İslam-mənəvi dünyadan sosial həyata

51

Yaxşılıq (Ehsan)

Yaxşılıq etmək Quranda ümumi olaraq “ehsan” termini ilə
ifadə edilib. (“əl-Bəqərə”, 2/83; “ən-Nisə”, 4/62; “əl-Ənam”,
6/151; “əl-İsra”, 17/23; “əl-Əhqaf”, 46/15). Ehsan “gözəl
olmaq” mənasına gələn h-s-n kökündən törəmiş bir məsdər olub
“başqasına yaxşılıq etmək” və “etdiyi işi yaxşı etmək” kimi iki
fərqli mənada işlədilir. Ehsan sahibinə “muhsin” deyilir. Rağib
əl-İsfəhani ehsanın ədalətin üstündə bir dərəcə olduğunu qeyd edir.
O, ehsan kəlməsini izah edərkən qeyd edir ki, ədalət “borcunu
vermək, alacağını almaq”, ehsan isə “üzərinə düşəndən daha
çoxunu vermək, alması lazım olandan daha azını almaqdır”. Lakin
bu terminin bu mənalarla yanaşı “ibadəti sadəcə Allaha aid edib
Ondan başqa ibadətə layiq heç bir varlığın olmadığına inanmaq və
Allaha Onu görürmüş kimi ibadət etmək” mənası da vardır.

Quranda ehsan qavramı həm Allaha, həm də insanlara aid edilir.
Allaha aid edildiyində ehsan Onun yaratmadakı qüsursuzluğunu
(“əs-Səcdə”, 12/7; “ət-Təğabun”, 64/3) və qullarına qarşı
lütfkarlığını, səxavətini (“əl-Qəsəs”, 28/77; “ət-Talaq”, 65/11),
insanlara aid edildikdə isə, qulun Allaha qarşı bəslədiyi dərin
hörmət, ehtiram və itaət nəticəsində formalaşan davranışlarını
ifadə edir.

Bir çox alim Quranda yaxşılıq və pislik mövzusunda ən böyük
ayənin “ən-Nəhl” surəsindəki “Həqiqətən, Allah (Quranda
insanlara) ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi, qohumlara

52

(haqqını) verməyi (kasıb qohum-əqrabaya şəriətin vacib
bildiyi tərzdə əl tutmağı) buyurur..” (“ən-Nəhl”, 16/90)
ayəsi olduğunu söyləmişlər. Müfəssir Təbəriyə görə bu ayədə
yaxşılıqdan məqsəd, Allahın əmr etdiklərini etmək, yasaqlarından
uzaq durarkən səbirli olmaq, çətin və çətin olmayan vəziyyətlərdə,
bəyənilən və bəyənilməyən işlərdə Allaha itaət etməkdir. Süfyan
b. Üyəynə isə buradakı “yaxşılıq etmək” ifadəsini, insanın daxili
aləminin xarici görünüşündən daha gözəl olması olması kimi izah
edir. Peyğəmbərmizdən (s) Cibril hədisində:

-Ehsan nədir?-deyə soruşulduqda
-“Sənin, Allahı görürcəsinə ona ibadət etməyindir. Sən Onu
görməsən də o səni görür”-deyə cavab vermişdir .(“Buxari, İman
37, Müslüm, İman 5”)
Ümumiyyətlə hər bir gözəl iş ehsandır. Ehsanı əmr etmək
hər bir işi və hər bir davranışı əhatə edir. Ehsan insanın Rəbbi,
ailəsi, mənsub olduğu cəmiyyət və bütün bəşəriyyətlə olan
münasibətlərini ehtiva edir. Ona görə də Allah-Təala mömünlərə
bir-birləri ilə yardımlaşmağı və bir-birlərinə mərhəmətli olmağı
əmr etmişdir:
“Yaxşılıq etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir
olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə
kömək göstərməyin” (“əl-Maidə”, 5/2).
Hər zaman yaxşılığı təlqin edən Quran, yaxşılıq ediləcək
insanlar arasında ilk sıranı ana və ataya vermişdir:
“Allah ana-ataya yaxşı davranmağı əmr etdi.” (“əl-Ənam”,
6/151; “əl-İsra”, 17/23-24; Loğman, 31/14).

53

“Əhqaf” surəsinin 15-ci ayəsində isə belə buyurulur:
“Biz insana, ana-atasına yaxşılıq etməyi (valideynləriylə
gözəl davranmağı, onlara yaxşı baxmağı) tövsiyə etdik. Çünki
anası onu (doqquz ay bətnində) zəhmətlə gəzdirmiş, əziyyətlə
doğmuşdur. Onun (ana bətnində) daşınma və (süddən) kəsilmə
müddəti otuz aydır.”
İslam dini bizə yaxşılıqla pisliyin eyni olmadığını, buna görə
də həmişə yaxşılıq etməyimizin zəruri olduğunu vurğulayır:
“Yaxşıyla pis bir ola bilməz. Ey ağıl sahibləri, Allahdan
qorxun ki, nicat tapasınız.” (“əl-Maidə”, 5/100)
“Onlar pisliyi yaxşılıqla dəf edər və özlərinə verdiyimiz
ruzidən (ehtiyacı olanlara) sərf edərlər” (“əl-Qəsəs”, 28/54).
Yuxarıda söylənənlərdən belə nəticə çıxara bilərik ki,
yaxşılıq (ehsan) fərd və toplumun rifahını təmin edən əsaslardan
biridir. Bu isə şübhəsiz ki, yaxşılığı mənimsəyən bir fərdin Allah,
ailəsi, ətrafındakılar və toplum qarşısındakı məsuliyyəti və eyni
zamanda fitrətindəki sevgi, tolerantlıq, yardımlaşmaq kimi uca
dəyərləri daim canlı tutaraq ilahi iradəyə uyğun hərəkət etməsi ilə
mümkündür.

