51 4. Серіктің ағасы шетелде болады. .................................................................................................................... 5. Біздің мектепте кештер болады. .................................................................................................................... 6. Стадионда футбол өтеді. .................................................................................................................... 7. Біздің асханада жеміс сатады. .................................................................................................................... 8. Мектеп оқушылары сабақтан қалмайды. .................................................................................................................... 9. Мен бассейнге барамын. .................................................................................................................... 6. Ауыспалы осы шақты қолданып, жақшаны ашыңдар. Оқушы әңгімесі Менің атым – Аида Тұрарқызы. Мен лицейде (оқу)............ . Болашақта аудармашы болғым келеді. Сабақ қыркүйек айында (басталу)............ . Аптасына 6 рет ағылшын тілін (үйрену) ......... . Маған тілді үйрену (ұнау) ............ Менің достарым көп. Олар – көңілді, ақылды адамдар. Біз физика, тарих сабағын (оқу) ............ . Менің достарым қазақ тілін (үйрену) ............ . Сәрсенбі, жұма күндері сағат 5-тен 6-ға дейін тілдерді үйрену курсына (бару)........... . 7. Берілген сұрақтарға қарсы сұрақтар қойыңдар. 1. Сен шахматты жақсы көресің бе? .................................................................................................................... 2. Сен тұмаумен жиі ауырасың ба? .................................................................................................................... 3. Сен достарыңмен сирек кездесесің бе? .................................................................................................................... 4. Сенің мектебіңде кездесулер сирек өтеді ме? .................................................................................................................... 5. Сенің досың қазақша жақсы сөйлейді ме? ....................................................................... 6. Сіздің әкеңіз шет елде жұмыс істейді ме? .................................................................................................................... 7. Достарыңмен аулада футбол ойнайсыңдар ма? ....................................................................................................................
52 8. Кестені пайдаланып, бір-бірлеріңе сұрақ қойыңдар. Сен Театрға досыңмен күнде оқисың ба? Мектепке әкеңмен Жиі барасың ба? Бассейнге ағаңмен сирек жүзесің бе? Циркке көршіңмен кейде шығасың ба? парктен көшеге тауға табиғатта көлге фильмді кітапты мұғаліммен жаттықтырушымен артиспен үнемі қыдырасың ба? қарайсың ба? қайтасың ба? 9. Жақшаны ашып, етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңдар. 1. Айтыңызшы, мына кітап қанша (тұру)................? 2. Қалааралық почтамп қай жерде (орналас)............? 3. Қаланы аралап көру қанша уақыт алады? 4. Мен қаланы мүлде (білмей)............? 5. Мен бұл қалада болдым, сондықтан қаланы жақсы (білу)............ . 6. Мына саябақ қалай деп (аталу)............ . 7. Қала жанында бүлдірген (өсірілу)............? 8. «Арман» фирмасы аяқкиім (шығару)............? 9. Менің нағашым шаруа қожалығын (басқару)............ . 10. Оқушылар мектепте әр түрлі үйірмелерге (қатысу)............ . 10. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Қалаларыңыздағы (облыс орталықтарындағы) ең үлкен алаң қай алаң? .................................................................................................................... 2. Қонақтар қай театрға жиі барады? .................................................................................................................... 3. Қалада ( облыс орталығында) назар аударатын қандай жерлер бар? .................................................................................................................... 4. Соңғы жылдары қала (облыс орталығы) өзгерді ме? .................................................................................................................... 5. Қала сыртында (облыс орталығы) назар аударатын қандай жерлер бар? .................................................................................................................... 6. Қалаңызда(облыста) қанша тұрғын тұрады? ....................................................................................................................
53 7. Өзіңіз қайда тұрасыз? .................................................................................................................... 8. Қалаңызда (облысыңызда)қандай мереке жақсы өтеді? .................................................................................................................... 9. Қала (облыс) оқушылары қайда жиі барады? .................................................................................................................... 10. Қала (облыс) жаныңда өзен бар ма? .................................................................................................................... 11. Қала халқы қандай сауда орталығына жиі барады? .................................................................................................................... 12. Қала тұрғындары (ауыл) қай жерде демалады? .................................................................................................................... 13. Қалаңызда (облыс орталығында) троллейбус жүреді ме? .................................................................................................................... 14. Қалаңызда (облыс орталығында) қандай мұражайлар көп пе? .................................................................................................................... 11. Жақшаны ашып, етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңдар. 1. Сіз білмейсіз бе, марафон қашан (болу) ..............? – Ертең сағат 8-де басталады. 2. Желкен спортын (ұнату) ............? – Жоқ, мен футболды (жақсы көру) ........? 3. Мен үстел теннисін ойнаймын. Ал сіз ше? – Мен альпинизммен (айналысу) ...........? 4. Сіз тауға (көтерілу) – Иә, жолдастарыммен бірге (шығу) .......? 5. Жазғы марафон жылда қайда (өту) ..............? – Алматыда. 6. – Жолдастық кездесу үнемі (болу) ...............? – Иә, жылына бір-екі рет (кездесу) ................. . 7. Біздің қаламызда дәстүрлі түрде қалалық олимпиада (өткізу) ................ . 8. Жылда театр маусымы қашан (ашылу) ....................? – Қазан айында. 12. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Ол Алматының орталығында жұмыс істейді. .................................................................................................................... 2. Қазақстанның ежелгі қалаларына туристер жиі саяхаттайды. .................................................................................................................... 3. Олар көп кітап оқиды. .................................................................................................................... 4. Балалар күнде шырын ішеді. .................................................................................................................... 5. Сен волейболды жақсы ойнайсың ба? ....................................................................................................................
54 6. Ербол кешке не істейді? .................................................................................................................... 7. Ол кешке киноға бара ма? .................................................................................................................... 8. Біз көп билемейміз. .................................................................................................................... 13. Ағылшын тіліне аударыңдар 1. Қараңдар, Әлия қазір билейді. .................................................................................................................... 2. Әлия өлеңді жақсы айта ма? .................................................................................................................... 3. Ол таңертең қайда барады? .................................................................................................................... 4. Ол түскі астан кейін ұйықтамайды. .................................................................................................................... 5. Сен сағат нешеде ұйықтайсың? .................................................................................................................... 6. Нұрлан қазір қайда тұрып жатыр? – Ол Астанада. .................................................................................................................... 7. Менің достарым Италиядан, олар 4 тілде сөйлейді. .......................................................................... 8. Ардақ ағылшынша, немісше және французша сөйлей ме? – Иә, сөйлейді. .................................................................................................................... 9. Ол тек қазақша ғана сөйлейді.. .................................................................................................................... 11. Олжас әр сенбі сайын футбол ойнайды. .................................................................................................................... 14. Сөйлемдерді ауыспалы осы шақта аяқтаңдар. 1. Тарих сабағында біз ........................................................................... 2. Мұражайда көне жәдігерлер ............................................................ 3. Зат есімдер жалпы және жалқы есімдерге ................................. 4. Жуан дауысты дыбыстардан тұратын сөзге қосымша ................. 5. Ауа райы туралы ақпаратты жаңалықтардан .............................. 6. Қазақстандық оқушылар халықаралық олмпиадаларда үнемі жүлделі орын ........................................ . 7. Жылдан жылға ауыз су мәселесі жер бетінде .............................. 8. Алматыда жазда жиі жаңбыр .........................................................
55 15. Сөйлемдерді болымсыз түрде жазыңдар. 1. Ол күндіз ұйықтайды.- Ол күндіз ұйықтамады. .................................................................................................................... 2. Біз қыста қаланың сыртына шығамыз. .................................................................................................................... 3. Менің қарындасым күнде кәмпит жейді. .................................................................................................................... 4. Ал мен кәмпитті көп жеймін. .................................................................................................................... 5. Олар өздерінің үй тапсырмаларын орындайды. .................................................................................................................... 6. Олар кешке серуендеуге шығады. .................................................................................................................... 7. Менің әкем жексенбіде жұмыс істейді. .................................................................................................................... 16. Сөйлемнің баяндауышына қарап, бастауышты қалпына келтіріңдер. 1. .................. күн сайын жұмыста отырады 2. .................... таңертең кітап оқымаймын. 3. ..................... кешке кітап оқимын. 4. ..................... үнемі тапсырманы орындаймын. 5. .................. үнемі хат жазамын. 6. .............. бақшада ойнайды. 7. ............. көшеде ойнамайсың. 17. Сөйлемдерді қалпына келтіріңдер 1. күнде /анасына /Ол /көмектеседі. .................................................................................................................... 2. Ол /көмектесе ме?/ күнде /анасына .................................................................................................................... 3. Сен /мектепке /жексенбіде/ барасың ба? .................................................................................................................... 4. дүкенде /Ол /әмбебап /істейді ме? .................................................................................................................... 5. Ағаш/жарады/көктемде/ерте? .................................................................................................................... 6. шешендік сөздері /Төле бидің / маңызды/ әлі күнге дейін .................................................................................................................... 7. ағылшын тіліне /Абайдың қарасөздері /бірнеше аударылды. ....................................................................................................................
56 18. Сөйлемдерді сұраулы сөйлемге және болымсыз сөйлемге айналдырыңдар. 1. Ол Алматының орталығында жұмыс істейді. – Ол Алматының орталығын-да жұмыс істей ме? – Ол Алматының орталығында жұмыс істемейді. ............................................................................................................ 2. Олар көп кітап оқиды. ............................................................................................................ 3. Балалар күнде шырын ішеді. ............................................................................................................ 4. Бірақ күнде айран ішпейді. ............................................................................................................ 5. Сен волейболды жақсы ойнайсың. ............................................................................................................ 6. Ербол кешке соңғы қазақ мультфильмдерін тамашалайды. ............................................................................................................ 7. Ол кешке киноға барады. ............................................................................................................ 8. Біз көп билемейміз. ............................................................................................................ 9. Қараңдар, Әлия қазір билейді. ............................................................................................................ Запомните! Действие происходящее периодически передается с помощью модели етістік +ып, -іп, -п тұрады. Мысалы: Жазда бізде жаңбыр жауып тұрады. Летом у нас бывают дожди. 19. Сөйлемдерді -п, -ып, -іп тұр моделімен аяқтаңдар. 1. Сіздерде жүзуден жарыстар (бол).............? 2. Театр артистері жолсапарларға (шық).............? 3. Директор жеке адамдармен (сөйлес).............? 4. Ол жаттығу залына (кел).............? 5. Жастар спорт залға (кел).............? 6. Лицей оқушылары кездесулер (өт).............? 7. Лицей оқушылары футбол (ойна).............? 8. Кәсіпкерлер қорға ақша (аударып).............?
57 ЖЕДЕЛ ӨТКЕН ШАҚ (недавно прошедшее время) Достоверное прошедшее время Жедел өткен шақ образуется при помощи суффиксов -ды/-ді, -ты/-ті. Глаголы видоизменяется по лицам Жекеше Көпше Мен бардым (келдім, айттым, кеттім). Сен бардың. Біз бардық. Сендер бардыңдар. Сіз бардыңыз. Ол барды. Сіздер бардыңыздар. Олар барды. Болымсыз түрі Болымды Жоқ, мен барған жоқпын. Жоқ, ол барған жоқ. Жоқ, сіздер барған жоқсыздар. Жоқ, олар барған жоқ. Мен бармадым. Сен бармадың. Сіз бармадыңыз. Ол бармады. Иә, ол барды. Иә, бардым. Сұраулы түрі Сіз бардыңыз ба? Мен бардым ба? Сен бардың ба? Біз бардық па? Сендер бардыңдар ма? Сіздер бардыңыздар ма? Олар барды ма? 1. Кеше, өткен аптада сөздерін қолданып, сөйлемдерді өткен шаққа өзгертіңдер. Үлгі: Ол күнде жүмысқа сағат 9-да келеді. – Ол кеше жұмысқа сағат 9-да келді. 1. Мен сіңліме үнемі телефон соғамын. ............................................................................................................ 2. Гимназия оқушылары сенбі, жексенбі күндері демалады. ............................................................................................................ 3. Жұмасына екі рет қазақ тілі сабағы болады. ............................................................................................................ 4. Біз қазақ тілі сабағында оқимыз, тыңдаймыз, сөйлесеміз, жазамыз. ............................................................................................................
