101 «ДЕ» КӨМЕКШІ ЕТІСТІГІ (вспомогательный глагол «де») Значение Примеры Перевод 1. Настаивание деген соң (настаивание) Кел деген соң кел. Үлкен деген соң үлкен Сказано приходи, так приходи. Сказано большой, значит большой. 2. Авторское слова деп – Ол: «Бүгін жаңбыр жауады», – деп еді. Марат келді, – деп жауап берді анасы. Он сказал: «Сегодня будет дождь». «Марат пришел», – ответила мать. 3. Акцентирование деген, дегеніміз Саяхат деген жақсы ғой (Саяхат жақсы ғой). Адам деген үнемі іздену де жүреді. Бұл – қыс жылы болады деген сөз. Білім дегеніміз үлкен қазына. Путешествие – это хорошо. Человек – он всегда в поиске. Это значит, что зима будет теплой. Знания – это большое богатство. 4. Указания дегенім/дегенің/дегені (то, что он сказал) Мұраттың машина дегені трактор болды. То, что Мурат назвал машиной, оказалось трактором. 5. Предположение. деймін/дейді (думаю говорят) Қыс биыл суық бола ма деймін. Кешке қар жауады дейді. Думаю, что зима в этом году будет холодной. Говорят, вечером снег пойдет. 6. Уточнение деген де Сыйлықтың ішінде маған деген де бар. Среди подарков есть кое-что и для меня. 7. Значения цели. деген де Бала деген де бәріне дайынбыз. Ради детей мы готовы на все. 8. Усилительное значения. дейсің (как, так сильно) Жаңбыр жауды дейсің. Как полил дождь. 9. Отношение к сказанному. деп/ойлаймын (думаю что)/есептеу/ сену/қайғыру/күту). Ол мұғалім деп ойлаймын. Ол осылай болады деп күтпеді. Думаю, что он учитель. Он не ожидал, что так будет. 10. Авторское слово. ... деген Жаңбыр жауады деген. Говорили, что будет дождь. 11. Значение желания. -айын/-ейін/-йын/ -йін деп едім/тұр/жүр/жатыр, (хотел бы) Саған осыны айта-йын деп едім. Хотел тебе сказать это.
102 11. Дұрысын таңдаңдар: деп/деп еді. 1. – Қалжан, нешінші сыныпты бітірдің? .................. сұрады Ботакөз. 2. – Бүгін ерте келші, .................... өтінді Сара. 3. – Әдейі танысу үшін келдім, ................. Сәкен. 4. – Ертең жалпы жиналыс болады, .............. мұғалім. 5. – Менің шет елде оқығым келеді, ................ Айнұр. 6. – Гүлдерге су құюды ұмытпа, ................... анам. 7. – Мен келемін, ................... жауап берді Анар. 8. – Хатты аудара алмадым, ................. ренжіді Асыл. 9. – Музыканы тыңдағанды ұнатамын, .................. Жазира. 10. – Көп іздеуге тура келді, ................. Нұрлан. 12. деген сөз тіркесін қолданып, сөйлемдерді аяқтаңдар. Үлгі: Аспанды бұлт қаптады. – Бұл жаңбыр жауады деген сөз. 1. Көктем кеш шықты. .................................................................................................................... 2. Күн қызарып батты. .................................................................................................................... 3. Серік бірыңғай ұлттық тестен 115 балл алды. .................................................................................................................... 4. Менің досым ҚБТУ-да оқиды. .................................................................................................................... 5. Балалар өте көңілді. .................................................................................................................... 6. Біздің мұғаліміміз көп сұрақ бергенді ұнатады. .................................................................................................................... 7. Менің атам дастарқан басында көп сөйлегенді ұнатпайды. .................................................................................................................... 8. Тәрбиеші балалармен ойнағанды жақсы көреді. .................................................................................................................... 13. Қазақ тіліне аударыңдар. 1. Говорят, что это здание было построено в 18 веке. .................................................................................................................... 2. Говорят, что лето будет жарким. .................................................................................................................... 3. Думаю что, ученики хорошо сдали ЕНТ. ....................................................................................................................
103 4. Считают, что русская литература оказала влияние на творчество Абая. .................................................................................................................... 5. Пологают, что саки жили на территории Казахстана. .................................................................................................................... 6. Говорят, что он работает над своим изобретением уже несколько лет. .................................................................................................................... 7. Говорят, что этот роман переведен на многие языки мира. .................................................................................................................... 14. Тиісті орындарға деп, демегенде сөздерін қойыңдар. Әкесі: Балам, үлкен кісіге «Сәлем» ............... амандасуға болмайды. Амандасу – ақ ниетін білдіру. Баласы: «Сәлем!» ................... не деймін. Әкесі: Амаңдасудың да мән-мағыналары болады. Жай «сәлем» ............... достарыңмен амандасасың. Үлкен кісіге «ассалаумағалейкум» ................. амандасқан дұрыс. 15. Сөйлемдерді деп сұрадың, деді етістіктерімен аяқтаңдар. Үлгі: Бауыржан: – Домбыраны тартуға бола ма? – Домбыраны тартуға бола ма? – деп сұрады. Алдан. – Ұстама, ол атамдікі .................................................................. Бауыржан: – Алдан, сындырмаймын ................................................... Алдан: – Атам ұрсады .............................................................................. Бауыржан: – Домбыраны тек атаң тартады ма? ................................. Алдан: – Иә, атам ғана тартады ............................................................. 16. Сұрақтарға деп ойлаймын, есептеймін, сенемін, қайғырамын, күтемін сөздерін пайдаланып, жауап беріңдер. Үлгі: Көктем ерте шығады ма? (жоқ/кеш). Жок, кеш шығады деп ойлаймын. 1. Ол стадионның жанында тұрады ма? (тұрады) .................................................................................................................... 2. Жиналыс сағат нешеде басталады? Сағат 10 (басталу) .................................................................................................................... 3. Ертең ауа райы қандай болады? (жылы) .................................................................................................................... 4. Айранды кешке ішу керек пе? (Иә) .................................................................................................................... 5. Ірімшікке сүт қосады ма? (Жоқ, қаймақ) ....................................................................................................................
104 6. Олар ертең келеді ме? (Жоқ) .................................................................................................................... 7. Ол сізді ертең бара ма деп сұрады? (Иә) .................................................................................................................... 17. Сұрақтарды қалпына келтіріңдер. Үлгі: – Бұл сенің ағаң ба? – Иә, бұл менің немере ағам. 1. – ..........................................................................................................? – Ол футбол туралы айтып тұр. 2. – ..........................................................................................................? – Ертең кездесуге барасыз ба деймін. 3. – ..........................................................................................................? – Маған экономика туралы мәлімет қажет. 4. – ..........................................................................................................? – Мен мұнайшы болуды армандадым. 5. – ..........................................................................................................? – Ол маралдарды қорғауды сұрайды 6. – ..........................................................................................................? – Ол ертең келмеймін дегені ғой. 18. Дұрысын таңдаңдар: деп, деген. Үлгі: Анар: Бүгін шахмат үйірмесі бола ма? Айнұр: Иә, сағат 3-те басталады деген. Аслан: Мұғалім кешігіп келеді ме? Айнұр: Білмеймін. Сағат 3-те болады ................ айтқан. Анар: Олай .................. кім айтты? Айнұр: Хатшы айтты. Анар: Сені ренжітейін ............... жоқ едім. Мен дәрігерге көрінейін ............ едім. 19. Сұрақтарға деп ойлаймын, деп есептеймін, деп есептеді, деп күтемін, деп сенемін модальдерін қолданып, жауап беріңдер. 1. Оқушылар емтиханды жақсы тапсырады ма екен? .................................................................................................................... 2. Оны әкесі осы ісі үшін мақтайды ма екен? .................................................................................................................... 3. Синоптиктердің болжауынша, биыл қыс суық бола ма екен? .................................................................................................................... 4. Оқушылар үй тапсырмасын орындады ма екен? ....................................................................................................................
105 5. Бүгін біздің сынып киноға барады ма екен? .................................................................................................................... 6. Жазғы демалыста сыныппен саяхатқа шығады ма екенбіз? .................................................................................................................... 7. Біздің футболшылар әлем чемпионатына қатысады ма екен? .................................................................................................................... 20. деп ойлайсың, деп қорқасың ба? деп сенесің бе? моделін қолданып, сұраулы сөйлемдер құрастырыңдар. 1. (Оған не керек?) – Оған не керек деп ойлайсың? 2. (Оқушылар қайда кетті?) ........................................................ 3. (Олар сабақтан кешігеді ме?) .......................................................... 4. (Сыныптастар емтиханға жақсы дайындалды ма?) ........................ 5. (Мектепте мерекеге қонақтар келеді ме?) ...................................... 6. (Ол талантты әнші ме?) .................................................................... «БОЛ» КӨМЕКШІ ЕТІСТІГІ (вспомогательный глагол «бол») Формы Примеры Перевод Бол+ып Ол мұғалім болып жұмыс істейді. Ол министр болып тағайындалды. Он работает учителем. Он назначен министром Бол+ып Экономика – көне грек сөзі бол+ып табылады. Экономика является древнегреческим словом Бол+ып Бала бол+ып ойнамайды Он не играет как ребенок Бол+са Оқушылар бол+са сабақта отыр. А ученики сидят на уроке 22. болып табылады, деп есептеймін, дегеніміз, дегеніміз не, деп атаған модельдерін қолданып, сұрақтарға жауап беріңдер. Үлгі: Жарнама дегеніміз не? – Қызмет көрсету мен өнім түрлерін ұсынудың жолы болып табылады. 1. Банк деген не? (қаржы мекемесі, есеп айырысу, құнды қағаздар шығару) ....................................................................................................................
106 2. Сенің ойыңша «Азия дауысы» байқау не үшін өткізіледі? (ән байқауы, халықаралық фестиваль) .................................................................................................................... 3. Тоғызқұмалақ дегеніміз не? (ұлттық ойын, сүйек тастар) .................................................................................................................... 4. Шахмат деген не? «Шах» – патша (парсы сөзі), «мат» – өлді (араб сөзі) сөздерінен шыққан. .................................................................................................................... 23. Сөйлемдерді болып табылады, болса, болып көсемші етістіктермен толықтырыңдар. Шахмат ойыны қызықты әрі қиын ойын ..................... Шахмат ................. Үндістанда пайда болған. Оны «Чатуранга» деп атаған. Оны 4 адам .............. ойнаған. Шахмат өте кең тараған ойын ....................... Ол Үндістаннан Қытайға, Тибетке, Малайзия аралдарына, Иранға тараған. Оның атын өзгерткен арабтар ................... Оның тәртібі де өзгерген. Шахматты 2 адам .............. ойнайды. Қазақша «шахмат» «патша өлді» ..................... аударылады. 24. деп сөзін қолданып, қазақ тіліне аударыңдар. 1. Я рассчитываю, что ученики хорошо сдадут экзамены. .................................................................................................................... 2. Он рассчитывал, что отец его похвалит. .................................................................................................................... 3. Она не рассчитывала, что они вернутся так рано. .................................................................................................................... 4. Мария рассчитывала, что родители помогут ей. .................................................................................................................... 5. Я верю, что сдам экзамены на отлично. .................................................................................................................... 6. Я не ожидал, что он напишет такие прекрасные стихи. .................................................................................................................... 7. Мы рассчитываем, что вы нам поможете. .................................................................................................................... 8. Он ожидал, что министр ответит сразу. ....................................................................................................................
