Ерназарова З.Ш. Грамматика. Жаттығулар жинағы

З.Ш. ЕРНАЗАРОВА, З.Қ. АХМЕТЖАНОВА ГРАММАТИКА ҚАЗАҚ ТІЛІ Сборник упражнений для школьников общеобразовательной школы с русским языком обучения «Bilimsema» баспасы Алматы, 2020

Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Қасым филология ғылымдарының кандидаты С.Құлманов Ерназарова З.Ш., Ахметжанова З.Қ. Грамматика. Қазақ тілі. Сборник упражнений для школьников общеобразовательной школы. 2-издание. – Алматы: «Bilimsema» баспасы, 2020. – 160 бет. ISВN 000-000-000-0 ББК 000 Г 00 Е 00 ББК 000 ISВN 000-000-000-0 © Ерназарова З.Ш., Ахметжанова З.Қ,. 2020 © Алматы, 2020

3 КІРІСПЕ Ұсынылып отырған «Жаттығулар жинағы» қазақ тілінің грамматикалық құрылысын анықтайтын негізгі тақырыптарды қамтиды. Олар – жалғау түрлері (жіктік, тәуелдік, септік) шақ түрлері, көмекші сөздер, тұйық етістік, есімше, көсемше, етіс, «де», «бол» көмекші етістіктері, модальділік түрлері, сұраулы сөйлем түрлері. Сөз таптары атауыштық мағынамен байланысты анықталатындықтан, жеке тақырып ретінде қарастырылмады. Есімдік, сан есім, үстеу сияқты сөз таптары жалғау түрлері, шақ түрлерімен байланыста алынды. Қазақ тілі бойынша оқулық түрлері өте көп болғанымен, «Жаттығулар жинағында» қамтылған лексика белгілі бір оқулықтың негізінде іріктелген жоқ. Ұсынылып отырған оқу құралы оқу үдерісінде қолданылып жүрген оқулықтардың мазмұнын қайталауды мақсат етпейді. Өйткені жаңартылған бағдарлама мазмұнында тілдік бағдар компонентінде берілетін лингвистикалық білім әр сынып сайын қайталанып, толығып отырады. «Жаттығулар жинағы» оқушының қазақ тілінің грамматикалық құрылымы туралы тілдік білімін жетілдіріп, лексика, грамматикалық дағдыларын дамытуды көздейді. Аталған мақсатқа сай оқу құралы мазмұны 2017 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен лексика-грамматикалық минимумға негізделді. Оқу құралында әрбір грамматикалық формалардың қызметі мен ерекшеліктері кестеде аударма түрінде берілді. Қазақ және орыс тілдеріндегі баламалар оқушының екі тілдің грамматикалық құрылымын салыстыра отырып,меңгеруіне көмектеседі. «Жаттығулар жинағында» есімше, тұйық етістік, көсемше, етістің, «де», «бол» көмекші етістіктерінің жаңа қызметтері, кейбір қолданыс ерекшеліктері нақтыланып, тапсырмалар жүйесінде берілді. Оқу құралында модальділік түрлері арнайы тақырып ретінде ұсынылып отыр. Жаттығулар жүйесі қарапайым тапсырмалардан басталып, тіл үйренушінің сөйлеу іскерлігін қалыптастыратын коммуникативті жаттығулармен аяқталады. Үлгі-кесте бойынша жасалатын жаттығулар мен трансформациялық жаттығулар оқушының сөйлеу іскерлігін дамытуды көздейді. Қазақ тілі оқулықтарында грамматика бойынша жаттығу түрлері берілгенімен, тілдік дағдыларды қалыптастыруда жеткіліксіз болып жатады. «Жаттығулар жинағы» осы қажеттілікке жауап береді деп ойлаймыз. Авторлар

4 Жіктік жалғау Личные окончания меняются по лицам I лицо (мен, біз) имеет следующие окончания Мен Я Біз (мы) Мы оқушы +мын ученик оқушы+мыз ... ученики дәрігер +мін врач дәрігер+міз ... врачи гимназиядан +мын из гимназии гимназиядан +быз ...из гимназии онда +мын мне (я) десять лет онда+мыз нам десять лет жеңімпаз +бын чемпион жеңімпаз +быз мы чемпионы ұшқыш +пын летчик ұшқыш +пыз ... летчики студент +пін студент студент+піз ... студенты мектепте +мін в школе мектепте +міз в школе Сұраулы түрі: – Сен нешедесің? – Мен ондамын? – Біз мұражайдамыз ба? – Иә, біз мұражайдамыз. Болымсыз түрі: – Мен студент емес+пін. – Мен онда емес+пін. – Біз мұражайда емес+піз. 1. -мын/-мін после гласных и сонорных согласных звуков 2. -бын/-бін после [ж] и [з] в І лице множественного числа после сонорного звука н прибавляется окончание -быз/-біз 3. -пын/-пін после глухих или чередуюшихся согласных (б-п; г-к; д-т) ЖІКТІК ЖАЛҒАУ (личное окончание)

5 1. Жіктік жалғауын жалғаңдар. 1. Мен оқушы...... . – Сіз кімсіз? – Мен аспаз...... . 2. Мен онда...... . Ал сіз нешедесіз? – Мен қырықта...... . 3. Біз №18-гимназиядан...... . – Ал сіздер ше? – Біз №36 мектептен...... . 4. Мен сіздерден кіші...... . Ал сіз ше? – біз сенен үлкен...... . 5. Мен орыс...... . Ал сіз ше? – Мен американдық...... . 6. Мен шахматшы...... . Ал сіз ше? – Мен суретші...... . 7. Мен түрік...... . Ал сіз ше? – Мен кәріс...... . 8. Мен кенші...... . Ал сен ше? – Мен геолог... . 9. Мен эколог...... . Ал сіз ше? – Мен жазушы...... . 2. Жіктік жалғауын жалғаңдар. 1.Біз спортшылар...... . Ал сендер ше? – Біз бишілер...... . 2.Біз алматылық...... . Ал сіздер ше? – Біз қостанайлық...... . 3.Біз астаналықтар...... . Ал сендер ше? – Біз павлодарлық...... . 4.Біз олимпиадашылар... . Ал сіздер ше? – Біз дәрігерлер...... . 5.Біз Семейден...... . Ал сендер ше? – Біз Балқаштан...... . 6.Мен он бірде...... . Ал сен ше? – Мен он сегізде...... . 7.Мен он алтыда..... . Ал сіз неше жастасыз? – Мен отыз төртте...... . 3. Берілген сөздерді тиісті орындарға қойыңдар. үлкен, қазақ, жұмыста, сабақта, қырғыз, шахтер, дос, туыс,үй. 1. Мен ....................мін. 2. Біз .....................міз. 3. Мен ....................мын. 4. Біз .....................мыз. 5. Мен ....................пын. 6. Біз .....................мыз. 7. Мен ....................бын. 8. Біз .....................мыз. Жіктік жалғау II лицо (сен, сендер, сіз, сіздер) имеет следующие окончания Сен (ты) Ты (сен) Сендер (вы) Вы (сендер) Оқушы+сың ученик оқушысыңдар ученики суретші+сің художник суретші+сіңдер художники

6 дәрігер+сің врач дәрігер+сіңдер врачи қырықта+сың Тебе (ты) сорок лет қырықта+сыңдар Вам сорок лет Атырау+дан+ сың из Атырау Атыраудан+сыңдар из Атырау Қайда+сың? где ты? қайдасыңдар? где вы? Сіз (вы) Вы (сіз) Сіздер (вы) Вы (сіздер) Оқушы+сыз ученик оқушы+сыздар ученики дәрігер+сіз врач дәрігер+сіздер врачи отызда+сыз вам тридцать лет отызда+сыздар вам тридцать лет үлкен+сіз старше үлкен+сіздер старше білімді+сіз образованный білімді+сіздер образованные қайда+сыз? где вы? қайда+сыздар? где вы ? кім+сіз? вы кто? кімсіздер? вы кто? қайдан+сыз? откуда вы? қайдан+сыздар? откуда вы? қалай+сыз? как вы? қалай+сыздар как вы? Сұраулы түрі: – Сен студентсің бе? – Жоқ, мен оқушымын. – Сіз Атыраудансыз ба? – Иә, мен Атырауданмын. Болымсыз түрі: – Сіз студент емес+сіз. – Сен спортшы емес+сің. – Сендер мұражайда емес+сіңдер. 4. Тиісті жалғауды қойыңдар. 1. Сен Астанадан...... ба? – Жоқ, мен Атыраудан...... . 2. Сіз Қарағандыдан...... ба? – Иә, Қарағандыдан...... . 3. Сіз жиырма тоғызда...... ба? – Жоқ, жиырма жетіде...... . 4. Сіз кәріс...... бе? – Иә, кәріс...... . 5. Сен кәсіпкер... бе? – Жоқ, мен кәсіпкер емес...... . 6. Сіз тіс дәрігері...... бе? – Иә, тіс дәрігері...... . 7. Сіз қостанайлық...... ба? – Жоқ, мен қостанайлық емес..... . 8. Сіздер құрылысшы...... . ма? – Иә, біз құрылысшы...... .

7 5. Тиісті есімдіктерді қойыңдар. 1. ................ археологтарсыздар ма? – Жоқ, біз оқытушы...... . 2. ................ домбырашысыңдар ма? – Жоқ, біз бишілер..... . 3. ................. біргесіздер ме? – Иә, біз бірге...... . 4. ................... Украинадансың ба? – Жоқ, біз Украинадан емес...... . 5. .................. американдықсыз ба? – Иә, біз американдық...... . 6. ................... қазір қайдасың? – Мен Нұр-Сұлтаннан...... . 7. .................... қазір қайдасыз? – Мен кітапханада....... . 6. Дұрысын таңда:-сың ба? -сің бе? -сыз ба? -сіз бе? 1. Сен он екіде... бе? – Иә, биыл он екідемін. 2. Сіз Атыраудан... ба? – Жоқ, мен Ақтөбеденмін. 3. Сіз инженер... бе? – Иә, мен инженермін. 4. Сіз балмұздақты жақсы көре... бе? – Жоқ, жақсы көрмеймін. 5. Сіз мұғалім... бе? – Мен қазір университетте оқып жатыр... . 7. Тиісті форманы жазыңдар. 1) -сың ба/-сің бе? 2) -сыз ба/-сіз бе? Сен пойызда.......... Сіз студент............ Сен ұшақта............ Сіз заңгер............. Сен бөлмеде........... Сіз есепші............. Сіз ата-ана............. 3) -мын ба/-мін бе? 4) -бын ба/-бін бе? Мен әдемі............. Мен қырғыз............. Мен жалқау........... Мен жеңімпаз........... Мен ақылды........... Мен өнерпаз.............. Мен шебер.............. 5) -пын ба/-пін бе? Мен Қайрат................. Мен қазақстандық........ Мен ресейлік................ 8. Жіктік жалғауын жалғаңдар. ма/ме, ба/бе, па/пе шылауларын пайдаланып, сұраулы сөйлемдерді аяқтаңдар. Үлгі: Бұл асхана ...? - Бұл асхана ма? 1. Сен спортшы ...? 2. Сіз тілшісіз ...?

