íü õýâëýë ìýäýýëëèéã àðä ò¿ìýíä
õ¿ðýõ ã¿¿ðýý ãýæ ¿çäýã. Ýíý áîë íààä çàõûí àøèã ñîíèðõîë.
Öààøëààä õýâëýëèéí áèçíåñò óëñ òºðººð àøèã îðëîãî îëîõ
ñîíèðõîë îðøñîîð áàéõàä óëñ òºð íü õýâëýë ìýäýýëëèéã
àøèãëàõ, ýçýìøèõèéã ñàíààðõàæ áàéäàã. Ýíý íü ýðãýýä õýâëýë
ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíä ñºð㺺ð íºëººëºõ íºõöºë áîëæ

- 125 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õóâèðäàã. Õàðèëöàí õàìààðàëòàé èéì ç¿é òîãòîë ºíãºðñºíä
÷, îäîî ÷ áàéñààð èðñýí áºãººä áàéõ ÷ áîëíî. Ãàãöõ¿¿ ¿¿íèéã
çîõèöóóëæ, æîð äîíæèéã íü òîõèðóóëñàí ç¿é çîõèñò àðãà
òåõíîëîãèéã ñýòã¿¿ëç¿éí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
çàð÷èìä çàõèðóóëàí áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éí øèéäë¿¿ä
òîãòñîí õýì õýìæýý áîëæ ÷ºëººò õýâëýëèéí ïðàêòèêò íýâòýðñýí
áàéäàã.

Ãýõäýý áèä ìýäýýæèéí òîãòñîí çàð÷èì ìºðäëºã, àðãà
òåõíîëîãèéã ýíä òàéëáàðëàõûã çîðüñîíã¿é. Õàðèí Ìîíãîëûí
õýâëýë ìýäýýëýëä óëñ òºðèéí ç¿ãýýñ íºëººëæ áóé õàðààò
áóñ áàéäëûí ñºðºã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä þó, þó áàéãààã îíîâ÷òîé,
¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëîõ, òýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéã íàìæààõ,
àðèëãàõ ÿìàð àðãà çàì áàéãààã îëæ õàðàõàä îðøèæ áàéíà.

Õàìãèéí ãîë àñóóäàë áîë õýâëýë ìýäýýëëèéí ýçýìøëèéí
èë òîä áàéäàë áà ýíý íü ºíºº õýð á¿ðõýã, õààëòòàé áàéãààòàé
õîëáîîòîé þì. Ýíä íýã îéëãîëòûã áèä õàìààòóóëæ ¿çíý. Ýíý íü
“öåíçóð” /ñensorship/ áóþó òºðèéí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãààñ òàâèõ õÿíàëò ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äýä áàéãàà
òóõàé îéëãîëò þì.

Õýâëýëèéí ïðàêòèêò ºì÷ëºë, ýçýìøèë ãýõ õî¸ð îéëãîëòîîð
÷ºëººò õýâëýëèéí ñòàòóñ áîëîí õàðúÿàëëûã òîäîðõîéëäîã.
ªì÷ëºë áîë ñòàòóñûã òîäîðõîéëäîã îéëãîëò áºãººä ºì÷ëºëèéí
óòãààðàà ºíººäºð ìàíàéä õóâèéí õýâøëèéí áîëîí îëîí
íèéòèéí ñòàòóñòàé õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã õ¿ëýýí
çºâøººðäºã. Òºðèéí ñòàòóñòàé ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã õóóëèàð
õîðèãëîñîí ÷ ÌÎÍÖÀÌÝ áîëîí çàðèì õóðóó äàðàì öººí õýâëýë
ìýäýýëèéí õýðýãñýë áàéñààð áàéíà. ¯¿íä äýýð çàðèì òºðèéí
áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí ñàéòûã õàìààòóóëæ ¿çâýë õóóëü
çºð÷èí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, òºðèéí ñóðòàë óõóóëãà õèéæ áóé
ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àìü òàâèàã¿é áàéãààã èëòãýíý. Õºãæèæ áóé
îðíóóäàä áàãàã¿é äýëãýðñýí õ¿éí õýâëýë ìýäýýëèéí õýðýãñýë
ìàíàéä öººí òîîòîé áàéäàã áîëîâ÷ ñòàòóñ ¿éë àæèëëàãààã íü
òîäîðõîéëñîí ýðõ ç¿éí îð÷èí áàéõã¿é.

Ýçýìøèë áîë ëèöåíç áóþó òóñãàé çºâøººðëèéí ¿íäñýí

- 126 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

äýýð ¿¿ñ÷ áèé áîëäîã îéëãîëò áºãººä òýðõ¿¿ ëèöåíçèéã õýí
ýçýìøèæ áàéíà âý, õýí õóâü õóâüöàà ýçýìøèæ áàéãàà, õýð
õºðºí㺠îðóóëñàí çýðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Ãýòýë òóõàéí ÕÌÕ ÿìàð õóâü õ¿í, êîìïàíèé ìýäýëä áàéãàà
áîëîí øóóä áîëîí äàì áàéäëààð õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàéäëûã
íü òîäîðõîé áîëãîõ ýçýìøëèéí èë òîä áàéäëûí çîõèñòîé
òîãòîëöîî ºíºº õýð ìàíàéä á¿ðýëäýýã¿é áàéíà. Íààä çàõ íü
ãýõýä ë Àâèëãàòàé òýìöýõ áàéãóóëëàãààñ ãàðãàäàã óëñ òºðèéí
àëáàí òóøààëòíóóäûí õºðºí㺠îðëîãûí ìýä¿¿ëãèéã øàëãàõàä
øóóä áîëîí äàì áàéäëààð àëèâàà ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé
õîëáîãäîæ áàéãààã òîäðóóëàõ áîëîìæ õîìñ þì. Æèë á¿ð
Õýâëýëèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ãàðäàã ìîíèòîðíãèéí ñóäàëãààíä
õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéã õàðúÿàëàõ êîìïàíè,
áàéãóóëãààð íü òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéäàã ÷ óëñ òºð÷òýé õýðõýí
õîëáîãäîæ áàéãààã òîãòîîõ áîëîìæ áàéõã¿é. Õàðèí Àðä÷èëàë,
¯íýí ãýñýí õî¸ð ñîíèí íàìûí õàðúÿàëëààðàà èë òîä á¿ðòãýãäñýí
áàéäàã.

Èéì íºõöºëä ÕÌÕ-èéã èë, äàëäààð ýçýìøèõ ñîíèðõîë
ñ¿¿ëèéí ¿åä óëñ òºð÷äºä àñàð èõ áèé áîëæýý. Òýãýýä ÷
ýçýìøëèéã òîäðóóëàõ ãýñýí “õàðäëàãà”-ûí øèíæòýé áàðèìò
ìýäýýëýë, ñóäàëãààíû ýðãýëçýýòýé íîòëîãîî, áîäèò áóñ ¿ð
ä¿íãýýñ õýòðýõã¿é áàéíà.

Èíãýýä ýçýìøèë õàðúÿàëëûí àñóóäëûã òîäðóóëàõ
îðîëäëîãî õèéæ ¿çëýý. Àñóóäëûã òîäðóóëàõûí òóëä áàðèìòàä
¿íäýñëýõ øààðäëàãàòàé. Õàðàìñàëòàé íü ýçýìøëèéã íü èë
òîä áîëãîõ çàð÷èì õýðýãæèõã¿é áàéãààãààñ õàìãèéí òóëõòàé,
áîäèòîé áàðèìò îãòîîñ îëäîõã¿é áàéíà. Òèéìýýñ áàéæ áîëîõ
äàðààõ áàðèìòóóäûã ò¿øèæ àñóóäëàà ñºõºõººñ àðãàã¿é áîëîâ.

Áàðèìò - 1: Ìîíãîëûí ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîëûí
ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé òºâººñ ãàðãàñàí íýãýí èíôîãðàôèê
ìýäýãäýëä “Ìîíãîëûí òåëåâèç¿¿äèéí ýçýä”-èéã òîäðóóëæýý.
Ìýäýýæ ýíý ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ìýäýãäýë àëáàí ¸ñíû
ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé. Èíôîãðàôèêèéí áàðóóí äîîä áóëàíä
“Ìîíãîëûí ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîëûí ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé

- 127 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

òºâ” ãýæ õàÿãëàæýý. Ýíý ìýäýýëëèéã ÿìàð ñóäàëãàà õèéæ, ÿìàð
àðãà÷ëàëààð áîëîâñðóóëæ, èéì ¿ð ä¿íã ãàðãàñàí íü òîäîðõîéã¿é
÷ ìýðãýæëèéí ñàëáàðûíõíû äîòîîä àæèãëàëò, èòãýë ¿íýìøèë,
àì äàìæñàí ÿðèàíóóä òóñ ñóäàëãààã áîäèòîé áîëîõûã äàâõàð
íîòîëæ áàéíà. “ªì÷ëºã÷ººñ ñýòã¿¿ë÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä
õóòãàëäàí îðîõ, õÿíàëò òàâèõ, öåíçóðäýõ áîëîìæ íýýëòòýé
áºãººä èõýíõ òåëåâèç íü ÿìàð íýãýí óëñ òºð÷, áèçíåcìåíèé
ºì÷, óëìààð çºâõºí òóõàéí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷èëæ,
èðãýäýä õýò íýã òàëûã áàðüñàí, áîäèò áóñ ìýäýýëëèéã òàðààõ
ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà”[2:26] ãýñýí íýãýí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòèéã
ýøëýõýä ë õàíãàëòòàé.

Ýíä îðîí äàÿàð íýâòð¿¿ëãýý öàöäàã 21 òåëåâèçèéí “ýçýä”-
èéã õàðóóëæýý. Ãýõäýý ýäãýýð ýçýä íü èë, äàëä ýçýìøèã÷èéí àëü
áîëîõûã íàðèéí òîäîðõîé çààæ ºãººã¿é áàéíà. Èíôîãðàôèêèéã
ñèéð¿¿ëáýë:

Телевиз Эзэд

1 МҮОНТВ УИХ-ын дарга З.Энхболд, АН-ын ЕНБ-ийн
2 TV5 дарга асан Ц.Оюундарь, Ерөнхийлөгчийн
квотоор сонгогдсон УЗ-ийн гишүүн
Д.Сосорбарам

УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж, Ч.Улаан,
Д.Лүндээжанцан, Ц.Мөнх-Оргил,
Сү.Батболд, Д.Сарангэрэл

3 UBS М.Энхболд, Т.Бадамжунай, Л.Балхжав

4 25-р суваг Н.Багабанди, Д.Туяа, Б.Нандинтүшиг,
З.Алтай

5 Боловсрол тв Лу.Болд, Д.Баясгалан, Ц.Элбэгдорж

6 Юнивижин Ж.Оджаргал, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг,
Г.Энх-Амгалан