58 2. Дұрысын таңдаңдар. 1. Допты хоккей Швеция, Финляндия, Норвегия елдерінде қарқынды дамы..... (-ды/- дың). 2. Қазақстанда допты хоккей XX ғасырдың 30-жылдары қалыптас.......(-ты/-ды). 3. Алматының «Динамо» командасының хоккейшілері бірнеше рет чемпион бол...... (-ты/-ды). 3. Шерхан Мұртаза 1932 жылы Жамбыл облысының Жуалы ауданында дүниеге кел......(-ді/-ті). 4. Ол журналистика факультетінде оқы......(-ды/-ты). 5. О. Сүлейменовтің «Аз және Мен» шығармасы кең тара......(-ды/-ді). 3. Диалогті қолдаңдар. Сара: Сағат неше болды? Сен: .................................................. Сара: Таңертең нешеде тұрдың? Сен: .................................................. Сара: Таңертеңгі аста не жедің? Сен: .................................................. Сара: Таңертең дене шынықтыру Сен: .................................................. жасадың ба? Сара: Бүгін кіммен кездестің? Сен: ................................................. Сара: Бүгін кімге телефон соқтың? Сен: .................................................. Сара: Таңертең теледидар қарадың ба? Сен: .................................................. Сара: Газет сатып алмадың ба? Сен: .................................................. Сара: Автобусқа міндің бе? Сен: .................................................. 4. Сұраулы сөйлемді құрап, оған жауап беріңдер. Үлгі: Тоқтар Әубәкіров / қайда/тұр? 1. Тоқтар Әубәкіров қайда тұрады? – Ол Нұр -Сұлтанда тұрады. .................................................................................................................... 2. Ол атақты/адам? .................................................................................................................... 3. Ол не/істе? .................................................................................................................... 4. Ол /қашан/ғарыш/ұшу/? .................................................................................................................... 5. Ол/қандай/марапат/алу? .................................................................................................................... 6. Ол/қайда/дүниеге келу? ....................................................................................................................
59 5. Дұрыс жауапты табыңдар. 1. Алматы Қазақстанның астанасы болады/болды. .................................................................................................................... 2. Қазақстанда 18 млн халық тұрады/тұрды. .................................................................................................................... 3. Сенің ата-анаң жұмыс істеді/жұмыс істейді. .................................................................................................................... 4. Сенің атаң футболды жақсы көреді/жақсы көрді. .................................................................................................................... 5. Сен мектепте оқисың/оқыдың. .................................................................................................................... 6. Сен күнде ұйықтайсың/ұйықтады. .................................................................................................................... 6. Сөздерден 2-жақта сұраулы сөйлемдер құрастырып, жауап беріңдер. 1.Кіммен/тұру ........................................................................................... 2.Қайда/оқу ............................................................................................... 3.Ата-ана/кімдер? ..................................................................................... 4.Кімнен/ақыл сұрау ................................................................................ 5.Кіммен/сөйлесу (жиі) ........................................................................... 6.Кімді тыңдау (жиі) ................................................................................ 7.Кіммен/достасу ..................................................................................... 8.Қандай/байқау/қатысу ......................................................................... 9.Қандай/киім/ұнату ................................................................................ 10Кімнен/рұқсат сұрау ............................................................................ АУЫСПАЛЫ КЕЛЕР ШАҚ (переходное будущее время) Спряжение глаголов кел, бар, ойна в ауыспалы келер шақ. Модаль: етістік -а, -е, -й+жіктік жалғау Примеры Переводы Жекеше Мен ертең кел+е+мін Сен ертең бар+а+сың Сіз ертең кел+е+сіз Ол ертең ойна+й+ды Я приду завтра Ты придешь завтра Вы придете завтра Он будет играть завтра
60 Көпше Біз екі күннен кейін кел+е+міз Сеңдер екі айдан кейін бар+а+сыңдар Сіздер келесі жылы бар+а+сыздар Олар келесі аптада ойна+й+ды Мы придем через два дня Вы пойдете через два месяца Вы пойдете на следуюший год Они будут играть на следующей неделе Болымсыз түрі Мен ертең кел+ме+й+мін Сіздер келесі аптада барма+й+сыздар Сендер келесі жылы ойна+ма+й+сыңдар Олар ертең бар+ма+й+ды. Я не приду завтра Вы на следующий неделе не пойдете Вы на следующий год не будете играть Они завтра не пойдут Сұраулы түрі Сен ертең бар+а+сың ба? Сіздер келесі аптада келе+сіздер ме? Олар ертең ойна+й+ды ма? Ты завтра пойдешь? Вы придете на следуюшей неделе? Они будут играть завтра? 1. Етістіктерді ауыспалы осы шақта аяқтаңдар. 1. Біздің атамыз отбасылық әрқашан дәстүрд(сақтау)і ........................ 2. Мемлекет білімді үнемі жастарды (қолдау)і ..................................... 3. Шәкірттер ұстаз еңбегін (ақтау) ........................................................ 4. Ақылды жас жауапкершілікті (сезу).................................................... 5. Ата -ана сені жақсы (түсіну)................................................................. 6. Спорт денені (шынықтыру)................................................................ 2. Ертеңгі күнге арналған жоспарды жазыңдар. 1. Мен ертең мектепке барамын. 2. ............................................................................................................... 3. ............................................................................................................... 4. ............................................................................................................... 5. ............................................................................................................... 3. Ауыспалы келер шақта жалпы сұраулы сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: (Сіз/кету/ертең) – Сіз ертең кетесіз бе? 1. Ол/Баянауыл/демалу/жазда/ ............................................................... 2. Балалар/шана/қыста/тебу/? ................................................................ 3. Емтихан/болу/келесі аптада/? ............................................................ 4. Әсет/ертең/тапсырубақылау/? ............................................................
61 4. Ауыспалы келер шақты ауыспалы осы шаққа өзгертіңдер. Үлгі: Мен ертең мектепке барамын – Мен күнде мектепке барамын. 1. Концерт сағат 19:00-де басталады. .................................................................................................................... 2. Мен кешке жолдастарыммен кездесемін. .................................................................................................................... 3. Ертең 16 желтоқсан – тәуелсіздік күні демаламыз. .................................................................................................................... 4. Ол сәрсенбі күні жол жүреді. .................................................................................................................... 5. Арғы күні тауға демалуға барамын. .................................................................................................................... 5. Сөйлемдерді ауыспалы осы және келер шақтарда құрастырыңдар. 1. Мен, театр, бару, ертең .................................................................................................................... 2. Ұзақ қоңырау, 10 минут, созылу .................................................................................................................... 3. Мен, қазір, мектеп, оқу .................................................................................................................... 4. Ол, халықаралық жарыс, келесі жаз, қатысу .................................................................................................................... 5. Былтыр, оқуға түсу, тәртібі, өзгеру .................................................................................................................... 6. Мен, орта мектепті екі жыл бұрын, бітіру .................................................................................................................... 6. Ауыспалы осы шақта аяқтаңдар. 1.Мерей - оқушы. Ол Семейде (тұр) ........................................................ 2.Ал мен Алматыда (тұр) ...................................................................... 3.Мерей ағылшынша еркін (сөйлеу)...................................................... 4.Мерей қазақша (үйрен)......................................................................... 5.Ал мен ағылшынша (үйрен)................................................................. 6.Мерей тауды жақсы (көру).................................................................... 7.Ал мен ән айтуды жақсы (көру)........................................................... 8.Мемлекет ежелгі қалаларды (қорғау).................................................. 9.Тарихи археологиялық қазбалар ғалымдарды (қызықтыру)............. 10.Адамдар көп электр энергиясын (қажет ету)................................... 11.Оқушылар ғылыми жобалар (дайындау)..........................................
62 7. Сұрақтарға болымсыз түрде жауап беріңдер. 1. Сен ауылда тұрасың ба? .................................................................... 2. Сенконсерваторияда оқисың ба? ....................................................... 3.Сен мұражайға жиі барасың ба?.......................................................... 4.Сен қазақша жақсы сөйлейсің бе? ...................................................... 5. Сен алма шырынын жақсы көресің бе? .......................................... 6. Саған балық ұнай ма? ....................................................................... 7. Сенің досың домбыра тарта ма?......................................................... 8. Сен он алтыдасың ба?......................................................................... 8. Сөздерді қолданып, сұраулы сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: (Сіз, ана, үйде) Сіздің анаңыз үйде ме? 1. (Ол, жас, 18-де) ................................................................................... 2. (Қазақ тілі, аптасына, үш рет болу) .................................................. 3. (Сіз, дос, Астанада, тұру) ................................................................... 4. (Сен, музыка, тыңдау, ұнау) ............................................................... 5. (Сіз, шығу, серуенге) .......................................................................... 6. (Сіз, сағат 9.30-да, бару) ..................................................................... 7. (Ол, бүгін, жиналыс, өткізу) .............................................................. 9. Жауаптарға қарап, сұраулы сөйлемдер жазыңдар. Оның аты кім? – Оның аты – Самал Болатовна. .................................................................................................................... – Жасы 56-да. .................................................................................................................... – Ол Алматы қаласында тұрады. .................................................................................................................... – Университетте жұмыс істейді. .................................................................................................................... – Студенттерге қазақ тілін үйретеді. .................................................................................................................... – Самал Болатовна түрікше сөйлеуді үйренді. .................................................................................................................... – Ол Түркияда, Қытайда болды. .................................................................................................................... – Оның отбасы үлкен. Күйеуі – инженер. Ұлы мен келіні студент. Үлкен қызы – мұғалім. Кіші қызы – дәрігер. Ол – балалар дәрігері. №6 емханада жұмыс істейді. ....................................................................................................................
63 – Самал апайдың екі немересі бар. .................................................................................................................... – Самал апайдың отбасы екі қабатты үйде тұрады. .................................................................................................................... 10. Сұрақтарға болымсыз түрде жауап беріңдер. 1. Сіз испанша білесіз бе? .................................................................................................................... 2. Бүгін күн суық па? .................................................................................................................... 3. Сіз таңертең серуенге шығасыз ба? .................................................................................................................... 4. Сіз түскі үзілісте үйге барасыз ба? .................................................................................................................... 5. Сіз сурет саласыз ба? .................................................................................................................... 6. Сіздің досыңыз Таразда тұра ма? .................................................................................................................... НАҚ ОСЫ ШАҚ (настоящее время) Спряжение глагола жазу (писать) в нақ осы шақ с вспомогательными глаголами (действие совершается в тот момент, когда о нем говорят). Модаль: етістік +ып, -іп, п+тұр (отыр, жүр, жатыр)+личное окончание Жекеше түрі Мен жазып тұрмын. Сен жазып отырсың (тұрсың). Сіз жазып тұрсыз. Ол жазып отыр. Я пишу. Ты пишешь. Вы пишете. Он пишет. Көпше түрі Біз жазып тұрмыз. Сеңдер жазып тұрсыңдар. Сіздер жазып тұрсыздар. Олар жазып тұр. Мы пишем. Вы пишете. Вы пишете. Они пишут. Нақ осы шақ с вспомогательными глаголами жатыр, отыр, спряжение глагола тыңда (слушать)
64 Жекеше Мен тыңдап отырмын/жатырмын. Сен тыңдап отырсың/жатырсың. Сіз тыңдап отырсыз/жатырсыз. Ол тыңдап отыр/жатыр. Я слушаю. Ты слушаешь. Вы слушаете. Он слушает. Көпше Біз бара жатырмыз/барып отырмыз. Сендер бара жатырсыңдар/барып отырсыңдар. Сіздер бара жатырсыздар/барып отырсыздар. Олар бара жатыр/барып отыр. Мы идем/Мы пришли Вы идете/Вы пришли Вы идете/Вы пришли Они идут/Они пришли Сұраулы түрі Сен тыңдап отырсың ба? Олар жазып жатыр ма? Ол тыңдап тұр ма? Сіз тыңдап жатырсыз ба/жатсыз ба? Ты слушаешь? Они пишут? Он слушает? Вы слушаете? Болымсыз түрі Мен бара жатқан жоқпын. Сіз тыңдамай жатырсыз./Сіз тыңдап жатқан жоқсыз. Ол жазбай отыр./Ол жазып жатқан жоқ. Біз тыңдамай отырмыз./Біз тыңдап отырған жоқпыз. Я не собираюсь идти Вы не слушаете. Он не пишет. Мы не слушаем. Продолжительное настоящее время Спряжение глагола бару (ходить) в продолжительном настояшем времени. Модель: етістік +ып, іп, п+жүр (жатыр)+личное окончания Жекеше түрі Мен барып жүрмін/бара жатырмын Сен барып жүрсің (үйірмеге) Сіз барып жүрсіз (үйірмеге) Ол барып жүр (үйірмеге) Хожу/иду Ходишь (на кружок) Ходите (на кружок) Ходит (на кружок) Көпше түрі Біз бармай жүрміз Сендер барып жүрсіңдер ме? Олар барып жүр ме? Сіздер бармай жүрсіздер. Олар бармай жүр. Мы не ходим Вы ходите? Они ходят? Вы не ходите? Они не ходят?