107 МОДАЛЬДІЛІК 1. Қажеттілік модальділігі (модальность необходимости) етістік+у керек/қажет, етістік+у керек/қажет (необходимо сделать) Примеры Перевод Жекеше түрі 1. Менің баруым керек (қажет) Сенің баруың керек (қажет) Сіздің баруыңыз керек (қажет) Оның баруы керек (қажет) 2. Мен керекпін (қажетпін) Сен керексің (қажетсің) Сіз керексіз (қажетсіз) Ол керек (қажет) 3. Жұмысты тез бітіру керек 4. Сабаққа белсенді қатысу керек 5. Таза ауада көп жүру керек Мне нужно идти Тебе нужно идти Вам нужно идти Ему нужно идти Я нужен (необходим) Ты нужен (необходим) Вы нужны (необходимы) Он нужен (необходим) Работу нужно быстро завершить Нужно активно посешать уроки Нужно больше гулять на свежем воздухе Көпше түрі Біздің баруымыз керек (қажет) Сендердің баруларың керек (қажет) Сіздердің баруларыңыз керек (қажет) Олардың барулары керек (қажет) Біз керекпіз (қажетпіз) Сендер керексіңдер (қажетсіңдер) Сіздер керексіздер (қажетсіздер) Олар керек (қажет) Нам нужно идти Вам нужно идти Вам нужно идти Им нужно идти Мы нужны (необходимы) Вы нужны (необходимы) Вы нужны (необходимы) Они нужны (необходимы) Сұраулы түрі Менің баруым керек пе? (қажет пе) Біздің баруымыз керек пе (қажет пе)? Мне нужно идти? Нам нужно идти? Болымсыз түрі Менің баруым қажет емес Олардың барулары қажет емес. Мне не нужно идти. Им не нужно идти. 1. Керекті қосымшаны қолданыңдар. 1. А. Менің таеквандо курсының төлемақысын қашан төле......... керек? – Кетерде төлесеңіз болады. 2. Құжаттарды ата-ана қайда өткіз............ қажет? – Сынып жетекшісіне.
108 3. Балалар қандай киім ал............. керек? – Жеңіл киімдерді алғаны дұрыс. 4. – Маған достарым кел............. керек. 5. Оның бүгін кешке концертке бар............. керек. 6. Мұғалімнің тапсырмасын орында............ қажет. 7. Дастарқан басында қатты сөйлес............. қажет. 8. Достарды қадірлей біл............. қажет. 9. Таза ауада көп жүр............. керек. 10. Менің досыма сыйлық ал............. керек. 2. Сөйлемдерді у ... керек моделімен аяқтаңдар. 1. Үйден шығарда газды (тексер) ......................................................... 2. Сендер сынып газетін (шығар) ........................................................ 3. Мектепте би үйірмесін (аш) .............................................................. 4. Барлық мәдени шаралар акт залында (өт) ........................................ 5. Кинотеатрда ұлттық киноларды жиі (көрсет)................................... 6. Сыныптағы гүлдерге уақытылы су (құй) ......................................... 7. Менің жүзім, қарақат, шабдалы (сатып ал) ...................................... 8. Таңертең сүт (іш) .............................................................................. 9. Алматы – Астана пойызы (кел) ......................................................... 10. Сіздің министрлікке хат (жаз) ........................................................ 11. Олардың бірыңғай ұлттық тестке (дайында) ................................. 12. Бүгін біздің сағат 14 Көкшетауға (ұш) ............................................. 13. Бүгін маман 3 тілді жақсы (біл) ....................................................... 14. «Болашақ» бағдарламасына үздік студенттер (бар) ....................... 3. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Кітап не үшін керек? ............................................................................ 2. Дос не үшін керек? .............................................................................. 3. Ақша не үшін керек? .......................................................................... 4. Бала не үшін керек? ............................................................................ 5. Денсаулық не үшін керек? ................................................................. 6. Тарихты білу не үшін керек? ............................................................ 7. Мұздықтардысақтау не үшін керек? ............................................... 8. Аяқ не үшін керек? ............................................................................. 9. Қантты неге көп жемеу керек? ........................................................... 4. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Мектеп әкімшілігіне хабар айту керек. ....................................................................................................................
109 2. Оқушылардың тілегін қолдау керек. .................................................................................................................... 3. Бізге бүгінгі жарыста жеңу керек. .................................................................................................................... 4. Баяндаманы қызықты етіп дайындау керек. .................................................................................................................... 5. Менің жеңілдіктерді пайдалануым керек. .................................................................................................................... 6. Баланы уақытында ұйықтату керек. .................................................................................................................... 7. Біздің тілшілерді күтіп алуымыз керек. .................................................................................................................... 2. Қалау рай (желательное наклонение). І түрі етістік+ғы/-гі/-қы/-кі+м (-ң/-ңыз/-сы/-сі) кел (хотеть) Жекеше түрі Менің Нұр-Сұлтанды көргім (аралағым) келеді. Сенің Нұр-Сұлтанды көргің (аралағың) келеді. Сіздің Нұр-Сұлтанды көргіңіз (аралағыңыз) келеді. Я хочу увидеть Нур-Султан/Мне хочется увидеть Астану. Ты хочешь увидеть Нур-Султан/Тебе хочется увидеть Астану. Вы хотите увидеть Нур-Султан/Вам хочется увидеть Астану. Оның Астананы көргісі (аралағысы) келеді. Они хотят увидеть Астану/Ему хочется увидеть Астану. Көпше түрі Біздің ән айтқымыз, (сапар шеккіміз) келеді. Сендердің ән айтқыларың (сапар шеккілерің) келеді. Сіздердің ән айтқыларыңыз, сапар шеккілерің келеді. Олардың ән айтқылары, сапар шеккілері келеді. Мы хотим петь/Нам хочется путешествовать. Вы хотите петь/Вам хочется путешествовать. Вы хотите петь/Вам хочется путешествовать. Они хотят петь/Им хочется путешествовать. Сұраулы түрі Сенің ән айтқың келеді ме? Сіздің қайда барғыңыз келеді? Тебе хочется петь? Ты хочешь петь? Куда вы хотите пойти? Болымсыз түрі Оның ән айтқысы келмейді. Менің сапар шеккім келмейді. Он не хочет петь/Ему не хочется. Я не хочу путешествовать/Мне не хочется путешествовать.
110 5. Сөйлемдерді қалау райда (+қы/-кі,/-ге, -ғы/-гі, кел) аяқтаңдар. Сәуле: Біздің суретке (түсу) .............................................. Суретші: Қандай суретке (түсу) .........................................? Құжатқа ма? Сәуле: Иә, құжатқа. Суретші: Қанша сурет (алу) .....................................? Сәуле: 8 сурет. Суретші: Екі сағаттан кейін дайын болады. Сәуле: Кешіріңіз, одан ертерек келу...............................? Суретші: Жоқ, одан ертерек дайындай алмаймын. 6. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңдар. 1. Менің ертең тарихи кітаптарды алғым келеді. .................................................................................................................... 2. Менің жарық бөлмеде отырғым келеді. .................................................................................................................... 3. Оның дәрігерге көрінгісі келеді. .................................................................................................................... 4. Сіздің стол теннисін ойнағыңыз келеді. .................................................................................................................... 5. Сіздің қалада болғыңыз келеді. .................................................................................................................... 6. Оның сендердің тілектеріңді орындағысы келеді. .................................................................................................................... 7. Қазақ тіліне аударыңдар. 1. Мы хотим побывать в Нур-Султане. .................................................................................................................... 2. Я бы хотела увидет горы. .................................................................................................................... 3. Он хотел бы узнать об истории саков. .................................................................................................................... 4. Мы хотим познакомиться с жизнью рабочих вашего аула. .................................................................................................................... 5. Хотите осмотреть поля? .................................................................................................................... 6. Мы хотели бы посмотреть ваш сад. ....................................................................................................................
111 7. Кем вы хотите стать? .................................................................................................................... 8. Вы хотите узнать какие поезда отправляются в Павлодар. .................................................................................................................... 9. Я хочу получить свои вещи. .................................................................................................................... 8. Сұрақтарды құрастырып, жауап беріңдер. 1. Сенің қайда ...... келеді (бар)? ............................................................. 2. Сіздің қайда ...... келеді (тұр)? ............................................................ 3. Сенің нені ...... келеді (сатып ал)? ...................................................... 4. Сенің кіммен ...... келеді (таныс)? ...................................................... 5. Сіздің не ...... (іш) келеді? .................................................................. 6. Сіздің қайда ...... келеді (серуенге шығу)? ........................................ 7. Сіздің не ...... (оқы) келеді? ................................................................ 8. Туған күнді қайда ...... келеді (өткіз)? ................................................. Қалау рай. ІІ түрі Қалау рай: етістік+(-айын, -ейін, -йын, -йін деп еді...) Формы Перевод Жекеше түрі Мен кел+ейін (бар+айын) деп едім Сен кел+ейін (барайын) деп едің Сіз кел+ейін (барайын) деп едіңіз Ол оқы+йын – (оқиын) деп едім Я хотел бы прийти (пойти) Ты хотел бы прийти (пойти) Вы хотели бы прийти (пойти) Он хотел бы почитать. Көпше түрі Біз жаз+айық деп едік (көрейік, оқы+йық, есті+йік) Сендер көр+ейін деп едіңдер Сіздер тыңда+йын деп едіңіздер Олар кете+йін деп еді Мы хотели бы написать Вы хотели бы увидеть Вы хотели бы послушать Они хотели бы уйти Сұраулы түрі Ол бар+айын деп пе еді? Сен бар+айын деп пе едің? Сіздер бар+айын деп пе едіңіздер? Он хотел бы пойти? Ты хотел бы пойти? Вы хотели бы пойти? Болымсыз түрі Ол бар+ма+йын деп еді Сен бар+ма+йын деп едің Біз бар+ма+йық деп едік Он не хотел бы пойти Ты не хотел бы пойти Мы не хотели бы пойти
112 9. Сөйлемдерді -айын деп еді... қалау райында аяқтаңдар. 1. Біз тарихи ескерткіштерді көр.......................................................... 2. Мен мұражайларды арала.................................................................. 3. Мен қаланың орталығында бол......................................................... 4. Сен дала қыранын көр........................................................................ 5. Ол «Бәйтеректе» бол........................................................................... 6. Бекболат әжейге көмектес.................................................................. 7. Бикен апай Бекболатқа ақша бер....................................................... 8. Балалар көк шалғында ойна.............................................................. 9. Әбсәмет ағай шығарманы жиі жаз.................................................... 10. Мен ініме шахмат үйрет.................................................................... 10. Сөйлемдерді -ғысы келеді, -айын деп еді... қалау райында аяқтаңдар. 1. Менің қаланы аралап (көру) ............................................................. 2. Менің қаламен (танысу) .................................................................... 3. Мен терезеден тауға (қарау).............................................................. 4. Ағам авиация академиясына (түсу) ........................ 5. Биылғы қысқы каникулды атаммен бірге (өткізу) ........................... 6. Әбдірахман әкесіне арнап (ән салу) ................................................. 7. Екі жігіт саяхатқа (шығу) .................................................................. 8. Мен үлкендерге (сәлем беру)............................................................. 9. Сәуле үйіне ертерек (қайту) .............................................................. 10. Балалар мектеп ауласына гүлдер (отырғызу) ................................. 11. Сөйлемдерді қалау райға (-айын деп еді...) айналдырыңдар. Үлгі: Сәрсен көжекті көрді. – Серік көжекті көрейін деп еді. 1. Көжек орнынан қашты. .................................................................................................................... 2. Өзі жұдырықтай, сүп-сүйкімді. .................................................................................................................... 3. Сәрсен аяғының ұшымен басып жақындады. .................................................................................................................... 4. Көжекті ұстап алды. .................................................................................................................... 5. Жүні жұмсақ екен. .................................................................................................................... 6. – Қорықпа, қорықпа, көжегім, екеуіміз дос боламыз, – деді Сәрсен. ....................................................................................................................