7 Монгол HD Гачуурт компаний захирал Л.Чинбат

8 С1 Х.Баттулга, З.Энхболд

9 ЕTV З.Энхболд, Ч.Даваабаяр

10 SBN С.Болдхэт /SBN-ий Харъяалал нь
Супервижн ХХК/

- 128 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

11 TV9 Н.Энхбаяр, О.Цолмон

12 Шинэ дэлхий Н.Номтойбаяр, У.Хүрэлсүх

13 ZA tv С.Эрдэнэ

14 TV8 С.Баярмөнх

15 Эх орон Д.Бат-Эрдэнэ

16 STAR tv Д.Чойжилсүрэн

17 Bloomberg TV Ж.Эрдэнэбилэг

18 Сансар кабель С.Баяр

19 ntv Г.Батхүү

20 Skymedia П.Батсайхан

Ãýòýë ýíý ìýäýýëýë òàðààãäñíû äàðàà ÓÈÕ-ûí òàìãûí

ãàçðûí ÕÌÎÍÕÕýëòñèéí äàðãà Î.Áàòõàíäûí ãàðûí ¿ñýãòýé

“ÓÈÕ-ûí äàðãà, Àðäï÷èëñàí íàìûí äàðãà Çàíäààõ¿¿ãèéí

Ýíõáîëä íü Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Îëîí Íèéòèéí Òåëåâèç, Ñ1

òåëåâèç, ET¯, HD òåëåâèç¿¿äèéí ýçýí áîëîí õóâüöàà ýçýìøèã÷

áèø áºãººä òà á¿õýí áîäèò áóñ, èëò õóäàë ìýäýýëýë áýëòãýí

íèéòýëñýí áàéíà. Èéìä ò¿ñ èíôîãðàôèê ìýäýýëëýý ...àëáàí

¸ñîîð çàëðóóëæ, ººðèéí âýáñàéò áîëîí óã ìýäýýëëèéã àâ÷

íèéòëýí íèéòýä ò¿ãýýñýí õýâëýë ìýäýýëëèéí áóñàä õýðýãñýëä

çàëðóóëãà ãàðãàíà óó” õýìýýñýí àãóóëãàòàé àëáàí áè÷ãèéã

Ìîíãîëûí Ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîë ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé

òºâä õ¿ðã¿¿ëæýý. Øààðäëàãûí äàãóó ãàíö ñàéò àëáàí áè÷ãèéã

íèéòýëæ “çàëðóóëãà” ãàðãàæýý. Ãýâ÷ ÓÈÕ-ûí äàðãûí ýäãýýð

ÕÌÕ äýõ ýçýìøèë íºëººëëèéí òàëààð ãàðñàí ýë “õàðäëàãà”

¿íäýñëýëã¿é áèø áîëîëòîé.

Íýãýíòýý õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèãëàã÷ Ä.Öýðýíæàâ

“Õîñëîí ñóðâàëæëàâ” íýðòýé ºã¿¿ëýë áè÷ñýí áºãººä 2013

îíû íàìàð ÓÈÕ-ûí äàðãà Ç.Ýíõáîëä ̯ÎÍÒ áîëîí ET¯-

ýýð Õºâñãºëä áîëñîí Àðä÷èëñàí õ¿÷íèé õîëáîîíû “Ìîíãîëîî

øèíý÷èëüå” íýðòýé áàðóóí á¿ñèéí ÷óóëãà óóëçàëòûã äàëä

ýçýìøèë-íºëººë뺺 àøèãëàí “õîñîîð ñóðâàëæëóóëñàí”-òàé

- 129 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õîëáîí òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Øóóä èøëýâýë “Ìîíãîëûí îëîí

òåëåâèçýýñ ÷óõàì ýíý õî¸ð, îëîí íèéòèéí ¸ñ æóðìàà çºð÷èæ

áàéãààä íàìûí àæèëä õ¿÷èí ç¿òãýñýí íü ÓÈÕ-ûí äàðãà Ç.Ýíõáîëä

áîëîâ óó. ET¯-ûí öààä ýçýí íü Ç.Ýíõáîëä ãýäýã ÷ àëáàí ¸ñîîð

íîòëîãäîîã¿é áîë òýð òåëåâèçèéã àëáàí ¸ñîîð ¿¿ñãýí áàéãóóëæ

ã¿éöýòãýõ çàõèðëààð àæèëëàæ áàéñàí Ì.Äàâààáàÿðûã ̯ÎÍÒ-

èéí ã¿éöýòãýõ çàõèðëààð òàâèóëñàí õ¿í íü Ç.Ýíõáîëä ãýäýã

íü òóñ òåëåâèçèéí ¯íäýñíèé çºâëºëèéã õýðõýí á¿ðä¿¿ëñíýýñ

øóóä îéëãîãääîã” /https://ajiglagch.wordpress.com// ãýæ àæèãëàã÷

áè÷ñýí áàéíà. ×.Äàâààáàÿð ETV-èéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áàéñàí

ýçýí áîëîõûã äóðäàõ íü èë¿¿ö áîëîõã¿é áèç ýý.

Áàðèìò - 2: Ýíä 2009 îíä óíøèã÷äûí äóíä õàìãèéí

ºíäºð ðåéòèíãòýéä òîîöîãäîæ áàéñàí ºäºð òóòìûí 7 ñîíèíû

ýçýìøëèéã òîäîðõîéëñîí ñóäàëãààã äîð ÿã õýâýýð íü àøèãëàâ

[4:10-12]. Õàìãèéí ãîë íü ñóäëàà÷ ýäãýýð ñîíèíû òóõàéí ¿åèéí

áîäèò áóþó èë ýçýìøèã÷èéã òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý äàëä

ýçýìøèã÷èéã äàâõàð òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéñýí áàéãààã

àíçààðàõ õýðýãòýé.

Áîäèò ýçýí áóþó óëñ òºðèéí
Ñîíèíû Á¿ðòãýëòýé íèéòëýëèéí áîäëîãî íü àëü òàëûã

íýð ºì÷ëºë áàðèìòàëäàã òóõàé îëîí íèéòèéí
òààìàãëàë

Òóñ ñîíèí ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí
öàãààñàà ýõëýí Àðä÷èëñàí íàìûã
äýìæäýã, òýð äóíäàà îäîîãèéí
1 ªäðèéí ªäðèéí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæèéã
ñîíèí ìýäýý ÕÕÊ òóóøòàé õàìãààëäàã. Îëîí ò¿ìíèé

äóíä àðä÷èëëûí ñîíèí ãýñýí îéëãîëò
áàéäàã.

- 130 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

Òóñ ñîíèí òºâèéã ñàõèñàí áàéð
ñóóðüòàé ãýäýã. Óëñ òºðèéí òîäîðõîé
íàì, ëèäåðèéã äàãàæ õóéëðààä
áàéäàãã¿é. Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí ¿åä ÌÀÍ-
2 ªíººäºð Ìîíãîë ûã, Åðºíõèé ñàéä àñàí Ñ.Áàÿðûí
ñîíèí íüþñ ãðóïï òàëûã áàðèìòëàõ áîëñîí. Æèøýý íü,
Ñ.Áàÿð åðºíõèé ñàéäûí àæëàà ºãºõ
òóõàé ÿðèà àíõ ãàðàõàä òºðèéí èéì
ºíäºð àëáàí òóøààëûã Ñ.Áàÿð øèã ýð
õ¿ì¿¿ñ ë ºã÷ ÷àääàã ãýñýí ìåññåæèéã
íèéãýìä õ¿ðãýæ áàéâ. Äàðàà íü ¿éë
ÿâäàë ÿã “ªíººäºð” ñîíèíû òýðõ¿¿
íèéòëýëä áè÷ñýí øèã ºðíºñºí.

Ñîíèíû ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íü ÌÀÍ-ûí
ãèø¿¿í, ýíý íàìààñ ÓÈÕ-ä ñîíãîãäîæ
áàéâ. Ãýâ÷ òýðýýð 2005 îíîîñ õîéø
̯ÎÍÒ-èéí ã¿éöýòãýõ çàõèðëààð
3 ¯íäýñíèé Á.Ãàíáîëä àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý íàìààñàà
øóóäàí ò¿äãýëçñýí. Ó÷èð íü ìºí ýíý îíîîñ
̯ÎÍÒ íü îëîí íèéòèéí ñòàòóñòàé
áîëñîí þì. Ñîíèíû õóâüä óëñ òºðèéí
íèéòëýëèéí áîäëîãî äýýðýý õýò íýã
òàëûã áàðüäàãã¿é, óëñ òºðèéí íýã
ëèäåðèéã èëò äýìæäýãã¿é.

Áèçíåñèéí õ¿÷èðõýã á¿ëýã áîëîõ íü
Áîäü ãðóïïûí ýçýìøèëä áàéäàã. Èëò
äýìæäýã óëñ òºð÷ íü ýíý ãðóïïûí
4 Àðäûí Ìîíãîë ýçýí, Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä
ýðõ ìàññ ìåäèà Ëó.Áîëä. Òèéì ó÷ðààñ Ëó.Áîëäûí
ãðóïï õàðüÿàëàãääàã ÀÍ áîëîí íàì äîòîðõè

ò¿¿íèé ç¿¿í õîéä àçè ôðàêöûí
áîäëîãûã áóñäààñ ò¿ëõ¿¿ äýìæäýã.

Ìîíãîëûí Óã íü Àðä÷èëñàí õîëáîîíû ñîíèí
5 Àðä÷èëàë àðä÷èëñàí áîëîâ÷, îäîîãîîð õóâüä øèëæñýí,
õîëáîîíäîî áàéãàà ýñýõ íü
õîëáîî òîäîðõîéã¿é. ÀÍ-ûí òýð äóíäàà ÌîÀÕ
ôðàêöûã äýìæäýã. Ýíý õîëáîîíû
äàðãà, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Áàðèëãà õîò
áàéãóóëàëòûí ñàéä Õ.Áàòòóëãûí óëñ
òºðèéí áîäëîãî, ¿éëäëèéã äýìæäýã.

- 131 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

6 Çóóíû Çóóíû Åðºíõèéëºã÷ àñàí Í.Ýíõáàÿðûí
ìýäýý ìýäýý ÕÕÊ ñîíèí. Òýðýýð óëñ òºðèéí ÿìàð
ÌÀÍ òýìöýë ÿâóóëíà, ÿã ò¿¿íèéã íü
7 ¯íýí òóóøòàé äýìæäýã. Í.Ýíõáàÿðûã
ÌÀÕÍ-ûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéä, äàðàà
íü Åðºíõèéëºã÷ áàéõàä ýíý ñîíèí
íàìûí, áàðàã õî¸ð äàõü “¯íýí” ñîíèí
øèã ë áàéñàí. Îäîî áîäèò ýçíèéõýý
óëñ òºðèéí òýìöëèéã äàãààä íýðýý
ñîëüñîí ÌÀÍ-ûí õóâüä ñºðºã õ¿÷íèéõ
íü ñîíèí øèã ë áîäëîãî áàðèõ áîëñîí.
ÌÀÍ-ûí ñîíèí. Ýíý çàð÷èìäàà
¿íýí÷ õýâýýð áàéãàà. Ãýõäýý “¯íýí”
ñîíèíû õóâüä 1990-ýýä îíû ººð÷ëºí
áàéãóóëàëòûí õóâüä ¿íýõýýð îëîí
íèéòèéí äóó õîîëîé áàéæ àðä÷èëëûã
ýõë¿¿ëýõýä îþóí ñàíààíû õºòº÷
áàéñàí ãýæ ¿çäýã.