65 1. Сөйлемдерді күрделі нақ осы шақта аяқтаңдар. 1. Темірбек итке (тамақ беру) ................................................................ 2. Қайрат аға ауланы (сыпыру) .............................................................. 3. Айнұр өзі ас үйді (тазалау) . .............................................................. 4. Біздің көршілеріміз машинаны (жуу) ............................................... 5. Мен шашымды (тарау) ....................................................................... 6. Сен арықты (қазу) ............................................................................... 7. Ол не істеп жатыр? – Ол (билеу) ....................................................... 8. Балалар тістерін (тазарту) .................................................................. 2. Бастауышты қалпына келтіріңдер. 1. ................велосипедті жөндеп отыр. 2. ........... түскі асты ішіп отыр. 3 . ............. бақшада жүгіріп жүрміз 4. ............ үй жұмысын жасап отырсың. 5.................. достарыммен кітапханада отырмын. 6. ......... есеп шығарып отырсың ба? 7 ............... географияны оқып жатырсыңдар ма? 8. .............. бөлмеде сабаққа дайындалып отырмыз. 3. Сөйлемдері болымсыз түрге айналдырыңдар. 1. Ит арықтан су ішіп жатыр. ............................................................... 2. Сен қазақ тілін оқып отырсың .......................................................... 3. Кәрім диванда ұйықтап жатыр ........................................................ 4. Олар фильм туралы сөйлесіп отыр. ................................................ 5. Сен қолшатырды іздеп жүрсің .......................................................... 6. Жәнібек шахмат ойнап отыр............................................................... 7. Сен компьютерде жұмыс істеп отырсың. ...................................... 8. Әкем велосипед теуіп жүр. ................................................................ 4. Дұрысын белгілеңдер. 1. Менің апам күнде сағат сегізде тұрады/тұрып жатыр. 2. Ол қазір мектепте оқыды/оқып жүр. 3. Бүгін түстен кейін шахматтан жарысқа барады/бара жатыр. 4. Қазір апам шахматты жақсы көреді/жақсы көріп жүр. 5. Ол үнемі әкеммен шахмат ойнап жүр/ойнайды. 6. Жақында Үндістанға халықаралық жарысқа барады/барып жүр. 7. Ол әрқашан кешкі асты отбасымен бірге сағат 8.00-де ішеді/ішіп отыр.
66 5. Керекті жалғауды қойыңдар. Менің сабағ....... сағат сегізде басталады. Мен сағат жеті....... тұрамын, жуынамын, жаттығу жасаймын. Оның бәрі он бес минут...... созылады. Жеті-ден жиырма минут кеткенде мен таңғы асым... ішемін. Менің әке...... менімен үйден шығады. Мен жаяу мектеп...... барамын. Әкем машина....... жұмысқа барады. Менің шешем дәрігер, ол сағат сегізде үй...... шығады. Кешке қарай біз бәрі....... үйде жиналамыз. Біз кешкі ас...... ішеміз, жаңалықтармен бөлісеміз, сөйлесеміз. 6. Көп нүктенің орнына тиісті жұрнақты қойыңдар. 1. Қазір жаңбыр жоқ, күн ашық. 2. Оқушылардың домбыра оркестрі саябақта концерт қой........ жатыр. 3. Көп адамдар музыканы тыңда........ отыр. Олар көңілді. 4. Бір топ жастар биле....... жүр. 5. Саябақта ата-аналар мен балалар қыдыр..... жүр. 6. Аспалы вагонда 10 адам ғана отыр....... алады. 7. Дүкеннен адамдар кофе, шай, шырын ал....... жатыр. 8. Балалар күл......., ойна....... жүр. 9. Қарттар орындықта отыр. 10. Мына бір жігіт журнал оқы....... отыр. 7. Сөйлемдерді нақ осы шаққа өзгертіңдер. 3.Олар отбасымен «Самал» ықшамауданында тұрады. .................................................................................................................... 4.Оның бірінші сабағы сағат сегізден он бес минут кеткенде басталады. .................................................................................................................... 5. Ол әрқашан түскі асты сағат екіде асханада отырып ішеді. .................................................................................................................... 6. Азық -түлік түрлері көп және арзан. .................................................................................................................... 7. Түстен кейінгі сабақ сағат 11.15-15.00 сағатқа дейін болады. .................................................................................................................... 8. Сонымен ол күні бойы мектепте жүреді. .................................................................................................................... 9. Сенбі күні Андрей отбасымен мейрамханадан тамақтанады. ....................................................................................................................
67 Мұғалім Суретші Дәрігер Ауладағы балалар 7. Суреттер бойынша сөйлем құрастырыңдар. 8. Болымсыз түрге өзгертіңдер. 1. Мен қарындасымды қазір мектепке апара жатырмын. .................................................................................................................... 2. Ол сенің әкеңе көмектесіп жатыр. .................................................................................................................... 3. Ол қазір шомылуға өзенге келе жатыр. .................................................................................................................... 4. Ол қазір скрипкада ойнап тұр. .................................................................................................................... 5. Мен оқып жатырмын. .................................................................................................................... 6. Ол ұйықтап жатыр. .................................................................................................................... 7. Ол мектепке келе жатыр. .................................................................................................................... 8. Мен хат жазып отырмын. .................................................................................................................... 9. Біз қазір кофе ішеміз. .................................................................................................................... 10. Біз қазір теледидар қараймыз. .................................................................................................................... 9. Суретке назар салыңдар. Сұрақтарға жауап беріңдер. Оқушы Спортшы Балалар Қаржыгер
68 Үлгі: Ол суретші ме? – Иә, ол суретші. – Ол қазір сурет салып тұр ма, серуендеп жүр ме? – Жоқ, ол сурет салып тұр. 1. Ол мұғалім бе? ...................................................................................... 2. Ол сабақ түсіндіріп жатыр ма, жауапты тыңдап отыр ма? ............... 3. Ол дәрігер ме? ...................................................................................... 4. Ол қазір науқасты емдеп жатыр ма? .................................................. 5. Балалар аулада не істеп жатыр? ......................................................... 10. Сөйлемдерді болымсыз түрге айналдырыңдар. Үлгі: Оқушы сабақ айтып тұр ма? – Оқушы сабақ айтып тұрған жоқ. 1. Ол футбол ойнап жүр ме? ................................................................... 2. Балалар қар күреп жатыр ма? ............................................................. 3. Қаржыгер телефонмен сөйлесіп отыр ма? ........................................ 4. Балалар шаңғы теуіп жүр ме?.............................................................. 11. Етістіктерді нақ осы шаққа немесе ауыспалы осы шаққа қойып, сөйлемдерді аяқтаңдар. 1. Біздің үйге қонақтар жиі (келу) ......................................................... 2. Ол күнде жұмысқа ерте (келу) .......................................................... 3. Көктемде жаңбыр (жау) ..................................................................... 4. Қазір далада жаңбыр (жау) ................................................................ 5. Інім компьютерде (жұмыс істеу) ....................................................... 6. Қазір дүкенде адамдар азық-түлік сатып (алу) ................................ 7. Мұғалім (сабақ беру) .......................................................................... 12. Етістіктерді жедел өткен шақ (-ды/-ді), ауыспалы осы шақ (-а, -е, -й), нақ осы шақ (-ып, -іп, -п) қойып, сөйлемдерді аяқтаңдар. 1. Кешіріңіз, сіз үнемі қазақша (сөйле) .............? 2. Алло, сәлеметсіз бе, Тыныштықты бола ма? – Кешіріңіз, Тыныштық (ауру) .....................? 3. Сен күнде сабаққа нешеде (бар) ........................................................? 4. Менің досым бар. Бірақ ол қазір Ресейе (оқу) ............................... 5. Алло, мама, балалар не істеп жатыр? – Сәуле 1 сағат бұрын музыка мектебіне (кет)................ . Ал Мырзабек менің жанымда (ойнау)...................... Ақерке әлі (ұйықтау)................... Мен тамақ (істеу) .............................. 13. «Қалада» әңгімесін аяқтаңдар. Сағат таңертеңгі 7. 1. Автобус, трамвайлар жүріп жатыр.
69 2. Оқушылар мектепке (бару)................................................................. 3. «Ақсайнан» машинасы дүкенге нан (әкел)........................................ 4. Азық-түлік дүкені (ашыл)................................................................... 5. Мектепте сабақ (басталу).................................................................... 6. Көше сыпырушы көше (тазалау)........................................................ 7. Почташы хат (тарату) ......................................................................... 8. Менің мамам айна алдында шаш (тарау)........................................... 9. Әкем (жуыну)....................................................................................... 10. Әжем асханада шай (ішу)................................................................... 14. Кестені толтырыңдар. Жедел өткен шақ Ауыспалы осы шақ Нақ осы шақ Айт болымды айтты болымсыз айтпады болымды айтады болымсыз айтпайды болымды айтып жүр болымсыз айтпай жүр Сөйле Сөйлес Оқы Үйрен Тыңда Есті Кел Кет Бар Бер Сана Тапсыр Жаз Толтыр БҰРЫНҒЫ ӨТКЕН ШАҚ (давнопрошедщее время) Бұрынғы өткен шақ образуется при помощи суффиксов -ып/-іп, -п и -ған/-ген, -қан/-кен. Глаголы видоизменяются по лицам. Суффиксы -ып/-іп, -п передают значение неопределенности. (Говоряший не уверен, что действие имело место. Он узнал информацию через когото). Суффиксы -ған/-ген, -қан/-кен передают значения уверенности и достоверности.
70 Жекеше түрі 1. Мен тыңдағанмын/тыңдаппын 2. Сен білгенсің/біліпсің 3. Сіз айтқансыз/айтыпсыз 4. Ол кеткен/кетіпті Болымсыз түрі 1. Мен тыңдаған жоқпын/емеспін/тыңдамаппын 2. Сен білген жоқсың//емессің/білмепсің 3. Сіз айтқан жоқсыз//емессіз/айтпапсыз 4. Ол кеткен жоқ//емес/кетпепті Көпше түрі 1. Біз тыңдағанбыз/тыңдаппыз 2. Сендер білгенсіңдер/білмепсіңдер 3. Сіздер айтқансыздар/айтыпсыздар 4. Олар кеткен/кетіпті Болымсыз түрі 1. Біз тыңдамаған(быз)/емеспіз/ тыңдаған жоқпыз/тыңдамаппыз 2. Сендер білмеген(сіңдер)/екенсіңдер/білген жоқсыңдар. 3. Сіздер айтпаған(сыздар)/емессіздер айтқан жоқсыздар/ айтпағансыздар. 4. Олар кетпеген, кеткен жоқ//емес кетпепті. Сұраулы түрі (жекеше) 1. Мен тыңдағанмын ба?/тыңдаппын ба? 2. Сен білгенсің бе?/біліпсің бе? 3. Сіз айтқансыз ба?/айтыпсыз ба? 4. Ол кеткен бе? кетіп пе? Сұраулы түрі (көпше) 1. Біз тыңдағанбыз ба?/тыңдаппыз ба? 2. Сендер білгенсіңдер ме?/біліпсіңдер ме? 3. Сіздер айтқансыздар ма?/айтыпсыздар ма? 4. Олар кеткен бе?/кетіп пе? 1. Жақшадағы етістіктерді бұрынғы өткен шаққа (нақтылау мағынасында) қойыңдар. 1. Ата-әжелеріміз киноны клубтарда (көру) ..................................... 2. Олар өткен жылы қайда (бару) ? ................................................ 3. Біз өзеннің төменгі жағына (бару) ................................................ 4. Сіздер тапсырманы қашан (бітіру)? .............................................. 5. Бұл сусынды менің қарындасым (дайындау) .................................. 6. Өткен жексенбіде сағат 2-ден 4-ке дейін біз саяжайда (болу) ....... 7. Кеше мен қиын мәтінді (аудару) . .............................. 8. Студенттер дәрісхананы өткен аптада (тазалау) ............................. 9. Сақтар Тұран ойпатын (мекен). ........................................... 10. Тұмар патшайым Кир патшасын (жең) ........................................ 2. Сөйлемдерді тиісті шақта аяқтаңдар. 1. Кеше мен жаңа мектепке (бару)......................................................... 2. Кеше сен сабаққа неге (келу)............. жоқсың? – Мен (ауру).......... 3. Қазір ол компьютер (ойнау)..............................................................? – Жоқ, емтиханға (дайындалу)................................................................ 4. Мен кеше сағат 6-да отбасымды бейнекамераға (түсіру)......................... – Камераны (сатып алу)...................? – Жоқ, (сатып алу)...................... Әкемнің досы (сыйлау).....................