8 3. Сіз дәрігер ... ...? 4. Сен кітапханада .... ...? 5. Сіз футболшы .... ....? 6. Мен сыныптас ... ....? 7. Сіз мұғалім .... ...? 8. Сіз музыка тыңдайсыз ... .. .? 9. Сен би билейсің ... ...? 10. Мен ән айтамын ... ...? 9. Тиісті қосымшаны қойыңдар. 1-сұхбат – Сәлем, Асқар! – Сәлем, Алма! – Қалайсың? Жақсы...... ба? – Жақсы. Өзің ше? – Жаман емеспін. Рақмет. 2-сұхбат – Сәлемет...... бе, Асқар Жұманұлы! – Сәлемет...... бе, Әлима Сүлейменқызы! Халіңіз қалай? – Құдайға шүкір! Жақсы. Өзіңіз қалай......? – Өте жақсы. Рақмет. 10. -сің/-сың, -сіз/-сыз қосымшаларын пайдаланып, сұраулы сөйлем құрыңдар. 1. (Сіз кәсіпкер....... бе?) ......................................................................... 2. (Сен он екіде....... бе?) ........................................................................ 3. (Ол белгілі актер ....ме?) ..................................................................... 4. (Сен сабақта..... ба?) ........................................................................... 5. (Сен алматылық..... ба ?) ..................................................................... 6.(Сен үйде....... бе?) ................................................................................ Жіктік жалғау ІII лицо (ол, олар) не имеет окончания Ол (бұл, мынау) Он, она (это, этот, тот) Олар (бұлар, мыналар) Они (эти, те) Оқушы ученик оқушылар ученики Дәрігер врач дәрігерлер врачи қырықта ему (ей) 40 лет қырықта им сорок Алматыдан из Алматы Алматыдан из Алматы Алматыда в Алматы Алматыда в Алматы қайда? где он? қайда? где они? Бұл кім? Бұл не? кто он? что это? Олар кімдер? Олар нелер? Кто они? Что это?

9 11. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Бұл кім? – Ол – ұшқыш. .................................................................................................................... 2. Бұл не? – Бұл – журнал. .................................................................................................................... 3. Оның ағасы қайда? – Оның ағасы Алматыда. .................................................................................................................... 4. Марат қайдан? – Ол Қызылордадан. .................................................................................................................... 5. Ол нешеде? – Ол қырық жетіде. .................................................................................................................... 12. Сөйлем құрастырыңдар 1. (мен/он бір) Мен он бірдемін. 2. (ол/жиырмада) ..................................................................................... 3. (мен/үйде) ............................................................................................ 4. (сіз/жұмыста) ...................................................................................... 5. (бұл/өте жақсы/мектеп) ...................................................................... 6. (тамақ/дәмді)........................................................................................ 7. (үй/үлкен/кең) ...................................................................................... 8. (сабақ/қиын) ........................................................................................ 9. (ол/білімді адам) .................................................................................. 10. (сен/үйде) ............................................................................................ 13. Сын есімдерді қоршап белгіле. Ақылды еңбекқор қара құрметті дәстүр жалқау шашу таныс қамқор ұзын әдепті сары 14. Сөйлемдерді жоғарыда берілген сын есімдермен толықтыр. 1. Мұрат үйде ата –анасына көмектеседі. Үй тазалайды, қарындасын ойнатады, дүкенге барады. Ол – ------------------------- бала. 2. Дария сабақты жақсы оқиды. Ол – ------------------------ оқушы. Ол ------------------------ шашты, --------------------- бойлы қыз. 3. Бақшада бақбақ өседі. Ол ---------------------------------- түсті гүл. 4. Менің атамды ауылда бәрі сыйлайды. Ол ...................... ақсақал.

10 5. ---------------------- бала үлкендермен, таныс адамдармен үнемі амандасады. 6. Баян інісі мен сіңлісіне қарайды, оларды ойнатады. Ол ------------------- апа. 7. Еркін үй тапсырмасын жиі орындамайды. Ол ----------------- оқушы. 15. Сөйлемдерді болымды не болымсыз түрде жазыңдар. 1. Қазір/Алматы/Қазақстанның астанасы. Қазір Алматы Қазақстанның астанасы емес. 2. Мен/қазір/сабақта ................................................................................ 3. Мен/қазір/он тоғызда .......................................................................... 4. Бүгін күн/суық ..................................................................................... 5. Мадрид/Италияның астанасы ............................................................ 6. Менің/көзім/үлкен ............................................................................... 7. Астана/жаңа/қала ................................................................................. 8. Арал теңізі/Арқада ............................................................................... 16. Үлгі бойынша жазыңдар. Үлгі: – Мынау көне кітап па? – Жоқ, бұл көне кітап емес. 1. – Мынау арзан сағат па? – Жоқ, ........................................................... 2. – Мынау ұзын қарындаш па? – Жоқ, ................................................... 3. – Мынау үлкен үй ме? – Жоқ, .............................................................. 4. – Мынау жаңа машина ма? – Жоқ, ...................................................... 5. – Мынау үлкен кітап па? – Жоқ, .............................................................. 6. – Бұл қымбат алма ма? - Жоқ, ............................................................ 7. – Сен қазір үйдесің бе - Жоқ, .......................................................... 8. – Воллейбол қауіпті спорт түрі ме? - Жоқ, ......................................... ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУ (окончания принадлежности) Запомните! В казахском языке отношение принадлежности выражается при помощи окончания Тәуелдік жалғау. I лицо тәуелдік жалғау имеет следующие окончания. Мен – менің Мой Біз – біздің Наш (наше, наша) ұстаз+ым учитель ұстаз+ымыз учитель дәрігер+ім врач дәрігер+іміз врач әке+м отец әке+міз отец ана+м мама ана+мыз мама

11 II лицо (сенің/сендердің) имеет следующие окончания Сен – сенің Твой (твоя твое) Сендер –сендердің Ваши, ваша ұстаз+ың учитель ұстаз+дарың учитель дәрігер+ің врач дәрігер+лерің врач әке+ң отец әке+лерің отец ана+ң мама ана+ларың мама 1. Тиісті жалғауды жалғаңдар. 1. Менің аға....... Ақтауда. 2. Менің іні....... он жаста. 3. Менің жұмыс....... қиын. 4. Менің апа....... инженер. 5. Менің әке....... суретші. 6. Менің ата....... зейнеткер. 7. Менің әже....... ауылда. 8. Менің қарындас....... жеті жаста. 9. Менің дос....... Атыраудан. 2. Тиісті жалғауды жалғаңдар. 1. Біздің әке....... – қызметкер. 2. Біздің үй....... үлкен. 3. Біздің отбасы....... тату. 4. Біздің апа....... әдемі. 5. Біздің журнал....... арзан. 6. Біздің дос....... Америкада. 7. Біздің апа....... бағдарламашы. 8. Біздің көрші....... Ақтөбеден. 9. Біздің машина....... ақ. 3. Тиісті жалғауларды қойыңдар. 1. Менің аға....... ұшқыш. Ал сенің аға....... ше? – Ол – құрылысшы. 2. Менің отбас....... Арқалықта. Ал сенің отбасы....... ше? – Менің отбасы....... осында. 3. Менің іні....... он жаста. Ал сенің іні....... нешеде? – Менің іні....... он екіде. 4. Менің ана....... отыз жетіде. Ал сенің ана....... нешеде? – Ол отыз бесте. 5. Менің дос....... Мұрат. Ал сенің дос....... кім? – Менің досым Арсен. 6. Менің екі апа....... бар. Ал сенің апа....... бар ма? – Жоқ, менің апа....... жоқ. Менің қарындас....... бар. 4. Тиісті есімдіктерді (менің, сенің, сіздің, оның, біздің) жазыңдар 1. ................. атам ұстаз. Ал ............ атаң кім? – Ол сейсмолог. 2. .................. әжем алпыс жетіде. Ал ............. әжеңіз нешеде? – .......... әжем елу төртте. 3. ............ әкеміз үйде емес. Ол жұмыста. 4. ............ машинасы қызыл емес. 5. ............. үйің алыс емес. 6. ............. машинам үлкен емес, шағын. 7. .............. үйім алыс емес, жақын.

12 II лицо ( вежливая форма - сіздің, сіздердің) имеет следующие окончания Сіз – сіздің (Ваш, ваша, ваше) Сіздер – сіздердің Ваши ұстаз+ыңыз учитель ұстаз+дарыңыз учителя дәрігер+іңіз врач дәрігер+леріңіз врачи аға+ңыз брат аға+ларыңыз братья іні+ңіз младший брат іні+леріңіз младшие братья 5. Тиісті жалғауды қойыңдар. 1. Біздің досы... дәрігер. Ал сіздің досы... кім? – Ол – ұшқыш. 2. Менің апа... ұстаз. 3. Біздің көрші... құрылысшы. Ол қырық бесте. 4. Сіздің әке....... мұғалім бе? – Жоқ, ол – дәрігер. 5. Сіздің аға....... кәсіпкер ме? – Иә, ол кәсіпкер. 6. Сіздің үй....... қайда? – Менің үй....... Таукентте. 7. Сенің костюм....... бар ма? – Иә, бар. 8. Сенің дос....... қайда оқиды? – Менің дос....... университетте оқиды. 6. Тиісті жалғауды қойыңдар. 1. Сіздің журнал....... сумкада ма? – Жоқ, үстел үстінде. 2. Сіздің бақша....... үлкен бе? – Иә, үлкен. 3. Менің дәрігер....... ертең қабылдайды. Ал сіздің дәрігер....... ше? – Ол түстен кейін сағат 4-тен 7-ге дейін қабылдайды. 4. Сіздің бөлме....... үлкен бе? – Иә, үлкен. 5. Сіздердің компьютер....... жаңа ма? – Иә, жаңа. 6. Сіздердің үстеліңіз....... таза ма? – Иә, таза. 7. Сіздердің оқушыларыңыз ....... шетелге барады ма? – Жоқ, шығады III лицо (оның/олардың) имеет следующие окончания Ол – оның Его (ее) Олар – олардың Их ұстаз+ы учитель ұстаз+дары учителя дәрігер+і врач дәрігер+лері врачи әке+сі отец әке+лері отцы аға+сы брат аға+лары братья

13 Запомните! Перед окончанием принадлежности глухие согласные п,қ,к заменяются звонкими (п-б; қ-ғ; к-г) менің сенің сіздің оның біздің мектеп мектебім мектебің мектебіңіз мектебі мектебіміз кітап кітабым кітабың кітабыңыз кітабы кітабымыз жүрек жүрегім жүрегің кітабыңыз жүрегі жүрегіміз тарақ тарағым тарағың кітабыңыз тарағы тарағымыз во множественном числе II и III лица звуки корня не видоизменяются, также не видоизменяются заимствованные слова. Например: банк, киоск, университет. 7. Керекті жалғауды қойыңдар. 1. Оның әке....... инженер.2. Сенің ана....... кім? 3. Анардың жас....... жиырмада. Диас....... жасы нешеде? 4. Менің әдемі қойын дәптер....... бар.5. Оның мектебі....... қашық па? 6. Айдананың әке....... қазақ, шеше....... орыс.7. Сенің кітап....... қымбат емес қой. Аяжанның бояу...... арзан.8. Лераның дос....... Қарағаңдыдан.9. Олардың көрші....... тату.10. Менің аға....... студент, ал оның аға....... оқушы.11. Ол – оқушы, ал оның апа....... студент.12. Оның мұғалім....... білімді адам.13. Оның бөлме....... жылы, ал сенің бөлме....... суық.14. Оның мекте(п)....... алыста, ал менің мекте(п)....... жақында. 15. Оның өз команда....... бар. 8. Сұрақтарға жауап беріңдер. Үлгі: Сенің итің бар ма? – Жоқ, менің итім жоқ. 1. Сенің телефоның бар ма? .................................................................... 2. Сенің бақшаң бар ма? .................................................................... 3. Сенің қолшатырың бар ма? .................................................................... 4. Сенің мектебің қайда орналасқан? .................................................................... 5. Бос уақытың бар ма? ..................................................................... 6. Сенің ана тілің қай тіл? .................................................................. 7. Сенің әкең жұмыс істейді ме? .................................................................. 8. Сенің досың Шымкентте тұра ма? .................................................................. 9. Сенің ағаң бар ма? .................................................................. 10. Сенің қарындасың бар ма? .................................................................. 11. Сенің інің оқиды ма? ..................................................................