Áàðèìò - 3: Õýâëýë Ìýäýýëëèéí Õýðýãñëèéí ýçýä
õîîðîíäîî óëñ òºðèéí ÷èã áàðèìæàà, íàì ýâñëýýðýý ÷
òîäîðõîéëîãäñîí ñóäàëãààíû áàðèìò áàéíà. ¯íäýñíèé
òàãíóóëûí àêàäåìèéí õèéñýí ñóäàëãààãààð Àðä÷èëñàí íàìûí
10 ñîíèí, 9 òåëåâèç, 9 ñàéò, ÌÀÍ-ûí 12 ñîíèí, äîëîîí òåëåâèç,
äºðâºí ñàéò, ÌÀÕÍ-ûí íýã ñîíèí, íýã òåëåâèç áàéäàã àæýý.

Áàðèìò – 4: Îäîî àñóóäëûã ººð ºíö㺺ñ õàðàõ áàðèìò
ñºõüå. Ýçäèéí óëñ òºðèéí ñîíèðõîë ðåäàêöèéí ìýðãýæëèéí
¿éë àæèëëàãààíä õóòãàëäàí îðîõ ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Õýäèéãýýð
̯ÎÍÒÂ-èéí çàõèðàë Ö.Îþóíäàðü ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë÷,
òóõàéí ñàëáàðàà õàìãèéí ñàéí ìýäýõ õ¿í ãýëýý ÷ óëñ òºðèéí
èòãýë ¿íýìøèë íü ÀÍ-ûí òàëä ãýäýã íü òîäîðõîé. Òóñ íàìûí
ëèäåð¿¿äèéí íýã. Èéìýýñ óëñ òºðèéí àñóóäëààð íèéòëýë
íýâòð¿¿ëãèéí áîäëîãîä ò¿¿íèé îðîëöîî áàéõ íü äàìæèãã¿é.
¯Ç-èéí ãèø¿¿í Ä.Ñîñîðáàðàì Åðºíõèéëºã÷ººñ íýð äýâø¿¿ëæ
ñîíãîãäñîí. Áàðèìòûã ëîãèêèéí ¿¿äíýýñ óõâàë òóñ òåëåâèçèéí
¯íäýñíèé Ǻâëºëèéí á¿õ ãèø¿¿ä óëñ òºðèéí òîìèëãîîòîé,
õÿíàëòòàé áîëîõ íü õàðàãäàíà. ¯Ç-èéí 15 ãèø¿¿íèéã “îëîí

- 132 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

íèéòèéí òºëººë뺺ñ á¿ðä¿¿ëýõ” íýðòýé ÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí ÎÍ-
èéí áîëîí ÒÁÁ-ûí òºëººë뺺ñ Åðºíõèéëºã÷ 4-èéã, ÓÈÕ 7-ã,
Çàñãèéí ãàçàð 4-èéã ýöýñëýí ñàíàë áîëãîæ, áàòëàìæëóóëäàã.
Èíãýæ ýðõ áàðèã÷èä àíõíààñàà ë ÎÍÐÒÂ-èéí òóõàé õóóëü
áàòëàõäàà óëñ òºðèéí õÿíàëò, îðîëöîîãîî ýðõ ç¿éí õóâüä
áýõæ¿¿ëæ ÷àäñàí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ¯Ç áîëîí Åðºíõèé
çàõèðëààð äàìæñàí óëñ òºðèéí öàãäàí õÿíàëò ¿¿ñ÷èõýýä óäàæ
áàéãààã ø¿¿ìæëýõ íýã íü áàéäàã ÷ öýãöëýõ õ¿ñýë çîðèã õóóëü
òîãòîîã÷äîä àëãà.

Ýíý äºðâºí áàðèìòààñ íýã ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî.
Òîâ÷õîíäîî áîë õàìãèéí íºëºº á¿õèé ÎÍÌÕ-¿¿äèéí àðä äàëä
ýçýìøèã÷ õýëáýðýýð óëñ òºð÷èä ýçýí ñóóæ, óëñ òºðèéí ñóðòàë
óõóóëãà, ÏèÀð-àà õèéäýã áàéíà. ¯¿íèéã õýâëýë ìýäýýëýë äýõ
ýçýìøèë õàðüÿàëëààð íºëººëºõ óëñ òºðèéí õàðààò áàéäëûí
õ¿÷èí ç¿éë ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Ýíãèéíýýð áîë óëñ
òºðèéí áîëîí óäèðäëàãûí öàãäàí õÿíàëò þì.

ªíºº öàãò “ªºðèéí àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷èëñýí ìýäýý,
ìýäýýëýë áè÷¿¿ëýõèéí òóëä óëñ òºð, áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýí
öàëèí áàãàòàé ñýòã¿¿ë÷äèéã õàõóóëüäàõ ÷èãëýëýýð ÷ àæèëëàäàã
íü áàñ íóóö áèø áîëæýý” [2:5]. ¯¿íèéã íîòëîõ ãýæ îðîëäîõ
íü èë¿¿ö þì. ªíºº öàãò óëñ òºð÷èä, òºðèéí ýðõ ìýäýëòí¿¿ä
ñýòã¿¿ë÷äèéã ñóðâàëæëàãà õèéëãýõ íýðèéäëýýð öàéëæ,
äàéëàõ, áýëýã ñýëò ºãºõ, òºëáºðò íèéòëýë áýëòã¿¿ëýõ íü
îëøèðñîí. Õàðààò áóñ áàéäàë áîë ñýòã¿¿ë÷èä ìýðãýæëèéí
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä õýí íýãíýýñ õàðààò áóñ áàéæ,
îëîí íèéòèéí ìýäýõ ýðõýä øóäðàãààð ¿éë÷ëýõ òààòàé îð÷èí
þì. Ãýòýë ðåäàêöûí ¿éë àæèëëàãààíä óëñ òºð÷èä îðîëöîõîîð
àñóóäàë õààøàà ýðãýõ íü òîäîðõîé.

Ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãýýð äàìæèí õàðààò áàéäëûã áèé
áîëãîõ ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàçàð àâàõ áîëëîî.
¯¿íèéã õî¸ð ç¿éëýýð òàéëáàðëàæ áîëîõ þì.

Íýãä, çàõèàëãàò, òºëáºðò /õààëòûí ãýðýý/ íèéòëýë äàãàñàí
öàãäàí õÿíàëò

Õî¸ðò, äàëä ñàíõ¿¿æèëò äàãàñàí öàãäàí õÿíàëò

- 133 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ýõíèé õ¿÷èí ç¿éëèéí òóõàéä ñýòã¿¿ë÷èéí öàëèí, îðëîãî
áàãà áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä çàõèàëãààð áè÷èõ, òºëáºðò ìýäýýëýë
áýëòãýõ ãýæ “ìºíãºòýé” ãýãääýã õî¸ð ¿¿ñâýð ð¿¿ õàíääàã.
Ýíý íü 1. óëñ òºð÷èä, íàìóóä, òºðèéí áàéãóóëëàãà. 2.Áèçíåñ
ýðõëýã÷èä, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä. Èíãýæ ìýðãýæëèéí
õàðèóöëàãà ãýõýýñýý àðãàã¿éí ýðõýíä àõóéäàà çàõèðàãäàí,
ìºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîëä õºòëºãäºí çàðèì ñýòã¿¿ë÷ óëñ
òºðèéí àøèã ñîíèðõîëûí çîëèîñ áîëäîã áàéíà.

Õî¸ð äàõü õ¿÷èí ç¿éë íü ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã íü øèéäýõ
çàìààð äàëäóóð õýâëýë ìýäýýëýëä íºëººëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä
õýâëýë ìýäýýëëèéí òîî óëàì á¿ð íýìýãäýõ áîëîâ. Óëàìæëàëò
õýâëýë ìýäýýëýë /ðàäèî, òâ, ñîíèí ñýòã¿¿ë/ äýýð øèíý õýðýãñýë
áîëîõ öàõèì õýâëýë /ìýäýýëëèéí ñàéò, èíòåðíýò ðàäèî,
ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí öàõèì õóâèëáàð/ íýìýãäýýä áàðèìæàà
òîîãîîð 600-ààä ÕÌÕ ºíººäºð òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéíà. Ãýòýë ìîíãîëûí õýâëýëèéí ýíý æèæèãõýí çàõ çýýëä èéì
îëîí ºðñºëäºã÷ áàéãàà íü àøèã îðëîãûí íîãäëûã áîäîõîä ë
àìü çóóõ áîëîìæ ¿ã¿é.

Çàðäëàà íºõºõ, àìü çóóõ ãýñýí ðåäàêö, ò¿¿íèé ýçýä,
ýðõëýã÷èä óëñ òºð÷èäòýé õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é õîëáîî òîãòîîæ,
íèéòëýëèéí áîäëîãî, áàéð ñóóðèàðàà íàéìààëöàõààñ àðãàã¿é
áîëæ áàéíà. ¯¿íèé õàìãèéí òîì èëðýë áîë ñ¿¿ëèéí ¿åä ÿâàãäàæ
áàéãàà õýâëýë ìýäýýëëèéí òºâëºðºë. Îëîí ìýäýýëëèéí
õýðýãñýë íýã ýçýìøèëä òºâëºðºõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéãààãèéí
ýåðýã òàë íü òóõàéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë çàõ çýýëä ºðñºëäºõ
ýäèéí çàñãèéí áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ áàéãàà ÷ íýã ýçýìøèã÷èéí
òºëºº íèéòëýëèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà íýãòãýõ ç¿é áóñ
øààðäëàãàä õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é çàíãèäàãäàæ áàéíà. Õàìãèéí òîì
àñóóäàë íü òºâëºðëèéí àðä äàëä ýçýìøèã÷ íü óëñ òºð÷èä, óëñ
òºð ë¿¿ øóðãàëñàí îëèãàðõèóä áàéäàã.

Ýçýìøëèéã èë òîä áîëãîõ òóõàé àñóóäàë
Ìàíàé ºíººãèéí ÕÌÕ-¿¿äèéí ýçýìøèã÷èéã åðºíõèéä
íü òîäîðõîéëáîë ìýäýýëëèéí õóâèéí áóþó àðèëæààíû
õýðýãñýë¿¿äèéí àðä õóâü õ¿ì¿¿ñ, õóóëèéí òîäîðõîé ýòãýýä

- 134 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áàéäàã áîë ÎÍÐÒÂ-èéí ýçýìøèã÷ “íýðòýé” íü “îëîí íèéò”. Ãýâ÷
íà÷èð äýýð ÎÍÐÒÂ-èéí õóâüä “îëîí íèéò” ãýõýýñýý õóóëèéí
ãàæóóäëààñ ¯Ç-ä óëñ òºðèéí íºëººëºëòýé òîìèëãîîãîîð
ñîíãîãäñîí ñóáüåêò¿¿ä áîëîí òýäíèé ìýäëýýð òîìèëîãäñîí
Åðºíõèé çàõèðàë çýðýã óäèðäëàãûí õ¿ðýýíäýý ýíý õ¿÷èðõýã
õýðýãñýëä óëñ òºðèéí äàëä ýçýìøèë òîãò÷èõîîä áàéíà. Ýíý
áîë ÎÍÐÒ äýõ “öåíçóð” áóþó òºðèéí äàëä öàãäàí õÿíàëò
áîë÷èõîîä áàéíà.