71 3. Жақшаны ашып, етістіктерді жедел өткен шаққа қойыңдар. 1. Кеше таңертең сенің атаң қайда (бару) ................................................? 2. Қалалық әкімдікте соғыс ардагерлерімен кездесу (болу)...................... 3. Ол соғысқа (қатысу)................? – Иә, менің атам Ұлы Отан соғысының ардагері. 5. Сенің атаң қайда (соғысу)......................................................................? 6. Ол Украинадағы майданға (қатысу)........................................................ 4. Жедел өткен шақ па, бұрынғы өткен шақ па? 1. Біз волейбол (ойнау) ................., ал көрші топ футбол (ойнау).................. 2. Мына ағашты кім (отырғызу)....................? – Менің ағам. 3. Алғашқы мектепті кім (ашу)........................?– Белгілі ағартушы Ы. Алтынсарин (ашу)...................... 4. Ол өзінің шығармасын кеше (аяқтау).............................. 5. Сәуле өткен аптада серуенге (шығу)........................... жоқ. Өйткені ол кеше тест (тапсыру) ......................... 6. Сенің ата-анаң қашан (үйлену)..............................? – 1990 жылы отбасын (құру)................. 7. Сенің ата-анаң қалай (танысу)..............? – Олар бірге (оқу) ....................... 5. Етістіктерді өткен шаққа болымсыз түрге өзгертіңдер. 1. Біздің әкелерімізді туризм (қызықтыру) ....................................................... 2. Түркістан облысында су тасқыны(болу)...................................................... 3. Қазақстанда өткен ғасырдың 50-жылдары тың жер (игерілу) .................... 4. Бұрын оқушылар пионер (болу) ..................................................................... 5. Сенің ағаң шет елде (оқу) ................................................................................ 6. Сіздің университетіңіз Ұлы Отан ашылған ба? – Иә, 1942 жылы (ашылу)..................... 7. Мына кітаптарды мен «Атамұра» дүкенінен (алу)............................... 8. 15 жыл бұрын оқу залы сағат түнгі 22-ге дейін (жұмыс істеу)................. 9. Мемлекеттік мұражайда киіз үйдің үлгісі (қойылу)................................ 6. Керекті етістіктерді таңдап, сөйлемдерді жедел өткен шақта аяқтаңдар. қазылу, есептеу, көрсетілу, салыну, апару, ұшу, айту, көрсету, болу, өту, бару 1. Біздің Нұр-Сұлтан қаласындағы саяхатымыз сегіз күнге ................................. 2. Бұл канал қашан ..........? – Канал 1967 жылы ...................................................... 3. Бұл картада автомобиль жолдары .........................................................................
72 4. Біз былтыр тауға ...................................................................................................... 5. Бұрын оқушыларды Талғар лагеріне ..................................................................... 6. Олар Түркістанда ұзақ ............................................................................................ 7. Біздің оқушыларымыз ұшақпен ............................................................................. 8. Менің атам ауылдың тарихы туралы әкеме көп .................................................... 9. Бұрын кітапханада кездесулер көп ......................................................................... 10. Жазушылар кітапта қазақ халқының тарихын жақсы .......................................... 7. -ып, -іп, -п жұрнақтарын қолданып, сөйлемдерді бұрынғы өткен шақта аяқтаңдар. 1. – Ол қайда (болу) .......? – Асханада. 2. – Ежелгі қалалар қайда жиі (сақталу) ......? -Оңтүстік және Орталық Қазақстанда 3. – Жаңа мектепті қайда (салу) ........? – Ескі әуежайдың жанына. 4. – Оқушылар емтиханды қалай (тапсыру) .........? – Орташа. 5. – Бақылау тапсырмаларын кім (дайындау) ........? - Пән мұғалімдері. 6. – Қай мамандық түріне студенттер көп (қабылдану).......? – Халықаралық құқық мамандығына. 7. Ол қандай ауруханаға (жату)............? – №1 қалалық ауруханаға. 8. Етістіктерді бұрынғы өткен шаққа қойып, әңгімені баяндаңдар. 1. Алғаш рет ту осыдан бес мыңдай жыл бұрын Таяу Шығыста пайда (болу)...............2. Онда құстардың, аңдардың, құдайлардың бейнелері (салыну) ....................3. Ең көне ту Иран елінің аумағында (табылу)........................4. Ол Гиннестің рекордтар кітабына (енгізілу)...............5. Бұл ту төртбұрышты металдан (жасалу)....................6. Қазіргі тулардың алғашқысы болып Чжод деген Кытай императорының туы (саналу)............................7. Оның түсі ақ (болу)............................. ............8. Сонымен қатар осыған ұқсас тулар Үнді елінде және Таяу Шығыста пайда (б олу).........................9. Біздің заманымыздың бірінші мың жылдығында олар Еуропаға (келу)........................ 9. Етістіктерді керекті шақ түрінде аяқтап, сөйлемдерді толықтырыңдар. Силби Қазақстанға Түркменстаннан келді. Мақсаты – жақсы білім алу. Сондықтан ол Назарбаев университетін таңда........................... Оның Жирен деген әпкесі бар. Ол да қазір Назарбаев Университетінде оқы.................... Екеуі жатақханада бір бөлмеде тұрады. Екеуі де орта бойлы, әдемі, сүйкімді қыздар. Силбидің болашақ мамандығы – қаржыгер. Ал Жиреннің мамандығы – инженер. Олар қазір қазақ тілін үйрен....................... Шахноза – өзбек қызы. Ол бірақ Ташкенттен емес, Тәжікстаннан келген. Ол Алматыға келмес бұрын Америкада оқыған. Сондықтан ағылшын тілін жақсы біл..................... Абдусамат, Дильшот, Мұхаммедамин де Тәжікстаннан. Абдусамат бес тіл біледі екен. Оларға Қазақстан
73 өте ұна......... Жақында олар басқа да шетелдік студенттермен Президент мұражайына саяхатқа бар................. Мұражайда Қазақстан тарихымен, салт-дәстүрімен танысып, жәдігерлерді тамашала................. Олар көп әңгімелесуді жақсы көреді. Ылғи бірге жүреді. Университетке жақын және алыс шетелден студенттер көп кел................. Сабақта олар өз елдері жайлы тұсаукесерлер жаса............... Олар өз елдерін мақтан тұту................. Олар – сыпайы және әдепті жастар. Сыпайы және әдепті жастар. ЕТІС Спряжение глагола в формах етіс Виды Формы Примеры Перевод Өздік етіс -ын, -ін, -н Омар жуынды. Омар киінді. Омар умылся. Омар оделся. Ырықсыз етіс Если в корне имеются звуки - л,- ла, - ле, то прибавляются -ын/ -ін/-н, если в корне глагола нет этих звуков, то прибавляются суффиксы -ыл,/-іл/-л; Шешім қабылданды. Ұлттық шапан оюөрнекпен безендірілді. Решение принято. Национальный чапан украшен узором. Өзгелік етіс -ғыз/-гіз, -қыз/-кіз Омар терезені Әсемге жуғызды. Омар заставил Асем вымыть окно. -тыр/-тір, -т -дыр, -дір, -т; Омар терезені Әсемге жудырды. Омар заставил Асем вымыть окно. Ортақ етіс -ыс/-іс, -с; Омар Әсемге терезе жуысты. Мұғалім оқушыларға есеп шығарысты. Омар помог Асем вымыть окно. Учитель помог ученикам решить задачу. Порядок прибавления суффиксов өзгелік етіс к корню глагола I позиция на все виды глаголов II позиция -ғыз/-гіз ойла+ғыз, көр+гіз айтқыз+дыр -қыз/-кіз айт+қыз, сеп+кіз айттыр+ғыз -дыр/-дір после согласных кел+тір+гіз -тыр/-тір арт+тыр, жаз+дыр кел+гіз+дір -т после гласных ойлат/тыр ойла+т, ойна+т ойла/т/қыз ойла/ғыз/дыр/т айт/қыз/дыр/т
74 1. Жақшаны ашып, етістікті өздік етіске қойыңдар. 1. Алмас бүгін ерте (жу) ......................................................................... 2. Арай бүгін жақсы жағынан (көр) ...................................................... 3. Әсел жарты сағат бойы (тара) ........................................................... 4. Балабақша балалары тез арада (ки) ................................................... 5. Жанар асықпай (ойла)......................................................................... 6. Магистрант ұзақ (ізде)........................................................................ 7. Алыстан «Бәйтерек» (көр).................................................................. 2. Жақшаны ашып, етістікті ырықсыз етіске қойыңдар (-ын, -ін, -н, -ыл, -іл, -л). Үлгі: Алматы көшелері (тазалау) тазала+н+ды. 1. Мектепте жаңа би үйірмесі (құру)..................................................... 2. Қала тұрғындары шылым шегуге қарсы (көтеру).............................. 3. Тиісті шаралар тез (қолдану).............................................................. 4. Пәнаралық олимпиадалар әр аудандарда (өткізу)............................ 5. Жазда жеңіл көйлектер көп мөлшерде (шығару)............................. 6. Бір күнде 20 диплом жұмысы (тыңдау)............................................. 7. Емтихан күндері (белгілеу)................................................................. 8. Жаңа Конституция (жариялау)............................................................ 9. Жеңілдіктер (хабарлау)........................................................................ 10. Тамыз айында жемістер (жинау)....................................................... 3. Ортақ етіске қойыңдар (-ыс, -іс, -с). Үлгі: Марат Әсемге терезе (жу) жуысты. 1. Мұғалім химия пәнінен тәжірибе (жаса).......................................... 2. Айдос анасына дастарқан (дайында)................................................. 3. Марат бас жүлдені тағайындауға ат (сал)......................................... 4. Оқушылар тамақтарымен (бөл).......................................................... 5. Анар тас үңгірден еш (қорықу) ......................................................... 6. Жанар оқушыларға сыйлықты (әкел)................................................ 7. Төралқа марапат түрлерін (талқыла)............................................... 8. Оқушылар баскетбол үйірмесін (аш)................................................ 9. Қонақтар хал-жағдай (сұра)............................................................... 10.Оқырмандар кітапқа тапсырыс (бер)................................................ 4. Өзгелік етіске қойыңдар. 1. Ахмет Жұбанов тұңғыш рет ұлт аспаптар оркестрін (ұйымдас)........... 1936 жылы қазақ өнерінің Мәскеуде өткен онкүндігінде оркестр жұртшылықты (таңғал)..........................
75 2. Әкем терезені маған (аш)...................... 3. Біз мерекені мектепте (өт).................... 4. Әнді халық арасына кең (тара)................ 5. Ол баланы (ойна).................. 6. Музыка пәні мұғалім «Әнші балапан», «Айналайын» деген байқаулар (өт)............... 7. Оркестр өз өнерімен дүниежүзін (таңғал)............... 8. Құрманғазы атындағы ұлт-аспаптар оркестрі қазақ өнерін дүниежүзіне (таныс).................. 9. Ол сапарды әрі қарай (жалғас)..................... 5. Өзгелік етіске қойыңдар. 1. «Бәйтерек» кешені Нұр-Сұлтан қаласын (көркей)................................................... 2. Тұтыншуы талабы тауар түрін сатуды (тоқта)........................................................... 3. Мектеп директоры үздік оқушылар туралы (хабарлау)............................................. 4. Сәуле кішкентай 4 жастағы сіңлісіне санауды үйретіп, әріптерді (оқы)........................ 5. Жастар одағы біздің университетте қызықты сайыстар, өнер конкурстарын жиі (өт)................................. 6. Мұғалім оқушыға екі тақырыпты (ұштас)......................, мағынасын (аш)................ 7. Президент әсем үйлер (сал)................................................................. 8. Ғимарат тұсаукесері мамыр айында (өт)............................................ 9. Тентек Қанат өзінің інісіне айтқанын (істе)....................................... 10. Бұл тойда біздің құрметімізге арнап той иесі табақ (тарт).............. 6. Өзгелік етіске қойыңдар. 1. Кішкентай Еркежан әпкесіне еркелеп қуыршақ (сатып ал)............. 2. Маратты қонақтарды үйге (кір)................................................................., 3. Ұлы Отан соғысына қатысқан ардагерлерді марапаттау үшін орындарынан (тұр) ......................... 4. Мұғалім сыныпқа кіріп, сынып старостасына оқушыларға қызықты кітаптарды (тарат)................. 5. Тергеуші қылмыскердің қарсылығына қарамастан, оған шындықты (мойында)............. 6. Анасы кішкене Ақботаны (киін)............., далаға (қыдыр).................... 7. Әскербасы бүкіл сарбаздарға әскери қызметтен босатылсын деп командирлерге (бұйрық бер)................... 8. Меңгеруші балабақшадағы бүлдіршіндерге (ән айт)................. Мереке біткен соң, түрлі сыйлықтарды тәрбиешілерге (тарат)........................ 9. Дәрігер сырқат адамдарды кезекпен қабылдап (кіру)...................... 10. Ол өз қателігін түсініп, кешірімін әнмен (жету)............................