113 7. Ол қазір сізге телефон соғып жатыр. Ала алмай жатыр. .................................................................................................................... 8. Мүмкін, балалар кеш келер. .................................................................................................................... 12. Сөйлемдерді қалау райға (-айын деп еді...) айналдырыңдар. Үлгі: Бүгін сенің не істеуің керек. – Бүгін сен не істейін деп едің? 1. Әкемнің жұмысқа ерте баруы керек. .................................................................................................................... 2. Менің досыма кітап сатып алуым керек. .................................................................................................................... 3. Қала халқының мейрамды көңілді өткізуіне жағдай жасау керек. .................................................................................................................... 4. Соғыс ардагерлеріне арналған концерт дайындау керек. .................................................................................................................... 5. Ертіс өзенінде кемемен қыдыру керек. .................................................................................................................... 6. Оның кітапханаға баруы керек. .................................................................................................................... 13. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Келер жексенбіде саяжайға барайын деп едім. .................................................................................................................... 2. Бүгін әжесі Тұрсынға теңбіл доп сатып алайын деп еді. .................................................................................................................... 3. Балалар ойынды аяқтайын деп еді. .................................................................................................................... 4. Тұрсын допты балаларға бермейін деп еді. .................................................................................................................... 5. Қарлығаш інісімен күнде сабаққа дайындалғысы келеді. .................................................................................................................... 6. Мезгілімен ойнап, үй шаруасына көмектескісі келеді. .................................................................................................................... 7. Анардың биыл қазақ-түрік лицейінде оқығысы келеді. .................................................................................................................... 8. Анардың өз құрдастарымен танысқысы келеді. ....................................................................................................................
114 9. – Апа, менімен балалар неге дос болғысы келмейді? – Сабағы нашар баламен кім дос болады? – Жақсы оқу үшін не істеу керек? – Ойынды азайтып, кітапқа қарау керек. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... Қалау рай. ІІІ түрі Етістік+са/-се+м/-ң/-ңіз/екен/ (лишь бы произошло/лишь бы это было) Формы Перевод Жекеше түрі Мен бар+са+м (көрсем) екен Сен бар+са+ң (көрсең) екен Сіз кел+се+ңіз екен Ол оқы+са екен Хоть бы мне увидеть ... (пойти)/хоть я увидел Хоть бы тебе пойти (увидить)/хоть бы он пошел Хоть бы бы он почитал Көпше түрі Біз бар+са+қ екен Сендер бар+са+ң+дар екен Сіздер кел+се+ңіздер екен Олар оқы+са+екен Хоть бы мы пошли Хоть бы вы пошли Хоть бы Вы пришли Хоть бы они почитали Сұраулы түрі Мен бар+са+м ба екен? Сіз бар+са+ңыз ба екен? Пойти ли мне? Пойти ли вам? Болымсыз түрі Біз бар+ма+са+қ екен Ол бар+ма+са екен Сіз бар+ма+са+ңыз екен Лишь бы мы не пошли Лишь бы он не пошел Лишь бы вы не пошли 14. Сөйлемдерді қалау райда (...са, ...екен/деп еді...) аяқтаңдар. 1. Мен тарихи ескерткіштерді (көр) ..................................................... 2. Мен туған жерді (арала) ..................................................................... 3. Мен қаланың орталығында (бол) ...................................................... 4. Ол қаланың жаңа ауданында (тұр) .................................................... 5. Балам Жақсылық туған жерінде (өс) ................................................ 6. Мен шет елдерде сапар (шек) ............................................................ 7. Біз жақсы жұмыс (тап) ....................................................................... 8. Ол спортпен (айналыс) ......................................................................
115 9. Біз сәулет ескерткіштермен (таныс) ................................................. 10. Қонақтар қаланы жоғарыдан (көр) .................................................. 11. Дүние жүзіндегі барлық бала бақытты (өмір сүр) .......................... 15. Сөйлемдерді ...са екен қалау райына перефразалаңдар. 1. Мен гимнастикамен шұғылданамын ................................................ 2. Бізде жүзуден жарыстар болып тұрады ............................................ 3. Ұлттық көйлек киген қуыршақты көрсетіңізші .............................. 4. Мен ағаш ойыншық сатып алдым .................................................... 5. Маған аралап кесуге арналған құрал-сайман жиынтығын беріңізші. ................................................................................................. 7. Кітаптарды почтамен жібердік .......................................................... 8. Ол түнгі Алматыны көрді .................................................................. 9. Ол жақсы жүгірді ................................................................................ 16. Сөйлемдерді са... екен/еді немесе ғысы кел... қалау райында аяқтаңдар. 1. Досанның орманға (бар)...................................................................... 2. Біз уақытты (ұту)................................................................................. 3. Бұл сөзді Сырбайдың әрі (созу)......................................................... 4. Ол Бурабайдың табиғатын (жырлау)................................................. 5. Менің өз қатарымнан (қалу) .............................................................. 6. Оқушылар тобы қаланы ұзақ (аралау) .............................................. 7. Жас суретшілердің көрмесі (болу)...................................................... 8. Сіздің балаңыз оқуға (түсу)................................................................. 3. Міндеттеу модальділігі (долженствование) етістік+уға тиіс -уға міндетті (должен сделать – обязан сделать) Формы Перевод Жекеше түрі Мен баруға тиіспін/міндеттімін Сен баруға тиіссің Сіз кетуге тиіссіз Ол оқ(ы+у)ға (окуға) тиіс Я должен пойти Ты должен пойти Вы должны уйти Он должен учиться Көпше түрі Біз таңдауға тиіспіз Сендер жазуға тиіссіңдер Сіздер кездесуге тиіссіздер Олар жіберуге тиіс Мы должны выбрать Вы должны написать Вы должны встретиться Они должны отпустить
116 Сұраулы түрі Мен баруға тиіспін бе? Ол баруға тиіс пе? Сен баруға тиіссің бе? Я должен пойти? Он должен пойти? Ты должен пойти? Болымсыз түрі Мен баруға тиіс емеспін Біз баруға тиіс емеспіз Ол баруға тиіс емес Я не должна идти Мы не должны идти Он не должен идти 17. Тиіс, керек сөздерін пайдаланып, сөйлемді аяқтаңдар. 1. Отбасында ер адам – басты тұлға.................................................... 2. Әйел – оның серігі, көмекшісі......................................................... 3. Сондықтан да бар істі ер адам басқаруы........................................ 4. Балалар жастайынан отбасы жұмыстарына икемделуі ................. 5. Отбасын қаржымен қамтамасыз ету – ер адамның міндеті.......... 6. Балалар үлкендерді сыйлауы .......................................................... 18. Керек, тиіс сөздерін қолданып, сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Сабақ оқу не үшін керек? ................................................................... 2. Спортпен айналысу үшін не істеу керек? ........................................ 3. Жақсы баға алу үшін не істеу керек? .............................................. 4. Дәрігер не істеуге тиіс? ...................................................................... 5. Аспазшы не істеуге тиіс? ................................................................... 6. Ұшқыш не істеуге тиіс? ..................................................................... 7. Оқушы не істеуге тиіс? ....................................................................... 19. Дұрысын таңдаңдар: -уға тиіс емес, -у қажет емес. Үлгі: 1. Жаңыл: Қолшатыр алу қажет емес. Жаңбыр қойды. Айжан: Солай ма? Мен байқамаппын ................................................... Жаңыл: Сіз маған (көмектесу) ............................................................... Айжан: О, не дегеніңіз. Менің орнымда сіз де осылай істер едіңіз. 2. Ахмет: Мені (шығарып салу) ........................................................... Қызметкер: О, не дегеніңіз! Біз сізге машина дайындап қойдық. Ахмет: Рақмет, машина (дайындау).................................. Мен өз жұмысыммен кетіп барамын. 3. Тілші: Сіз (жауап беру) ................................................ Сонда өз отбасыңыз туралы айта алмайсыз ба?
117 Әнші: Жеке өмірімді көпшілікке жария еткім келмейді. 4. Роза: Конференцияға шетелдік қонақтарды (шақыру) .........................? Ботакөз: Бұл – республикалық конференция. Сондықтан шетелдік әріптесті (шақыру) .. ................................................................................................ 4. Болжау модальділігі (предположение) 1) етістік -ған/ сияқты/болар 2) етістік +уы/-уі мүмкін. 3) етістік+ған/-атын шығар/сияқты/болар. 4) етістік+ар/-ер/-р 1) вроде/кажется, было 2) словно, возможно, видимо, будет 3) возможно, было 4) возможно, будет Оның бар+уы мүмкін бе? Сен айт+қан/-атын шығарсың? Ол бар+ған/-атын сияқты ма? Может ли он прийти? Видимо, ты сказала/скажешь? Он, видимо, ходил/пойдет? Болымсыз түрі Етістік +пас/-пес, -бас/-бес, -мас/-мес Примеры Перевод Оның бар+ма+уы мүмкін Менің бар+уым мүмкін емес Сен айтпа+ған шығарсың Оның айт+уы мүмкін емес Сіз айт+па+йтын/ған сияқтысыз Оның кел+ме+уі мүмкін емес Возможно, он не пойдет Я не могу пойти Ты, наверное, не сказал Он не может это сказать Вы, видимо, не скажете/не сказали Он не может не прийти 20. Сөйлемдерді -атын/-ған шығар моделімен аяқтаңдар. Үлгі: Ол былтыр университетке (түсу)........................, түскен шығар. 1. Ертең жаңбыр (жау)............................................................................. 2. Сен спортпен (айналыс)...................................................................... 3. 9-сыныпты бітіретін оқушы колледжге (түс).................................... 4. Сіздің еңбек тәжірибеңіз көп. Сондықтан фирма сізді жұмысқа (қабыл да)................................................................................................................. 5. Сіз заң университетін менің әкеммен (бітір).................................... 6. Мұнда алма ағашы, шие, қарақат, өрік (өс)...................................... 7. Біз мінетін пойыз кешікпей (кел)....................................................... 8. Балалы әйелдерге көмек (көрсетіл).....................................................
118 Болжалды келер шақ 1. Мен бар+ар едім – Я бы пришел. 3. Сіз оқыр+едіңіз – Вы бы прочитали. 2. Сен көр+ер едің – Ты бы увидел. 4. Ол кел+ер еді – Он бы пришел. 21. Сөйлемдерді -ар, -ер, -р еді модалімен аяқтаңдар. 1. Сіз Қазақстан тарихын жақсы білу үшін не істеуге (кеңес беру) ................. Оның, ең алдымен, тілін үйренуді (ұсыну) .................................................... 2. Бос уақытты қалай (өткізу) .......................? – Елді (аралау) ................... 3. Сіз қандай фильмді (көру).............? – «Қиянда» фильмін қайта (қарау)..................... 4. Сіз қандай университетке (түсу) ..............? – Техникалық университетте (оқу)...... ................................. 5. Олар Алматыда қайда (тоқтау) .....................? – «Алматы» қонақүйіне. 22. Сөйлемдерді -уы мүмкін модалімен аяқтаңдар. 1. Қазір жаз. Биылғы жоспар жыл аяғында (орындал)............................... 2. Сіз мына жерде тұрған сөздікті көрдіңіз бе? – Кеше ағылшын тілінде хат келген. Оны аудармашы (ал)........................................... 3. Мені жиналысқа шақырмады ма? – (Шақыр)..................................Өйткені жаңа сізді хатшы іздеді. 4. Түнгі сағат бір болды. Ұлымыз қайда (бол)................. Достарымен (жүр)............... ................................................................................................................................... 5. Ертең қатты жаңбыр (жау).................................................................. 6. Биылғы жаз ыстық (бол)...................................................................... 23. Сөйлемдерді +мауы ... мүмкін емес модалімен аяқтаңдар. Үлгі: Менің ағамның университетке түспеуі мүмкін емес. 1. Біздің команданың (жеңу) ................................................................. 2. Таудан өзеннің (ағу) ............................................................................ 3. Жазда жаңбырдың (жауу) .................................................................. 4. Қыста қардың (түсу) ........................................................................... 5. Көктемде күннің (жылыну) ............................................................... 6. Далада киіктің (болу) .......................................................................... 7. Бүгін концерттің (өту) .........................................................................