¯¿ãýýð÷ çîãñîõã¿é ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí ñàëáàðûã Õàðèëöàà
õîëáîîíû òóõàé õóóëü áîëîí Ðàäèî äîëãèîíû òóõàé õóóëèàð
åðºíõèéä íü çîõèöóóëäàã Õàðèëöàà õîëáîîíû õîðîî íü
óäèðäëàãàà òîìèëîõäîî èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã¿éãýýð
ãàãöõ¿¿ Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîãîîð óäèðäëàãàà á¿ðä¿¿ëäýã
ãýõýýð àñóóäàë õààø ýðãýõ íü îéëãîìæòîé. Òýãýýä ÷ àðèëæààíû
áóþó õóâèéí ãýãäýõ ÕÌÕ-¿¿äèéí òóõàéä ýçýìøëèéã íü òîäîðõîé
áîëãîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò ìàíàéä õàíãàëòòàé ¿éë÷ëýõã¿é
áàéíà.

2010 îíû 5 ñàðä áîëñîí “Õàðèëöàà õîëáîîíû çîõèöóóëàëò
2010” ôîðóìîîñ ãàðãàñàí çºâëºìæèä”Õóâü ýçýìøèã÷èéí èë òîä
áàéäàë” ãýñýí ÷óõàë áîëîõûã çààñàí çààëò òóñãàæýý. Óëìààð
ìºí îíä “Òåëåâèç ðàäèîãèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààð áàðèìòëàõ
÷èãëýë áàòëàõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 276-ð òîãòîîë ãàð÷
“Òåëåâèçèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷, ýçýìøèã÷, óäèðäëàãûí òàëààðõ
ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä èë òîä áîëãîõ” çààëò îðóóëæýý.

“Ýçýìøëèéí èë òîä áàéäëûã ÕÕÇÕ-íû “Ðàäèî, òåëåâèçèéí
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ åðºíõèé íºõöºë, øààðäëàãà“ õýìýýõ æóðìûí
äàãóó çîõèöóóëæ, õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã òóñ Õîðîîíû öàõèì
õóóäñàíä áàéðøóóëñàí áàéäàã. Ãýâ÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ
ýçýìøèã÷, õºðºí㺠îðóóëàã÷äûíõàà òàëààð ºã÷ áóé ìýäýýëýë íü
ýðãýëçýýòýé òóë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí æèíõýíý ýçäèéã ìýäýõ
áîëîìæã¿é áàéíà. ...ªðñºë人íèé òóõàé õóóëü áèé áîëîâ÷
õýâëýë ìýäýýëëèéí ñàëáàðûã òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí ç¿éë
¿ã¿é áèëýý. Ýçýìøèë õàðúÿàëëûí òóõàé ìýäýýëýë èë òîä áèø
ó÷èð îëîí òºðëèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã ÿíç á¿ðèéí àðãààð

- 135 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

èë äàëä ýçýìøèõ áîëîëöîî íýýëòòýé. Áèçíåñ, óëñ òºðèéí òîì
á¿ëýãëýë¿¿ä ººðèé㺺 òîéðóóëàí õýâëýëèéí òºâëºðºë ¿¿ñãýõ,
íýã íü íºãººäºº õóäàëäàõ ¿éë ÿâö èä ºðíºæ áàéíà” [1:37]. Ýíý
áàéäàë îäîî ÷ õýâýýð áàéíà.

Òîâ÷õîíäîî ºíºº öàãò ÕÌÕ-èéã õýí ÷ ¿¿ñãýí áàéãóóëæ
áîëîõ ÷ ýçýìøëèéã íü èë òîä áîëãîõ àñóóäàë á¿ðõýã õýâýýð
áàéíà. Åâðîïûí Õîëáîîíû ç¿ãýýñ á¿õ ãèø¿¿í îðîí ººðèéí õèë
äîòîðõ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ýçýìøëèéí àñóóäëûã
¿íýëýõ, õÿíàõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí óðüä÷èëñàí
øààðäëàãà ãàðãàñàí áàéäàã. Ãýòýë ìàíàéä èéì ¿çýë ñàíàà
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿÷òýé öóõàëçàõ áîëñîí ÷ ïðàêòèêò õýðýãæèõ
òàë äýýð õºø¿¿í áàéãàà þì.

Ýçýìøëèéã íü èë òîä áîëãîõ íü õî¸ð òàëûí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé. Íýí òýðã¿¿íä óëñ òºðèéí õÿíàëò, íºëººëëèéã
áóóðóóëàõ áîë ýçýìøèã÷èéã íü îëîí íèéò ìýäñíýýð ìýäýýëëèéã
õýðõýí õ¿ëýýí àâàõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé, äîòîîä õÿíàëòòàé
õàíäàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýíãèéíýýð áîë ýçýìøèã÷ óëñ òºð÷èéí
òàëààðõ àëèâàà àøèã ñîíèðõîë àãóóëñàí ìýäýýëýë áàéãààã
ÿëãàæ ñàëãàæ, õ¿ëýýæ àâàõ íºõöºë á¿ðäýæ, óëñ òºð÷ ÷ ãýñýí
ðåäàêöûí ¿éë àæèëëàãààíä øóóä îðîëöîõ ýðõ õýìæýýíäýý
õÿíàëò òàâèõ øààðäëàãàòàé áîëîõ þì.

Ýçýìøëèéí èë òîä áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëýýð ýðõ ç¿éí
çàðèì íýã çîõèöóóëàëò áàéäàã ÷ á¿ðýí ä¿¿ðýí, áîäèò õýðýãöýýíä
íèéöòýëýý áîëîâñðîíãóé áîëæ õàðààõàí ÷àäààã¿é áàéíà.
Õàìãèéí ãîë ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã “Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ
÷ºëººíèé òóõàé” õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãàä òóñãàñàí ÷
õóóëèéã õýëýëöýõ ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Õýðýâ ýíý õóóëü
áàòëàãäâàë ýçýìøëèéí èë òîä áîëãîõ àñóóäàë ýðõ ç¿éí õóâüä
çîõèöóóëàõ ¿íäýñ ñóóðü íü á¿ðýëäýæ, öààøèä õîëáîãäîõ áèå
äààñàí õóóëü áàòëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. “Ýçýìøëèéí òóõàé áèå
äààñàí õóóëüòàé áàéõ íü ªðñºë人íèé õóóëèíä “íàéäàæ” ñóóõ
èäýâõã¿é áàéäëûã çàñàõ áîëîìæòîé þì” [3:43].

Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãà áîë íýã òàëààð
ìýäýýëëèéí áèçíåñ ýðõýëæ àãóóëãà /êîíòåíò/ íèéë¿¿ëæ, ò¿¿ãýýð

- 136 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

àøèã îðëîãî îëäîã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà. Ýíý áèçíåñò
ýçýìøèã÷èéã èë òîä áîëãîõ íü øóäàðãà ¸ñ, õàðèóöëàãàòàé
áàéäëûã òîãòîîõ çàð÷èì áîëíî. Öààøëààä õýâëýë ìýäýýëëèéí
õàðààò áóñ áàéäëûí ¿íäýñ ñóóðü áîëæ ºãíº.

Æèøýý íü Ôðàíöàä 1986 îíû Õýâëýë ìýäýýëëèéí òóõàé
õóóëèíä èë òîä áàéäàëòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä
èë áîëãîñîí áàéõ òàëààð òóñãàæ ºã÷ýý. Õýðýâ òóõàéí êîìïàíèä
õóâü õ¿í ýçýìøäýã áîë ýçýìøèã÷, õàìòðàí ýçýìøèã÷èéí îâîã
íýðèéã èë çàðëàõ, õýðýâ òóõàéí êîìïàíè íü õóóëèéí ýòãýýä áîë
êîìïàíèé íýð, áàéðøèë, ýðõç¿éí áàðèìò, õóóëèéí òºëººëºã÷èä
áîëîí ãóðâàí ãîë àæèëòíû íýðèéã èë òîä çàðëàõààð
çîõèöóóëæýý.

Ñàÿõíààñ ÕÕÇÕ-íîîñ òóñãàé çºâøººðëèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àëèâàà ìýäýý ìýäýýëýë, òîãòîîë,
æóðàì, áóñàä õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã ò¿ðãýí øóóðõàé, èë òîä
áàéäëààð õ¿ðãýõ ¿¿äíýýñ òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷èä õàíäàõ
áîëîìæòîé ïðîãðàì õàíãàìæèéã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõààð áýëòãýæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý áîë íýã òàëààñ
ýçýìøèã÷èéã òîäîðõîéëîõ íýã àëõàì ìºí áîëîâ÷ íèéòýä çàðëàõ
òàë äýýð àñóóäàëòàé. Ó÷èð íü ýðõç¿éí îíîâ÷òîé çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é áàéíà.

ßëàíãóÿà ñîíãóóëü äºõººä èðýõ ¿åýð äàëä ýçäèéí
îðîëöîî èäýâõæèæ, óëñ òºðèéí íºëººëºë ýð÷èìæèæ èðãýäèéí
ìýäýýëëèéã îëîí óðãàëü÷ áàéäëààð, áîäèòîé, øóäàðãààð
õ¿ëýýí àâàõ ýðõ çºð÷èãääºã íü õýâøèë áîëæýý.

Ñýòã¿¿ë÷èä, õýâëýë ìýäýýëýë óëñ òºðä ¿éë÷èëæ òóéëøèðäàã,
çàõèàëãàòàé òºëáºðòýé ìýäýýëëýýð àìü çóóæ, õóäàëäàãääàã
ãýñýí õàðäëàãà áàéãààãèéí öààä øàëòàã øàëòãààí ýçýìøèë
òîäîðõîéã¿é, ýçýìøèã÷äèéí òàëààðõ áîäèò áóñ ìýäýýëýëòýé
áàéäãààñ ¿¿äýëòýé. Õýâýë ìýäýýëëèéí ýçýìøèë èéì ýýäðýýòýé
áàéãàà íºõöºëä ñýòã¿¿ë ç¿éí ñàëáàðò, õýâëýë ìýäýýëëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä óëñ òºðèéí õàðààò áàéäàë áàéñààð áàéõ áîëíî.
¯¿íèéã ÷ºëººò õýâëýëèéí ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí ò¿¿õ áýëõýíýý
ãýð÷èëíý.