76 7. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңдар. 1. Жетіқарақшы жұлдызы туралы аңызды оқыдық. .................................................................................................................... 2. Сыныптағы қарым-қатынасты нығайту керек. .................................................................................................................... 3. Сабақта күн тәртібі таныстырылды. .................................................................................................................... 4. Сурет сабағында Бәйтеректің суреті салынды. .................................................................................................................... 5. Наурыз мейрамында мектепте үлкен концерт ұйымдастырылды. .................................................................................................................... 6. Концерт уақытынан ерте басталды. .................................................................................................................... 7. Оқушылардың жазғы демалысына ақша бөлінді. .................................................................................................................... 8. Мектеп оқушылары мақтау қағаздарымен марапатталды. .................................................................................................................... 8. Ырықсыз етіс пе, ортақ етіс пе? 1. Келісімшарт бойынша қаржы мерзімінен бұрын (бер).......................... 2. Мемлекетіміз «Бөбек» қорына әлеуметтік жағынан көмек (жаса)....... 3. Еңбек етіп тапқан ақшасын інісі ағасымен (бөл).................................... 4. Денсаулықты сақтау жылында оқушылар арасында спорт жарыстары (ұйымдастыр)........................................................................................................ 5. Қонақтар кездесуде жақсы тілектер (айт)................................................ 6. Белгілі кәсікпер мемоекетпен бірге көпбалалы отбасыларға жаңа үй (сал)........ ........................................................................................................................................ 7. Оқушылар шаруалармен бірге алма бақта алмаларды (жина)............ 8. Сынып іші (тазарт)..................................................................................... 9. Жиналыс барысында ата -аналар пән мұғалімдерімен бірге оқушылардың үлгерімі н(талқыла).................................................................................................................................... 9. Сөйлемдерді перефразалаңдар. Етістіктерді өзгелік етіске қойыңдар. Үлгі: Жас мұғалім әдебиеттен сабақ берді. (Әбсәмет ағай) Әбсәмет ағай жас мұғалімге әдебиеттен сабақ бергізді. 1. Оқушылар қазақ тілі сабағында әңгіме айтты. (мұғалім) .................................................................................................................... 2. Балалар табиғаттың суретін салды. (суретші) ....................................................................................................................
77 3. Бүлдіршіндер жұмбақты шешті. (тәрбиеші) .................................................................................................................... 4. Бала дүкеннен сүт алды. (Сара) .................................................................................................................... 5. Келген қонақтарға мектеп оқушылары ән салды. (сынып жетекшісі) .................................................................................................................... 6. Біз Нұр-Сұлтанды араладық. (конференция ұйымдастырушылары) .................................................................................................................... 7. Балалар журнал редакторына хат жазды. (ата-аналар) .................................................................................................................... 8. Серікболсын атқа мінді. (атасы) .................................................................................................................... 10. Сыныптастарыңның бұл әрекеттерді өздері орындайтынын/орындамайтынын сұраңдар. Үлгі: Есепті шығару – Есепті өзің шығарасың ба, әлде ата-анаң шығар+ыс+а ма? 1. Сурет салу – ........................................................................................ 2. Орысшаға аудару – ............................................................................. 3. Киім үтіктеу – ..................................................................................... 4. Тамақ әзірлеу – .................................................................................... 5. Кескін сызу – ....................................................................................... 11. Сыныптастарыңның бұл әрекеттерді өздері орындайтынын/орындамайтынын сұраңдар. Үлгі: Сабақ дайындау – Сен сабаққа күнде өзің дайындаласың ба, әлде сені дайында+тқыз+а ма? 1. Ұйқыдан ерте тұру.............................................................................. 2. Таңертең жүгіру................................................................................... 3. Ботқа жеу.............................................................................................. 4. Сүт ішу.................................................................................................. 5. Жуыну................................................................................................... 6. Жаттығу жасау...................................................................................... 12. Етістіктерді етіс түрлеріне қойыңдар. Үлгі: Маған математика сабағы үнайды (есеп шығару, ойлану, жарысу). Өйткені мұғалім қызықты есептер шығар+т+қыз+а+ды, ойлан+т+ады, жарыс+тыр+а+ды. 1. Маған дене шынықтыру сабағы ұнайды (жүгіру, баскетбол ойнау, секіру, жарысу) ....................................................................................................................
78 2. Маған биология сабағы ұнайды (тәжірибе жүргізу, зерттеу, салыстыру, оқу, сурет салу, танысу) .................................................................................................................... 3. Маған қазақ тілі сабағы ұнайды (қазақша сөйлеу, шығарма жазу, әңгімелесу) .................................................................................................................... 4. Маған әдебиет сабағы ұнайды (ертегі айту, ойнау, фильм көру, мәнерлеп оқу) .................................................................................................................... 13. Достарыңды саяхатқа шығуға/лагерьге баруға/демалысқа баруға шақырыңдар. Оған дәлелдер айтып, сендіріңдер. Үлгі: Онда ерте тұрғызбайды. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК (именной глагол) Форма тұйық етіс: кел+у, айт+у, тында+у, азай+у азаю, көбею көбей+у Значения тұйық етістік Примеры Перевод Жақсы білім алу – оқушының міндеті (бастауыш). Оқушының міндеті – жақсы білім алу (баяндауыш) Получение хорошего образования – обязанность ученика Обязанность ученика – получение хорошего образования Тұйық етістік, подобно именной части речи, присоединяет окончания множественного числа, притяжательности, падежа Көптік жалғау (множественное число) Примеры Перевод Курс оқулары бір айға созылды. Учеба на курсах затянулась на 1 месяц.
79 Тұйық етістіктің тәуелденуі (изменение тұйық етістік по притяжательной форме) Примеры Перевод 1. Менің бұл – Алматыға бірінші рет келуім. 2. Сенің шаңғы тебуің жаттықтырушыға ұнайды. 3. Сіздің сұраққа жауап беруіңіз бәрімізді қызықтырды. 4. Оның үйірмеге келуі – ұзақ әңгіме. 5. Біздің жақсы білім алуымыз көп мәселеге тәуелді. 6. Сендердің көрмені ұйымдастыруларың министрге ұнады. 7. Сіздердің жақсы құрмет көрсетулеріңіз келіссөзге әсер етеді. 8. Олардың жақсы білім алуына жағдай жасалды. 1. Это мой первый приезд в Алматы. 2. Тренеру нравится, как ты катаешься на лыжах 3. Ваш ответ на вопрос всех нас заинтересовал. 4. Его приход в кружок – долгий разговор. 5. Получение нами хорошего образования зависит от многих факторов. 6. Министру понравилось, как вы организовали выставку. 7. Ваше уважительное отношение повлияло на переговоры. 8. Созданы все условия, чтобы они получили хорошее образование. Тұйық етістіктің септелуі (склонение именного глагола) Жай септеу (примеры) Перевод 1. Атау: Қазақ тілін білу – парыз. 2. Ілік: Тілді үйрен+у+дің әртүрлі тәсілдері бар. 3. Б. Тілді үйрен+у+ге көңіл бөліңіз. 4. Т. Тілді үйрен+у+ді ерте жастан бастау керек. 5. Ж. Тілді үйрен+у+де тұрақтылық болуы керек. 6. Ш. Тілді үйрен+у+ден шаршама. 7. К. Сауатты сөйлеу тілді үйрен+у+мен келеді. 1. Знание казахского языка – твой долг. 2. Есть разные методы обучения языкам. 3. Уделите внимание обучению языку. 4. Обучение языкам следует начинать с разных лет. 5. В обучении языкам должно быть постоянство. 6. Не уставай учить языки. 7. Грамотная речь приходит вместе с обучением языкам. Тәуелді септеу 1. Менің тілді үйрен+у+імнің өз тәсілі бар. 2. Сенің тілді үйрен+у+іңді бәріміз қолдаймыз. 3. Сіздің тілді үйрен+у+іңізге көп уақыт керек емес. 4. Оның тіл үйрен+у+інде жүйе бар. 1. У меня есть свой метод обучения языкам. 2. Мы все поддерживаем тебя в твоем желании учить языки. 3. Вам не нужно много времени для обучения языкам. 4. У него есть своя система в обучении языкам. Көпше түрі Біздің тіл үйрен+у+імізге еш нәрсе кедергі келтірмейді. Ничто не помешает нам в обучении языкам. Болымсыз түрі Шындықты айтпа+у – адамды бұзады. Неискренность портит человека.
80 1. Дұрыс нұсқасын таңдаңдар. 1. Мен сенің ағылшын тілін оқу+ың/ыңа қарсы емеспін. 2. Анам менің түңде қыдыру+ыма/ға қарсы. 3. Кәсіпкер Әселдің жарысқа қатысу+ға/ына қаржылай көмек көрсетті. 4. Құсқа арналған ұя жасау+ды/ын біз мұғалімнен үйрендік. 5. Атамның біздің үйде ұзақ болу+ды/ға уақыты болмады. 6. Өлең айту+ды/дың да жөні бар. 7. Гүлжан қолын көтеру+ден/ге шаршады. 8. Қолдан келгенше адамдар бір-біріне қолғабыс етулер+і/ің керек. 9. Еріншек адам әрдайым көпшіліктің сыйлау+ында/ынан, алғысынан құр алақан қалады. 10. Ерлан қар күреу+ге/ді кірісті. 11. Қар, мұз жеуге, қайнамаған су ішуге/ішу+ге де болмайды. 12. Бақай кітапханадан алған кітабын алу+ға/ды уәде берді. 2. Дұрыс нұсқасын қойыңдар: -уды/-уді немесе -уға/-уге. 1. Жарқын ата-анасымен келіс...... ұмытпады. 2. Ережені бұзу... батылың барғанда, кешірім сұра...... батылың бармай ма? 3. Нағашым маған сыйлық әкел...... естен шығармайтын. 4. Апам шай әзірле...... кірісті. 5. Қандай жағдайда да шындықты айт...... тырыс. 6. Балалар жазғы демалыста Мәскеуге бар....... жоспарлады. 7. Балалар асық ойна...... кірісті. 8. Асық ойна...... саған кім үйретті? 9. Алмас, біз саған орысша сөйле...... үйретеміз, ал сен бізге қазақша сөйле...... үйретесің бе? – Әрине, оған арнайы уақыт бөл...... келісейік. 10. Алмас сөздерді іштей қайталап айт......, жат...... тырысады. 3. Сөйлем мағынасына қарай етістікті түрлендіріңдер. Үлгі: Мен футбол (ойнау) ойнауды ұнатамын. . 1. Ал менің балам қыдыру..... жақсы көремін. 2. Жас маман жақсы жұмыс табу.... ойлайды. 3. Інім гүлге қонған көбелектерді ұстау... тырысты. 4. Әріптестерім сапар шегу... үйренген. 5. Ел қорғау...... сарбаздарға тапсырдық. 6. Ер жүрек батыр жаудан қашу.... ар санайды. 7. Соғыс ардагерлеріне құрмет көрсету..... ұмытуға болмайды.. 4. Диалогті қалпына келтіріңдер. Берілген сөздерге сұрақ қойыңдар. Үлгі: – Шағын бизнесті неден бастадыңыз? Шағын бизнесті компьютер жөндеуден бастадым. ....................................................................................................................
81 Жөндеу жұмыстарымен қатар басқа кәсіптің түрін іздедім. .................................................................................................................... Жем дайындаусаласын таңдауға әкемнің мамандығы себепші болды. .................................................................................................................... Иә, жаңа өнім түрін ұзақ іздеуге тура келді. .................................................................................................................... Қиындықтарды жеңуге жақын достарым көмектесті. .................................................................................................................... Қазір қазақстандық сағат шығарумен айналысып жүрмін. 5. Диалогті қалпына келтіріңдер. – ................................................................................................................. – Біздің мектебіміз 2001 жылы ашылды. – ................................................................................................................. – Мектебіміз математика, физика пәндері бойынша қабілетті балаларға апалы білім беруді мақсат етеді. – .................................................................................................................. – Сонымен қатар шет тілін оқытуға көңіл бөлінеді. – ................................................................................................................. – 6-сыныптан емтихан тапсырып түсуге болады. – ................................................................................................................. – Жоқ, тек Алматы қаласында тұратын балаларға тапсыруға болады. – ................................................................................................................. – Жоқ, әрине. «Жас дарын» коммерциялық мектебі 5-сыныптан ақылы оқуға қабылдайды. 6. Керекті жалғауды жазыңдар. 1. Біз еліміздің тарихын жақсы білу...... қажет. 2. Табиғатты игеру... аса ұқыптылық қажет. 3. Өз ісіңді жоспарлау... тырысу қажет. 4. Әркімнің өз қабілет.... қарай мамандықты таңдайды. 5. Мамандықты сұранысқа қарай таңдау.. . болады. 6. Қазіргі жастар көшбасшы болу ... мақсат етеді. 7. Дұрысын таңдаңдар. 1. Бала досының келу (-ге/-ін) күтіп тұр. 2. Тауды көру (-ді/-дің) өзі бір рахат. 3. Мұғалімнің жауап беру(-ді/-ін) тосуға тура келді. 4. «Болашақ» бағдарламасымен кез келген жастың бару (-ға/-ына) болады. 5. Атасы немересінен жеті ата шежіресін айтып беру (-ге/-ді) сұрады. 6. Жаңа курс ашу(-да/-ды) ойлады.