119 24. Сұрақтарға жауап беріңдер. Үлгі: Миллион тапсаң, не істеген болар едің? – Мал сатып алып, бағар едім. 1. Жұмыссыз қалсаң, не істер едің? .................................................................................................................... 2. Жолдан адассаң, не істеген болар едің? .................................................................................................................... 3. Бөтен қалада жалғыз қалсаң, не істер едің? .................................................................................................................... 4. Басың қатты ауырса, не істер едің? .................................................................................................................... 5. Жолдасың сенімен сөйлеспесе, не істер едің? .................................................................................................................... 6. Биік шыңға шықсаң, не істер едің? .................................................................................................................... 7. Туған ағаң әскерге шақырылса, не істеген болар едің? .................................................................................................................... 8. Суықта қатты тоңсаң, не істеген болар едің? .................................................................................................................... 25. -уы мүмкін/мүмкін емес модалін қолданып, қазақ тіліне аударыңдар. 1. Не может быть, что они сейчас дома. – Олардың үйде болуы мүмкін емес. .................................................................................................................... 2. Не может быть, что он так сказал. .................................................................................................................... 3. Не может быть, что они сейчас разговоривали во дворе. .................................................................................................................... 4. Не может быть, что она опоздала на урок. .................................................................................................................... 5. Не может быть, что он опоздал на поезд. .................................................................................................................... 26. Ағылшын тіліне аударыңдар. 1. Ол сені алдауы мүмкін .................................................................................................................... 2. Оның бұндай қате жіберуі мүмкін емес. .................................................................................................................... 3. Оның сабаққа дайын болмауы мүмкін емес. ....................................................................................................................
120 4. Оның әкесінің сөзін орындамауы мүмкін емес. .................................................................................................................... 5. Бәрінің емтиханды нашар тапсыруы мүмкін емес. .................................................................................................................... 6. Сенің байқаудан өтпеуің мүмкін емес. .................................................................................................................... 5. Мүмкіндік модальділігі (возможность) Етістік+а, -е, -й ала (мочь) Жекеше түрі Мен оқы+й _ оқи аламын. Сен жаз+а аласың. Сіз көр+е аласыз. Ол таныс+а алады. Я могу читать Ты можешь писать Вы можете увидеть Он может познакомиться Көпше түрі Біз оқи ал+а+мыз. Сендер жаз+а аласыңдар. Сіздер көр+е аласыздар. Олар таныс+а алады. Мы можем читать. Вы можете писать. Вы можете увидеть. Они могут познакомиться. Сұраулы түрі Біз таныс+а аламыз ба? Сен оқи аласың ба? Мы можем познакомиться? Ты можешь прочитать? Болымсыз түрі Сіз бара ал+ма+йсыз Сендер жаза ал+ма+йсыңдар. Вы не можете пойти. Вы не можете написать. 27. Сөйлемдерді -а, -е, -й ала... модалімен аяқтаңдар. 1. Оқушылар спорт алаңында (ойна) ойнай алады. 2. Менің ағам шыңға (көтеріл) ............................................................ 3. Сейсмологтар жер сілкінісін (болжа).................................................. 4. Ермек итальян тілінде еркін (сөйле) ................................................ 5. Асқар атай теріден тон (тік) ............................................................. 6. Алексей домбыра (көр) ..................................................................... 7. Көктөбеде тоты құсты (көр) ............................................................. 8. Менің досым өзенді кесіп (жүз) ....................................................... 9. Қала тұрғындары зәулім үйлерді (тамашала) .................................. 10. Асанның әжесі кілем (тоқы) ........................................................... 11. Еңбек еткен адам мақсатқа (жет) ....................................................
121 28. Мына жағдайларда өтініш айтып көріңдер. 1. Сен досыңды іздедің. Ол үйінде жоқ екен. Сен оған кітап әкелдің. Оны қалдыру қажет. Ата-анасына өтініш айтып көр. .................................................................................................................... 2. Саған өшіргіш керек. Парталас сыныптасыңда ол бар. .................................................................................................................... 3. Сен бассейнге жазылғың келді. Бір айлық төлемақыны сұраңыз. .................................................................................................................... 4. Астана-Алматы пойызының келу уақытын білу үшін анықтамаға телефон соқтыңыз. .................................................................................................................... 29. Сурет бойынша сөйлемдерді аяқтаңдар. 1) Бұл жерде сіз телефонды қолдана аласыз. .................................................................................................................... .................................................................................................................... 30. Сөйлемдерді ауыспалы осы шақта аяқтаңдар. Үлгі: Сіз суда жүз - Сіз суда жүзе аласыз ба? 2. Сен шаңғы теп...........................? 3. Сен 10 км жүгір..........................? 4. Мен саған көмектес......................? 5. Ол ұйықта....................................? 6. Ол атта шап...............................? 31. 29-тапсырмадағы сұрақтарға болымсыз түрде жауап беріңдер. 1.Мен суда жүзе алмаймын. 2 ................................................................................................................. 3. ................................................................................................................ 4. ................................................................................................................. 5. ................................................................................................................ 6.................................................................................................................. 7................................................................................................................. 32. Сөйлемдерді толықтырыңдар. Қатысу, бару, оқу, түсіну, ұйықтау, іш етістіктерін қолданып, +а аламын/алмаймын/алмадым/алдым модаліне қойыңдар. 1. Мен көзімді жұмдым, бірақ ............................................................... 2. Ол тез сөйлейді, мен оны ................................................................... 3. Оның көздері онша жақсы көрмейді. Бірақ ол кітаптарды жақсы .................................................................................................................... 4. Менің қарным аш емес, бірақ мен түскі асты...................................
122 5. Ол ертең концертке ............................................ Өйткені ол жұмыста. 6. Ол байқауға ............................................... Өйткені ол ауырып жатыр. 33. Мына жағдаятта не айтасыңдар? Сыныптастарыңмен сұхбаттасыңдар. 1. Сіз мұғалімдер бөлмесін білмейсіз. .................................................................................................................... 2. Сіз үй тапсырмасын білмейсіз. .................................................................................................................... 3. Сіздің қаламыңыз жоқ. .................................................................................................................... 4. Сіздің салат жегіңіз келді. .................................................................................................................... 5. Сен «Абай жолы» романынан үзіндіні оқыған жоқсың. Сыныптасыңнан үзіндінің мазмұнын білгің келді. .................................................................................................................... 34. Сөйлемдерді қалпына келтіріңдер. 1. баруға, вокзалға, айтып, алмайсыз ба, жібере, қалай, болады? .................................................................................................................... 2. гүлді, жібере, беріп, аласыз ба, маған? .................................................................................................................... 3. Арманға, алмайсыз ба, түсіндіріп, сіз, жібере? .................................................................................................................... 4. Сіз, газетті, мына, жібере, аласыз ба, маған, беріп? .................................................................................................................... 5. тіс ауруына, Сен, аласың ба, шыдай .................................................................................................................... 6. жылыту, тұтынушы, шығынын, алмады, дұрыс, есептей .................................................................................................................... 6. Рұқсат ету модальділігі (разрешение) Етістік+у+ға/-у+ге болады (можно что-то сделать) Жекеше түрі Менің бар+у+ым+а болады (Маған бар+у+ға болады) Сенің бар+у+ың+а болады (Саған бар+у+ға болады) Сіздің бар+у+уыңыз+ға болады (Сізге бар+у+ға болады) Оның бар+у+ы+на болады (Оған бар+у+ға болады) Мне можно пойти Тебе можно пойти Вам можно пойти Ему можно пойти
123 Көпше түрі Біздің кет+уімізге болады (Бізге кет+уге болады) Сендердің оқу+ларыңа болады (Сендерге оқу+ға болады) Сіздердің жүр+улеріңізге болады (Сіздерге жүр+уге болады) Олардың жүр+улеріне болады (Оларға жүр+уге болады) Нам можно уйти Вам можно читать Вам можно ходить Им можно ходить Сұраулы түрі Маған бар+уға болады ма? Оның кел+уіне болады ма? Мне можно пойти? Ему можно прийти? Болымсыз түрі Маған бар+уға болмайды. Біздің кет+уімізге болмайды. Мне нельзя пойти Нам нельзя уходить. 35. Сөйлемдерді -уға/-уге бол... модалімен аяқтаңдар. 1. Қазақ суретшілерінің туындыларымен қайда (таныс) ........................? – Ә. Қастеев атындағы өнер мұражайында. 2. Галлереяның каталогін қайдан (ал) ....................? – «Афиша» журналынан. 3. Қазақ суретшілері туындыларының көшірмесін қайдан (сатып ал) ..................? – Арнайы дүкендерде. 4. Сізге қашан (кел) ...................................? – Ертең сағат 15.00–17.00 аралығында. 5. Мына газеттерді (оқы) .............................? – Әрине, алыңыз. 6. Теміржол билетін қайдан (ал) ..................? – Қонақ үй қызметкеріне тапсырыс жасаңыз. 8. Концертке баламен (бар) ..........................? – 7 жастан жоғары болса алып (кел) ...............? 9. Бағдарламаны қашан (тарат)........................? – Мәжіліс басталмас бұрын қатысушыларға беріңіз. 36. «Не істеуге болмайды?» сұрағына жауап беріңдер. 1. Балаларға қар (же)............................................................................... 2. Жолдан бағдаршамсыз (өт)................................................................. 3. Үлкендердің сөзін (бөл)...................................................................... 4. Кішілерге күш (көрсет)....................................................................... 5. Уәдені (орындама)...............................................................................
124 6. Ата-анаға қарсы (сөйле)...................................................................... 7. Сабаққа (кешік).................................................................................... 8. Қайнамаған су (іш).............................................................................. 9. Тәттіні көп (же).................................................................................... 10. Телефонмен ұзақ (сөйлес).................................................................. 11. Нанды (бас).......................................................................................... 37. +уға/-уге болады ма? модалін қолданып, сұрақтарды қалпына келтіріңдер. Үлгі: Мектеп туралы,білу? – Мектеп туралы білуге болады ма? 1. Тарихи сәулет өнері/туындылары/сақтау? ........................................ 2. Бүгін, парк, бар? .................................................................................. 3. Театр, көркермен, шақыр? .................................................................. 4. Бақ, арқар, көр? .................................................................................... 5. Асхана, су, іш? ..................................................................................... 6. Бұлақты тау, бар? ................................................................................ 7. Ата-ана, парыз, өтеу? ......................................................................... 8. Қонақ бөлме, би билеу? ..................................................................... 9. Жерге, отыр, бол? .............................................................................. 38. Үлгіге қарап, сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: Біз/кофехана/тәтті тоқаш/же. – Біздің кофеханамызда тәтті тоқаштар мен кофе ішуге болады. 1. Асхана, түшпара, жеу.......................................................................... 2. Базар, қазы, сатып алу......................................................................... 3. Дүңгіршекте, гүл, сатып алу............................................................... 4. Базар, шашлық, жеу............................................................................. 5. Курс, қазақ тілі, үйрену....................................................................... 6. Қазба байлық, сақтау ......................................................................... 39. Сөйлемдерді қажет, керек, бұрын, үшін, туралы сөздерімен толықтырыңдар. Ерлан: Асқар Олжасұлы, сіз қандай мәселемен келдіңіз? Асқар: Ерлан мырза, осыдан екі жыл ........ оқушылардың ғылыми зерттеу жобаларын өткізетін орталық ашқан едім. Ерлан: Кешіріңіз, сөзіңізді бөлгеніме. Орталық тек ғылыми жобалармен айналысады ма? Асқар: Иә, әзірге солай. Ерлан: Әрине, орталықты дамыту ......... Қандай ұсыныспен келдіңіз? Асқар: Республикалық байқау өткізуді жоспарлап отырмыз.Соған сіздің мектептің оқушыарын қатысуға шақырып келдім.