14 Запомните! Слова с окончанием принадлежности могут использоваться без притяжательных местоимений (менің, сенің, оның, сіздің, біздің, сендердің, сіздердің, олардың). Например: 1. (сіздің) Ағаңыз инженер ме? – Жоқ, (менің) ағам құрылысшы. 2. Машинаң бар ма? – Жоқ, машинам жоқ 3. Әкең үйде ме? – Жоқ, әкем жұмыста. СЕПТІК ЖАЛҒАУЫ Атау септік (именительный падеж) Ілік септік (родительный падеж) Атау септік Сұрақтары: кім? не? Кім? (человек) қыз, ұл, әйел, мұғалім, ата, әже, іні, көрші, ғарышкер Не? (все существительные, кроме человека) мысық, ит, парта, университет, ағаш, гүл, терезе, үй Ілік септік употребляется для обозначения принадлежности. Сұрақтары: кімнің? ненің? Примеры Сочетание окончаний Перевод құрылысшы+ның киімі после гласных и после сонорных м, н, н одежда строителя мұғалім+нің сөзі слова учителя ұстаз+дың әңгімесі после согласных. р, й, у, л, з, ж рассказ учителя колледж+дің студенті студент колледжа жұмыс+тың уақыты после глухих согласных время работы клубтың ауласы после б, в, г, д двор клуба Ілік септік употребляется в сочетании с формой принадлежности: құрылысшы+ның жұмыс+ы 1. Керекті қосымшаны қойып, сөздерді тіркестіріңдер. Кітап....... беті, машина....... кілт......., үстел....... ая(қ)......., сағат....... тіл......., дала...... шөп......., бақша....... жеміс......., сен....... мектеп......., сіздің хат......., терезе....... әйнек.......,

15 адам....... денсаулық......., қарағай....... жапырағ......., қайық...... ескек......, құс...... қауырсын......., емтихан....... баға......., бала....... қиял....... . 2. Орыс тіліне аударыңдар. 1) ағаштың жапырағы ............................................................................ 2) гүлдің иісі.............................................................................................. 3) есіктің тұтқасы..................................................................................... 4) көктемнің желі...................................................................................... 5) қыстың аязы.......................................................................................... 6) оқушының қаламы............................................................................... 7) сыныптың журналы............................................................................. 8) кілемнің түсі......................................................................................... 3. Тиісті жалғауды қойыңдар 1) диван... бағасы . 2) үйірме... мүшесі 3) мектеп... мұғалімі 4) кітап... авторы 5) фильм... режиссері 6) театр... әртісі 7) университет... дипломы 1. Названия организаций, населенных пунктов, местностей используются в неоформленном родительном падеже, который совпадает с атау септік. Абай ауылы, Алматы қаласы, Әуезов ауданы. 2. Если между предметами или лицами нет отношений приднадлежности, части – целого, то ілік септік может использоваться как в оформленном, так и в неоформленном виде. Мұғалім+нің кітаб+ы – Мұғалім кітабы (вообще) Ағам+ның машина+сы – Мектеп оқушысы (вообще) Мектептің оқушысы (конкретно). Университеттің студенті (конкретно). 4. Тиісті тәуелдік жалғауын жазып, сөйлемдерді толықтырыңдар. 1. Бұл – менің аға....... . Ағам....... отбасы бар. 2. Бұл (мен)....... қарындас....... . Ол №4 мектеп....... оқушысы. 3. Ол республикалық олимпиадалардың жүлдегер..... . 4. Бұл – Сәуле. Ол отбасының үлкен....... Ал мынау – Айжан. Ол отбасының кішісі......

16 5. Сізге Жандос....... сыныбы ....... керек пе? 6. Сенің әке....... кітапты жақсы көре ме? – Иә, оның үлкен кітапханасы бар 7. Таудың алма....... тәтті. Солай ма? – Иә, алмасының түс.... қызыл әрі дәмді. 8. Балаң....... мектеп........ алыс па? – Иә, жақын емес. Запомните! Порядок сочетания окончаний Менің аға+м+ның бала+сы Сын моего брата Сенің қарындас+ың+ның дос+ы Друг твоей сестры Сіздің әке+ңіз-дің жұмыс+ы работа вашего отца Оның бала+сы+ның жұмыс+ы Работа его сына 5. Ілік септігінің жалғауын қойыңдар. Үлгі: Бүл – менің апам. Апамның қызы, отбасы бар. 1. Серік....... костюмі жаңа. 2. Сәлима....... жейдесінің түсі қызыл. 3. Үй...... номері 235. 4. Қазақстан....... жері кең. 5. Тау....... ауасы таза. 6. Аула....... ортасында алаң бар. 7. Алматы....... шыршасының түрі өзгеше. 6. -ның/нің;-дың/дің;-тың/тің жалғауларын қойып, сөйлемдерді толықтырыңдар. 1. Алматы қаласы....... тарихы көне дәуірден басталады. 2. Кітап Қазақстан студенттерін....... өміріне арналады. 3. Оңтүстік Корея....... студенттері Қазақстанда бір жыл оқиды. 4. Балқия....... жұмысы өзіне ұнайды. 5. Анар....... мектебі алыста орналасқан. 6. Қазақ тілі сабағы....... мұғалімі көрме ұйымдастырды. 7. Сіз....... дүкеніңіз үлкен бе? 8. Газет....... бірінші бетінде біз....... мектебіміз туралы жазылды. 7. «Мен» бе, әлде «менің» бе? Тиісті сөзді қойыңдар. Өз таңдауларыңды түсіндіріңдер. Үлгі: Мен мектепке барамын. 1. Мен....... сыныбым өте тату. 2. Мен....... жазғы лагерьде 1айы болдым.

17 3. Мен....... қазақ тілін үйренемін. 4. Мен....... отбасымда 5 адам бар. 5. Мен....... үйдің есігін аштым. 6. Мен....... белдемшемнің түсі ақ. 7. Мен....... тіс дәрігерінде болдым. 8. Жақшаны ашып, керекті жалғауды қойып, есімдіктерді түрлендіріңдер. 1. (Ол)....... әкесінің суреті газетке шықты. 2. (Сен)....... әкеңнің жұмысына бардың. 3. (Сіз) ....... демалыста сауда орталығына бардыңыз. 4. (Ол) ....... демалысы қызықты өтті. 5. (Ол) ....... сәрсенбіде мұрайжайға кетеді. 6. (Ол) ....... досына жақсы кітап сыйлады. 7. (Сен) ....... сабағың сағат нешеде басталады? 8. (О) ....... құттықтау сөзі маған ұнады. 9. Дұрыс нұсқаны таңдаңдар. 1. Сіздің әкеңіз/ әкеңіздің туған жері Нұр-Сұлтан ба? – Жоқ, оның туған жері – Атырау. 2. Оның қыздың/қызының жасы нешеде? – 16-да. 3. Сіздің ауылңыздың/ауылыңыздың тарихы бай. 4. Қайраттың ұлының/ұлысының велосипеді үлкен. 5. Компьютердің бағдарламасының/бағдарламаның жаңа түрі шықты. 6. Сіздің эссеңізде/эссесінде мәліметтер толық емес. 7. Оның шығармасының/шығарманың тақырыбы қызық. 8. Мектеп асханасысының/асханасының тағамы дәмді. 10. Керекті жалғауды қойыңдар. 1. Болат....... үйіне қонаққа бардық. 2. Мына кісі үй иесі....... әйелі. 3. Сізден отбасы....... туралы сұрауға бола ма? 4. Сіздің ұл....... оқуы қалай? 5. Оқушылар..... суреттері қабырғаға ілінді 6. Сіздің аға....... отбасы бар ма? 7. Болат аға – менің әкем....... досы. 8. Менің дос....... әкесі – көңілді, адал адам. 11. Мәтінді оқыңдар, сұрақтарға жазбаша жауап беріңдер. Менің атым – Катя. Фамилиям – Андреева. Бұл – менің анам. Оның аты Марина. Ол – дәрігер. Бұл – менің әкем. Оның аты – Андрей. Ол – тілші. Мынау менің

18 ағам. Оның аты – Максим. Ол да мен сияқты студент. Ал мынау біздің итіміз. Оның аты – Доня. Ол қазір үйде. Ол өте әдемі ит. Сұрақтар: 1. Оның аты Катя ма, Маша ма? ............................................................ 2. Оның фамилиясы Андреева ма, Сергеева ма? ................................. 3. Ол Катяның анасы ма, әжесі ме?........................................................ 4. Катяның анасы дәрігер ме, заңгер ме?................................................ 5. Бұл оның атасы ма, әкесі ме?............................................................. 6. Оның аты Андрей ме, Сергей ме?..................................................... 7. Катяның әкесі тілші ме, тергеуші ме?............................................... 8. Бұл Катяның ағасы ма, інісі ме? ....................................................... 9. Катяның ағасының аты Максим бе, Михаил ма?............................. 10. Бұл кімнің иті? ................................................................................... БАРЫС ЖӘНЕ ЖАТЫС СЕПТІГІ (падежи направления и места) Барыс септіктің сұрақтары: кімге? неге? қайда? Жалғаулары: -та/-те, -қа/-ке (жай септеу) Жатыс септіктің сұрақтары: кімде? (у кого) неде? қайда?(где?); Жалғаулары: -да/-де, -та/-те (жай септеу) мектеп+ке (в школу) балабақша+ға (в садик) дәрігер+ге (к врачу) концерт+ке (на концерт) пойыз+ға (на пойыз) жол+ға (на дорогу) үй+ге (домой) мектеп+те (в школе) балабақша+да (в садике) дәрігер+де (у врача) концерт+те (на концерте) пойыз+да (на поезде) жол+да (на дороге) үй+де (дома) ферма+ға (на ферму) асхана+ға (в сталовую) сынып+қа (в класс) маған (мне) саған (тебе) сіз+ге (вам) оған (ему) біз+ге (нам) мен ақша+ға келдім (я пришла за деньгами) ферма+да (на ферме) асхана+да (в столовой) сынып+та (в классе) мен+де (у меня) сен+де (у тебя) онда (у него/нее) біз+де (у нас) сендер+де (у вас) олар+да (у них) сағат 4-те (в 4 часа) түнде (ночью) 2 аптада (за 2 недели)

19 Тәуелді септеу после притяжательной формы I, II,ІІІ лица (менің, сенің,оның) прибавляются окончание -а/-е, -на/-не: мектебім+е (моей школе), балабақшаң+а (твоему детсаду), мектебі+не (к его школе), сыныбы+на (его классу). Тәуелді септеу после притяжательной формы III лица (оның) прибавляется окончание: -нда/-нде: фирмасы+нда (у него на фирме) үйі+нде (у него дома) 1. Қай септікке жатады? (барыс, жатыс). 1. Кітабың қайда? – Сумкада................................................................... 2. Гүл қайда? – Бақшада .......................................................................... 3. Қайда барасың? – Мектепке ................................................................ 4. Оның ағасы қайда жұмыс істейді? – Фирмада. ................................. 5.Інің қайда? – Балабақшада.................................................................... 6. Бүгін стадионда футбол болады. ........................................................ 7. Біз қонақ үйге барамыз. ....................................................................... 8. Конгрессхолда көрме өтті. .................................................................. 9. Алаңға адамдар жиналды. ................................................................... Запомните! (Сен – саған (тебе), ол – оған (ему, ей), сол – соған (тому, тем) Бізді саған жіберді. – Нас послали к тебе. Біз сізге келдік. – Мы пришли к вам. Біз оған хат жібердік. – Мы послали ему письмо. 2. Дұрысын тауып, астын сызыңдар. 1. Кеше мені/маған киноға шақырды. 2. Бүгін біздің/бізге қонақтар келді. 3. Әкесі Сашаға/Сашаның мектебіне барды. 4. Аулада балаларда/балаларға арналған кешен салынды. 5. Футболға/футболда бәріміз барамыз. 6. Малда/малға шөп шаптық. 3. Керекті жалғауды қойыңдар. 1. Сіз.... таза ауада жүру керек. 2. Кітапты сөмке... салу керек. 3. Тапсырманы уақыты... орындаған дұрыс.