82 8. Етістіктерді сұрақтарға жауап беріп түрлендіріңдер. Үлгі: Бүгін сіздердің Медеуде сырғанауға (не істеуге?) мүмкінкіндіктеріңіз бар. (сырғанау) 1. Сіздің мені ................ (не істеуге?) уақытыңыз бар ма? (тыңдау) 2. Ол шырын ............. .... (не істеуді?) жақсы көреді. (ішу) 3. Ағама жиһаз ................. (не істеу?) ұнайды. (жасау) 4. Маған қазақ тілінде .............. (не істеуге?) үйреткен әжем еді (сөйлеу). 5. Атам газет. ............ (не істеуді?) ұнатады (оқу). 6. Біз мұғалімге ............. (не істеуді?) ойладық (көмектесу). 7. Ол тауға ............. (не істеуді?)жақсы көреді (шығу). 8. Мен халық әнін ............. (не істеуді?) ұнатамын (тыңдау). 9. Ол марка ............. айналысады (жинау). 10. Ақбөкендердің ............... кім кінәлі ( азаю)? 9. Үлгі бойынша сөйлем құраңдар. Үлгі: Үйірме тәртібі/түсіну. Сіз үйірме тәртібіні түсінуге көмектесіп жібермейсіз бе? 1. Аяқкиім/алу ......................................................................................... 2. Аяқкиім/өлшеу .................................................................................... 3. Сыйлық/алу ......................................................................................... 4. Гүл/таңдау ............................................................................................ 5. Пальто/кию .......................................................................................... 6. Терезе/ашу ........................................................................................... 7. Хат/жазу ............................................................................................... 8. Кітап/апару .......................................................................................... 10. Орыс тіліне аударыңдар. Ботагөз сабақтың аяқталуын күтіп жүрді. Міне, көптен күткен күн де келді. Ботагөздің отбасы қалаға көшетін болды. Бірнеше кісі үй жиһаздарын тиеді. Ботагөз жүк тасуға көмектесті. Достармен қоштасу қиын екен. Оларға ескерткішке нені қалдыруды білмеді. Бір кезде тапты. Өзі салған суреттерді берді. Достары одан хат жазуды сұрады. Ботагөз жаңа мекенжайын хабарлауға уәде берді. Ботагөздің анасы балаларға келіп тұруға, Ботагөзді қонаққа жіберіп тұруға уәде берді. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... ....................................................................................................................
83 ЕСІМШЕ (причастие) С помощью есімше образуются формы глаголов прошедшего и будущего времени. Формы причастия Виды времени Примеры Перевод -ған, -ген -қан, кен Бұрынғы өткен шақ (давно прошедшее время) Біздің қаламызда белгілі жазушылар өмір сүрген. В нашем городе жили известные писатели. -ар, -ер, -р -мас, -мес, -пас, пес -бас, -бес Болжалды келер шақ (предположительные будущее время) Ол Астанаға ертең келер. Концерт уақытында басталмас. Он, наверно, в Астану придет завтра. Концерт, наверно, неначнется вовремя. -атын, -етін, -йтын, -итін Ауыспалы өткен шақ (предположительные прошедшее время) Мен атамның ауылына жиі баратынмын. Я часто приезжал в аул к дедушке. Отличия форм прошедшего времени Жедел өткен шақ (-ды/-ді) Мағынасы Бұрынғы өткен шақ (-ған/-ген) Мағынасы А: Аңызды қайдан естідің? Ә: «Қазақ мифологиясы» кітабынан оқыдым. Обозначается действие, имевшее место в прошлом. А. Республикалық олимпиадаға кім қатысады? Ә: Мен барайын. А: Неге? Ә: Былтыр да қатысқанмын, Конкретизируется действие, имевшее место в прошлом. Оттенок давно прошедшего времени: между действием и настояшим моментом прошел определенный промежуток времени. Причастие принимает окончания множественного числа Причастные формы Перевод Мектепке гүл ұстаған оқушылар кірді. Мектепке гүл ұстағандар кірді. Мектепке 1-сыныпта оқитындар (оқушылар) келді. В школу зашли ученики с цветами. В школу зашли люди с цветами. В школу пришли первоклассники.
84 Причастие принимает притяжательные формы (тәуелдік жалғау) Есімше менің/ біздің сенің/ сендердің сіздің/ сіздердің Оның/ олардың -ған/ -ген -қан/ -ген Менің барғаным белгілі. О моей пойызке знают. Сенің барғаның дұрыс. Ты должен пойти. Сіздің барғаныңыз дұрыс. Вы должны пойти. Оның барғаны дұрыс. То, что он пойдет – это правильно. Біздің барғанымыз. дұрыс. То, что мы пошли – правильно. Сендердің барғандарың дұрыс. Вы должны пойти. Сіздердің барғандарыңыз дұрыс. То, что вы пойдете – это правильно. Олардың барғандары дұрыс. То, что они пойдут – это правильно. -атын, -етін Менің баратыным белгілі. Известно, что поеду я. Сенің баратының белгілі. То что, вы поедете, точно известно. Сіздің не айтатыныңыз белгілі. Известно, что вы скажете. Оның не жазатыны белгілі. Что он напишет – это известно. Біздің баратынымыз белгілі. То, что мы поедем – известно. Сенің баратының белгілі. Известно, что ты поедешь. Сіздердің не айтатында рыңыз белгілі. Известно, что вы скажете. Олардың не жазатындары белгілі. Что они напишут – это известно. -ар, -ер, -р, -мас, -мес -бас, -бес -пас, Менің барарым/ бармасым белгісіз. Неизвестно, поеду я или нет. Сенің барарың/ барма-сың белгісіз. Поедешь или не поедешь ты – неизвестно Сіздің не айтарыңыз белгілі. Известно, что вы скажете. Оның не жазары белгілі. Что он может написать известно. Сендердің айтарларың белгілі. То что вы не скажите – это известно. Сіздердің не айтарлары-ңыз белгілі. Известно, что вы скажете. Олардың не жа-зарлары белгі-лі. Известно, что он напишет
85 Запомните! К формам притяжательности (тәуелдік), падежа (септік), числа (көптік) причастия, так же, как и к именам существительным, могут присоединяться вспомогательные слова. Сравни: Отан үшін – менің оқы+ған+ым үшін. Сабаққа дейін – оқы+ған+ым+а дейін. Жағдайыма байланысты – жаз+ған+ым+а байланысты. Менің оқы+ған+ым үшін – за то, что я прочитал, оқы+ған+ым+а дейін – до того, как я прочитал, оқы+ған+ым+а байланысты – в связи с тем, что я прочитал. 1. Зат есімді есімшемен ауыстырыңдар. Үлгі: Алматыға байқаудан жүлделі орын алған оқушылар барады. -Алматыға байқаудан жүлделі орын алғандар барады. 1. Бассейнде суда жүзген балалар көп ауырмайды. .................................................................................................................... 2. Кассаға тұрған жолаушылар тез билет алды. .................................................................................................................... 3. «Көшпенділер» фильмін көрген адамдар алғыс айтты. .................................................................................................................... 4. Тәуелсіздік үшін күрескен қазақ батырлары есімін халық мәңгі есте сақтайды. .................................................................................................................... 5. Жарысқа кімдер қатысады? – Қалалық олимпиадаға жүлделі орын алған оқушылар қатысады. .................................................................................................................... 6. Мектепке кімдер қабылданады? – Қазақ, орыс және ағылшын тілін жақсы меңгерген үміткерлер қабылданады. .................................................................................................................... 7. Бағалы сыйлық кімдерге беріледі? – Өз мектебінің өмірін жан-жақты жеткізе білген оқушыларға беріледі. .................................................................................................................... 2. Етістікті тәуелдік жалғаулы есімшеге өзгертіңдер. Кестедегі сөздерді қолданыңдар. дұрыс болды, бәрімізге ұнады, жөн
86 Үлгі: Оқушылар алдында Әсет домбырада ойнады. Оқушыларға Әсеттің домбырада ойна+ған+ы ұнады. 1. Астана Ақмолаға көшірілді. .................................................................................................................... 2. Адам баласы дүниені ана тілі арқылы таниды. .................................................................................................................... 3. Ол мұғалімдердің сөзін қайталап айтып берді. .................................................................................................................... 4. Сендер оқуға кірістіңдер. .................................................................................................................... 5. Серік ата-әжесінің ауылында болады. .................................................................................................................... 6. Мектепте оқушылар жол ережелерін оқиды. .................................................................................................................... 7. Қазақстанның өз ғарышкерлер тобы болады. .................................................................................................................... 8. Мектеп қабырғасында оқушылар кәсіптік білім алады. .................................................................................................................... 9. Бастауыш сынып балаларына тегін тамақ беріледі. .................................................................................................................... 10. Мен әндер байқауына қатысамын. .................................................................................................................... 11. Сен мектепке өз достарыңмен барасың. .................................................................................................................... 12. Сіз еліміздегі бейбітшілік пен келісімнің жаршысы болдыңыз. .................................................................................................................... 3. Төмендегі сөйлеу жағдаяты бойынша алғыс білдіріңдер. «алғыс айтамын» сөз тіркесін қолданыңдар. • Үлгі: Сені мерекемен сыныптастарың құттықтады. – Сендерге құттықтағандарың үшін алғыс айтамын. 1. Сені ауруханада дәрігер аса ықыласпен қарады. .................................................................................................................... ....................................................................................................................
87 2. Сені досыңның ата-анасы қонаққа шақырып, құрмет көрсетті. .................................................................................................................... .................................................................................................................... 3. Сені мектеп директоры мадақтару қағазымен марапаттады. .................................................................................................................... .................................................................................................................... Есімшенің атау және ілік септіктерінде септелуі Причастие принимает падежные окончания (септік жалғау) Есімше в атау септік (қандай?) Перевод Причастия в ілік септік Перевод Кітапты оқыған адам Человек, прочитавший книгу Кітап оқығанның У читавшего книгу Кітап оқитын адам Человек, который будет читать книгу Кітап оқитынның У того, кто будет читать книгу Кітап оқымайтын адам Человек, который не будет читать книгу Кітап оқымайтынның У того, кто не будет читать книгу Кітап оқымас адам Человек, который не будеть читать книгу Кітап оқымастың У того, кто не будет читать книгу Сіздің жазған романыңыз. Написанный вами роман Сіздің жазғаныңыздың көпшілігі орыс тіліне аударылды. Многое из написанного вами переведено на русский язык Жақсы оқыған мұратқа жетеді. Тот, кто хорошо учится, достигнет цели 4. Жақша ішіндегі етістікті есімшеге айналдырып, сөйлемді толықтырыңдар. 1. Есік алдынан балалар (ойнау) ойнайтын алаңды жасадық. 2. Көктемде (отырғызу) .................... ағашымыз қазір гүлдеп тұр. 3. Әжем (дайындау) ...................... ас сондай дәмді. 4. Біз (демалу) ..................... лагерь тау бөктерінде орналасқан. 5. Менің (жасау) .................. ойыншығым ініме ұнады. 6. Мәди (салу) ...................... ән халықтың есінде қалды. 7. Құрылысшылар (салу) ................... үйдің макетін көрдік. 8. Менің көршім (әкелу) .................. алма қып-қызыл. 9. Аулада (доп ойнау) .................. балалардың дауысы естіледі. 10. Көшеде (жүру) ..................... машиналар түнде де толастамайды. 11. (Берілу) ...................... уәдені орындау адамдықтың белгісі.
88 5. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңдар. Есімшенің аудармасына назар аударыңдар. 1. Біздің Алматыда болған сапарымыз қызықты өтті. .................................................................................................................... 2. Туристік жолдамамен келетін оқушылар Есіккөлге барады. .................................................................................................................... 3. Облыс аумағы көрсетілген карта қабырғада ілулі тұр. .................................................................................................................... 4. Біз тауға қуана-қуана барар едік. .................................................................................................................... 5. Біздің тауға барар-бармасымыз белгісіз. .................................................................................................................... 6. Автомашинамен жолға шықпайтындар ұшаққа отырады. .................................................................................................................... 7. Жеңіл атлетика – спорттың кең тараған түрі. .................................................................................................................... 8. Шара Жиенқұлова – би өнерін дамытқан қазақтың атақты бишісі. .................................................................................................................... 6. Зат есімді есімшемен ауыстырыңдар. Үлгі: Сәкеннің айтқан әні көпшілікке ұнады. Сәкеннің айтқаны көпшілікке ұнады. 1. Маған ақ жібектен тігілген көйлектің үлгісін көрсетіңізші. .................................................................................................................... 2. Сізге бірінші қатарда тұрған костюм керек пе? .................................................................................................................... 3. Жұмысқа киетін киімнің бағасы қанша? .................................................................................................................... 4. Ғалымдар – өз елін, жерін сүйген ойшыл адамдар. .................................................................................................................... 5. Апам мектепте оқитын баласының киімдерін алды. .................................................................................................................... 6. Сен берген сыйлықтың бағасы қымбат екен. .................................................................................................................... 7. Етістіктерді есімшеге айналдырып, сөйлемдерді толықтырыңдар. 1. Жеңістің 74 жылдығына (арнал) .................мерекелік концерт өткіздік. 2. Көп қызықты әңгімелер (тыңда).................. .иоқушылар кешті ұмытпайды. 3. Біздің мектептің оқушылары соғысқа (қатыс) ............... ата-бабалары туралы презентациялар өткізді. 4. Алматыдағы панфиловшылар саябағына (бар).......... қонақтар Мәңгілік алауға гүл шоқтарын қойды. 5. Соғыс ардагерлері (құрметте)......... халық оларды қол соғып қарсы алды.