125 40. Үлгіге қарап, өз сөйлемдеріңді құрастырыңдар. Үлгі: Алматының « Жетісу» деп жазылған мейрамханасында ұлттық тағамдар жей аласыз. 1. Газет/журнал/киоск/балалар кітабы/сатып алу .................................................................................................................... 2. «Гүлзар»/асхана/ойыншық/сатып алу .................................................................................................................... 3. «Рамстор»/коньки/тебу .................................................................................................................... 4. Кітапхана жаңа әдебиет/танысу .................................................................................................................... 41. «Қайда, не істеуге болады?» сұрағына жауап беріңдер. Үлгі: Алматыда не істеуге болады? – Медеуге баруға, Түргенді көруге, апортты жеуге болады. 1. Ақтауда не істеуге болады? .............................................................. 2. Нью-Иоркте не істеуге болады? ........................................................ 3. Анталияда не істеуге болады? ........................................................... 4. Токиода не істеуге болады? ................................................................ 5. Венецияда не істеуге болады? ........................................................... 6. Каирда не істеуге болады? .................................................................. 7. Лондонда не істеуге болады? ............................................................. 42. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Ол Оның Оған ұсынысты мектепке хатты халық әнін спорт орталығына хабар төлеуі оқыған баруы тыңдауы ескеруіне түс керек сияқты мүмкін шығар тиіс тура келді оқуға үйде хабардан далада асханада кітаптың ақшасын қал жүрген айтқан қабылдауы естуі тамақтануы жауап берген ұйықтаған -кісі келді -са екен -айын деп еді -кісі келді
126 7. Нақтылау модальдігі (утверждение) Етістік +ған/-атын (еді/екен/болатын) Формы Примеры Перевод -қан (-кен) еді -қан (-кен) болатын -қан (-кен) екен -атын (-етін) болды Ол осында болған еді. Ол бұл университетті былтыр бітірген болатын. Ол бұл университетте оқитын болды. Он был здесь Он закончил этот университет в прошлом году Он будет учиться в этом университете 43. Сөйлемдерді түрлендіріңдер. А 1. Сәрсен кітапты жақсы көрді. 2. Әлия бос уақытты тауда өткізеді. 3. Ботагөз шығармасын жазды. 4. Алмас кеше досымен кездесті. 5. Жастар өмірге тез бейімделді. Нақтылау 1. Сәрсен кітапты жақсы көрген екен. 2. ....................................................... 3. ....................................................... 4. ...................................................... 5. ....................................................... Ә. 1. Жүргізуші машинаны ауланың ішіне қойды. 2. Мен шие тердім. 3. Банк халыққа несие береді. 4.Оқушыны өтінішіне қарай басқа сыныпқа ауыстыратын болды. Шешім 1. Жүргізуші машинаны ауланың ішіне қоятын болды. 2. ..................................................... 3. ..................................................... 4. ...................................................... Б 1. Алматы қаласы ертеде қалыптасқан. 2. Бурабай – теңіздің түбі болды. 3. Біз Оқжетпес тауына шықтық. 4.Батырлар жоңғарларға қарсы соғысты 5. Бурабайды оқушылар еркін аралады. 6. Менің атам Ташкентте оқыды. 7. Томирис – сақтардың патшасы болды. 8. Ақ қайыңдар сұлу бой түзеді. 9. Бурабайда Абылай хан үлкен кеңестер өткізді. Болжау 1. Алматы қаласы ертеде пайда болған шығар. 2. ..................................................... 3. ..................................................... 4. ..................................................... 5. ..................................................... 6. ..................................................... 7. ..................................................... 8. ..................................................... 8. Мәжбүр модальділігі (вынуждать) Етістік +уға/-уге тура кел (приходится сделать что-то) Жекеше түрі Менің күт+уіме тура келді Сенің жауап бер+уіңе тура келді Сіздің шығ+уыңызға тура келді Оның кет+уіне тура келді Мне пришлось ждать Я вынужден был ждать Тебе пришлось ждать Ты вынужден был ждать Ему пришлось выйти
127 Көпше түрі Біздің күт+у+іміз+ге тура келді Сендердің жауап бер+у+лерің+е тура келді Сіздердің шығ+у+лар+ыңыз+ға тура келді Олардың кет+у+лер+і+не тура келді Нам пришлось ждать Мы вынуждены были ждать Вам пришлось ждать Вы вынуждены были ждать Им пришлось уйти Они вынуждены были уйти Сұраулы түрі Сенің күт+у+ің+е тура келді ме? Олардың кел+улері+не тура келеді ме? Тебе пришлось ждать Ты вынужден был ждать Им пришлось прийти Они вынуждены были прийти Болымсыз түрі Біздің келмеуімізге тура келді Мы вынуждены были не прийти 44. Сөйлемдерді түрлендіріңдер. Үлгі: Мен Ақтөбеге барамын. – Менің Астанаға баруыма тура келді. 1. Оның көшпенділер тарихын үйренуі керек. .................................................................................................................... 2. Оқушылар музыка мектебіне барады. .................................................................................................................... 3. Сара тауықтарға бидай шашты. .................................................................................................................... 4. Оқушылар бақылауға 4 күн бойы дайындалды. .................................................................................................................... 5. Мариям гүлді отырғызды. .................................................................................................................... 6. Любовь Павловна бағдарламаға өзгерістер енгізді. .................................................................................................................... 7. Апам шкафтың орнын ауыстырды. .................................................................................................................... 8. Әкем құжатты қайта толтырды. .................................................................................................................... 9. Тұрар аударма сөздерді ұзақ қарады. .................................................................................................................... 10. Қонақтар Көктебеде ұзақ қыдырды. .................................................................................................................... 11. Өкінішке орай, Өркен пойызға мінді. ....................................................................................................................
128 45. Сөйлемдерді тиісті шақ түрінде аяқтаңдар. 1. Кеше кеш ұйықтауға тура кел.... 2. Суды енді үнемді пайдалануға тура кел... 3. Қабылданған заң кәсіпкелікті дамытуға жаңа мүмкіндіктер бер.... 4. Ұлттық дәстүрді сақтау ұлттың тарихын сақтау болып таб.... 5. Зерттеушілер ақпараттарды екі күн бойы асықпай сарала.... 6. Бәріміз елімізлің болашағын ойла.............мыз. 7. Қалада өткен аптада жұқпалы аурулар мен аурудың алдын алу шаралары өт................... 8. Аталған мәселе өткен айда Парламент мәжілісінде талқылан................ 46. Сен оқу орталығына телефон соқтың. Сұхбаттасушыдан оқу орталығында ұсынылатын пәндер туралы, сабақ кестесі туралы, мұғалімдер, төлемқаы туралы, бағалау ттүрлері, оқу сапасы туралы сұраңдар. Төмендегі модальді құрылымдарды қолданыңдар. +уға болады ма? ........................................................................... +у керек пе? ............................................................................. +у мүмкін бе? ............................................................................ +а аласыз ба? ........................................................................... +уге тура келеді ме? ........................................................................... +ғым келеді ме? ............................................................................ +са болды ма? ........................................................................... +айын деп едім? ........................................................................... +уға тиіс пе? ............................................................................. +у шығар? ............................................................................ +уге тырысасыз ба? ......................................................................... БҰЙРЫҚ РАЙ (повелительное наклонение) -айын/-ейін Жекеше түрі Мен жаз+айын(шы) Жауап бер+ейін(ші) Давайте, я напишу Можно, я напишу Давайте, я отвечу Можно, я отвечу
129 -йын/-йін Мен ойна+йын (шы) ест+йін естиін+(ші) Можно, я поиграю Давайте, я поиграю Можно, я послушаю Давайте, я послушаю – Сен жаз(шы) Сен жауап бер(ші) Ты напиши, пожалуйста Ты ответь, пожалуйста -ыңыз/ -іңіз, -ңыз/-ңіз Сіз жазыңыз Сіз жауап бер+іңіз(ші) сіз ойна+ңыз (шы) сіз тыңдаңыз(шы) Вы напишите Вы дайте ответ, вы поиграйте, вы послушайте -сын/ -сін Ол жаз+сын, ойна +сын Ол жауап бер+сін, есті+сін Пусть он напишет, поиграет Пусть он ответит, послушает -айық/ -ейік Көпше түрі Біз жаз+айық (шы), жауап бер+йік (ші) Давайте, мы напишем, ответим. -йық/-йік Біз ойна+йық(шы) етіс+йік, естиік(ші) Давайте, мы поиграем, послушаем. -ыңдар/ -іңдер -ыңыздар/ -іңіздер Сендер жаз+ыңдар(шы) Жауап бер+іңдер Сіздер жаз+ңыздар Сіздер жауап бер+іңіздер Вы напишите Вы ответьте Вы напишите Вы ответьте -ңдар/-ңдер -ңыздар/ -ңіздер Сендер ойна+ңдар, есті+ңдер Сіздер ойна+ңыздар, есті+ңіздер Вы поиграйте/играйте, послушайте/ слушайте. Вы поиграйте, слушайте. -сын/-сін Олар жаз+сын, ойна+сын, жауап бер+сін, есті+сін Пусть они напишут, поиграют, ответят, послушают Сұраулы түрі Мен ойна+йын ба? Ол жаз+сын ба? Олар жаз+сын ба? Біз жаз+айық па? Біз жауап бер+ейік пе? Мне поиграть? Пусть он напишет? Пусть они напишут? Нам написать? Нам ответить? Болымсыз түрі Ол жаз+ба+сын Біз жаз+ба+йық Сіздер жаз+ба+ңыздар Сен жаз+ба Пусть он не пишет Давайте мы не будем писать Вы не пишите Ты не пиши
130 1. Бұйрық райға қойыңдар. 1. А: – Ер адамдардың жейдесін .............. (көрсет) Ә: – Қандай жейдесін? – Ақ жейдені. .................(бер) 2. А: – Мектеп директорына Ә: – Серік .............(бар) 3. А: – Қонақтарды кім қарсы алады? Ә: – Біз ........................ (қарсы ал) 4. А: – Мәжіліс-залын кім дайындайды? Ә: – Сіздер ................... (дайында) 5. А: – Ертең қонақтарға қаланы кім көрсетеді? Ә: – Еркіндер ...................(көрсет) 6. А: – Мына хатты кім қазақшаға аударады? Ә: – Мен...................... (аудар) 7. А: – Гүлді кім сатып алады? Ә: – Жұлдыз............. (сатып.............. ал) 8. А: – Көрмені кім ашады? Ә: – Сіз................. (аш) 9. – Алғашқы қоңырауды кім соғады? Ә: – Жанар ................ (соқ) 10. А: – Жиналыста құттықтау сөзді кім сөйлейді? Ә: – Мектеп директоры ................. (сөйле). 2. Сөйлемдерді бұйрық райда аяқтаңдар. Орыс әдебиеті сабағында мұғалім мен оқушылар сөйлесіп жатыр. Анфиса Михайловна: Ал, балалар, Пушкиннің «Қысқы кешін» жаттап келдіңдер ғой? Оқушылар: Жаттап келдік. Қожа: Тәтесі, мен (айт) ...................................................................... Сабыр: Анфиса Михайловна, Қожа (айт).............................................. Мария: Анфиса Михайловна, менен (сұра)........................................... Анфиса Михайловна: Кім жаттамай келді. Қолдарыңды (көтер) .................. Оқушылар: Бәріміз жаттадық. Анфиса Михайловна: Тұрсынбаев тақтаға (шық) .......................... 3. Сөйлемдерді бұйрық райда аяқтаңдар. Үлгі: Мен киноға барайын. Сен киноға бар. Сіз киноға барыңыз. Ол киноға барсын. 1. Мен досыммен (кездесу) .................................................................. 2. Мен анама сыйлық (алу) ....................................................................