20 4. Мәлік музыкамен арнайы мектеп... айналысты. 5. Біз ғажайып саябақ... болдық. 6. Біз тау... арқар көрдік. 7. Менің қарындасым... хат келді. 4. Сұхбатты тиісті септік жалғауларын қойыңдар. Сара: – Сәлеметсіз бе! Қала...... барасыз ба? Жүргізуші: – Иә, сіз қайда барасыз? Сара: – Қалаға. Абай мен Достық даңғылының қиылысына. Жүргізуші: – Отырыңыз. Қалаға жеткізіп салайын. Сара: – Жол ақысы қанша болады? Жүргізуші: – Мың теңге. Сара: – Жарайды. Жүргізуші: – Қай қала...... келдіңіз? Сара: – Мен Ақтөбе...... келді......, өзім Алматылықпын. Жүргізуші: – Жақсы. Ақтөбе...... ауа райы Алматы...... қарағанда суығырақ болар. Сара: – Иә, кеше қар жауды. Күн қатты суық. Жер көктайғақ. Алматы жылы екен. Жүргізуші: – Үш күн бұрын Алматы...... да қар жауған болатын. Еріп кетті ғой. Сара: – Әне-міне дегенше келіп қалыптық. Көлікті осы жерден тоқтатсаңыз болады Жол ақысын алыңыз. Сізге рақмет. Сау болыңыз! 5. Сөйлем ішінен барыс септігіндегі сөздің астын сыз. 1. Менің отбасым кеше мұражайға барды. 2. Атам аулаға орындық қойды. 3. Менің ағам футболға қатысады. 4. Әжем асханаға демі перде ілді. 5. Мен кітапханаға ертең барамын. 6. Әкем мені мектепке апарды. 7. Менің қарындасым дастарқанға шанышқы мен қасықты қойды. 8. Демалыс күндері менің отбасым жарысқа қатысты 9. Отбасы күні мерекесіне қатыстық. 10.Қалалық саябаққа қонақтарды апардық. 6. Етістіктерді қоршап белгіле. Төрлет шақыру Тақта Көмектес Тамаша Тәрбиелі Саяхатқа бару Демалу Тоқта Жол бер Салт-дәстүр мереке Төр Шай ішу Дастархан

21 7. Сөйлемдерді жоғарыда берілген етістіктермен толықтыр. 1. Қанат көшеде қарт адамға............................................................ 2. Әлібек қонақты төрге ................................................................... 3. Автобус аялдамаға ......................................................................... 4. Арман інісіне ................................................................................. 5. Менің отбасым Балқаш көлінде .................................................. 6. Біз Есік мұражайаларына .............................................................. 8. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Мен бір сағатқа келдім........................................................................ 2. Маған жаңа кітаптарды көрсетесіз бе?............................................. 3. Сауда орталығында асхана бар ма?................................................... 4. Қайда кездесеміз?................................................................................ 5. Бұл көше базарға апарады ма?........................................................... 6. Орталыққа қандай көлік барады?...................................................... 7. Жақын жерде дәріхана бар ма?.......................................................... 8. Әуежайға қалай барамыз?................................................................... 9. Оңға бұрылыңыз.................................................................................. 10. Компьютер сыныбы нешінші қабатта?........................................... 11. Мен екі аптада жобаны бітіремін.................................................... Запомните следующие устоичивые словосочетания с окончанием -да/-де жазда – летом артта – сзади аптасына 3 күн - 3 дня в неделю қыста – зимой төменде – внизу айына 1 рет - 1 раз в месяц алда – впереди жоғарыда – вверху 1978 жылы – в 1978 году 19 ғасырда – в 19 веке 6. Тиісті жалғауды қойыңдар: -ға/-ге, -а/-е немесе -на/-не? 1. Мұғалім оқушының үйі...... барды. 2. Менің үйі...... достарым келді. 3. Оның мектебі..... қонақтар келді. 4. Мектеп газеті...... оқушылардың мақаласы шықты. 5. Мен Айнаны іздедім. Ол сабақ...... келмеді. 6. Сіз базар...... барасыз ба? – Жоқ, менің сабағым..... баруым керек. 7. Балалар дала...... шықты.

22 Запомните! Мен сүтке келдім. Я пришел за молоком Марат өзін қорғады. Марат постоял за себя. ТАБЫС СЕПТІК (винительный падеж) Сұрақтары: кого? что – кімді? нені? Жалғаулары:-ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті) Менің әке+м+ді Сенің әке+ң+ді Сіздің әке+ңіз+ді Оның әке+сі+н (тәуелдік жалғауының 3-жағынан кейін -н жалғауы тіркеседі). Мектеп+ті бітірдім Сабақ+ты тыңдадым Шай+ды іштім Үй+ді көрдім моего отца твоего отца вашего отца его (ее) отца закончил школу я слушал урок я пил чай я увидил дом 1. Мен – ме+ні (меня) 2. Сен – се+ні (тебя) 3. Сіз – сіз+ді (вас) 4. Ол – о+ны (его, ее) 1. Дұрыс нұсқаны таңдаңдар. 1. Дәурен терезенің желдеткіші (-н/-ті) ашты. 2. Сыныпқа жаңа үстел (-ді/-ті) қойды. 3. Асан алғашқы қоңырау (-ды/-ты) соқты. 4. Оқушылар сабақ кестесі (-н/-ні) жазып алды. 5. Мұғалім сабақ (-ты/-ды) бастады. 6. Оқушылар жаңа ән (-ті/-ді) тыңдады. 7. Мұғалім оқушылардың сауаттылығы (-н/-ны) бақылады. 8. Айбек ұя (-ны/-ды) жөндеді.. 9. Атам қора (-ны,-ды) тазалады. 10. Дәрігер науқас (-ты/-ды) қабылдады. 11. Редактор газет (-ті/-ді) қарады.

23 2. Табыс септігін қойыңдар. 1. Менің атым – Жамал. Мен 6-сынып оқушысымын. Мен мектебім......, сыныбым......, достарым...... жақсы көремін. Мен математика...... ұнатамын. Мұғаліміміз есептер..... жақсы түсіндіреді. Маған теңдеулер...... құру ұнайды. Уақыт...... босқа жібермейміз. Жарыстар..... ұйымдастырамыз. Сынып оқушылары жан-жақты. Асқар шахмат...... жақсы ойнайды. Әлішер компьютер...... жақсы біледі. Абылай әдеби кітаптар...... көп оқиды. Лаура ағылшын тілі...... үйреніп жүр. 3. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Сен қай әншіні ұнатасың? .................................................................................................................... 2. «Менің атым – Қожа» фильмін көрдің бе? .................................................................................................................... 3. Қандай машинаны ұнатасың? .................................................................................................................... 4. Қазақстандық қандай спортшыныбілесің? .................................................................................................................... 5. Қандай әнді жиі айтасың? .................................................................................................................... 6. Қандай түсті ұнатасың? .................................................................................................................... 7. Қандай тағамды жақсы көресің? .................................................................................................................... 4. Керекті жалғауды қойыңдар. 1.Көктөбеден ақ қарлы шың... көрдік. 2.Биіктік... секіруден жарысқа қатыстым. 3.Дәрігер... үйге шақырдық. 4.Өзен жазық.... дейін созылады. 5.Тау үңгірінің іші салқын екен. 6.Қар көшкіні... тоқтату үшін ағаштар отырғызған. 7.Інім жұқа күртешесі... киіп, далаға шықты. 8.Кезедесетін уақыт.... белгілейік. 9.Электр қуаты.... үнемді жұмсау керек. 5. Ағылшын тіліне аударыңдар. 1.Өткен жылы маған велосипед сатып алып берді. ....................................................................................................................

24 2. Алманы ертең жеймін. .................................................................................................................... 3. Бұл кітаптарды қайдан сатып алдыңыз? .................................................................................................................... 4. Түскі асты қашан дайындадыңыз? .................................................................................................................... 5. Ыдысты қашан жудыңыз? .................................................................................................................... 6. Автобус қашан келеді? .................................................................................................................... 6. Сұрақтарға жауап беріңдер. Тиісті септік жалғауын қолданыңдар. Сенің: 1) нені көргің келеді? .............................................................................. 2) нені жақсы көресің? ............................................................................ 3) нені ішкің келеді? ................................................................................ 4) нені жақсы көресің? ........................................................................... 5) нені сатып алғың келеді? .................................................................... 6) нені таңдар едің? ................................................................................. ШЫҒЫС ЖӘНЕ КӨМЕКТЕС СЕПТІК (исходный и инструментальный падеж) Шығыс септік Көмектес септік Сұрақтары: кімнен? неден?қайдан?(от кого?от чего? откуда?) Жалғаулары:-дан/-ден, -тан/-тен, -нан/нен; Сұрақтары: кіммен? немен?(с кем? с чем?) Жалғаулары:-мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен) біз+ден – от нас біз+бен – с нами мен – ме+нен – от меня сен – се+нен – от тебя сіз – сіз+ден – от вас ол – о+нан – от него (нее) бұл – бұ+дан – от этого сол – со+дан – от того мен – мен+і+мен – со мной сен – сені++мен – с тобой сіз – сіз+бен – с вами ол – о+ны+мен – с ним (с ней) бұл – бұ+ны+мен – с этим сол – со+ны+мен – с тем

25 кітап+тан – из книги өзен+нен – с реки Менің досым+нан – от моего друга Сенің әкең+нен – от твоего отца Сіздің ағаңыз+дан – от вашего брата Оның інісі+нен – от его (ее) младшего брата. кітап+пен – с книгой өзен+мен – по реке Менің досым+мен – с моим другом Сенің әкең+мен – с твоим отцом Сіздің ағаңыз+бен – с вашим братом Оның інісі+мен – с его (ее) младшим братом. 1. Көп нүктенің орнына керекті жалғауды қойыңдар: -дан/-ден, -мен /-бен/-пен 1. Суретті немен саласың? – Қарындаш...... . 2. Кездесуге кіммен барасың? – Досым...... . 3. Атаң қайдан келді? – Атырау...... . 4. Менің ағам Астана...... Қарағандыға көшті. 5. Атам балта...... отын жарды. 6. Құрылысшы бояу................ есік сырлады. 7. Күй қазақ халқының тұрмысы...., әрекеті......, кәсібі......, арман-мұңы......, әдетғұрпы...... бірге жасасып келеді. 8. Мал өріс...... қайтты. 9. Ағам жұмыс............. келді. 10. Туған күніме Сәуле ініс...... келді. 11. Бала ас үй...... шықты. Когда указываем падежи, имеет смысл отмечать и лексико-семантические группы глаголов, при которых используется существительные с теми и иными падежами. Например: существительные в шығыс септік обычно используется при глаголах движения (көшу, шығу, кету, қайту и др.), существительные в көмектес септік очень часто сопровождается наречием бірге, либо при обозначении орудия действия, сочетается с глаголами конкретных физических действий. 2. Керекті жалғауды жазыңдар. 1. Қайшы (-мен/-бен) қағазды қияды. ................................................... 2. Бояу (-мен/-бен) сурет салады............................................................ 3. Ине (-бен/-мен) кесте тігеді................................................................ 4. Өшіргіш (-бен/-пен) жазуды өшіреді. ............................................... 5. Қарындаш (-бен/-пен) сызу сызады. ................................................. 6. Қаламсап (-бен/-пен) жазу жазады. ................................................... 7. Телефон (-мен/-бен) сөйлеседі. .........................................................