89 8. Анықтамаларды еркін өзгертіп, нақты, қысқа беруге тырысыңдар. 1. Деректі фильмнің негізі – өмірде болған шынайы окиғалар. – Деректі фильм – шынайы оқиғалар. .................................................................................................................... 2. Шешендік сөздер – белгілі адамдардың белгілі бір оқиғаға байланысты тауып айтқан сөздері. .................................................................................................................... 3. Зергерлік өнер дегеніміз алтын, күміс және қымбат тастардан жасалатын әшекейлер. .................................................................................................................... 4. Айтыс – топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы. .................................................................................................................... 9. Анықтамаларды қысқа, нақты, түсінікті етіп қысқартып жазыңдар. 1. Полиглот деп ондаған тілдерді катар үйренуге кабілетті адамдарды айтады. .................................................................................................................... 2. Балет – сахналық өнердің бір түрі, мазмұны музыкалық-хореографиялық бейнелер арқылы ашылатын спектакль. .................................................................................................................... 3. Допты хоккей – мұз айдынында өткізілетін командалық спорт ойынының бір түрі. .................................................................................................................... 4. «Қыз Жібек» – қазақ халкының лиро-эпостық жырының негізінде жазылған опералық шығарма. .................................................................................................................... 5. Кино – әдебиет пен театрдың, бейнелеу өнері мен музыканың көркемдік қасиеттерін, қазіргі аудиовизуалдық мәдениеттің синтезді өнер. .................................................................................................................... Есімшенің барыс және табыс септіктерінде септелуі (жай септеу) Барыс септік Табыс септік Формы причастия Перевод Формы причастия Перевод кітап оқығанға прочитавшему книгу кітап оқығанды чтение книги кітап оқитынға тому, кто будет читать кітап оқитынды того кто, читает книгу кітап оқымайтынға тому, кто не будет читать книгу кітап оқымайтынды того, кто не читает книги кітап оқымаска тому, кто не хочет читать книгу кітап оқымасты того, кто не хочет читать книги
90 10. Әр ұғымның анықтамасын табыңдар. Өздік етіс деп дегеніміз Іс-әрекеттің басқа біреу арқылы істелетінін білдіретін етістіктің түрі Ырықсыз етіс Іс-әрекеттің іс істелушіге тікелей бағытталатынын білдіретін етістіктің түрі Ортақ етіс Іс-әрекеттің іс істеушіге емес, затқа бағытталуын білдіретін етістіктің түрі Өзгелік етіс Іс-әрекеттің бірнеше адамға ортақ екенін білдіретін етістіктің түрі 11. Сөйлемдерді үлгі бойынша өзгертіңдер. Үлгі: Лагерьге алғаш келген балаға көмек көрсетіледі. Лагерьге алғаш келгенге көмек көрсетіледі. 1. Мәреге бірінші жеткен спортшыға бас жүлде беріледі. .................................................................................................................... 2. Біздің мектебімізден соғысқа кеткен адамдарға ескерткіш қойылды. .................................................................................................................... 3. Ардагерлер сыйлық берген кәсіпкерлерге алғыс айтты. .................................................................................................................... 4. Кеш отанды жаудан қорғаған батырларға арналады. .................................................................................................................... 5. Әкеммен бірге университет бітірген жолдастарыма шақыру хат жолдадық. .................................................................................................................... 6. Бұл кітап сырттан оқитын студенттерге арналады. .................................................................................................................... 7. Биыл мектеп бітіретін оқушыларға талап күшейеді. .................................................................................................................... 8. Бұл сұрақтың жауабын жылдам тапқандарға компания жолдама береді. .................................................................................................................... 9. Мен бірге оқыған әріптестеріме бақыт тілеймін. .................................................................................................................... 10. Балаларға арнап кітап шығаратын жазушылармен кездесу өтті. .................................................................................................................... 12. Тиісті жалғауды жалғаңдар (барыс септік пе, табыс септік пе?) 1.Адам жоспарлағаны........ жүзеге асыруға тиіс 2.Мектеп мұғалімдері емтиханды жақсы тапсырғандар.......... риза болды. 3. Менің анам тапсырған іске жауапты қараған.......... ұнатады. 4. Қазіргі уақытта бірнеше тіл білетіндер......... мүмкіндік көп. 5. Менің інім асықпай жазған......... ұнатады.
91 6. «Келешек» лагеріне демалатындар.......... арнайы автокөлік апарады. 7. Көл жағасында суға түскендер......... шыны ыдысты апаруға тыйым салынған. 13. Дұрыс нұсқаны табыңдар. 1. Алмас күнде таңертең серуендейтін. Бір күні ол жол жағасындағы шөптің жанып жатқан +ын/-н көрді. Алмас отты табанымен таптай бастады. От Алмастың табанымен таптаған +ын/-ына бой бермеді. Ол жейдесін шешіп, отты ұрды. От бәсеңдей бастады. Алмас отты өшірген+де/-іне қуанды. Бақтың иесі шал Алмастың ісіне риза болды. – Мына ағаш сенікі болсын, – деді ол. 2. Әкесі баласының көңілді отырған+ы/-ын көрді. Ол себебін сұрады. – Балам, көңілді екенсің.Қандай жаңалығың бар? – Әке, мен бақтағы өртті өшіріп,ағаштарды аман алып қалдым. Соған қуанып отырмын, -деді. – Жарайсың, балам. Сен ізгілікті іс істепсің. Сен батырлығыңа мен де қуанып отырмын,– деді әкесі. 3. өрмеген+де/-ді көрдім деу – жаман әдет. Болаттың терезе сындырғаны+ың/-ын ешкім көрген жоқ. Болат қысылған+ыдан/-ынан ешкімге қарай алмады. 4. Алмастың орыс сөзін бұрып сөйлеген+іге/-іне Алеша күлді. Алмас орыс тілінде еркін сөйлей алмайтынына /алмағанын ұялды. -Сен еш қысылма, Алмас. Мен саған орыс тілін , ал сен маған қазақ тілін үйретейік. Мен де қазақ тілінде сөйлей алмайтыныма/алмағанысына қысыламын,- деді Алеша. 14. Сөйлемдерді біріктіріп, бір сөйлемге айналдырыңдар. Үлгі: Ол жақында келеді. Мен бұны білемін – Мен оның жақында келетінін білемін. 1. Ол сағат кешкі 7-де телефон соғады. Мен бұны білемін. .................................................................................................................... 2. Анам күнде кешкі ас дайындайды. Біз отбасымызбен кешкі сағат 7-де дастарқан басына жиналамыз. .................................................................................................................... 3. – Мен кеш келетін шығармын, – деді Сара досына. Досы қатты өкінді. .................................................................................................................... 4. Сіз кеш келдіңіз. Әрине, өкінішті. .................................................................................................................... 5. Біз ерте кеттік. Ол біз кеткен соң келді. Өкінішті. .................................................................................................................... 15. Диалогті монологке айналдырыңдар. – Сіздің аты-жөніңіз кім? – деп сұрады Элин. ....................................................................................................................
92 – Менің атым – Дәурен, фамилиям – Темірбеков. .................................................................................................................... – Мен қазақ тілін аздап оқығанмын, – деді Элин. .................................................................................................................... – Сізді қонақүйге апарып салайын, – деді Дәурен. .................................................................................................................... – Сіздің Қазақстанға бірінші келуіңіз бе? – деп сұрады Дәурен. .................................................................................................................... – Иә, бірінші келуім, – деді Элин. .................................................................................................................... – Алматы ұнады ма? – деп сұрады Дәурен. .................................................................................................................... – Алматы жасыл, әсем қала екен. Ағаштары қандай көп! – деді Элин. .................................................................................................................... 16. Жақша ішіндегі сөздерді сөйлем мазмұнына қарай түрлендіріңдер, 1. Мұғалім хаттың жазылу көркемдігін (бағалау)........................ айтты. 2. Сара хатты кімге жазу (керек) .......................... таба алмай қойды. 3. Мұрат пен Керімбалаға жазар еді, олардың жаңа қоныстары қай жерде (е).............. білмеді. 4. Ал хатта осы мектепке жақында (келу).........., енді үйрене (бастау)........, кімдермен (танысу)............ айтқысы келді. 5. Сабақты қалай оқып (жүру).............. тоқталғысы келді. 6. Математика сабағының қызықты (өту)............. айтқысы келді. 7. Музыка сабағында жаңа әнді қалай (үйрену)........... жазғысы келді. 8. Өзінің домбырада ойнауды (үйрену)............. айтқысы келді. Жатыс және шығыс септіктері (жай септеу) Жатыс септік Шығыс септік Есімше Перевод Есімше Перевод Кітапты көп оқығанда мол қазына бар. У того, кто читает много книг, много богатств. Бұл кітапты оқығаннан сұра. Спроси у того, кто прочитал эту книгу. У того, кто читает книгу (тогда, когда читаешь книгу) Бұл кітапты оқитыннан сұра. Спроси у того, кто будет читать эту книгу.
93 Кітап оқитында Бұл кітапты оқырдан бұрын. Прежде чем прочитать эту книгу. Кітап оқымаста У того, кто не читает книги Бұл кітапты оқымастан еш нәрсе сұрама. У того, кто не читает эту книгу, ни о чем не спрашивай. Жатыс және шығыс септіктері (тәуелді септеу) Есімше+тәуелдік жалғау+жатыс септік Есімше+тәуелдік жалғау+шығыс септік Причастные формы Перевод Причастные формы Перевод Менің (сенің, сіздің, оның) кітап оқығанымда... Менің (сенің, сіздің, оның) оқитыным (-ың/-ыңыз/-ы, -да/- нда) Бүгінгі айтарымда жаңа мәліметтер бар Когда я читал книгу. Во время чтения книги мной. Когда я буду читать книгу... В том, что я сегодня буду говорить, есть новые сведения. Мен (сен, сіз, ол) кітап оқығанымнан Менің (сенің, сіздің) (оның) кітап оқитынымнан... Менің (сенің, сіздің, оның) бүгінгі айтарымда... Менің (сенің, сіздің, оның) кітап оқымасымнан... Из того, что я прочитал книгу Из того, что я прочитаю книгу Из того, что я скажу сегодня... Из того, что я не прочитаю книгу... Көмектес септік (жай септеу) Формы причастия Перевод Кітап оқығанмен (адаммен) кітап оқитынмен (адаммен) кітап оқымайтынмен (адаммен) кітап оқымаспен (адаммен) с тем, кто читал книгу с тем, кто будет читать книгу с тем, кто не читает книгу с тем, кто не будет читать книгу Көмектес септік (тәуелді септеу) Формы причастия Перевод Мен кітап оқығаныммен/кітап оқығаныма қарамастан... Ол өзінің көп кітап оқитынымен дараланды. Несмотря на то, что я читал книгу/несмотря на то, что я читал книгу. Он выделялся своей начитанностью (тем, что прочитал много книг)
94 КӨСЕМШЕ (деепричастие) Суффиксы: 1) -ып, -іп, -п, 2) -а, -е, -й; 3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі. Для образования деепричастия используются следующие аффиксы: -ып, -іп, -п; -а, -е, -й которые изменяются по лицам (мен барыппын, барамын) Суффиксы -ғалы, -гелі, - қалы, -келі не принимают личные окончания. Запомните! -ып, -іп, -п – принимают участие в обозначении действия в прошедшем времени (бұрынғы өткен шақ). Также они передают время, способы действия и могут оформлять однородные сказуемые. Примеры Перевод Способ действия Оспан көйлегін үнемі ки+іп тоздырды. Однородное сказуемое Ғазиза нотаны меңгер+іп, музыкалық аспапта еркін ойнады. От постоянного ношения у Оспана рубашка сносилось. Газиза освоила ноты и свободно играет на музыкальном инструменте. 1. Көсемшеге айналдырыңдар. Үлгі: Ә. Қастеев жан-жануар, өсімдік, ағаштың түрін (тану/өсу) танып өсті. 1. Ол өзен (жағалау)............... сурет салды. 2. Ә. Қастеев тастан мүсіндер (жасау)............... сурет салды. 3. Атақты суретші Н.Т. Хлудов оған суретшілік әліппесін (үйрету)............ қамқорлық жасады. 4. Орман өрттерінің (алдын алу)... анықтайды. 5. Ғалымдар ұлттық байлықтың түрлерін (анықтау).......... есептеп шықты. 6. Әр мемлекет өз ұлттық байлығын (есептеу)............... тіркеп қояды. -а, -е, -й көсемшесі Примеры Перевод 1. Время Ол үйден шығ+а жолдасына кездесті. 2. Способ действия Ғарышкер сұраққа күл+е жауап берді. 3. Повторное использование Көре-көре көсем боласың, сөйле+й-сөйле+й шешен боласың. 1.Выходя из дома, он встретил друга. 2.Космонавт, улыбаясь, ответил на вопрос. 3.Многое увидишь – станешь лидером, часто будешь выступать – станешь оратором.