131 3. Мен халық әндерін (тыңдау) .............................................................. 4. Мен көктемде гүл (отырғызу) ............................................................ 5. Мен үйге ертерек (келу) ................................................................ 6. Біз кеш өткізуге (рұқсат беру) ............................................................ 7. Біз жастарға уақытты бағалауды (үйрету) ........................................ 4. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Мен сізге мектепке қонақ үйге серуенге саяхатқа мұражайға кездесуге домбырада телефон соғайын назар аударайын шығайын дайындалайын ойнайын қыдырайын Сен күнде жиі үнемі апта сайын аптасына 3 рет сирек сабаққа дайындал. таза ауаға шық. денсаулығыңа көңіл бөл. музыка мектебіне бар. спортпен айналыс. қант же. Сіз досыңызбен ата-анаңызға балаңызбен жұмысыңызды денсаулығыңызға күнде телефонмен сөйлесіңіз. үнемі көңіл бөліңіз. жиі бассейнге барыңыз. апта сайын жоспарлаңыз. жиі назар аударыңыз. Ол күнде жиі үнемі аптасына 3 рет саяхатқа кездесуге баласын досымен сабаққа дайындалсын. таза ауаға шықсын. денсаулығына көңіл бөлсін. спортпен айналыссын. дайындалсын. барсын. жиі бассейнге апарсын. күнде сөйлессін. Біз саяхатқа кездесуге балаңызды достарымызбен дайындалайық. барайық. жиі бассейнге апарайық . күнде сөйлесейік. Сендер аптасына 3 рет жиі сирек үнемі спортпен айналысыңдар. таза ауаға шығыңдар. қант жеңдер сабаққа дайындалыңдар. Сіздер ата-аналарыңызға жұмыстарыңызды денсаулықтарыңызға үнемі көңіл бөліңіздер апта сайын жоспарлаңыздар жиі назар аударыңыздар
132 САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР Ыңғайлас салалас (соединительное сложносочиненное предложение) Союзы Примеры Перевод және, да, де, әрі Құрылысшылар мектепті тамыздың басында бітіреді және оқу 1 қыр-күйекте басталады. Құрылысшылар мектепті тамыздың басында бітіреді де, оқу 1 қыркүйекте басталады. Строители завершают строительство школы в начале августа, и учеба начнется с 1 сентября. Строители завершают строительство школы в начале августа, и учеба начнется 1 сентября. 1. Екі жай сөйлемнен салалас құрмалас құрастырыңдар. Үлгі: Анардың ата-атасы шілдеде еңбек демалысына шығады. Олар Алакөлге демалуға барады. – Анардың ата-анасы шілдеде еңбек демалысына шығады да, олар Алакөлге демалуға барады. 1. Ол бос уақытында шаңғы тебеді. Достарымен кездеседі. .................................................................................................................... 2. Аюлы сайға шетелдік қонақтар барды. Менің әке-шешем де барды. .................................................................................................................... 3. Ораз тапқан ақшасын анасына берді. Өзі достарымен Түркістанға жүріп кетті. .................................................................................................................... 4. Қазір Лена математика пәнін жақсы көреді. Ол шығарманы жақсы көреді. .................................................................................................................... 5. Лена мен Әлия сурет салып жатыр. Ал Әбіш пен Димаш концерт бағдарламасын дайындап жатыр. .................................................................................................................... 6. Мақсұт пен Жанат бір партаға отырыпты. Ал Қонысбек пен Сергей бір партаға отырыпты. .................................................................................................................... 7. Қадірдің киімі жұқа. Денсаулығы да мықты емес. .................................................................................................................... 8. Қорқақтар үшін қауіп бар. Батырлар үшін мәңгі өшпейтін атақ бар. .................................................................................................................... 9. Мынау – менің үйім, ал анау тұрған – Асанның үйі. .................................................................................................................... 2. және, әрі, да, де шылауларын қолданып, жазғы демалыс туралы жазыңдар. Үлгі: Мен жазда «Келешек» лагерінде демалу/Астанада болу. – Мен жазда «Келешек» лагерінде демалдым және Астанада болдым.
133 1. Лагерьде таңертең ерте тұру/жаттығу жұмыстарын жасау. .................................................................................................................... 2. Біз отрядқа сапқа тұру/асханаға бару. .................................................................................................................... 3. Біз қатарда ән айту/топпен жүру. .................................................................................................................... 4. Лагерьде «Ақ және қара» ойыны өту/спартакиада болу. .................................................................................................................... 5. «Келешек» байқауы өту/мейірімділік акциясы ұйымдастыру. .................................................................................................................... ҚАРСЫЛЫҚТЫ САЛАЛАС (уступительное сложносочиненное предложение) Типы Примеры Переводы бессоюзная Жаңбыр жауып кетті, оқушы-лар ойынды жалғастыра берді. Пошел дождь, ученики продолжали игру. Союзное: бірақ, дегенмен, сонда да, алайда, әйтсе де, әйткенмен Жаңбыр жауып кетті, бірак оқушылар ойынды жалғастыра берді. Пошел дождь, но ученики продолжали игру. 3. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Көне Отырар қыштан салынған тамдары бар көрікті қала болған, таулы жер түнге қарай суытады. Қасқырдың бөлтірігін кішкентайынан асырады. үстімде апам тіккен тон бар. Аяғымдағы етігім ескі, бірақ, дегенмен, әйтсе де, алайда ауа райы қатты суыған жоқ. Далада қар жауып тұр, шапқыншылық кезінде қирайды. Алматыда күндіз онша суық емес, ол тісін көрсетіп ырылдауын қоймады. 4. Келісіңдер/келіспеңдер. Өз ұсыныстарыңды айтыңдар. Үлгі: Сіздің досыңыз жазғы каникулда ағылшын тілін үйреніп жатыр. Сіз: Ағылшын тілін үйрену керек, бірақ жазғы каникулда демалған дұрыс. 1. Әкеңіз жазда мектепке ауысуды ұсынды. ....................................................................................................................
134 2. Анаңыз жазда сізге жұмыс іздеді. .................................................................................................................... 3. Досыңыз Ыстықкөлге демалғысы келеді. .................................................................................................................... 4. Досыңыз гольф ойнауды үйренуді ұсынды. .................................................................................................................... 5. Досыңыз машина жүргізуді ұсынды. .................................................................................................................... СЕБЕП-САЛДАР САЛАЛАС (причинно-следственное сложносочененное предложение) Типы Примеры Перевод бессоюзное Бүгін оқушылар көңілді, оқу Сегодня ученики радуются, Союзное: сондықтан себебі өйткені сол себепті жылы басталады. Бүгін 1 қыркүйек, сондықтан (сол себепті) мектеп алды у-шу. Мектеп алды у-шу, себебі (өйткені) бүгін 1 қыркүйек. начался учебный год. Сегодня 1 сентября, поэтому перед школой шумно. Перед школой шумно, потому что сегодня 1 сентября. 5. Сөйлемдерді аяқтаңдар. Үлгі: Майлы тамақ жемеу керек, өйткені ол бауырға зиян келтіреді. (бауыр/зиян келтіру) 1. Компьютер алдында көп жұмыс істеуге болмайды, өйткені (көз/нашарлау) .................................................................................................................... 2. Тіс дәрігеріне жиі бару керек, өйткені (тіс/қайта өспеу) .................................................................................................................... 3. Бассейнге жиі бару керек, өйткені (дене/шынығу) .................................................................................................................... 4. Теннис ойнау пайдалы, өйткені (тыныс алу мүшелері/жақсару) .................................................................................................................... 5. Адамдармен еркін сөйлесуді үйрену керек, өйткені (бәріне көпшіл адам/ұнау) .................................................................................................................... 6. Білімді үнемі жетілдіру керек, өйткені (ақпарат/үнемі өзгеру) ....................................................................................................................
135 6. өйткені, сондықтан, бірақ шылауларын пайдаланып, 2 жай сөйлемнен салалас құрмалас сөйлем құрастырыңдар. 1. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері Ата Заң екі рет қабылданды. 2. 1992 жылы Парламентте қабылданған Негізгі заңымыз саяси-құқықтық алғашқы табысымыз еді. 3. Онда бірқатар маңызды мәселелер шешім таппады. 4. 1995 жылы 30 тамызда жаңа Ата Заң қабылдау жөнінде бүкіл халықтық референдум өткізілді. 5. Оған азаматтардың 90,51 пайызы қатысты. 7. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. 1. Бұл елдің халкы қай салада да үнемдеуді ойлауға мәжбүр, 2. Жапондықтар байып алған халық, 3. Шикізат шет жақтан келеді. өйткені сондықтан сол себепті үнемшілдік – жапон халқына тән ерекшелік олар үнеммен өмір сүреді. бизнесте үнемі ілгерілеп отыру қажет 4. Өз ісін өркендеткісі келетін адам барын салады. 8. Сөйлем бөліктерін сәйкестендіріңдер. 1,........................................ , өйткені жолда кептеліс болды. 2. .........................................., өйткені әжесі балқаймақты жақсы дайындайды. 3. .........................................., сондықтан бақташы малды өріске кеш шығарды. 4..........................................., сондықтан жағдайға тез бейімделу керек. 5. .......................................... сол себепті мезгіл - мезгіл тынығып алу керек 6........................................... өйткені қатты аяздан кейін жол тайғанақ. а) компьютер алдында ұзақ отыру зиянды,... ә) ақпарат легі күнде өзгеріп жатыр, .... б) Таңертеңнен бері жаңбыр толасыыз жауып тұр,.... в) Көшеге аула сыпырушы құм сеуіп жүр,.... г) Ол ұлттық тағамдар ішінен балқаймақты ұнатады,... ғ) Мен сабаққа кешіктім,.. 9. Тиісті жалғаулықтарды қойыңдар. Жалғаулықтар: өйткені, сондықтан, сол себепті, бірақ. және, 1. Бақытты отбасында отбасы мүшелері бір-бірін құрметтейіді, .......... олар бірбіріне түсіністіктпен қарайды. 2. Қиындыққа бой бермей, шыдасау керек, .... қарсы тұру керек. Сонда ғана адам өз мақсатына жетеді
136 3. Достарыңның, жақындарыңның пікірлерімен есептес,.... бірақ өз пікіріңді қорғаудан бас тартпа. 4.Ағайымнмен араласу, қолдау ұлттық дәстүріміз болып табылады. .... бұл дәстүрі үнемі сақтала бермейді. 5. Адамдардың жан дүниесін сезетін адамдарда қиял жақсы дамиды, .... бұндай адамдардан суретші, ақын -жазушылар шығады. 6. Неліктен өз сезімімізді ашқы айтудан қорқамыз,.... біз өзімізіге , сезімімізге сенімді бола бермейміз. ТҮСІНДІРМЕЛІ САЛАЛАС (изьясительное сложносочиненное предложение) Примеры Переводы Үйге екі адам келді: бірі менің нағашым, бірі – оның досы. 2. Оның қорыққаны сондай (сонша) – көпке дейін сөйлей алмады. Домой пришли два человека: один – мой дядя, второй – его друг. Он испугался настолько, что долгое время не мог говорить. 10. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. 1. Мұғалімнің сабақты қызықты түсіндіргені сондай 2. Бүгін біздің үйге қонақ келді. 3. Мен жаңбыр жауғанды сондай ұнатамын. 4. Менің қарындасым энциклопедия сатып алды. 5. Биылғы оқу жылында екі жаңа оқушы келді. 6. Үйдің жанынан жаңа ғимарат салынды. 1. Бұл аспан денелері атаулары-ның шығу тарихы туралы кітап екен. 2. Ұзын бойлы, шашы өрілген, ақ көйлек киген қыз. 3. Жаңбыр, ойлануға, өзіңмен өзің болуға көмектеседі 4. Бірі Атыраудан көшіп келіпті, бірі қаладағы мектептен ауысқан 5. 18 қабатты зәулім тұрғын үй 6. Қоңыраудың қалай соғылғанын білмей қалдық. 11. Сөйлемдерді перефразалаңдар. Үлгі: Айсұлу қатты қуанды. Ол үйді басына көтере айқайлады. – Айсұлудың қатты қуанғаны сонша – үйді басына көтере айшайлады. 1. Ермек кітапты қатты ұнатты. Ол түнімен оқып бітірді. ....................................................................................................................