- 137 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ä¿ãíýëò
Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèàð öåíçóðûã
õîðèãëîñîí ÷ Ìîíãîëûí ÷ºëººò õýâëýë óëñ òºðèéí õàðààò
áàéäëààñ ñàëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ñîíèðõîëòîé íü, öåíçóð íü
õýâëýë ìýäýýëëèéã óëñ òºð÷èä ýçýìøèõ, óëìààð ò¿¿íèéã õÿíàõ,
ýðõ àøèãòàà ¿éë÷ë¿¿ëýõèéã ýðìýëçñýí äàëä áóñàðìàã àðãà
çàìààð õýðýãæèæ áàéíà. Ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã èë öàãààí
õÿíàæ öàãäàõã¿é ÷ äàëäóóð ýçýí ñóóõ çàìààð õÿíàëòàà òîãòîîæ
õýâëýë ìýäýýëëèéí óëñ òºðèéí õàðààò áóñ áàéäëûí çàð÷ìûã
íîöòîé çºð÷ñíººð ýöñèéí á¿ëýãò õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã
áîîìèëæ, èðãýä îëîí íèéòèéí áîäèò ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðýëò
õýðýãöýýã óëàíäàà ãèøãýæ áàéíà.
Õàìãèéí íîöòîé íü îëîí íèéòèéí ºì÷ áîëîõ ̯ÎÍÐÒÂ
áîëîí òºðººñ õàðààò áóñààð àæèëëàõ ¸ñòîé ÕÕÇÕîðîî
çýðýã áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò,
òîìèëãîîíä óëñ òºðèéí àøèã ñîíèðõîë, íºëººë뺺 õóóëü
¸ñîîð áàòàëãààæóóëñàí áàéãàà þì. Èéì áàéãàà öàãò ýäãýýð
áàéãóóëëàãóóä óäèðäëàãààñàà ýõëýýä óëñ òºðººñ õàðààò
áàéäàëòàé áàéñààð áàéõ íü òîäîðõîé.
Àðèëæààíû ãýãäýõ õóâèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñë¿¿äèéí òóõàéä õóâü íèéë¿¿ëýã÷, èë äàëä ýçýìøèã÷äèéã
òîäðóóëæ, èë òîä áîëãîõ àñóóäàë çàð÷ìûí õóâüä ÷, ýðõ ç¿éí
õ¿ðýýíä ÷ õàíãàëòã¿é áàéíà.
Õýâëýë ìýäýýëëèéã ýçýìøèõ èë äàëä îðîëäëîãî õýðýýñ
õýòýð÷, óëìààð òºâëºðºë äààìæèð÷ óëñ òºðèéí õàðààò áóñ
áàéäàë òºäèéã¿é õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé áóñàä õ¿÷èí ç¿éë
áîëñîí ýäèéí çàñãèéí õàðààò áóñ áàéäàë, ðåäàêöûí õàðààò áóñ
áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëëîî.
Õýâëýë ìýäýýëýë äýõ óëñ òºðèéí èéì õàðààò áàéäàë, öàãäàí
õÿíàëò áîäèòîîð îðøñîîð áóéã àðèëãàõ, øèéäýõ ãàðö áàéãàà
áºãººä ýíý íü ãàãöõ¿¿ Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé
õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûã õóðäàí øóóðõàé õýëýëöýí
áàòëàõ ÿâäàë þì. Óëìààð òóñ õóóëèíä òóññàí ýçýìøëèéã èë
òîä áîëãîõ ¿çýë ñàíààíä ¿íäýñëýí òóñãàé õóóëü ñàíàà÷ëàí

- 138 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

áîëîâñðóóëæ áàòàëñíààð àñóóäàë öýãöðýõ áîëîìæòîé.
Ýöýñò íü õýëýõýä ìàíàé ºíººãèéí õýâëýë ìýäýýëýëä

ýçýìøëèéí èë òîä áàéäàë á¿ðõýã áàéãààãààñ øàëòãààëàí óëñ
òºðèéí õàðààò áóñ áàéäàë àëäàãäàæ, äàëä öàãäàí õÿíàëò àìü
áºõòýé îðøñîîð áàéíà.

Íîìç¿é
1. Ôðåäðèõ-Ýáåðòèéí Ñàí (2012) Àçèéí õýâëýë
ìýäýýëëèéí áàðîìåòð. Ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéäàëä
ìîíãîë ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ºãñºí ¿íýëãýý., Àçèéí õýâëýë,
Ìîíãîë óëñ. /õx-37/
Áàòñóóðü, Ì., (2011). “ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÕÀÐÀÀÒ ÁÓÑ ÁÀÉÄÀË:
Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áà õàðüöóóëàëò” (ñóäàëãààíû òàéëàí,
öàõèì õóâèëáàð). Ãëîáèíòåðíýøíë ÒÁÁ, /õõ – 27, 26, 5/. Öàõèì
õàÿã: www.globeinter.org.mn/images/upld/Suuritailan.pdf
Äîðæõàíä, Ì., (2010). Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí
ýçýìøèë, ò¿¿íèé òºâëºðëèéí àñóóäàë /õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà/.
/xx – 37,43/., Öàõèì õóâèëáàð: http://www.globeinter.org.mn/
images/upld/TailanDorjhand.pdf
Îòãîíáàÿð, Ã., (2011) “ªäºð òóòìûí ñîíèíû óëñ òºðèéí
ñýäýâò íèéòëýë, ò¿¿íèé îíöëîã” ìàãèñòðûí çýðýã ãîðèëñîí
äèïëîìûí àæèë. Óäèðäàã÷ Äîêòîð, äýä ïðîô Æ.Áàòáààòàð, /
xõ – 10-12/
/https://ajiglagch.wordpress.com//

- 139 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

Ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñëèéí ºíººãèéí áàéäàë, õàíäëàãà

Äèæèòàë õóâüñãàë áà ìýäýýëëèéí õàðèëöàà

Áèä ºíººäºð ìýäýýëëèéí ýðèí ¿åä àìüäàð÷ áàéíà.
Ýíý ýðèíèé õàìãèéí òîì ¿éë ÿâö áîë “äèæèòàë õóâüñãàë”
áºãººä ýíýõ¿¿ õóâüñãàë íü ýðèí ¿åèéí ñ¿¿ëèéí øàò1 ãýæ
ñóäëàà÷èä ¿çýõ áîëîâ.

Ýíý õóâüñãàë äèæèòàë õºãæèì, DVD òîãëóóëàã÷, òåëåâèç,
äèæèòàë êàìåð, 纺âðèéí êîìïüþòåð, ãàð óòàñ çýðýã òºðºë
á¿ðèéí äèæèòàë õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð àìæèëòòàé
õýðýãæèæ áàéãàà áºãººä õàìãèéí õ¿÷èðõýã ò¿ðëýã íü “äàÿàð
ñ¿ëæýý” ãýãääýã èíòåðíýòýýð äàìæèí äýëõèé äàõèíàà àñàð òîì
“öóíàìè” ¿¿ñãýí õ¿í òºðºëõòíèé íèéãìèéí õàðèëöààã îðâîíãîîð
íü ººð÷èëæ áàéíà.

Óãòàà èíòåðíýòèéí äàÿàð ñ¿ëæýý äýëõèéí ñàÿ ñàÿ õ¿íèé
ìýäýýëýë îëæ àâàõ, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî, õýñýã á¿ëýãòýé, îëîí
íèéòòýé õàðèëöàõ ÷óõàë õýðýãñýë áîëîîä óäàæ áàéíà2. ªíººäºð
èíòåðíýòèéã ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë ãýäãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðººä çîãñîõã¿é óëàìæëàëò õýâëýëèéí áàéðûã ýçëýõ
îð÷èí ¿åèéí õ¿÷èðõýã õýðýãñýë õýìýýí ¿çýõ áîëæýý. Ãýõäýý
óëàìæëàëò õýâëýëèéã óñòãàõ áóñ óóñãàí íýãòãýõ, çýðýãöýí îðøèõ
õàíäëàãàòàé áîëîâ ãýäýãòýé áèä ñàíàë íýã áàéíà. Èíòåðíýò
äýëõèéã õàâòãàé áîëãîæ, ìýäýýëëèéí õàðèëöààíä øèíý øèíý
õàíäëàãóóäûã àâ÷èðñàí õ¿÷èðõýã õýðýãñýë òºäèéã¿é ñýòã¿¿ëç¿éí
áèå äààñàí áàéäëûã ¿ã¿é õèéæ, íèéãìèéí õàðèëöààíû ñàëøã¿é
õýñýã áîëãîí ººð÷èë뺺. Øóóäõàí õýëýõýä ñýòã¿¿ëç¿é áèå äààí
îðøèõîî áîëüæ “îëîí íèéòèéí õàðèëöàà” – íû íýã õýñýã íü
áîë÷èõîîä áàéíà. ¯¿íèéã óëàìæëàëò áîëîí øèíý ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí àãóóëãàä ãàðñàí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý øèíý îëîí
¿çýãäëýýð òàéëáàðëàæ áîëîõ ÷ áèäíèé ÿðèõ àñóóäàë áèø òóë

1 Vineet Kaul. “The Digital Communications Revolution”, Online Journal of Communication and
Media Technologies., 2012. http://www.ojcmt.net/articles/23/237.pdf
2 Ì.Çóëüêàôèëü “Îð÷èí ¿åèéí îëîí íèéòèéí õàðèëöààíû îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëûí çàðèì
àñóóäëûí òóõàéä” ºã¿¿ëýë. ÌÓÈÑ-èéí Ñýòã¿¿ëç¿é ÝØ-íèé áè÷èã., 2012. ¹13/380. 13-14-ð òàë

- 140 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ýíä õ¿ðýýä îðõè¸. Õàðèí øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí òàëààðõ
ÿðèàíäàà øóóä îðú¸.

Èéì øèíý õýðýãñýë Ìîíãîëä ¿¿ñ÷ õºãæñºí áàéäëûã
îäîî àâ÷ ¿çüå.

Ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë Ìîíãîëä íýâòðýýä 20 -
èîä æèëèéí í¿¿ð ¿çýæ áàéíà. Áóñàä õýðýãñëèéí õºãæèëòýé
õàðüöóóëàõàä õºãæëèéíõºº ýíý àñàð áîãèíî õóãàöààíä õºãæèë
äýâøëèéí äàðààõ ¿å øàòûã òóóëæýý.

Íýãä, Øèíý õýðýãñýë Ìîíãîëä íýâòýðñýí ¿å øàò (1992
- 1996)

Ìîíãîë óëñ 1992 - 1994 îíä öàõèëãààí õîëáîîíä òåõíîëîãèéí
øèíý÷ëýëò õèéæ, àíàëîã ñèñòåìèéã òîîí òåõíîëîãèîð ñîëèõ
øèëýí êàáåëûí ñ¿ëæýý ¿¿ñýæ, Ìîíãîëä èíòåðíýò õºãæèõ òààòàé
íºõöºë á¿ðäñýí íýã ¸ñíû áýëòãýë ¿å áàéâ. Èíãýýä 1994 îíä
Ìîíãîë óëñ Èíòåðíýòýä õîëáîãäîæ, Äàòàêîì êîìïàíè 1996 îíä
èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýý îðóóëæ èðñíýýð Ìîíãîëûí èíòåðíýòèéí
õºãæëèéí ñóóðü òàâèãäñàí áàéíà. Òîäîðõîé õýëáýë 1996 îíû
1-ð ñàðûí 17-íä Ìîíãîë Óëñàä Èíòåðíýò íýâòýðñíèéã àëáàí
¸ñîîð çàðëàæýý3.

Õî¸ðò, Èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é ¿¿ñýí õºãæèæ, öàõèì
õýâëýëòýé áîëñîí ¿å øàò (1996 - 2009)

Èíòåðíýò áèé áîëñîí íü õàðèëöààíû îëîí òàëûí ýðñ
øèíý÷ëýëòèéã àâ÷ èðñýí áºãººä ýíý ¿åä õàìãèéí ãîë íü
Ìîíãîëûí ñýòã¿¿ëç¿éí ñàëáàð öàõèì õýâëýë¿¿äòýé áîëæ,
èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é õýìýýõ øèíý îéëãîëò ÷ áèé áîëîâ.