26 8. Кесе (-мен/-бен) шай ішеді. ................................................................ 9. Қасық (-бен/-пен) тамақ жейді. ......................................................... 10. Балта (-мен/-бен) отын шабады. ....................................................... 11. Орақ (-пен/-мен) шөп орады. ............................................................ 3. Керекті жалғауды жазыңдар. 1. Дүкен (-нен/-ден) нан сатып алады. .................................................. 2. Ұн (-дан/-нан) қамыр илейді. ............................................................ 3. Дәріхана (-тан/-дан) дәрі алады. ...................................................... 4. Теледидар (-тан/-дан) жаңалық тыңдайды. .................................... 5. Кітап (-тан/-дан) білім алады. .......................................................... 6. Теңіз (-ден/-дан) балық аулайды. ...................................................... 7. Шөп (-ден/-тен) дәрі жасайды. ......................................................... 8. Мұнай (-дан/-ден) жанармай өндіреді. ............................................. 9. Ол картаны досы (-дан/-нан) алды .................................................... 10. Аня мұғалім (-нен/-ден) үй тапсырмасын сұрады. ......................... 4. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Мектепке/жұмысқа кіммен бірге барасың? ..................................... 2. Жұмыста/мектепте үзіліске кіммен бірге шығасың?....................... 3. Үйге кіммен бірге қайтасың?............................................................. 4. Теледидарды кіммен бірге көрдің? ................................................... 5. Бүгін таңертең қайда бардың? ........................................................... 6. Кеше қайдан келдің? ........................................................................... Запомните! по телевизору – теледидардан в магазине – дүкеннен (сатып алу) по путевке – жолдамамен 5. Керекті жалғауды жалғаңдар. 1. Ол өзінің ауылы... барды. 2. Жақсы адам жақындары ..... қамқорлық жасайды. 3. Кітапты қай .... алдың? – Кітапхана.... 4. Кітапхана... бұл кітап жоқ. Кітаптар дүкені.... сатып алдым. 5. Отбасымыз.... саяжай... демалдық. 6. Намысшыл адам өз беделін барлық жағдай... қорғайды. 7. Балқаймақ.... әжем дәмді дайындайды. 8. Біз кептеліс... ұзақ уақыт тұрдық. 9. Кешкі қарбалас шақ... телефоным.... мектепте ұмытып кеттім.

27 6. Ағылшын тіліне аударыңдар 1. Менің үйім орталықтан алыс емес .................................................................................................................... 2. Ғаламдық жылынудан климат өзгертіп жатыр. .................................................................................................................... 3. Сен бұрын сурет салып па едің? .................................................................................................................... 4. Мен бұл дәстүрмен таныспын. .................................................................................................................... 5. Сіз келесі аялдамада түсесіз бе? .................................................................................................................... 7. Сұрақтарды оқып, керекті жалғауларды қой. 1. Алмас күнде үйден мектеп...... (қайда?) барады. 2. Ол автобус...... (неге?) отырады. 3. Автобус оны мектеп...... (қайда?) апарады. 4. Мектеп...... (қайда?) Алмас сабақ оқиды, достарымен сөйлеседі, ойнайды. Сабақ...... кейін (неден кейін?) Алмас музыка мектебіне барады. Ол домбыра..... (неде?) ойнайды. 5. Қазір Алмас музыка мектеп (қайдан) үй...... (қайда?) келе жатыр. 8. Сөйлем құрастырыңдар. 1) Андрей 1. Мектеп +ға отырады. 2. 5-сынып +ге сабақ оқиды. 3. Зал +қа ойнайды. 4. Тақта +ке барады. 5. Мұғалім +да жазады. 6. Сұрақ +де сұрақ қояды. 9. «Балық аулау» тақырыбына мәтін құрастырыңдар. Керекті сөздер: бақша – жем, көл – балық аулау, көл – қармақ сал, шелек. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... ....................................................................................................................

28 10. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Балықты немен аулайды?.................................................................. 2. Қармаққа нені іледі?............ ............................................................. 3. Балықты қайда аулайды?.......... ....................................................... 4. Сен балық ауладың ба?....................................................................... 5. Өзенде қандай балықтар өмір сүреді?............................................. 6. Балық тағамдары несімен пайдалы?................................................ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ (вопросительные местоимения) кім? (кімдер?) – кто? Сенің атың кім? Мамандығың кім? Ол кім? Ата-анаң кімдер? Үйге кім келді? Суретті салған кім? Кім кітап оқиды? Как тебя зовут? Кто ты по специальности? Кто он? Кто твои родители? Кто пришел в дом? Кто прочитает книгу? не? нелер? – что? Бұл не? Не болды? Бүгін не істедің? Сен не (нені?) алдың? Что это? Что случилось? Что ты делал сегодня? Что ты взял? 1. Кім? Сұрағына жауап беретін сөздерді белгілеңдер. Қонақжайлық Мерейтой Дәстүр Сәби Қарт Зейнеткер Бала Отбасы Күлкі Бақыт Еңбек Жәрдем Мереке Сәби қарт Балалық шақ 2. Не? Сұрағына жауап беретін сөздерді белгілеңдер. Тапсырма Мақтаныш Дос Сүйінші Ұстаз Оқушы Өтірік Төсек Бөлме сыныптас Сынып Жайлау Халық ұлт

29 3. Сұрақтар мен жауаптарды сәйкестендіріңдер. 1. Сенің атың кім? а) Менің ұлтым кәріс. 2. Оның аты кім? ә) Оның мамандығы – заңгер. 3. Атаңның аты кім? б) Сәуле, ол ауырып қалды. 4. Сіздің ұлтыңыз кім? в) Кешіріңіз, мен. 5. Оның мамандығы кім? г) Менің атым – Арыстан. 6. Бүгін сабаққа кім келмеді? ғ) Оның аты – Андрей. 7. Бүгін сабаққа кім дайын емес? д) Атамның аты – Сардарбек. 4. Диалогті қолдаңдар. Сәуле: Сенің атың кім? Сен: .......................................................... Сәуле: Сенің ұлтың кім? Сен: .......................................................... Сәуле: Ата-анаң кімдер? Сен: .......................................................... Сәуле: Қазақ тілінен кім Сен: .......................................................... сабақ береді? 5. Тиісті сұрау есімдіктерін қойыңдар:кім? қашан? қандай? неден? неше? қайда? 1. Сенің досыңның аты ..................? 2. Сіздің әкеңіз ...................... жұмыс істейді? 3. Сен ............... тұрасың? 4. Сен ............. сыныпта оқисың? 5. Сен ...................... қорқасың? 6. Сенің .................... қағидаларың бар? 7. Сіздің сүйікті тағамыңыз ...................? 8. Сіздің сүйікті фильміңіз ....................? 9. Туған күнің ........................................? 10. Сағат ........................ болды? 6. Әлиямен сұхбаттасыңдар. Сен: ...............................................? Әлия: Менің атым – Әлия. Сен: ...............................................? Әлия: Менің ұлтым – қазақ. Сен: ...............................................? Әлия: Менің әкем – инженер, ал анам – дәрігер. Сен: ...............................................? Әлия: Марғұлан Қазиұлы береді. Мен математиканы жақсы көремін. Сен: ...............................................? Әлия: Ескендір есепті жақсы шығарады.

30 Запомните позиции местоимений в предложении қай? қандай? (какой?) Қай мектепте оқисың? Қандай тілді білесің? Көйлектің түсі қандай? В какой школе учишься? Какие языки знаешь? Платье какого цвета? 7. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Мектеп асханасында не сатады? ....................................................... 2. Дәріханада не сатады? ........................................................................ 3. Құс не жейді? ....................................................................................... 4. Мал не жейді? ...................................................................................... 5. Не ұлиды? ............................................................................................ 6. Не мөңірейді? ...................................................................................... 7. Не шақырады? ..................................................................................... 8. Не маңырайды? .................................................................................... 8. Сұраулы сөйлемдердегі қатені табыңдар. 1. Абай Құнанбаев қайдан туды?. 2. Абайдың шын аты қалай болды? 3. Абайдың қашан өлеңдерін білесің? 4. Қандайлар өлеңдерін оқисың? 5. Абай кімді өлеңдерін аударды? 6. Абайдың әжесі кім болды?. 7. Абайды неден оқимыз? 9. Қандай? қай? сұрақтарын қолданып, сұраулы сөйлемдер құрастырыңдар. Бір-бірлеріңе сұрақ қойыңдар. Үлгі: фильм/көр Қандай фильм көрдің? 1. ән/тыңда ......................................................... 2. әнші/жақсы көр ......................................................... 3. кинотеатр/бар ......................................................... 4. дүкен/бар ......................................................... 5. компьютер/түр ......................................................... 6. футболка/түр ......................................................... 7. сен/бөлме ......................................................... 8. сен/мектеп .........................................................

31 Қашан? (когда?) Нешеде? (во сколько?) 1. Сен қашан келдің? – Түнде келдім. 1. Когда ты пришел? – Ночью. 2. Мектепті қашан бітірдің? – 20017жылы. 2. Когда закончил школу? – В 2017 году. 3. Емтихан қашан аяқталады? – 1 маусымда. 3. Когда заканчивается экзамен? – 1 июня. 4. Жиналыс қашан (сағат не шеде?) болады? – Сағат 3-те. 4. Когда будет собрание? – В 3 часа. 5. Сенің жасың нешеде? – 15-те. 5. Сколько тебе лет? – 15. Қайда? (где?) Сіз қайда тұрасыз? – Нұр-Сұлтанда. Менің кітабым қайда? – Үстел үстінде. Где вы живете? – В Нур-Султане. Где моя книга? – На столе. 10. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Сен қайда тұрасың? ............................................................................ 2. Сенің киімдерің қайда тұр?................................................................ 3. Сенің кітаптарың қайда тұр? ............................................................. 4. Сенің компьютерің қайда тұр? .......................................................... 5. Сенің төсегің қайда тұрады? ............................................................. 6. Сенің досың қайда тұрады?................................................................ 7. Сенің атаң қайда тұрады? .................................................................. 8. Сенің әкең қайда жұмыс істейді? ...................................................... 11. Сұраулы сөйлемдер құрастырып, бір-бірлеріңе сұрақ қойыңдар. Үлгі: Әдетте, қашан, істеу, үй жұмысы. - Сен үй жұмысын,әдетте,қашан істейсің? 1. Сендер, барасыңдар, қашан, киноға, әдетте? ....................................................................................................................

32 2. Сенің, жұмысқа, ата-анаң, қашан, барады? .................................................................................................................... 3. Анаң, дайындайды, қашан, асты? .................................................................................................................... 4. Сен, досыңмен, кездесесің, қашан, әдетте? .................................................................................................................... 5. Сен, қашан, бассейнге, әдетте, барасың? .................................................................................................................... 6. Сенің, қашан, туған күнің? .................................................................................................................... 12. Қашан? қайда? сұрақтарын пайдаланып, сөйлемдер құрастырыңдар. Бір-бірлеріңе сұрақ қойыңдар. Үлгі: 1. Дина Нұрпейісова, Құрманғазы, көру (9 жасында, өз үйінде). а) Дина Нұрпейісова Құрманғазыны қашан көреді? (9 жасында көрді). ә) Дина Нұрпейісова Құрманғазыны қайда көреді? (Өз үйінде көрді). 2. Нұрғиса Тілендиев, дүниеге келу (Алматы облысы, Іле ауданы). .................................................................................................................... .................................................................................................................... 3. Шоқан Уәлиханов, дүниеге келу (Қостанай облысының Құсмұрын бекеті). .................................................................................................................... .................................................................................................................... 4. Шоқан Уәлиханов, оқу (Омбыдағы кадет корпусы). .................................................................................................................... .................................................................................................................... 5. Шоқан Уәлиханов, қайтыс болу (1865 жылы, сәуір). .................................................................................................................... .................................................................................................................... 13. Керекті сұрақты қойыңд: кім? не? қашан? қайда? қондай? 1. Жарыс .............. өтеді? – Ертең сағат 9-да. 2. Жарысқа .............. қатысады? – Оқушылар қатысады. 3. Ең қауіпті бәсекелес ............? – Алматы футболшылары. 4. Алтын медальді ............... алды? – Қостанай ойыншысы. 5. Финалдық ойын .............. болады? – Шілденің 10-ында. 6. Бірінші кездесу ............... өтті?- Екі бұрын.