95 -ғалы, -гелі, -қалы, -келі көсемшесі Примеры Перевод Мен мектепке кел+гелі 2 сағат болды. (қашаннан бері?) Сен футбол ойна+ғалы бері 3 сағат болды. (қашаннан бері?) Прошла 2 часа, как я пришел в школу. Прошло 3 часа с тех пор, как ты играл в футбол. 1. -а, -е, -й ,-пжұрнақтарын қолданып, сөйлемдерді аяқтаңдар. Үлгі: Ол бұл әңгімеге рақаттан/күл. – Ол бұл әңгімеге рақаттан+а күлді. 1. Қыратта мал бытыра/жайыл............................................................... 2. Менің досым есік алдына тайғанақта/құла....................................... 3. Көжек дыбыстан қалтыра/қорық........................................................ 4. Бала дәрігерге жалтақта/қара............................................................. 5. Мұғалім әңгімені дауыста /оқы........................................................ 6. Балалар әңгімені асықпа/тыңда......................................................... 7. Әжем түскі асты асықпа/дайынд....................................................... 8. Көршінің баласы еңіре/жыла............................................................. 9. Бозторғай аспанға шырылда/ұш........................................................ 10. Ескі ағаш есік сықырла/ашыл........................................................... 11. Үлкен кісі жылы ұшыра/амандасу.................................................... 2. Қарамен берілген сөздерді көсемшеге айналдырып жазыңдар. Үлгі: Хамит қолына күрек алды, жер қазды. – Хамит қолына күрек алып, жер қазды. 1. Азамат қара жіп пен ине тауып алды, шолақ шалбарының жыртығын тігіп киді. ............................................................................................................ 2. Нұржан аула сыпырды, ал Азамат қаз-үйрекке жем шашты, су құйды, жемісжидек ағаштары мен гүлдерді суғарды. .................................................................................................................... 3. Бала арықты жағалады, жүгірді. .................................................................................................................... 4. Болат кітапханадан алған кітабына қызықты, оны тез оқыды. .................................................................................................................... 5. Шоқан биікке шықты, жолға қарады. .................................................................................................................... 6. Ержан жарылған ағашты құшақтады, үйге кіргізді. ....................................................................................................................
96 3. Перефразалаңдар. Үлгі: Жолсерік жүрттың билетін тексеріп жатыр. Бір-бірлеп кіргізіп жатыр – Жолсерік жүрттың билетін тексеріп, бір-бірлеп кіргізіп жатыр. 1. Кішкентайлар улап-шулап кетті. Пойызға кіріп кетті. .................................................................................................................... 2. Серік қарт анасы мен әжесін көрді. Басқа да туған-туысқандарымен та-нысты. .................................................................................................................... 3. Арман киімін шешті. Суға қойып кетті. Әлсін-әлсін сүңгіді. .................................................................................................................... 4. Суға ұзаққа түсті. .................................................................................................................... 5. Батырхан ағасына азын-аулақ сәлем-сауқат әперді. Кешке қарай пойызға шығарып салды. .................................................................................................................... 6. Ертеңгі істің ұсақ-түйегіне дейін әңгімеледі. Кеңседе ұзақ отырды. .................................................................................................................... 7. Асан келгелі атасының қолы ұзарды. Көп істі немересі атқарды. .................................................................................................................... 8. Атам ағаш екті. Қораның іші гүлденіп кетті. .................................................................................................................... КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕР (вспомогательные глаголы) Запомните! Четыре типа модели, обозначаюших начало действия Формы сказуемого Перевод Примеры I етістік+а (-е, -й) баст Ол ән айт+а бастады. Он начал петь II етістік+ып (-іп, -п) жібер Ол ән айтып жіберді. Он спел III -а (-е, -й) жөнел Ол ән айта жөнелді. Он (запел ... интенсивно продолжительно). ІV -уға (-уге) кіріс Ол ән айтуға кірісті. Он начал петь. 1. Дұрысын таңдаңдар: -п, -ып, -іп немесе -а, -е, -й. 1. Алматыда жарнамалар көбей....... бастады. 2. Анардың әжесі күл....... жіберді.
97 3. Сіз оны көп мақта....... жібердіңіз. 4. Мұғалім Сергейді мақта....... бастады. 5. Келушілер суретке көңіл аудар....... бастады. 6. Жолда жеміс ағаштары кездес....... бастады. 7. Жас композитор әндерін шығар....... бастады. 8. Белгілі әнші халық әндерін орында....... бастады. 9. Көрермендер залдан кет....... бастады. 10. Қала өзгер....... бастады. 11. Балалар ұйқыдан ерте оян....... бастады. 2. Дұрысын таңдаңдар: бастады/жөнел. Сөйлемдерді жедел өткен шақта аяқтаңдар. Үлгі: Жұмысшылар жаңа үйлер сала ................................................ Жұмысшылар жаңа үйлер сала бастады. 1. Әсел жаңа адамдармен тез тіл табыса ........................................... 2. Қонақтар тойға келе ........................................................................ 3. Ербол жылдам ән айта .................................................................... 4. Біз әуежайда делегацияны қарсы ала .............................................. 5. Мұрат жейдесін кие .......................................................................... 6. Меңгеруші хаттарды оқи ................................................................ 7. Шешен жылдам сөйле .................................................................... 8. Әнел далаға шығысымен жүгіре ................................................... 9. Фирма директоры келіссөзді асықпай жүргізе ............................... 10.Трамвай орнынан жылжи ............................................................... 11.Шана төбеден зырғи ....................................................................... 12. Аспанды бұлт қаптай ..................................................................... 13. Балалар өз бөлмелерін ұната ........................................................ 14. Қызметкерлер демалысқа шыға ................................................... Запомните! 3 типа выражения продолжительности действия Формы сказуемого Примеры Перевод I -ып (-іп, -п) жүр, жатыр Ол мақала жазып жүр. Он ишет статьи. II -ып (-іп, -п) бер -а (-е, -й) бер Сабағыңды оқи бер. Әңгіме айтып бер. Продолжай учить уроки. Рассказывай III -ып (-іп, -п) кел Ол жарысқа қатысып келеді. Он продолжает участвовать в состязаниях.
98 3. Дұрысын таңдаңдар: -ып, -іп, -п немесе -а, -е, -й. 1. Сен осы жерде отыр.......... тұр. Мен дәрігерді сұрайын. Сен келгенше отыр......... берейін бе? Теледидар көрсем болады ма? Иә, көр.......... тұр. 2. Әңгімені әрі қарай оқы...... бер. Омар оқы...... бере ме? Мен дайындал...... тұрмын. 3. Мына есепті көшір...... берші. 4. Тәрбиеші не айт...... жатыр? 5. Менің ағам Қытайға жиі бар...... жүр. 6. Қазір жастар қазақ фильмін жиі көр...... жүр. 7. Балалар лагерьде демал...... жатыр. 8. Менің досым «Болашақ» бағдарламасына әзірлер...... жүр. 9. Біз отынға барамыз. Ал қыздар дастарқан дайында...... береді. 10. Сен сыртқа шық...... бер. 11. Сергей, сен ойлан...... бер. Біз екінші сұраққа көшейік. 12. Сіз шаршадыңыз. Демал...... беріңіз. Запомните! Типы обозначения завершения действия -ып (-іп, -п) таста Ол әңгімесін айтып тастады. Он рассказал свою историю -ып (-іп, -п) біт Ол кітапты оқып бітті Он закончил читать книгу. -ып (-іп, -п) ал Сен кітабыңды оқып ал. Прочитай сначала свою книгу. -ып (-іп, -п) шық Кітабыңды оқып шық. Прочитай книгу до конца. -ып (-іп, -п) қал Мына кітапты оқып қалу керек. Надо успеть прочитать эту книгу. 4. Көп, үнемі, тез, жылдам, жиі сөздерін қолданып, айғақтарды бағалаңдар. 1. Қазіргі балалар бірнеше тілді меңгере бастады. – Қазіргі балалар бірнеше білді тез меңгере бастады. 2. Қазақстан экономикасы дамып жатыр. 3. Мемлекет балалар денсаулығына көңіл бөліп келеді. 4. Наурыз мейрамы тойланып келеді. 5. Қазақстанда пайдалы қазбалар кездеседі. 6. Ауа райы ысып келеді.
99 7. Астана қаласы өсіп келеді. 8. Қазақстан жастары шет тілін үйреніп алады. 9. Медеуге, Шымбұлаққа шетелдік қонақтар келеді. 10. Күшігімді үй күзетуге үйретіп жүрмін. 5. Оқыңдар, тез, жылдам, байқамай сөздерін пайдаланып, дәлелдерге баға беріңдер. Үлгі: Жолдас қоянды ұстап алды. – Жолдас қоянды жылдам ұстап алды. 1. Жолдас қоянды көріп қалды. ............................................................. 2. Мұғалім әңгімесін айтып бітті. ......................................................... 3. Көршіміз жоспарын айтып шықты. .................................................. 4. Балалар қабырғаны суретке толтырып тастады. ............................. 5. Анам дастарқан дайындап бітті. ....................................................... 6. Орыс тіліне аударыңдар. 1. Байқамай терезені сындырып алдым. – Кімнің терезесі? – Дархан ағаның. – Кешірім сұрағаның дұрыс. .............................................................. .................................................................................................... 2. Дархан аға терезесін жөндеп алды. ................................................................. 3. Мейірман машинасын бұзып тастады. ............................................................................................................ 4. – Балалар, Нұрлан үй тапсырмасын айтып шықты. Сұрақ қойыңдар! – Ол бәрін айтып бітті. Қандай сұрақ қоямыз? – Өткен тақырыптан қоя беріңдер. – Адамдар қай ғасырда жылды есептей бастады? .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 5. Орынтай базардан алма сатып алып жүр. .................................................................................................................... 7. Сөйлем құрастырыңдар. Үлгі: Бір топ бала қарақат тер/ал – теріп алды. 1. Асылбек пен Жан өзге балалардан бөлін/кет .................................. 2. Олар бұлақ басына кел/жатыр – ....................................................... 3. Асылбек үлкен ағашты айнал/шық – ............................................... 4. Құстар ұя сал/таста – . .................................................................... 5. Балапан шиқылда/баста ..................................................................
100 6. Бір балапан жерге құла/түс ............................................................... 7. Асылбек ағашқа шық/баста ............................................................. 8. Балапанды ұя/сал .............................................................................. Запомните! Подержи (чуть-чуть) – ұстай тұр Собирается уйти – кеткелі тұр/жүр/жатыр/отыр 8. -ғалы, -гелі көсемшесін қолданып, диалогті қалпына келтіріңдер. Зейнеп: Жазғы демалыста не істе/жатыр....... – не істегелі жатырсың? Айбек: Бурабайға (бар) жатырмыз................................................................ Зейнеп: Қалай (бар) жүр ................................................................................ Айбек: Отбасыммен. Атам ме әжем де бізбен барады ............................ Зейнеп: Бурабайда неше күн (бол) тұрсыңдар ............................................ Айбек: 10 күндей боламыз деп ойлаймын ................................................. Зейнеп: Қандай демалыс үйіне (тоқта) отырсыңдар.................................... Айбек: «Оқжетпес» қонақүйінде тоқтаймын ............................................... 9. Үлгі бойынша сөйлем құраңдар. Үлгі: 1. Аспанды бұлт қаптады. Жаңбыр/жау – Жаңбыр жауғалы тұр. 2. Күн суытты. Қар/жау ........................................................................ 3. Мұғалім компьютерді қосты. Аудиторияда/тыңдату ................... 4. Кинотеатр алдында көп адамдар тұр. Кино/бастау.......................... 5. Касса алдында қарт адамдар тұр. Зейнетақы/алу.............................. 6. Оқушылар жаңа киім, гүлмен мектепке бара жатыр. Оқу жылы/бас-тау .................................................................................. 7. Жігіт 2 неке сақинасын алды. Ол/үйлену ......................................... 10. Дұрысын белгілеңдер. 1. Менің атама шұғыл телефон соққалы/соғуым керек. 2. Кітаптарды қай жерге тапсыруға/тапсырғалы болады. 3. Ол оқуға түскен/түскелі тұр. 4. Талғарға автобустар күнде сағат сайын жүріп/жүргелі тұр. 5. Билетті самолет ұшудан/ұшқалы неше күн бұрын сатып алуға болады? 6. Ко Ен Жу Қазақстанға келгелі/келген жүр.