Ìîíãîëûí àíõíû âýá ñàéò áîëîõ “Mongolia Online” 1996
îíû 2 äóãààð ñàðààñ ýõëýí ãàð÷, ìºí îíä Ìîíãîëûí õàìãèéí
òîì öàõèì ñîíèí “Email Daily News” äîëîî õîíîãò òàâàí óäàà
ãàðäàã áîëæýý. Ìàíàé òîãòìîë õýâëýë¿¿äýýñ “ªíººäºð” ñîíèí
1996 îíä àíõ öàõèì õóâèëáàðòàé áîëæ, äàðàà íü 1997 îíä
“Àðäûí ýðõ” ñîíèí èíòåðíåòýä ñàéòàà áàéðëóóëæýý.

Èéíõ¿¿ 1996 îíîîñ àíõíû âýá ñàéò, öàõèì ñîíèí ãàð÷

3 Á.Áîëä – Ýðäýíý “Èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é”., ÓÁ. 2009., 86-ð òàë

- 141 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

öàõèì õýâëýëèéí ýõëýë òàâèãäàâ. Òîãòìîë õýâëýë¿¿ä öàõèì
õóâèëáàðòàé áîëæ, èíòåðíåòýä ñàéòàà áàéðëóóëæ ýõýëñýí ¿å
áàéâ. Õîæèì 2008 îí ãýõýä áàðàã á¿õ òîìîîõîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë
áàéíãûí àæèëëàãààòàé ñàéòòàé áîëñîí áàéíà. Çàðèì ðàäèî
òåëåâèç¿¿ä îíëàéíààð íýâòð¿¿ëãýý öàöàæ, îíëàéí ðàäèî,
òåëåâèç ÷ áèé áîëëîî. Èéíõ¿¿ 1996 – 2008 îíû õîîðîíä öàõèì
õýâëýëèéí äîòîîä òîãòîëöîî á¿ðýëäæýý.

Ãóðàâò, Óëàìæëàëò õýâëýëýýñ öàõèì õýâëýë ð¿¿
øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿å øàò (2009 îíîîñ õîéø)

1990-2001 îíä ñîíèíû, 2001 îíîîñ ðàäèîãèéí, 2004 îíîîñ
òåëåâèçèéí, 2005 îíîîñ ñýòã¿¿ëèéí òîîí ºñºëòèéí ¿å áàéñàí
áîë 2008 îíîîñ îíëàéí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä îëíîîð áèé
áîëæ, õàðèí óëàìæëàëò ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí òîî áàãà
çýðýã áóóðñàí áàéíà4. Èíãýæ ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëëèéí çàõ
çýýëä 2008 îíîîñ îíëàéí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéí ºñºëò,
òåõíîëîãèéí äýâøèë, íèéãìèéí õàðèëöààíû àðãà õýëáýð¿¿ä
íºëºº ¿ç¿¿ëñíýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìýäýýëëèéí øèíý
õýðýãñëèéã õ¿÷èðõýãæ¿¿ëæ, óëàìæëàëò õýâëýëýýñ öàõèì õýâëýë
ð¿¿ øèëæèõ ¿éë ÿâö ýð÷èìæñýí áàéíà.

Òóõàéëáàë, Þ-ò¿á, áëîã, ôýéñá¿¿ê, òâèòòåð çýðýã èíòåðíýò
ò¿øèãëýñýí õàðèëöààíû õýðýãñë¿¿ä áèé áîëñîí íü ñýòã¿¿ëç¿éí
õºãæèëä øèíý õàíäëàãóóäûã áèé áîëãîæ, øèíý õýðýãñëèéí
õýðýãëýã÷äèéã óëàì èõýýð òàòàõ áîëñîí áàéíà. ̺í øèíý
òåõíîëîãèéí äýâøèë áîëîõ óõààëàã ãàð óòàñ, ìîäåì, iPad
çýðýã õýðýãñýë çàõ çýýëä íýâòýð÷, õýäõýí æèëèéí äîòîð ìàíàé
õýðýãëýã÷äèéí ýíãèéí õýðýãëýý áîëæ, òýäíèéã èíòåðíýò ð¿¿
õîøóóðàõàä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì.

2009 îíû õýâëýëèéí çàõ çýýëèéí îíöëîõ ¿çýãäýë íü ºäºð
òóòìûí ñîíèíóóä îíëàéíààð çàõèàëãà àâ÷, öàõèì õýëáýðýýð
óíøèã÷äûí ãàðò ºã뺺 á¿ð õ¿ð÷ ýõýëñýí ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä âýá ñàéòóóä îëíîîð áèé áîëæ, òºðºëæèí õºãæèõ
áîëîâ. ªíººäºð âýá ñàéòûí 10 ìÿíãà ãàðóé äîìàéí íýðèéí

4 Ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëýë ºíººäºð. Õýâëýëèéí õ¿ðýýëýí, ìîíèòîðíã., ÓÁ 2010. 4-ð òàë

- 142 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

á¿ðòãýãäñýíýýñ 160 ãàðóé âýá ñàéò òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéíà. Ýäãýýð òîãòìîë ¿éë àæèëëàãààòàé ñàéòóóä
íýãäýí, áîë Ìîíãîëûí ñàéòóóäûí õîëáîî, Ìîíãîëûí ñàéòóóäûí
àññîöèàöè ãýõ õî¸ð ÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàà ¿¿ñãýí
áàéãóóëààä áàéíà.

Øèíý õýðýãñëèéí ºíººãèéí áàéäàë
ªíººãèéí áàéäëûã ÿðèõäàà õýäýí ãîë îíöëîãèéã òîéìëîí
õýëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
Ìîíãîëä ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë æèë òóòìûí
ñóäàëãààãààð õýðýãëýã÷èä íü ºñ÷, ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýý
íü óëàì á¿ð òýëæ áàéíà. Îäîî Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä 20
ãàðóé, Óëààíáààòàð õîòîä 50-èàä, õºäºº îðîí íóòàãò 20 – èîä
áàéãóóëëàãà èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîëûí
õ¿í àìûí 70 îð÷èì õóâü íü èíòåðíýò àøèãëàæ áàéíà ãýñýí
ñóäàëãàà ãàð÷ýý. Õýðýãëýã÷èéí òîîã íàðèéí òîãòîîõ áîëîìæã¿é
áºãººä ºíººäºð äóðûí ãàçðààñ óòàñã¿é õîëáîëòîîð óõààëàã
ãàð óòàñ, íº¿òá¿¿ê, iPad çýðýã õýðýãñýë àøèãëàí õè÷íýýí
õýðýãëýã÷ ÷ºëººòýé õàíäàæ áàéãààã á¿ðòãýæ õýëýõ áîëîìæã¿é
þì. Òýãâýë õºäºº îðîí íóòàãò øèëýí êàáåëü òàâèãäàæ, õîòûí
ãýð õîðîîëëóóä ðóó ò¿ãýýëò íü îëîí õýëáýðýýð òýëñýýð
áàéãàà èíòåðíýò ¿éë÷èëãýý ºíººäºð õýðýãëýã÷äýý óëàì á¿ð
íýìýãä¿¿ëñýýð áàéíà. ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí
270 ãàðóé ñóìàíä øèëýí êàáåëü òàâèãä÷èõààä áàéãàà íü øèíý
ìýäýýëëèéí õýðýãñýë óëñ îðîí äàÿàð õýðýãëýã÷äýäýý õ¿ðýõ
ãàðö á¿ðýí íýýãäýýä áàéãààãèéí íîòîëãîî þì. Ãîë íü 2016
îí ãýõýä Ìîíãîë óëñûí á¿õ ñóì èíòåðíýòýä õîëáîãäîíî ãýñýí
òºëºâëºãºº áàéíà. Òýð öàãò “ààëçíû òîð” /www. ãýäýã óòãààð
Ñ.À./ Ìîíãîëûí äýëãýð óóäàì òàë íóòãèéã á¿õýëä íü õýðæ,
õýðýãëýã÷äèéí òîî òóéëäàà õ¿ðíý.
Èíãýæ õóðäàöòàé õºãæèæ áóé ìýäýýëëèéí øèíý
õýðýãñëèéã äàãààä èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é õºãæèë ÷
ýð÷èìæèæ, ýëåêòðîí õýâëýëèéí ººðèéí ãýõ äîòîîä á¿òýö
òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí áàéíà. ªíººäºð ìýäýýëëèéí øèíý

- 143 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

õýðýãñëèéí äîòîð ìîíãîë õýëýýð õýâëýí íèéòýëäýã 160 ãàðóé
ñàéò, 20 ãàðóé öàõèì ñîíèí, ñýòã¿¿ë ãàð÷ áàéíà. Òîìîîõîíä
òîîöîãääîã 30 ãàðóé ñîíèí öàõèì õóâèëáàðòàé áîëñîí áàéíà.
Ìýäýýæ “ñ¿ëæýýíèé ñýòã¿¿ë”5 ãýãääýã áëîã àñàð îëîí áîëñíûã
ýíä íýìæ õýëýõ õýðýãòýé. ̺í 30 ãàðóé òåëåâèçèéã èíòåðíýòýýð
¿çýõ áîëîìæòîé áîë 10 –ààä ðàäèîã èíòåðíýòýýð ñîíñîõ áîëæ,
á¿ð îíëàéí ðàäèî òåëåâèçèéí àíõíû îðîëäëîãóóä ÷ õèéãäýí,
íýã ¸ñíû öàõèì òåëå áîëîí ðàäèî ñóâãóóä ýõ ñóóðèà íýãýíò
òàâüæýý. Ò¿¿ãýýð÷ çîãñîõã¿é øèíý õýðýãñýë äýõ èíòåðíýò
ñýòã¿¿ëç¿éí äýä á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä
áèé áîëæ áàéãààãèéí õàìãèéí òîä æèøýý áîë äýýð äóðäñàí
Ìîíãîëûí ñàéòóóäûí õîëáîî, Ìîíãîëûí ñàéòóóäûí àññîöèàöè
þì.

Øèíý õýðýãñýë óëàìæëàëò õýâëýëèéí çàõ çýýëä
íºëººëæ, ò¿¿ãýýð÷ áàðàõã¿é òýäãýýðèéã óóñãàí íýãòãýõ,
çýðýãöýí îðøèõ øèíý ¿éë ÿâö àæèãëàãäàæ ýõýëëýý.
Òóõàéëáàë òîìîîõîí òîãòìîë õýâëýë¿¿ä îíëàéí õóâèëáàðòàé
áîëñíîîð çàðèìûíõ íü çàõèàëãà ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ
áàéíà. Æèøýý íü ªäðèéí ñîíèí 2009 îíîîñ ýëåêòðîí õýëáýðýýð
çàõèàëãà ÿâóóëàõ áîëñíîîð æèë á¿ð ýëåêòðîí ñîíèíûõ íü
çàõèàëãà ýð÷èìòýé ºñ÷ áàéãàà àæ. 2009 îíä 125 çàõèàëàã÷òàé
ýõýëñýí ýëåêòðîí õóâèëáàðûí çàõèàëãà íü 2010 îíä 968, 2011
îíä 2114, 2012 îíä 3300 áîëòîëîî ºñ÷ýý. Óíøèã÷èä õýâëýëèéí
îíëàéí õóâèëáàðûã çàõèàëààä çîãñîõã¿é öàõèì ñîíèíã íü
èõýýð óíøèæ áàéíà. Òóõàéëáàë news.mn ñàéò 100000 õîë
äàâñàí õàíäàëòààðàà òýðã¿¿ëäýã áîë “ªíººäºð” ñîíèíû âýá
ñàéò /mongolnews.mn/ ºäºðò òîãòìîë 30000 – 40000 õàíäàëòàé
áàéíà. Èíòåðíýòèéí ãîë õýðýãñýë áîëîõ ìýäýýëëèéí ñàéòóóä
ºäºðò äóíäæààð 15000 – 30000 õàíäàëòòàé áàéäàã íü ò¿¿íèé
õýðýãëýý õýð ºíäºð áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.