33 7. Бүгін ауа райы ...............? – Жаңбырлы. 8. Бұл жерде ..................өзен бар? – Іле өзені. 9. Бізге ......................... келесіз? – Келесі аптада. Запомните! Семантические типы вопросительных предложений 1. Вопрос с целью получения информации. 1. – Сіз Италияда болдыңыз ба? – Иә, болдым. Бірнеше рет. – Сіз Жапонияда болдыңыз ба? – Жоқ, ешқашан болған жоқпын. 1. – Вы были в Италии? – Да, я был там несколько раз. – Вы были в Японии? – Нет, я там ни разу не был. 2. Вопрос с целью уточнения информации. 2. – Сіз Италияда болдыңыз ғой? – Иә, былтыр 1 рет болдым. 2. – Вы же были в Италии? – Да, в прошлом году, один раз. 3. Вопрос с целью развеять сомнения. – Сіз Ресейде болған шығарсыз, сірә? – Иә, 3 рет болдым. 3. – Вы, наверное, были в России? – Да, я был там трижды. 14. Жауаптарға қарай сұрақтарды қалпына келтіріңдер. 1. Көлсай/ бару - Көлсайға жиі барасың ба? – Иә, үнемі барамын. 2. Сеул/ болу ......................................................................................... – Жоқ, болмадым 3. Нью-Йорк,/болу.................................................................................... – Иә, 3 рет болдым. 4. Мәскеу/кел............................................................................................ – Кеше кешке келдім. 5. Ақтөбе/ қар/жау..................................................................................... – Иә, қазір жауып тұр. 6. Қарағанды/суыту ................................................................................. – Қарағандыда ертең күн суытады. 8. Бүркіт/ көру ......................................................................................... – Былтыр жазда көрдім........................................................................... 9. Коньки/тебу............................................................................................ – Иә, кейде тебемін. 15. Жауаптарға қарап, сұрақтарды қалпына келтіріңдер. 1. Менің атым – Ен Жу. – Cенің атың кім? 2. Мен Кореядан келдім. ..........................................................

34 3. Мен Сеул қаласында тұрамын. ............................................... 4. Жоқ, пәтерде тұрамыз. ............................................................. 5. Отбасымыз үлкен емес. ............................................................ 6. Әкем университетте жұмыс істейді. ....................................... 7. Менің болашақ мамандығым тілші. ........................................ 8. Қазақстанға екінші рет келдім. ................................................ 9. Былтыр жазда отбасымызбен болдық. .................................... 16. Сөздер қатарынан етістіктерді табыңдар. бару қыдыру балық аулау іздеу табу қазу күрек мысық өткізу жасыл шөп отыру 17. Суреттерге қараңдар, сөйлемдерді сұраулы есімдіктермен толықтырыңдар. 1. Суретте ............ жыл мезгілі бейнеленген? 3. Балалар ................. бара жатыр? 4. Олардың қолдарында ............ бар? 5. Олардың жандарында ............... жүр?

35 СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ (степень прилагательных) Виды степени Жай шырай Сравнительная степень (салыстырмалы шырай) Перевод Күшейтпелі шырай (усилительная степень) Асырмалы шырай (превосходная степень) Пример сары сарылау, сарырақ, сарғылт желтее, желтоватый, более желтый сап-сары (яркожелтый, очень желтый) өте (тым) сары Исключения көк көкшіл, көгілдір Сашаның көзі Сергейдің көзіне қарағанда көк-шіл У Саши глаза синее, чем у Сергея көкпеңбек (аппақ) (ярко-синий, белый, пре-белый) өте көк (очень) насышенно синий Суффиксы Суффиксы отсутствует -шіл, -шыл, -ғылт, -гілт, -қылт, -кілт, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу, -рақ,- рек, -ырақ, -ірек Усидтьельная часть қоп-қоңыр (насышенно коричневый) сап-сары, қапа-қара, қып-қызыл өте, ең, тым, аса, зор 1. Төмендегі сын есімдерден салыстырмалы және асырмалы шырайлар жасаңдар. ұзын ............................ .................................... ..................... ақылды ....................... .................................... ..................... қызыл ........................ .................................... ..................... қара ............................ .................................... ...................... ақ .............................. .................................. ....................... әдемі .......................... . ................................... ...................... қалың ........................ .................................... ...................... жұқа ........................ ...................................... ..................... қысқа ........................ .................................... ..................... толық ...................... ..................................... ................... арық ........................ ....................................... .................... кең ......................... .................................... ................... тар .......................... ....................................... .................... таза ........................ ...................................... .................... лас ......................... ...................................... ....................

36 2. Суретке қараңдар. Көкөністерді салыстырыңдар. Мына сөздерді қолданыңдар. дәмді, ащы, тәтті, қатты, жұмсақ, қызыл, үлкен, жасыл, сары Үлгі: Қарбыз қызыл. Ал шие одан қызылдау. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 3. Үлгі бойынша сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: 1. Менің компьютерім жаңа. Ал досымның компьютері одан да жаңа. Досымның компьютері менің компьютерімнен жаңалау. 1. Біздің емтиханымыз қиын. Ал сендердікі одан да қиын. .................................................................................................................... 2. Эйфел мұнарасы биік. Ал «Бостандық» статуясы одан да биік. .................................................................................................................... 3. Қарағанды үлкен қала. Ал Алматы одан да үлкен. .................................................................................................................... 4. Абай даңғылы ұзын. Ал Сейфуллин даңғылы одан да ұзын. .................................................................................................................... 5. Әйгерімнің шашы қара. Ал Анардың шашы одан да қара. .................................................................................................................... 6. Аслан білімді. Ал Қуат одан да білімді. .................................................................................................................... 7. Қараша салқын ай. Ал желтоқсан одан да салқын. .................................................................................................................... 8. Бүгін ауа райы ыстық. Ал кеше одан да ыстық болды. .................................................................................................................... Запомните! Кешеге қарағанда бүгін ауа райы жылылау. – Погода сегодня теплее, чем вчера.

37 4. Сын есімдерді салыстырмалы шырайға айналдырып, сөйлем құ растырыңдар. 1. Осы фильм/ана фильм/қызық – Осы фильм ана фильмнен қызығырақ. 2. Бұл үй/ана үй/биік – ........................................................................... 3. Су/кеше/бүгін/суық – ......................................................................... 4. Анар/Айман/ақылды – ....................................................................... 5. Қытай халқы/Үндістан халқы/көп – ................................................. 6. Алма/алмұрт/тәтті – ............................................................................ 7. Ағам/мен/ұзын – ................................................................................. 8. Бұл жұмыс/ана жұмыс/ жеңіл – ......................................................... 9. Бұл емтихан/ана емтихан/қиын – ...................................................... 10.Бүгін/ ауа райы кешегі ауа райы/салқын ........................................ 5. Күшейтпелі шырай жасаңдар. 1) қара ....................................................................................................... 2) қызыл .................................................................................................... 3) үлкен ..................................................................................................... 4) ұзын ...................................................................................................... 5) қысқа .................................................................................................... 6) арық ...................................................................................................... 7) толық .................................................................................................... 8) кең ......................................................................................................... 9) тар ......................................................................................................... 10)жасыл ................................................................................................... 6. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Туристерді көне мазарлар қызықтырады. .................................................................................................................... 2. Сығанақ қаласы Отырарға қарағанда кішілеу. .................................................................................................................... 3. Сұлу тбиғат,ұлттық тағамдар - бұл қаланың басты ерекшелігі. .................................................................................................................... 4. Сығанақ ескітүрік тілінде «қорған» дген мағынаны білдіреді. .................................................................................................................... 5. Қап-қара көзді, дөңгелек бетті қыз есік ашты. .................................................................................................................... 6. Климаттың өзгеруі әлем халқын қобалжытып отыр. .................................................................................................................... 7. Дәмді наурыз көже іштік. ....................................................................................................................

38 8. Кеп-кең жолда адамдар еркін қозғалады. ..................................................................................................................... 9. Қазақстанда қандай мемлекеттік мерекелер бар? .................................................................................................................... 10. Жасыл шөп, ал қызыл қызғалдақ гүлдері даланы құлпыртып жіберді. .................................................................................................................... 7. Сын есімдерді күшейтпелі шырайға қойып, сөйлемдерді толықтырыңдар. 1. Батыс жақтан (суық) сұп-суық жел соғып тұр. 2. Жерде (қалың) ................ қар жатыр. 3. (Ақ) .................... қар көз ауыртады. 4. (Тар) ................. жолмен жолаушылар әрең келеді. 5. Алыстан (жасыл) ..................... егін көрінді. 6. (Жас) .................... бала ат мініп жүр. 7. Менің (жаңа) ............... велосипедім бар. 8. (Кішкентай) .................. қарындасым домбырада шебер ойнайды. 9. (Кең) ....................... жолда адамдар еркін қозғалады. 10. (Қараңғы) ...................... қорада сиыр мөңірейді. 11. (Майда) ....................... шөпті көріп қуанып кеттім. КӨМЕКШІ СӨЗДЕР. ШЫЛАУ. СЕПТЕУЛІКТЕР (Послелоги и вспомагательные слова) Жөнінде, туралы, жайлы, жайында – об, о Үшін – для, за, ради (для того чтобы) сен туралы – о тебе мектеп жөнінде – о школе әжем жайлы/жайында – о моей бабушке Отан үшін – За Родину Үй салу үшін – для того чтобы построить дом Мен үшін – ради меня сияқты, секілді – как, вроде, на подобие сайын, арқылы – каждый Мен сияқты – как я Тау секілді – как гора Үй сайын ағаш – за каждым домом деревья 3 ай сайын – каждые три месяца 1. Көп нүктенің орнына туралы, арқылы шылауларын қолданып, сөйлем құрастырыңдар. А: Ертістің ұзындығы неше шақырым? Ә: 4331 шақырым.А: Ертіс қандай облыстар ................... өтеді, білесің бе? Ә: Жоқ, ол ........................ білмеймін. А: Ертіс шығыстан солтүстікке ағады. Ол Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарының жері .................... Батыс Сібір ойпатына қарай ағады.

39 Ә: Ал Қара Ертіс деген қандай өзен, айтшы? А: Зайсан көліне дейінгі Ертісті Қара Ертіс деп атайды. Ә: Рақмет, Ертіс ........................ біраз білдім. 2. Тиісті орынға туралы, үшін шылауларын қойыңдар. 1. Дөңгелек үстелде оқушылар климаттың өзгеруі .................. пікір алысады. 2. Мен болашағым ...................... ойладым. 3. Жоңғарларға қарсы күрескен батырлар ........... аңыздар көп. 4. Отан ................... отқа түс, күймейсің. 5. Алматы...................... әндердің байқауы болып өтті. 6. Тәуелсіздік ............... күрескен ұл-қыздарымыздың есімдері ұмытылмайды. 7. Анам соғыс уақытындағы балалар өмірі ............... көп айтып отыратын. 8. Отан алдындағы парыз ....................... ешқашан ұмытпа. 9. Радиодан Абайдың өлеңдері ...................... хабар берілді. 10.Теледидардан корей халқының әндері ..................... сұхбат жүрді. 11.Шетелдік қонақтар қазақ халқының қонақжайлылығы ............. көп айтты. 3. Үлгі бойынша сөйлем құрастырыңдар, сияқты, секілді шылауларын қолданыңдар. Үлгі: Анар/мен/көңілді – Анар мен сияқты көңілді. 1. 5-тапсырма/4-тапсырма/қиын – .......................................................... 2. Бокс/күрес/қауіпті – .............................................................................. 3. Көпқабатты үй/терек/ұзын – ............................................................... 4. Сырдария/Амурдария/терең – ............................................................ 5. Емен /темір/қатты ................................................................................. 6. Қант/қар/аппақ ............................................................................... 7. Алматы /бақ/жасыл ............................................................................. 8. Сырдария/Ертіс / ұзын ........................................................................ 9. Балқаш/теңіз/үлкен ............................................................................. 10. Күнбағыс/күн/сары ............................................................................ 4. Суреттерге қараңдар. Заттарды кестедегі ұғымдармен салыстырып, сипаттаңдар. қар, тау, түн, күн, жұлдыз Үлгі: Көйлек қар сияқты аппақ. ............................................................................................... ............................................................................................... ............................................................................................... ...............................................................................................