137 2. Айдынның жеңгесі үш ағайынды. Бір апасы – Астанада тұрады, ал сіңлісі мектепте оқиды. .................................................................................................................... 3. Зал көрерменге толды. Көп адамдар билетсіз қалды. .................................................................................................................... 4. «Көшпенділер» фильмі көрермендерге қатты әсер етті. Олар орындарынан тұрып ұзақ қол соқты. .................................................................................................................... 5. Жаңбыр қатты жауды. Көше сел болып кетті. .................................................................................................................... ТАЛҒАУЛЫ САЛАЛАС (разделительно-сочинительное сложносочиненное предложение) Союзы Примеры Перевод не немесе әлде я болмаса Бүгін кезекшілікке не (немесе, я болмаса) сен тұрасың, не мен тұрамын Сегодня или я, или ты будешь дежурным. 12. Бұл жағдайларда қандай кеңес бересің? Талғаулы жалғаулықтарды қолданыңдар. Үлгі: Адам аяғын сындырды немесе қолын жаралады. Ауруды тез ауруханаға жеткізу/дәрігерді тез шақыру – Аударуды тез ауруханаға жеткізу керек немесе дәрігерді тез шақыру керек. 1) Аяғын не қолын суық сумен жуу .................................................................................................................... 2) Қатты затпен байлау/қозғамау .................................................................................................................... 3) Дәрі беру/су беру .................................................................................................................... 2. Адам тамақпен уланды немесе дәрімен уланды. .................................................................................................................... 1) Ыстық шай беру/суық су беру .................................................................................................................... 2) Дәрігер шақыру/ауруханаға апару ....................................................................................................................
138 3) Дәрі беру/асқазанын жуу .................................................................................................................... 3. Адам кілтін жоғалтты немесе сындырып алды. .................................................................................................................... 1) Жарнамадан қажетті қызмет түрін іздеу/көршілерді көмекке шақыру .................................................................................................................... 2) Терезеден кіру/балконнан кіру .................................................................................................................... 3) Есікті сындыру/дәл келетін кілтті іздеу .................................................................................................................... 13. Сөйлемдерді түрлендіріңдер. Үлгі: Лагерьде демалады. Атасының ауылында болады. Қуаныштың жазғы каникулда бос уақыты болмайды. – Лагерьде демалады ма, атасының ауылында болады ма, Қуаныштың жазғы каникулда бос уақыты болмайды. 1. Бүгін қар жауады. Жаңбыр жауады. Ауа райы бұзылып тұр. .................................................................................................................... 2. Футбол ойнайды. Баскетбол ойнайды. Балалар бір шешімге келмей жатыр. .................................................................................................................... 3. Бизнес академиясына түседі. Заң университетіне барады. Асқар әлі таңдау жасамады. .................................................................................................................... 4. Студенттер емтиханды ауызша тапсырады. Студенттер емтиханды жазбаша тапсырады. Емтихан түрі анықталған жоқ. .................................................................................................................... КЕЗЕКТЕС САЛАЛАС (последовательное сложносочиненное предложение) Союзы Примеры Перевод Бірде Кейде біресе Лагерьде бірде ойындар, бірде байқаулар өтеді. Лагерьде кейде тауға барамыз, кейде алма бағына барамыз. В лагере проходят то игры, то конкурсы. В лагере иногда ходим, в горы, иногда в яблоневый сад.
139 14. Үлгі бойынша сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: Пойыз бірде тоқтайды, бірде жүреді. 1. Сағат/жүру/тоқтау .............................................................................. 2. Жаңбыр/жауу/қою .............................................................................. 3. Күн/шық/көрінбе................................................................................. 4. Аспан/ашыл/жабыл............................................................................. 5. Қоңырау/қатты соқ/жай соқ................................................................ 6. Музыка/естіл/естілмес ....................................................................... 15. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Тырналар бірде бәрі тыраулайды, бірде бірлі-жарым ғана сұңқылдайды. .................................................................................................................... 2. Әдебиет пәнінің мұғалімі кейде бізді табиғатқа алып шығады, кейде тарихи орындарға алып барады. .................................................................................................................... 3. Біз мінген автобус біресе бұзылды, біресе жүрді. .................................................................................................................... 4. Демалыс күндері балалар біресе ойын ойнайды, біресе теледидар көреді. .................................................................................................................... САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ Шартты бағыныңқы сабақтас (условное придаточное) Тип Запомните четыре типа условных предложении Формы сказуемого придаточного предложения Примеры Перевод I -са/-се (шартты рай) Еңбек етсең, табысқа жетесің. Будешь трудиться, достигнешь цели, II -ма-й/мей... (көсемше) Еңбек етпей, табысқа жетпейсің. Не трудясь, не достигнешь достатка. III -майынша/-мейінше (көсемше) Еңбек етпейінше, табысқа жетпейсің. Пока не будешь трудиться, благополучия не достигнешь. ІV -ған+да/ -ген+де... Еңбек еткенде ғана, табысқа жетесің. Только трудясь, достигнешь достатка.
140 1. Сөйлемдерді шартты бағыныңқының басқа түрлеріне айналдырыңдар. Үлгі: Ғылым таппай, мақтанба 1) Ғылым таппасаң, мақтанба. 2) Ғылым тапқанда, мақтан. 1. Менің досым Астанадан телефон соқса, мен қатты қуанамын. 1) ................................................................................................................ 2) ................................................................................................................ 3) ................................................................................................................ 2. Егер мен концертке билет алсам, саған хабарласамын. 1) ................................................................................................................ 2) ................................................................................................................ 3. Егер сіз телефон сатып алсаңыз, біздің абонентіміз болыңыз. 1) ................................................................................................................ 2) ................................................................................................................ 4. Егер кешігетін болсаң, жеделхат жібер. 1) ................................................................................................................ 2) ................................................................................................................ 5. Егер жаңа қалада қиналатын болсаң, әкеңнің достарынан көмек сұра. 1) ................................................................................................................ 2) ................................................................................................................ 2. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Егер сен • тарихты жақсы білсең, • спортпен үнемі айналыссаң, • шет тілін жақсы білсең, • қазақ тілін білсең, • тауға барсаң, онда • денсаулығың мықты болады. • халықтың мәдениетін жақсы түсінесің. • шетелге еркін барасың. • өз еліңнің патриоты боласың. • таза ауамен демаласың. 3. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Үлкендермен Мәдениетті Өнерді Сабаққа Компьютерді • меңгермей, • білмей, • кеңеспей, • бағаламай, • қатыспай • ұлттық дәстүрді сақтауға болмайды • жақсы білім алуға болмайды • интернетпен жұмыс істемейсің • шешім қабылдауға асықпа
141 4. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Мен • мақаланы • оқулықты • шахмат ойнауды • зерттеу жұмыстарын • денсаулығымды... • кешке бағалы сыйлық толық мәлімет • жазбайынша, • жүргізбейінше, • үйренбейінше, • шынықтыр-майынша, • ішпейінше, • серуенге • шықпайынша, • алмайынша, үйге қайтпаймын кеш өткізе алмаймын аурудан арылмаймын ұйықтамаймын тойға бармаймын құжат тапсырмаймын 5. Кесте бойынша сөйлем құрастырыңдар. Мен сурет салуға көбірек уақыт бөлгенімде, тұзақ құруды үйренгенімде, оның Бурабайды көргенімде дизайнер болар едім оның суретін салар едім құс аулар едім 6. Етістіктерді шартты райға қойыңдар. 1. Ол Астанаға бар ........., достарымен кездеседі. 2. Ол спортпен айналыс........, денсаулығы жақсарады. 3. Біз емтиханды жақсы тапсыр......., Чехияға барамыз. 4. Олар сабаққа кешік.........., бақылаудан қалады. 7. Дұрысын белгілеңдер. 1. Ауа райы жақсы болмай/болса, мүмкін жағалауға барармыз. 2. Егер осы уақытқа дейін ауырып жатса/жатқанда, халі нашар болса, ол жұмысқа бармайды. 3. Сен мамандықтың түрін дұрыс таңдамайынша/таңдасаң,университет түрін анықтай алмайсың. 4. Егер Ақтауға барғанда/барсам, аққуларды міндетті түрде көремін. 5. Егер олар келесі жылы Бурабайға барғанда/барса, олар ол Балдәурен лагеріне саяхатқа барады. 6. Мен сені кеш басталған кезде/басталса да көрдім бе? 7. Ауа райы жақсы болмайынша/болып жатса, олар қайда бармақшы? 8. Ол кешті жүргізе алады ма? 9. Ол үйге келсе/келген кезде,мені оятады.
142 8. Тиісті қосымшаны қойып, сөйлемдерді толықтырыңдар. 1. Егер жаңбыр жауып жат......, біз үйде қаламыз. 2. Ауа райы суық болма....... да, ол жаяу үйге келетін еді. 3. Ол кет...... алдында бізбен қоштасып кететініне сенімдімін. 4. Өтінемін, кет...... кезде бөлменің жарығын сөндіріп кетші. 5. Шаршасақ, Көкшетауға жетпе......, жарты жолда кішігірім үйге тоқтап, сол жерде тамаша демалып тамақтанармыз. 6. Егер сағат 10:30-дағы киноға кешік....., 11:30- да келесі сеансы болады. ҚАРСЫЛЫҚТЫ БАҒЫНЫҢҚЫ САБАҚТАС (уступительное придаточное) Формы Уступительное придаточное Перевод I -са/се -са да/се де Жаңбыр жау+са да, жұмыс тоқтамады. Работа не прекрашалась, несмотря на то что шел дождь. II -қан мен кен+ша -қаны/кені болмаса Жаңбыр жау+ғанмен, жұмыс тоқтамады. Мен үйде отыр+ғанша, жұмысқа барайын. Жаңбыр жауғаны болма+са, жұмыс тоқтамады. Работа не прекрашалась, хотя прошел дождь. Я лучше пойду на работу, чем буду сидеть дома. Хотя дождь и (шел дождь) прекратился, работа не прекрашалась. қан+ы+на қарамастан, қарамай Жаңбыр жау+ған+ы+на қарамастан, жұмыс тоқтамады. Несмотря то, что шел дождь, работа не прекрашалась. III -а (-е, -й) тұра Жаңбыр жауа тұра, жұмыс тоқтамады. Работа не прекрашалась, хотя шел дождь. 1. -ғанмен, -са да формасын қолданып, сөйлемдерді перефразалаңдар. Үлгі: Орталық әмбебап дүкеніне бардық. Біз іздеген затты таба алмадық. Орталық әмбебап дүкеніне барғанмен, біз іздеген затты таба алмадым. 1. Автобус Таразға барады. Алайда Меркеге соқпайды. ............................................................................................................
143 2. Вагон іші салқын. Дегенмен жол кысқа. ............................................................................................................ 3. Хатты уақытында алдық. Бірақ белгіленген күні бара алмадық. ............................................................................................................ 4. Мұғалім оны мақтады. Дегенмен Серікбол өзіне риза болмады. ............................................................................................................ 5. Ол – өте білімді маман. Бірақ адамдармен жақсы қарым-қатынас жасай алмайды. ............................................................................................................ 6. Жаңыл өлеңді дәптеріне жазатын. Бірақ ешкімге оқып бермейтін. ............................................................................................................ 7. Ол өте жақсы адам. Бірақ өзін қорғай алмайды. ............................................................................................................ 8. Оның дарынды ғалым екенін бәріміз білдік. Бірақ қажетті көмекті көрсете алмадық. ............................................................................................................ 9. Министр мектепті аралады. Бірақ оқушылармен ұзақ сөйлесе алмады. ............................................................................................................ 2. Кесте бойынша сызба құрастырыңдар. Соңғы қоңырау кеші басталғанмен, тарқағанмен, аяқталса да, қызықты өтсе де, оқушылар өз сыныптарына жиналды оқушылар келіп жатты. ата-аналар кете қоймады көңілде қимас сезім бар Ерлан үшеуі көктемде ерте суға түссе де, сабақ аяқталғанмен,үнемі бірге жүрсе де ауырмағандарына таң қалды бір-бірін іздеп тұрады үйлеріне асықпады 3. Үлгі бойынша қарсылықты бағыныңқы сабақтас сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: Мен жұмыстан ерте келдім. Бірақ баламмен кездесе алмадым. Мен жұмыстан ерте келгенмен, баламмен кездесе алмадым. 1. Жаңбыр қатты жауды. Балалар тоңбады. ..................................................................................... 2. Айжанның журналист болғысы келді. Бірақ шығармашылық бақылаудан төмен баға алды. .....................................................................................