̺í ìýäýýëëèéí ñàéòóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ýð÷èìæèõýä
ñîíãóóëüòàé õîëáîîòîé áàñ íýã ïàðàäîêñ íºëºº ýåðãýýð
íºëººëñíèéã õýëýõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é áèç ýý. Ñîíãóóëèéí

5 Á.Áîëä – Ýðäýíý “Èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿é”., ÓÁ. 2009., 92-ð òàë

- 144 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

òóõàé õóóëèàð óëàìæëàëò õýâëýëýýð õèéõ ñóðòàë÷èëãààã

õÿçãààðëàñàí íü ìýäýýëëèéí ñàéòóóäàä ýíý áîëîìæèéã

àøèãëàí ñîíãóóëèéí õÿçãààðã¿é èë äàëä ñóðòàë÷èëãààãààð

àñàð èõ àøèã îðëîãî îëîõ ¿¿ä õààëãà íýýãäñýí þì. Ñàéòóóä

òýðõ¿¿ îðëîãîîðîî áàãàã¿é õóðèìòëàë áèé áîëãîîä çîãñîõã¿é

íýãýíò èðæ áóé ãýðýëò èðýýä¿é íü ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýëä ñàíàà

çîâîõ àñóóäëûã àðèëãàæ, çàðëàãà áàãà àøèã èõòýé õýâëýëèéí

áèçíåñèéí øèíý çàõ çýýë õºãæèæ ýõýëëýý.

Øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ðåäàêö,

ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóõàé øèíý øèíý îéëãîëòóóä ÷ áèé

áîëîâ. ¯¿íèé õàìãèéí òîä æèøýý áîë îíëàéí ðåäàêö, ò¿¿íä

àæèëëàãñàä ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóõàé îéëãîëò þì.

Îíëàéí ðåäàêö áóþó òîâ÷õîíäîî óëàìæëàëò õýâëýëèéí

ðåäàêö øèã íýã îôôèñò öóãëààä àæèëëàõ /îôôëàéí/ áèø,

ãàãöõ¿¿ ñ¿ëæýýãýýð õààíààñ ÷ íýãäýýä /îíëàéí/ àæèëëààä

áàéõ øèíý õýðýãñëèéí îð÷èí ¿åèéí ðåäàêöèóäûí ýõ òàâèãäààä

áàéíà. Ñóäëàà÷èä óãòàà îíëàéí ñýòã¿¿ëç¿éí îð÷íûã íýã òîì

ìýäýýëëèéí ðåäàêö ãýæ ¿çýõ áîëñîí áºãººä ò¿¿íä ìýäýýëýë

ìàòåðèàëàà áàéðøóóëæ áàéãàà õýí á¿õýí òýð ðåäàêöèéí

îíëàéí àæèëòàí ãýæ ¿çýõ áîëæýý.

Ãýõäýý òýð í¿ñýð òîì ðåäàêöè äîòîð áèå äààñàí îëîí

ðåäàêö îðøèæ, òºðºë á¿ðèéí ïîðòàë áîëîí âýá ñàéò, áëîã

çýðãýýð ¿é ò¿ìýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîâ. Òýäíèéã

äîìàéí âýá õàÿãààð íü ë ÿëãà÷èõàæ áîëíî. Ìàíàéä ºíººäºð

ºäºðò õè÷íýýí øèíý îíëàéí ðåäàêö ¿¿ñ÷ áàéãààã òîîöîîëîõ

àðãàã¿é þì.

Åð íü îíëàéí ðåäàêöèéã ðåäàêòîð, ìåäèàìåí õî¸ð ë

çîõèîí áàéãóóëààä àâààä ÿâ÷èõàæ áîëäîã áàéíà. /www.

mongolnews.mn ñàéòûã ãýõýä ë õî¸ð ïðîãðàììèñò ë õàðèóöàæ

áàéíà/. Ãýõäýý ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õºãæëèéã äàãààä îíëàéí

õýâëýëèéí àæèëòàí /mediaman/ íü á¿ð òºðºëæèí ìýðãýøèõ

õàíäëàãà ÷ òîãòëîî. Òîäðóóëáàë, ìåäèàìåí áîëîõ ìýäýýëëèéã

àíãèëàã÷, õóóëáàðëàã÷, äàõèí áîëîâñðóóëàã÷ ¿¿ðýã á¿õèé øèíý

ìýðãýæèëòí¿¿ä áèé áîëæ áàéíà. Òýä “…¿éë ÿâäàë, áàðèìò

- 145 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

àñóóäëûã ñóðâàëæèëäàã, ýõ ñóðâàëæèéã ¿íäýñëýí ìýäýýëëèéã
“á¿òýýäýã”, ñýòã¿¿ë÷èéí áóñ, õàðèí ìýäýýëëèéí ñàí íººöèéã
á¿ðä¿¿ëýã÷, ýðýìáýëýã÷, àíãèëàã÷ ¿¿ðýã á¿õèé ìýðãýæèëòýí”6
þì.

Òîìîîõîí ñàéòóóä ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë÷äèéí çýðýãöýý
áëîã, TWITTER, FACEBOOK – çýðýã îëîí íèéòèéí ñ¿ëæýýíèé
õýðýãñë¿¿äèéã ººðñäèéí õóóäñàíä õîëáîõ áîëñíîîð æèðèéí
èðãýäèéã õàìðóóëñàí ñàéí äóðûí îëîí òîîíû “ñóðâàëæëàã÷” /
ìíîãî÷èñëåííîñòü “êîððåñïîíäåíòîâ”/ [7] -òàé online ðåäàêö
áîëîí õóâèð÷ áàéíà.

Øèíý õýðýãñýë ºíººäºð Ìîíãîëûí èðãýíèé
ñýòã¿¿ëç¿éí õàìãèéí øèíýëýã áºãººä èë òîä ÷ºëººò èíäýð
áîëæ õóâèðëàà. Ýíý óòãààðàà èíòåðíýò Ìîíãîëûí èðãýíèé
ñýòã¿¿ëç¿éí õºãæèëä øèíý ººäðºã èðýýä¿éã àâ÷ èðýâ.
Ìàíàé öàõèì õýâëýë¿¿ä ºíººäºð áëîã, íèéãìèéí ñ¿ëæýýíèé
õýëáýð¿¿ä, õóâü õ¿íèé ñàéò çýðãèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà òàòàí
îðîëöóóëæ èðãýí, õóâü õ¿íèé îðîëöîîã èëò ºñãºæ, èðãýíèé
ñýòã¿¿ëç¿éã èõýýð äýìæèõ áîëëîî. ͺ㺺 òàëààñ èðãýä ÷ áëîã,
ôýéñá¿¿ê õóóäñóóäààðàà äàìæèí îíëàéí ìýäýýëëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä øóóä îðîëöîæ, íýã ¸ñíû îðîëöîîíû ñýòã¿¿ëç¿é
/participatory journalism/ ýð÷òýé õºãæèæ áàéíà.

Öàõèì åðòºíö ºíººäºð õýâëýí íèéòëýõ ÷ºëººò òàëáàð
áîëæ óëàìæëàëò õýâëýë ìýäýýëëèéí ñýòã¿¿ë÷äèéã ÷ áè÷âýð
íèéòëýëýý øèíý õýðýãñýëä áàéðëóóëæ, áðýíä áèé áîëãîõ
õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà8. Èíòåðíýò ºíººäºð ýíý óòãààðàà
ñýòã¿¿ë÷äèéí ÿìàð íýã ðåäàêö, õýâëýëèéí áàéãóóëëàãààñ õàðààò
áóñààð ÷ºëººòýé õýâëýí íèéòëýõ òàëáàð áîëñîí áàéíà.

ªíººãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä
Àëèâàà õºãæèë ÿìàãò äàðäàí áàéäàãã¿é, ÿìàðâàà øàëãóóð
ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ áîëäîã íü æàì þì. Øèíý

6 Á.Áîëä-Ýðäýíý “Íèéãìèéí ìýäýýëýë õàðèëöààíû “õóâüñëûí îíîë”” ºã¿¿ëýë., ÌÓÈÑ-èéí
Ñýòã¿¿ëç¿é ÝØ-íèé áè÷èã., 2012. ¹13/380. 31-ð òàë

7 Àðòóð Âåëüô Óäîâëåòâîðåíèå ñîöèàëüíîãî âëå÷åíèÿ. Æóðíàë "Êîììåðñàíòú Äåíüãè", ¹40
(697), 13.10.2008., http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1038254.

8 “Õýâëýë ìýäýýëëèéí õóóëü” öóâðàë ãàðûí àâëàãà. 2010. 97-ð òàë

- 146 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä ºíººäºð Ìîíãîëûí íºõöºëä õî¸ð ãîë
àñóóäàë òóëãàìäààä áàéíà.

Íýãä, Õóóëü ýðõç¿éí îð÷íû øèíý÷ëýëèéí àñóóäàë
ìàðãààí ¿¿ñãýæ áàéíà.

Øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé øóóä õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí øèíæòýé õî¸ð áàðèìò áè÷èã îäîîãîîð ãàðààä
áàéíà.

1. Òîîí êîíòåíòûí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèöóóëàëòûí
åðºíõèé íºõöºë øààðäëàãà

2. Ñàéòóóä äàõü ñýòãýãäëèéí õàðèöëààã çîõèöóóëàõ
æóðàì

Ãýòýë ýíý õî¸ð áàðèìò áè÷èã íü çºð÷èë ìàðãààí äàãóóëñààð
áàéíà. Ãîë íü ¸ñ áóñ ¿éëäýë õàíäëàãûã àðèëãàõ çîðèëãîòîé ãýõ
ñýòãýãäëèéã çîõèöóóëàõ îðîëäëîãî, IP õàÿãèéã èë áîëãîõ ãýñýí íü
ýñðýãýýðýý õ¿íèé ¿çýë áîäîëòîé áàéõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ
ýðõ ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí, öààøëààä èðãýäèéã öàãäàí õÿíàõ
ãýñýí òºðèéí äàëä ñîíèðõîë äàãóóëæ áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýëä
ºðòñººð áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü ø¿¿ìæëýã÷äèéí õýëýýä áàéãàà
“èðãýäèéí àþóëã¿é áàéäàë, ýðõ ÷ºëººíä õàëòàé áîëîõ, óëìààð
ñýòãýãäëèéí õàðèóöëàãûã âýá, ñàéòóóä õ¿ëýýõ ó÷èð èðãýíèé
àþóëã¿é áàéäëûí õàðèóöëàãûã äàâõàð ¿¿ð÷, ýõ ñóðâàëæàà
èë÷ëýõ, ÷ºëººòýé ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã õààí áîîãäóóëàõ îëîí
ñºðºã ¿ð äàãàâðûã àâ÷ðàõ” ýðñäýë áîäèò ç¿éë áîë÷èõîîä áàéíà.