40 До – дейін, шейін, таман К, в сторону, в направлении – қарай үйге дейін – до дома мектепке таман – ближе к школе дүкенге қарай бара жатыр – он идет в сторону магазина конкурсқа шейін – до конкурса тамызға қарай белгілі болады – будет известно ближе к августу 5. Керекті жалғауды қойыңдар. 1. Мұражай...... дейін нешінші автобуспен барамыз? – №63 автобус...... . 2. Үй...... дейін қанша сағат жүреміз? – 1 сағат. 3. Мектеп...... дейін қайда жұмыс істедің? – Балабақша...... жұмыс істедім. 4. Стадион...... қарай троллейбус жүре ме? – Иә, жүреді. 5. Біздің тобымыз тау...... қарай орналасты. 6. Өзен...... дейін 50 метр жерде шатыр құрдық. 7. Таңертең...... дейін емтихан сұрақтары...... дайындаламын. 8. Су... үнемді жұмсау үшін есеп.. ағызу керек. 9. Климат... сақтау үшін зиянды шығарылмдар.... азайту керек. 10. Көшпенділер мәдениеті... білу үшін тарих... оқу керек. За, после, начиная – соң, әрі, кейін, бастап, басында Вместе, рядом – бірге, қатар үйден соң – за домом менен кейін – после меня дүкеннен кейін шаштаразға барамыз – после магазина пойдем в парикмахерскую үстел басында – за столом менімен қатар отыр – сядь рядом со мной менімен бірге отыр – сядь вместе со мной ол менімен қатар университет бітірді – Он закончил университет одновременно со мной Өзеннен әрі орман – за рекой лес 1 қазаннан бастап – начиная с 1 октября 3 сағаттан кейін – через три часа 6. Көп нүктенің орнына кейін, соң, бірге шылауларын қойып жазыңдар. 1. Жаңбырдан .......... мен кемпірқосақ көрдім. 2. Қыстан .......... көктем келеді. 3. Өзеннен .......... тау астық. 4. Сабақтан .......... би үйірмесі жұмыс істейді. 5. Мұқан Шоқанмен .......... Омбыда оқыды. 6.Тарихтан ......... ағылшын тілі сабағы болады. 7. Көшпенділер мал шаруашылығымен ...... металл өңдеумен айналысты.

41 Запомните! қашанға дейін? – до какого? (продлится до какого времении?) қашаннан бері? – с какого? с каких пор Жарыс қашанға дейін болады? – Жұмаға дейін. Как долго продлится соревнование? – До пятницы. Қашаннан бері кезекшісің? – Дүйсенбіден бері. С каких пор дежруный? – С понедельника. 3 күн бұрын – 3 дня назад 4 күн бойы – в течение 4 дней Стадионға қашан келдің? – 2 күн бұрын. Когда приехал в стадион? – 2 дня назад. Қанша күн боласың? – 4 күн бойы. Как долго будешь здесь? – 4 дня. 7. Бұрын немесе бойы? 1. Ол ауылға 3 күн .......... келді. 2. Настя 1 ай .......... байқауға қатысып жүр. 3. Менің ағам 1 жыл .......... университет бітірді. 4. Сәуле қызыл көйлегін 2 күн ............ киіп жүр. 5. Әселдің 1 жыл ............. құлағы ауырды. 6. Ерасыл 2 жыл ............. спорт мектебіне барды. 7. Жаттықтырушы өткен апта ........... жұмыста жоқ. 8. Дәрігер 1 сағат ....... ауруларды қарады. 9. Пойыз уақытынан 30 минут ........... келді. 8. Бойы, бастап сөздерін пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Қазақстан қай жылдан бастап тәуелсіз мемлекет болып есептеледі? ..................................................................................................................... 2. Астана Нұр-Сұлтанға қай жылдан бастап көшірілді? ..................................................................................................................... 3. Мектепте неше жыл бойы оқиды? ..................................................................................................................... 4. Қазақ тілін неше жыл бойы үйрендің? ..................................................................................................................... 9. Бұрын сөзін пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Қазақстан Конституциясы неше жыл бұрын қабылданды? .....................................................................................................................

42 2. Сен досыңмен неше жыл бұрын таныстың? ..................................................................................................................... 3. Сіздің әкеңіз неше жыл бұрын мектеп бітірді? ..................................................................................................................... 4. Ата-анаң неше жыл бұрын үйленген? ..................................................................................................................... 5. Қызылорда неше жыл бұрын Қазақстанның астансы болды. ..................................................................................................................... 6. Сақтар неше жыл бұрын өмір сүрді? ..................................................................................................................... 7.Ш.Уәлиханов неше жыл бұрын дүниеге келді? ..................................................................................................................... 10. Үлгі бойынша сөйлем құраңдар. Үлгі: Ол мектепті 2016 жылы бітірді. – Қазір 2019 жыл. Ол мектепті 3 жыл бұрын бітірді. 1. ҚР Парламенті сайлауы 2004 жылы өтті. ..................................................................................................................... 2. ҚР Конституциясы 1995 жылы қабылданды. ..................................................................................................................... 3. ҚР өз тәуелсіздігін 1991 жылы алды. ..................................................................................................................... 4. Ұлттық валюта 1993 жылы енгізілді. ..................................................................................................................... 5. Қазақ хандығы 15 ғасырда қалыптасты. ..................................................................................................................... 11. Өздерің туралы әңгімелеңдер. 1. Мектепке қашан бардың? ..................................................................................................................... 2. Мектепте неше жыл бойы оқып жатырсың? ..................................................................................................................... 3. Қашаннан бері қазақ тілін оқисыз? ..................................................................................................................... 4. Досыңды қанша жыл бойы танисың? ..................................................................................................................... 5. Неше жыл бұрын балабақшаға бардың? ..................................................................................................................... 6. Туған күніңді жыл сайын атап өтесің бе? .....................................................................................................................

43 Запомните! В ходе/во время – барысында, уақытында Во время – кезінде, уакытында кездесу барысында – в ходе встречи кеш барысында – в ходе вечера хабар барысында – в ходе информации әңгіме барысында – в ходе разговора сабақ барысында – в ходе урока сапар барысында – в ходе командировки келіссөз барысында – в ходе переговоров санақ барысында – в ходе переписи кездесу кезінде – во время встречи кеш өткізу уақытында – во время проведения вечера хабар жеткізу уақытында – во время передачи информации 12. Тиісті орынға барысында немесе уақытында (кезінде) сөздерін қойыңдар. 1. Біз жазғы демалыс ................. қорыққа бардық. 2. Көрмені ұйымдастыру ................. жас суретшілермен таныстым. 3. Салтанатты жиналыс ............... озат оқушыларға мақтау қағазы берілді. 4. Сабақ .................. «Томирис» фильмі көрсетілді. 5. Оқушылар емтиханға дайындық ................... күрделі есептер шығарды. 6. Тексеру .................. жаңа мәліметтер алдық. 13. Керекті жалғауды қойыңдар. 1. Алматыда қазақ тілі пәні...... республикалық олимпиада өтті. 2. Олипиада барысында әр облыс...... оқушылары қазақ тілі бойынша білімдерін көрсетті.3.Олар қазақ тілі грамматикасы бойынша сұрақтар...... жауап берді,эссе жазды. 4. Өлең оқу жарысында Көкшетау мектебі...... оқушысы 1-орын алды. 5. Олимпиада №12 мектеп-лицейін...... өтті. 6. Мұғалімдер оқушылар... кездесті. 7. Кездесу барысында балалар өз өлеңдері...... оқыды, әндері...... айтты. 8. Мұғалімдер де, оқушылар да өз тілектері... айтты. 14. Тиісті көмекші сөздерді қойыңдар. дейін, кейін, бойы, барысында, кезінде. Демалыс күні біз сыныппен Түргенге бардық. Таңертең сағат жетіге ................ тұрдық. Әкем мені мектеп алдына ................ апарды. Жарты сағаттан ................ автобус келді. Бәріміз автобусқа отырдық. Екі оқушы автобусқа отырғызу ................ кешікті. Он минуттан ................ олар да келді. Сосын автобус жүрді. Біздің жолсерігіміз болды. Ол жол ................ Алматының тарихы туралы әңгіме айтты. Кырық минуттан ................ қаланың сыртына шықтық. Есік қаласынан өту ................ Алтын адам табылған қорғанды көрдік. Жолсерік әңгіме ................ сақтардың тарихы туралы айтты. Түргенге көтерілу ................ 1 шақырым жерді жаяу жүрдік. Біз Түргенде 1 күн ................ болдық. Кешке үйге оралдық. Саяхат өте қызықты өтті.

44 Запомните! В течение 3 часов - 3 сағат ішінде через – аркылы 1 сағат ішінде – в течение 1 часа 1 апта ішінде – в течение 1 недели 2 ай ішінде – в течение 2 месяца 1 жыл ішінде – в течение 1 года көше арқылы – через улицу өзен арқылы – через реку тау арқылы – через горы Запомните! Предлог «по» можно передать разными вспомогательными словами. по – со значением места действия: көше бойымен – по улице сынып бойынша – по классу жол бойымен – по дороге бөлме ішінде (жүру) – ходить по комнате по (со значением соответствия чему-либо закону, графику, положению): заң бойынша – по закону 15. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Сағат нешеде үйден шығасың? .......................................................... 2. Жолға қанша уақыт кетеді? ................................................................ 3. Мектепке қанша минут ішінде жетесің? ........................................... 4. Көше бойында қандай ғимараттар бар? ............................................ 5. Күніне неше сабақ болады? ............................................................... 6. Сабақ сағат нешеде басталады? ........................................................ 7. Сабақтар сағат нешеге дейін созылады? .......................................... 8. Түскі тамаққа неше минут беріледі? ................................................ 9. Үйге кіммен бірге қайтасың? ............................................................. 16. Сөйлем мен сөз тіркестерін мағынасына қарай сәйкестендіріңдер. 1) сағат 12-де 2 апта ішінде 2) Бес сағат ішінде, сағат 12-ден 19-ға дейін түсте 3) 14 желтоқсаннан 28 желтоқсанға дейін 5 сағат ішінде 4) Қазір 2020 жыл. 2023 жылдан бастап жаңа мектепте оқимыз 3 жылдан кейін 5) 1 қаңтардан 31 қаңтарға дейін 1 ай ішінде