144 3. Радиодан мектеп туралы толық ақпарат берілді. Алайда мұғалімдер оны тыңдай алмады. ...................................................................................... 4. Менің атам соғысқа қатысты. Алайда ол туралы көп айта бермейді. ...................................................................................... 5. Сөйлеу мәдениеті жоғары адам журналист болады. Журналист қызықты мамандық. ......................................................................................... 6. Бірақ кез келген адам оны таңдай алмайды. .......................................................................................... 7. Қар ерте жауды. Бірақ тез еріп кетті. .......................................................................................... МЕЗГІЛ БАҒЫНЫНЫҢҚЫ САБАҚТАС (придаточное времени) Формы Примеры Перевод -қан-да/-кен-де Мен мектепке барғанда, Сергей сабақта болды. Когда я пришел в школу, Сергей был на уроке. -қан+ға/кен+ге дейін Қонақтар келгенге дейін, оқушылар концерт дайындады. До прихода гостей ученики подготовили концерт. -қан нан кейін кен+нен соң бері Пойыз біраз жүргеннен кейін, жолсерік билет тексерді. После того, как пойыз начал движение, проводник проверил билеты. -қан/кен шақта, -кен кезде, уақытта Қоңырау соғылған кезде, мен сыныпта отырдым. Когда зазвонил звонок, я сидел в классе. -қан/-кен сайын Кеш жақындаған сайын, ауылда жұмыс көбейеді. С приближением вечера работа в ауле увеличивается. -ғалы/-гелі -қалы/-келі Айша оқуға келгелі көптеген қызықты оқиғалар болды. С тех пор, как Айша начала учиться, в университете произошло много интересных событий. -ысымен/-ісімен Мұғалім сыныпқа кірісімен, шулап отырған оқушылар тыныштала қалды. Как только учитель вошел в класс, шумевшие ученики тотчас успокоились. 1. Кестедегі сөйлемдерді өзара сәйкестендіріңдер.
145 2. Сөйлемдерді кестедегі есімше жұрнақтары мен көмекші сөздерді тіркестіріп, толықтырыңдар. -ған/-ген -қан/-кен 1. Қала көшелерінде кешкі сағат 6–7-лерде кептелісте тұр..................... метроға отырған дұрыс. 2. Қонаққа бар........................... дастарқаннан дәм тату керек. 3. Ата-ана қартай........................ балалары қамқорлық жасауы тиіс. 4. Қиын жағдайлар ту.......................... жақын адамдары қолдауы керек. 5. Менің ата-анам атам мен әжем қартай................, алақандарына салды. 6. Үйге қонақ шақыр..............., оларды есіктің алдынан қарсы алуымыз керек. 7. Ауылдастардың бәрі су тасқыны бол.................... бір кісідей күні-түні ауылды күзетті. СЕБЕП БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС (придаточное причины) Типы Формы Примеры Перевод I -ған/ген/- қан/-кен+ дықтан -қан/-кен соң Көптен бері қалада болмағандықтан, Алматыны аралап көргім келді. Көптен бері қалада болмаған соң, Алматыны аралап көргім келді. Поскольку давно не был в городе, захотелось побродить по Алматы. Поскольку давно не был в городе, захотелось побродить по городу. II -пай (пе)+й Көптен бері қалада болмай, Алматыны аралап көргім келді. III -ып, -іп, -п (ты) (екен) деп Көптен бері қалада болмадым деп, Алматыны аралап көргім келді. Қаланы аралағымыз келіп, ерте жолға шықтық. Считая, что давно не был в городе, захотел побродить по Алматы. Желая посмотреть город, рано собрались в дорогу 3. Кестедегі сөздерден сөйлемдер құрастырып жазыңдар. Тілді үйрену грамматиканы білуден тұрмайтындықтан, сөз жаттаудан аяқталмайтындықтан, оқулықтағы ережені жаттау мен келмейтіндіктен сабақта тыңдауға, сөйлеуге жазуға мәтінді оқуға ойын ойнауға көңіл бөлу қажет
146 4. Керекті формаларды қойыңдар: -ғандықтан/-гендіктен, -са/-се, -май/-мей. Джейн: Менің мақсатым – қазақ халқының үйлену салт-дәстүрі туралы мақала жазу. Қазір көп салттар сақтал..........., өмірде оларды көру қиын. Жырлар, ертегілерде олар жақсы берілген.........., көп уақытты оқуға бөліп жатырмын. Ескі жырлар бойынша қойылған спектакль көрсем деймін. Қандай спектакльге барған дұрыс? Асқар: Өте дұрыс шешім. «Абылай хан» спектакліне бар......, халық тарихымен танысады. Арман: Өте орынды пікір. Мен сізге «Қыз Жібек» киносын көруге кеңес берер едім. Бұл фильмді көр.........., қазақ халқының дүниетанымын түсіне алмайсың. ТӨЛ СӨЗ БЕН ТӨЛЕУ СӨЗ (прямая и косвенная речь) Запомните! При преобразовании предложении в косвенную речь не забывайте заменять подлежащее предложения Төл сөз Төлеу сөз Мен барамын, – дедім мен (1)/ деді ол (2) Сен барасың, – деді ол. Сіз барасыз, – деді ол. Ол барады, – деді маған. Мен өзімнің (дедім мен) – баратынымды айтты (1). Ол өзінің баратынын айтты (2). Ол сенің баратыныңды айтты. Ол сіздің баратыныңызды айты. Оның баратынынын айтты. Біз Сендер Сіздер Олар Бұл Мынау Анау Сол Оспан кітап Біздің (деді бізге) өздерінің (деді ол) Сендердің (деді ол), біздің (деді бізге) Сіздердің, біздің (деді бізге) олардың бұның мынаның ананың соның Оспанның кітаптың Запомните! При преобразовании предложении в косвенную речь сказуемое предложения надо преобразовать в следующие формы Төл сөз (прямая речь) Төлеу сөз (косвенная речь) 1. Жедел өткен шақ айтты, – деді айтқанын айтты (хабарлады) 2. Бұрынғы өткен шақ ... айтқан, – деді ... айтыпты, – деді айтқанын айтты (хабарлады)
147 3. Нақ осы шақ ... айтып жатыр, – деді ... айтып отыр, – деді ...айтып тұр, – деді ... айтып жүр, – деді айтып жатқанын айтты айтып отырғанын баяндады айтып тұрғанын айтты айтып жүргенін айтты 3. Келер шақ ... айтады, – деді ... айтар, – деді ... айтпақ, – деді айтатынын айтты айтуы мүмкін екенін айтты айтатынын айтты 1. Төл сөзді төлеу сөзге айналдырыңдар. Үлгі: – Ертең біз Қапшағайға барамыз, – деді досым. – Досым өздерінің Қапшағайға ертең баратынын айтты. 1. Серік: – Біздің Қазақстан бойынша сапарымыз сегіз күнге есептелген, – деді. .................................................................................................................... 2. – Мен Жамбылдың туған жерінде болсам деп едім, – деді қонақ. .................................................................................................................... 3. – Сіздерде қажетті жабдықтар бар ма? – деп сұрады инженер. .................................................................................................................... 4. – Бұл аймақтың картасын көрсетіңізші, – деді Анар. .................................................................................................................... 5. – Бұл өзен қалай аталады? – деді Сара. .................................................................................................................... 6. – Бұл канал қашан салынған, – деді Марат. .................................................................................................................... 7. – Көпір қай жерде? – деді қарт. .................................................................................................................... Запомните! При преобразовании предложении в косвенную речь именное сказуемое предложения сочетается со словом «екенін» Төл сөз Төлеу сөз керек, – деді сары, – деді төрт, – деді, қайда, – деді бар, – деді жоқ, – деді тиіс, – деді керек екенін айтты сары екенін айтты төрт екенін айтты қайда екенін айтты бар екенін айтты жоқ екенін айтты тиіс екенін айтты
148 2. Дұрысын таңдаңдар. 1. Басшы оның қателесіп тұрады/тұрғанын айтты. .................................................................................................................... 2. Бала менің/өзінің әкесі келгенін айтты. .................................................................................................................... 3. Жолаушы азаматтың/азаматты не туралы айтқанын сұрады. .................................................................................................................... 4. Омар одан не айтады/айтқанын сұрады. .................................................................................................................... 5. Мен ерте кететінді/кететінімді хабарладым. .................................................................................................................... 3. Төлеу сөзді төл сөзге айналдырыңдар. 1. Сәуле өзінің риза екенін айтты. .................................................................................................................... 2. Сара өзінің қаланы аралағысы келетінін айтты. .................................................................................................................... 3. Джейн қаланы аралап, көруге қанша уақыт кететінін сұрады. .................................................................................................................... 4. Зағира саябақтың қалай аталатынын сұрады. .................................................................................................................... 5. Самат Көктөбеге қалай баратынын сұрады. .................................................................................................................... 6. Серік бұның қай мектеп екенін сұрады. .................................................................................................................... 4. Сөйлемдерді кестедегі керекті сөздермен толықтырыңдар. еместігін, емес, емес екенін, керектігін, керегін, керек еместігін 1. Бізге жетекші кездесетін уақытты белгілеу керек .................... айтты. 2. Тау басынан келе жатқан қар көшкіні ................... хабарлады жетекші. 3. Алыстан көрінген биік шыңның Хан тәңірі ...................... айтты альпинист. 4. Жетекші менің киімімнің жұқа .......................... айтты. 5. Тауға шығу үшін жеңіл әрі жылы киім кию ......................... айтты жаттықтырушы. 6. Биіктікке көтерілу оңай .................... айтты жаттықтырушы.
149 Запомните! При преобразовании вопросительных предложений в косвенную речь сказуемое предложения трансформируется в следующий формы Төл сөз Төлеу сөз 1. ... айтады ма? – деді 2. ... айтты ма? – деді 3. ... алыс па? – деді 4. ... қанша тұрады? – деді 5. ... айтсам деп едім, – деді 1. ... айтатын – айтпайтынын/сұрады 2. ... айтқан – айтпағанын сұрады 3. ... алыс-жақын (антоним сөз) екенін сұрады 4. ... қанша тұратынын сұрады 5. ... айтқысы келетінін айтты 5. Төлеу сөзге айналдырыңдар. 1. Біздің тағы да келуіміз керек, – деді Миша. .................................................................................................................... 2. Оқушылар бакылау жұмысын тапсыруы керек, – деді мұғалім. .................................................................................................................... 3. Маған жақсы кітап керек, – деді Сәуле. .................................................................................................................... 4. Менің бүгін жұмыс істеуім керек, – деді Айнұр. .................................................................................................................... 5. Оларға жақсы машина қажет, – деді әкем. .................................................................................................................... 6. Халықаралық норма бойынша әрбір адам жылына 14 кг балық етін тұтынуы тиіс, – дейді Ж. Әкім. .................................................................................................................... 7. Жаңа үкімет калай жасақталады? – деп сұрады тілші. .................................................................................................................... 8. Жаңа үкіметтің құрамы жаңа конституцияға сай анықталады, – деді саясаткер. .................................................................................................................... 9. Ғылыми орталықта қандай жетістіктер бар? – деді тілші. ....................................................................................................................
150 Запомните! При изменении предложении в косвенную речь сказуемое в повелительном наклонении надо преобразовать в следуюшую форму Төл сөз Төлеу сез Сіз барыңызшы, – деді бар, – деді баршы, – деді Оған баруды өтінді Оған баруды бұйырды Оған баруды өтінді 6. Төл сөзді төлеу сөзге айналдырыңдар. Үлгі: Шикізат көздері шексіз емес»,-деді. Хасан шикізат көздерінің шексіз емес екенін айтты. 1. Кәсіпкер: «Табыс болашақ үшін қажет», – деді. .................................................................................................................... 2. – Шетелдіктер шикізатты сыртқа тасымайды, – деді экономист. .................................................................................................................... 3. – Ол үйде ме? – деп сұрады әжесі. .................................................................................................................... 4. – Сіз барасыз ба? – деді көршім. ................................................................................................................... 5. – Жиналыс сағат нешеде болады? – деп сұрады ата -ана. ...................................................................................................................