Õî¸ð äàõü òóëãàìäñàí àñóóäàë íü, Õýâëýëèéí ýðõ
÷ºëºº, õàðààò áóñ áàéäàë àëäàãäàæ áàéíà.

Ýíä íýãä, ñýòãýãäëèéã çîõèöóóëàõ íýðèéäëýýð
õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, öààøëààä èðãýíèé ¿ã õýëýõ, ¿çýë áîäëîî
èëýðõèéëýõ ¿íäñýí ýðõýä õàëäàí äàðààõ çààëòóóäûã øóóä
çºð÷èõ áîëëîî. 2013 îíû I ñàðûí 05-íû ºäºð õóðàëäñàí
Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð “Öàõèì õóóäàñ äàõü ñýòãýãäëèéí
íýãäñýí ñèñòåì”-èéí òóõàé òîãòîîë ãàðãàñàí. Èíãýýä 4 ñàðààñ
Ñýòãýãäýëèéí íýãäñýí ñèñòåì àæèëëóóëæ ýõýëëýý. Óã íü øèíý
õýðýãñýë õºãæñíººð èðãýäèéí ¿ã õýëýõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ
ýðõ ÷ºëºº áîäèò ¿çýãäýë áîëæ, ÕÌÕ-¿¿ä èë òîä áàéäàë, îëîí

- 147 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

óðãàëü÷ ¿çëèéí èíäýð áîëîõ ºðãºí áîëîìæ íýýãäýýä áàéñàí.
Õî¸ðò, ñàéòóóäûã àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëýõèéã øààðäàõ

áîëëîî. Òóõàéëáàë, Õàðèëöàà Õîëáîîíû Çîõèöóóëàõ Õîðîîíû
áîëîí Ìîíãîëûí Ñàéòóóäûí Àññîöèàöèéí “Õàìòðàí àæèëëàõ
ñàíàìæ áè÷èã” – ò çààñàí áàéíà.

Ìîíãîëä Èíòåðíýòèéã ÿëàíãóÿà, ñàéòóóäûã ìýäýýëëèéí
õýðýãñýë õýìýýí á¿ðòãýõ õóóëü ýðõç¿éí ¿íäýñëýë õàðààõàí
áàéõã¿é áàéíà. Èíãýæ á¿ðòãýõ ÷ óòãàã¿é ç¿éë þì. ßëàíãóÿà
ͯÁ-ûí ¯çýë ñàíààíû òóñãàé èëòãýã÷èéí 2005 îíä ãàðãàñàí
Õàìòàðñàí òóíõàãëàëä “Èíòåðíýò ¿éë÷èëãýýíèé íèéë¿¿ëýëò,
öàõèì õóóäàñ, áëîã áóþó ìýäýýëýë ò¿ãýýëòèéí îíëàéí ñèñòåì,
ò¿¿í÷ëýí Èíòåðíýò ºðãºí íýâòð¿¿ëýã àæèëëóóëàõûí òóëä
á¿ðòã¿¿ëýõ, òºðèéí àëèâàà áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë àâàõ
¸ñã¿é”9 ãýýä çàà÷èõñàí áàéäàã.

Ãóðàâò, ªíººäºð ìýäýýëëèéí ñàéòóóäûí 80 îð÷èì õóâü
íü ñ¿ëæýýíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã íýã ë áàéãóóëëàãàä äîìàéí
íýðèéí á¿ðòãýëòýé áàéíà. Ýíý íü õàðààò áóñ áàéäàëä ñºð㺺ð
íºëººëíº. Òîâ÷õîíäîî ¿¿ãýýð äàìæèí õÿíàëò /öåíçóð/ òàâèõ
á¿ðýí áîëîìæòîé.

Öààøäûí õàíäëàãà
- Äýëõèé äàõèíû ñýòã¿¿ë ç¿éí õºãæëèéã òîäîðõîéëæ áóé
äàÿàð÷ëàë, ýñ îëîí íèéòæèëò, òºâëºðºë, èæèëñýõ ¿éë ÿâö
ìàíàéä øèíý õýðýãñëýëèéí íºëººí äîð óëàì á¿ð ýð÷èìæèõ
õàíäëàãàòàé áàéíà.
- Ìîíãîëä èíòåðíýò õýðýãëýý îéðûí ¿åä ýð÷èìæèæ
ò¿¿íèéã äàãààä øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýý õîò
õºäºº ÿëãàëã¿é óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýõ áîëíî. Ýíý áîë
óëàìæëàëò õýâëýë¿¿äèéã öàõèì ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëæ,
óëàìæëàëò õýâëýëýýñ öàõèì õýâëýëä øèëæèõ ¿éë ÿâö òóéëäàà
õ¿ðýõ íü çàéëøã¿é.
- Ìàíàé èíòåðíýò ñýòã¿¿ëç¿éí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí
ìýðãýæèëòíèé òàëààðõ øèíý îéëãîëòóóä æèíõýíý óòãààðàà
òºëºâøèæ, îíëàéí ðåäàêöèóä áèé áîëñíîîð øèíý õýðýãñëèéã

9 http://likeit.mn/news/id/2064

- 148 -

Сэтгүүл зүйн шүүмж, судлалын эмхэтгэл

ò¿øèãëýñýí “èðýýä¿éí ñýòã¿¿ëç¿é” õºãæèõ öàã îéðõîí èðýýä
áàéíà.

- Èðýýä¿éí ñýòã¿¿ëç¿é ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ òºäèé
áèø õàéëòûí ñèñòåì, ýðãýõ õîëáîî, îíëàéí ºâºðìºö îð÷èí
äàõü õàðèëöààíû øèíý õàíäëàãà, êèáåð åðòºíöèéí øèíý ñî¸ë
òýðã¿¿òíýýð õ¿÷ ò¿ðñýí ìýäýýëýë õàðèëöààíû òîì òàëáàð áîëæ
õóâèðàõ íü íýãýíò òîäîðõîé áîëæýý. Äèæèòàë õóâüñãàëûí ¿ð
ä¿íä òóéëäàà õ¿ðýõ õàðèëöààíû ýíý øàòàíä áîäèò áàéäàë,
æèíõýíý áîäèò åðòºíö ãýæ áèäíèé ýðãýí òîéðíû ¿çýãäýõ áàéäàë
áóñ øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä áàãòñàí ãèïåð òåêñò þì ãýñýí
¿çýë ñàíàà ýíãèéí ¿íýí áîëîõ áîëíî.

įÃÍÝËÒ
Ýöýñò íü ä¿ãíýâýë, øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýë Ìîíãîëûí
ñýòã¿¿ëç¿é äýõ ÎÍÌ-èéí íºëºº á¿õèé õ¿÷èðõýã õýðýãñýë áîëæ,
óëàìæëàëò õýâëýë ìýäýýëëèéã öàõèì õýâëýëòýé íýãäýí õºãæèõ
äýëõèéí ÷èã õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëæ, óëìààð äèæèòàë õóâüñãàëûí
äàâàëãààã íýâòð¿¿ëýã÷ íýã ãîë ñóâàã áîëæ áàéíà.
Øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õºãæëèéí 20-èîäõîí æèëèéí
õóãàöààíä Ìîíãîëä öàõèì õýâëýëèéí øèíý çàõ çýýë áèé áîëæ,
èíòåðíýò ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí äîòîîä á¿òýö òîãòîëöîî
á¿ðýëäýæ, ¿ð ä¿íä íü öàõèì õýâëýë¿¿ä óëàì á¿ð òºðºëæèí
õºãæèæ áàéíà. Ìýäýýæ õºãæèëä àñóóäàë òóëãàð÷, çîõèîã÷èéí
ýðõèéí àñóóäàë õºíäºãäºæ, ¿çýë áîäëûí ¿ë íèéöýë, ñýòãýãäýë
çýðãýýñ ¿¿äýëòýé õóóëü æóðàìä õàðøëàõ çºð÷èë ¿¿ñ÷, ò¿¿íèéã
çîõèöóóëàõ ãýñýí õàòóó îðîëäëîãóóä ãàðàõ áîëëîî. ¯¿íèéã
äàãààä øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä õÿíàëò òàâèõ ãýñýí ç¿é áóñ
õàíäëàãà ãàðàõ áîëæ, õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, èðãýäèéí ¿ã õýëýõ,
¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ ýðõèéí àñóóäàë õºíäºãäºæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ øèíý ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àìæèëò, àñóóäëààð
ä¿¿ðýí ò¿¿õýí òîäîðõîé ¿å øàòûã òóóëñààð òóóøòàé
õºãæëèéíõºº çàìä îðîõ õàíäëàãà íýãýíò á¿ðäýýä áàéíà.

- 149 -

Ñýòã¿¿ë ç¿éí òóõàé...

ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ØÈÍÝ ÕÝÐÝÃÑÝË
áà

×ÀÍÀÐÒÀÉ ÑÝÒï¯ËǯÉ

Íýã. Ñýäýâò õîëáîãäîõ çàðèì àñóóäëûã òîäîòãîõ íü

1. ×àíàðòàé ñýòã¿¿ëç¿éí òóõàé

Quality journalism áóþó ÷àíàðòàé ñýòã¿¿ëç¿é ãýäýã íü
ñýòã¿¿ëç¿éí íýã ¿íäñýí îéëãîëò áºãººä îð÷èí ¿åä ìýðãýæëèéí
ñýòã¿¿ëç¿éí ¿íýëýìæèéã èëýðõèéëäýã îéëãîëò áîëîí òºëºâøñºí
áàéíà.

Âýáñòåðèéí ìýäýýëýë, õàðèëöààíû òàéëáàð òîëü

áè÷èãò “Ñýòã¿¿ë ç¿é áîë ìýäýý, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ,

áîëîâñðóóëàõ, íèéòëýõ, íýâòð¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì”

ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ ìýäýý ìýäýýëýë öóãëóóëàõ,

áîëîâñðóóëàõ, íèéòëýõ íýâòð¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿õ

ò¿âøèíä “÷àíàð” – ûã ÷óõàë÷èëæ, ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýõ òóõàé îéëãîëò áèé áîëæ áàéíà. Ýíäýýñ ÷àíàðûí

õýä õýäýí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ÷ ãàð÷ èðíý. Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

íýã ãîë ç¿éëòýé õîëáîãääîã. Òýð íü ñýòã¿¿ëç¿éí ìýäýýëýë.

Ñýòã¿¿ëç¿éí ìýäýýëýë íü ººðèéí ãýñýí ìýðãýæëèéí

àðãàç¿é, óð ÷àäâàðààð ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëýë

áàéíà ãýæ ¿çäýã.

Òýãýõýýð ÷àíàðûí äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãàð÷

èðæ áàéíà. ¯¿íä:

Íýãä, ñýòã¿¿ë÷èéí öóãëóóëñàí ìýäýýëýë óíøèã÷äûí

õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ ýñýõýýñ øàëòãààëíà.

Õî¸ðò, ñýòã¿¿ë÷èéí áýëòãýñýí

ìýäýýëëýý ¿íýí áîäèòîé ýñýõèéã

ñýòã¿¿ëç¿éí òîäîðõîé ø¿¿ëò¿¿ðýýð øàëãàæ,

áàòàëãààæóóëàí áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

- 150 -