45 17. Тиісті орынға ішінде, бойынша, арқылы шылауларын қойыңдар. 1. Алматы қаласы ........................ соғыс ардагерлеріне сыйлық берілді. 2. Ұшаққа тіркеу бір сағат ..................... жүргізіледі. 3. Өскеменге пойыз Семей ................. барады. 4. Сізге 15 минут ........................ жауап беріледі. 5. Бір апта ............... қорытынды бақылау болады. 6. Біз Балқашқа Шу қаласы.......... арқылы бардық. Запомните! В связи – байланысты В соответствии – сәйкес отбасы жағдайына байланысты – по семейными обстоятельствам сабаққа кешігуіне байланысты – в связи с опозданием на урок ауа райына байланысты – в связи с погодой мерекеге байланысты – в связи с праздником емтиханға байланысты – в связи с экзаменом оқулыққа сәйкес – в соответствии с учебником сабақ кестесіне сәйкес – в соответствии с расписанием уроков жауапқа сәйкес – в соответствии с ответом заңға сәйкес – в соответствии с законом ережеге сәйкес – в соответствии с правилом дәстүрге сәйкес – в соответствии с обычаем 18. Тиісті орынға байланысты немесе сәйкес шылауларын қойыңдар. 1. Сабақ кестеге ................... өтеді. 2. Сергей отбасы жағдайына ................ сабаққа келмеді. 3. Ұшақ ауа райына ................... ұшпады. 4. Ауа райының суытуына ..................... бүгін мектепте бастауыш сынып оқушылары оқымайды. 5. Мектепте үзіліс сабақ кестесіне ................... берілді. 6. Тәуелсіздіктің мерекесіне .................. көп шаралар өткізілді. Запомните! Возле – жанында Около – маңында үйдің жанында – возле дома мектептің жанында – возле школы ауланың жанында – возле двора дүкеннің жанында – возле магазина сыныптың жанында – возле класса үйдің маңында – около дома мектептің маңында – около школы ауланың маңында – около двора дүкеннің маңында – около магазина сарайдың маңында – около сарая қаланың маңында – около города

46 19. Сөйлемдерді тиісті көмекші есімдермен толықтырыңдар. 1. Бөлменің .............. диван бар. 2. Бөлменің .............. кресло тұр. 3. Диванның .............. шам қойылған. 4. Диванның ............ сурет ілінген. 5. Бөлменің ............. кілем жатыр. 6. Кілемнің ............. шағын үстел орналасқан. Запомните! Над – үстінде Под – астында ғимараттың үстінде – над зданием үстелдің үстінде – над столом ғимараттың астында – под зданием үстелдің астында – под столом Запомните! Мараттың үстінде ақ көйлек – Марат в белой рубашке. Мараттың астында машина – У Марата машина. 20. Сөйлемдерді керекті сөздермен толықтырыңдар. Керует, кілем, үстел, шкаф, кітап сөресі, жастық, терезе. Сәлем, менің атым – Зере. Бұл – менің бөлмем. Бөлменің ортасында көк (1) ................. бар. Көк – менің сүйікті түсім. Бөлменің сол жағында (2) ................., бір (3) ..................., бір (4) ................... бар. Үстелдің түсі ақ. Орындықтың түсі де ақ. Шкафтың сөресінде кітаптар, сызғыш, қалам, өшіргіш, ойыншықтар тұр. Үстел үстінде (5) .................., (6) .................... тұр. Бөлмеде үлкен (7) ................... бар. Сондықтан бөлменің іші жарық. Еденде екі (8) ................... жатыр. Бір кілемнің түсі – қара, бір кілемнің түсі – қоңыр. Терезеде перде бар. Оның түсі де көк. 21. Ағылшын тіліне аударыңдар. 1. Үстел үстінде бір бума қағаз жатыр. ..................................................................................................................... 2. Мұраттың үстінде жай ғана трико. ..................................................................................................................... 3. Бес ойыннан кейін ойыншыны ауыстырды. .....................................................................................................................

47 4. Көпір үстінен жылқылар өтіп жатыр. ..................................................................................................................... 5. Менің футболкамды көрдің бе? – Кереует үстінде жатыр. ............................................................................ 6. Желім үстел үстінде ме, шкафтың ішінде ме? – Терезенің алдында. ..................................................................................................................... 7. Кітап дүкені қайда екенін білмейсіз бе? – Азық-түлік дүкенінің үстінде. ..................................................................................................................... 8. Халықаралық туризм фирмасы қайда орналасқан? – «Интеллект» фирма-сының жанында. ..................................................................................................................... 9..Тіс дәрігері көз дәрігерінің жанында қабылдай ма? – Жоқ, ол дәліздің оң жағында, 14-бөлмеде қабылдайды. ..................................................................................................................... Запомните! за – ар (арғы) жағында снаружи – сыртында, артында среди – арасында (ішінде) перед – алдында внутри – ішінде 22. Жақша ішіндегі көмекші есімдерді қазақша баламасымен ауыстырыңдар. оң жағында, қасында, артымда, ішінде, артында. 1. Кітап дүкені қайда екенін білмейсіз бе? – Азық-түлік дүкенінің (за)........... . 2. Халықаралық туризм фирмасы қайда орналасқан? – «Балсу» бизнес орталығының .(внутри).................... . 3. Тіс дәрігері көз дәрігері осында қабылдай ма? – Жоқ, ол дәліздің сол жағында емес, ол дәліздің(справа)........................ 14-бөлмеде қабылдайды. 4. Мектептің (перед).......................... үлкен бақ бар. 5. Жемістердің (среди)........................ маған жүзім ұнайды. 6. Трактор(внутри) ........................... жас қыз отыр. 7. Қораның (за)........................... ат байлаулы тұр. 8. Менің(перед) ........................... кезекте Лена тұр. 9. Қазақ фильмдерінің (среди) ........................... «Қыз Жібек» ерекше орын алады. 23. Өзіңе ұнайтын бір орынды сипаттаңдар.Көмекші есімдерді қолданыңдар. 24. Сұрақтарға жауап беріңдер.

48 1. Сенің кітаптарың қайда тұрады? ....................................................... 2. Сенің кереуетің бөлменің қай жағында? .......................................... 3. Сенің үстелің қайда тұр? .................................................................... 4. Сенің мектебіңнің алдында не бар? .................................................. 5. Сенің үйіңнің жанында не бар? ......................................................... 6. Үйде телефон қайда тұрады? ............................................................. 7. Сен сыныпта кімнің алдында отырасың? ......................................... 8. Сен сыныпта кімнің артында отырасың? ......................................... 9. Сенің жаныңда кім отырады? ........................................................... 25. Дұрыс нұсқасын жазыңдар: астында, бетінен, үстінде, сыртында, қасында, ішінде,ішіне 1. Үйдің ................ балалардың көңілді күлкісі естіледі. 2. Шай ................ Нұрбек пен Байжұма ауыл жаңалықтарын әңгімелеп отырды. 3. Үй толы жүк, жиһаздар. Жиһаздың ................ текемет, кілем жатыр. 4. Көмірді жердің .................. өндіреді. 5. Бөлменің ................ қараңғылық басты. 6. Балалар мектептің ................ алаңда доп қуып жүр. 7. Нұрболдың ................ орта бойлы, қысқа шашты жігіт бар. 8. Менің кітабымды көрмедің бе? – Менің үстелімнің ................ . 9. Сусындар қайда? – Ағаштың ................ тұр. 10. Қырат ................ сары, қызыл жауқазын жайқалып тұр. 26. Көп нүктенің орнына тиісті көмекші есімдерді қойыңдар. ішінде, шетінде, қасында, басында, артында, ортасында, айналасында, астында, арасында, алдында 1. Үйдің ..................... демалатын орындық бар. 2. Жолдың ..................... машина тұр. 3. Үйдің ..................... бақша бар. 4. Үйдің ..................... әдемі жихаздар бар. 5. Таудың ..................... қар жатыр. 6. Көпірдің ..................... жол салынған. 7. Үйдің ..................... балалар ойнап жүр. 8. Жолдың ..................... гүлдер өсіп тұр.

49 АУЫСПАЛЫ ОСЫ ШАҚ (переходное настоящее время) Ауыспалы осы шақ образуется при помощи суффиксов – -а, -е, -й. Глаголы видоизменяются по лицам. Ауыспалы осы шақ передает значение постоянства, регулярности действия. Например: Мен Алматыда тұрамын. – Я живу в Алматы. Здесь ауыспалы осы шақ передает значение постоянства. Жекеше түрі Мен Алматыда тұр+ а+мын. Сен жұмыс істе+й+сің. Сіз оқы+й+сыз - оқисыз. Ол суда жүз+е+ді. Болымсыз түрі Мен Алматыда тұр+ма+й+мын. Сен Алматыда тұрма+й +сың. Сіз оқыма+й+сыз. Ол суда жүзбе+й+ді. Көпше түрі Біз Алматыда тұр+а+мыз. Сендер жұмыс істе+й+сіңдер. Сіздер оқы й+сыздар. Олар суда жүз+е+ді. Болымсыз түрі Біз Алматыда тұрмаймыз. Сендер жұмыс істемейсіңдер. Сіздер оқымайсыздар. Олар суда жүзбейді. 1. Етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңдар. 1. Сергей қазақша жақсы сөйлейді. Өйткені ол Қазақстанда (тұру) ......... . 2. Ол әлем тілдері университетінде (оқу) ........... . 3. Сергейдің қазақ достары көп. Олармен қазақша (сөйлесу) ........ . 4. Сергей қазақ халқының дәстүрін (сыйлау) ........... . Қазақ отбасына жиі қонаққа (бару) ............. . 5. Сергей қазақша ән (айту) ......... . Бесбармақ, бауырсақты (жақсы көру) 6. Сергей жиі табиғатқа (шығу) ............ . Оған Шымбұлақ (ұнау) ........... . 7. Сергей шаңғы (тебу) ..........., шанамен сырғанауды (ұнату) ............ . 2. Ауыспалы осы шаққа қойыңдар. 1. Кешке мен достарыммен жиі (кездесу) .......... 2.Сенбі күндері біз кейде киноға (бару) ......... . 3. Менің достарым компьютерді жақсы (білу) .......... 4. Әлішер барлық машинаның түрлері туралы (айту) .......... 5. Ол машинаны (жақсы көру).......... 6. Ал Абылай футболды (ұнату).......... 7. Ол әлемдегі футбол командалары туралы көп (әңгімелеу) ......... . 8. Ал Лаура тарихи кітаптарды көп (оқу) .......... 9. Ол Қазақстан тарихы туралы қызық әңгімелерді (баяндау) ......... . 3. Етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңдар. 1. Сәлем, Әсел, сен қайда (оқу) .............? – Мен лицейде (оқу) .............

50 2. Демалысты қайда (өткізу) .............? – Табиғатта (өткізу) .................................. 3. Сенің ағаң ағылшын тілін (білу) .............? – Жоқ, ол түрік тілін (білу) ................... 4. Сіздің балаңыз машина (жүргізу) ............? – Жоқ, машина (жүргізу) ............. 5. Маған қазақ фильмі керек еді. Сіздер оларды (сату) .............? – Иә, (сату) ......................... 6. Дүйсенбі күні сабақ ,әдетте, сағат нешеде (басталу) ...............? – Сағат 8:30-да (басталу) .................. 7. Сіздер ісапарға жиі (бару) .............? – Жоқ, жиі (бару) ........................... 4. Сөйлемдерді І жаққа өзгертіңдер. Үлгі: Серік мектепте оқиды. – Иә, мен де мектепте оқимын. 1. Мен жемісті жақсы көремін. .............................................................. 2. Ал менің әкем етті ұнатады. .............................................................. 3. Мүсілім шахмат ойнайды. .............................................................. 4. Нұржан велосипед тебеді. .............................................................. 5. Айзада көйлек тігеді. .............................................................. 6. Айдана ертегіні жиі оқиды. .............................................................. 7. Ал Сұлтан фильмді жиі көреді. .............................................................. 8. Менің атам атқа мінеді. .............................................................. 9. Әжем бауырсақ пісірді. .............................................................. 10. Ажардың сіңлісі үйді тазалайды. .............................................................. 12. Марат есепті жақсы шығарады. .............................................................. 12. Сәуле суда жүзбейді. .............................................................. 13. Ол би билейді. .............................................................. 5. Сөйлемдермен келісіңдер. Күнде, үнемі, жиі, сирек сөздерін қолданыңдар. Үлгі: 1. Мен сүтті ішемін, ал айран ішпеймін. Мен де сүтті жиі ішемін, ал айранды ішпеймін. .................................................................................................................... 2. Ол ән айтады.Бірақ досы ән айтпайды. .................................................................................................................... 3. Менің қарындасым иттен қорқады. ....................................................................................................................