54

Doğruluq və ya insana yalan söyləməyən
Allaha yalan söyləməz

Peyğəmbərimzin (s) belə bir hədisi var: «(İnsanları
dəyərləndirmək üçün) Onların namazına, orucuna, həccə
getməklərinə, yaxşı işlərinin çoxluğuna və gecə namazlarındakı
zümzümələrinə baxmayın, onların sözdə doğruluqlarına və
əmanətdarlıqlarına baxın». (Əli ibn Həsən Təbərsi. Mişkatul-
ənvar fi ğürəril-əxbar. s.53).

Başqa bir hədisdə isə belə deyilir: “Bu üç şeydən biri kimdə
varsa, o şəxs namaz qılsa da, oruc tutsa da münafiqdir: Yalan
söyləmək, sözündə durmamaq və əmanətə xəyanət etmək”.
(Müslim, İman, 110)

İslamın bəzi prinsipləri vardır ki, bu prinsiplər İslam
dinindən əvvəl də mövcud idi. Əvvəlki dinlər və mədəniyyətlər
də bu prinsiplərin daşıyıcılarıydı. Lakin İslam bəşəriyyətin ortaq
dəyərləri olan bu prinsipləri bir daha xatırladaraq, formalaşdırmaq
istədiyi müsəlman şəxsiyyətinin əvvəlcə bu bəşəri keyfiyyətlərə
sahib olmasını özünə hədəf seçmişdi. Belə bir söz var: müsəlman
olmaq üçün əvvəlcə insan olmaq lazımdır. Yəni, bəşəriyyətin ortaq
dəyərlərinə sahib olan insan. Məhz yalan danışmamaq, sözündə
durmaq, əmanətə xəyanət etməkmək və. s. bu dəyərlərdəndir.

Bəzən görürük ki, yediyi konfetdə və ya içdiyi meyvə
şirəsində spirt olub-olmadığını və yaxud işlətdiyi diş fırçasında
donuz dərisindən istifadə edilib-edilmədiyini axtaracaq dərəcədə

55

həssas olan müsəlman, çox rahatlıqla yalan danışa bilməkdə,
verdiyi sözə əməl etməməkdə və ya tapşırılan bir işə məsuliyyətsiz
yanaşmaqdadır. Bir də bu dinin Peyğəmbərinin bir adı da “Əmin”
olduğu və Quran da açıq şəkildə: “Yalan sözdən çəkinin”(“əl-
Həcc”, 22/30) buyruduğu halda… Axı yalan münafiqin
əlamətlərindən biridir.

Bəs bu cür təzadlı din anlayışına bizi sövq edən nədir?
Bəzən digərləri ilə müqayisədə mühüm olmayan məsələlərdə
son dərəcə həsas olan müsəlmanı, daha önəmli məsələlərə belə
biganə yanaşmasının səbəbi nədir? Bu cür yanlış dini görüşünün
əsas səbəbi İslamı yanlış öyrənmək, qavramaq və öyrətmək və
ya dini mənfəətə uyğun izah etməkdir. İslam dini əsasları, İslam
elmihalı adlı kitablara nəzər saldıqda gürürük ki, ibadət və etiqad
mövzularına çox geniş yer verilir. Əxlaqi mövzular isə çox azdır.
Halbuki bunlar bir bütündür. Biri olmadıqda digərlərinin bir mənası
qalmaz. Hətta əxlaq bunların hamısının təməlidr.

Yalan, sözündə durmamaq və s. kimi məsələlərdə dinimizin nə
qədər həssas olduğunu göstərmək və ibrət almaq üçün aşağıdakı
Əbu Süfyanla Bizans imperatoru I İrakli arasındakı dialoq çox
mühümdür.

Rəsulullah (s) qonşu ölkələrin hökümdarlarına İslama dəvət
məktubları göndərirdi. Belə məktublardan birini də Bizans
imperatoru I İrakliyə göndərmişdi. I İrakli məktubu başdan sona
qədər oxuyur. Şam bölgəsində olan Əbu Süfyanı yanına çağırır və
onların arasında belə bir dialoq keçir:

I İrakli: Ona ən çox kimlər tabe olur, zənginlər, yoxsa kasıblar?

56

Əbu Süfyan: Kasıblar.
I İrakli: Ona inandıqdan sonra vaz keçənlər oldumu?
Əbu Süfyan: İndiyə qədər olmadı.
I İrakli: Sayları artırmı, yoxsa azalırmı?
Əbu Süfyan: Hər gün daha da artırlar.
I İrakli: Heç yalan söylədiyini eşitdinizmi?
Əbu Süfyan: Xeyr! Heç birimiz onun yalan söylədiyinə şahid
olmadıq.
Aldığı məktubun təsirindən sonra müsəlmanların ən amansız
düşməni olan Əbu Süfyanın verdiyi cavablardan da heyrətə düşən
I İrakli belə deyir:
-Bu qədər vaxt insanlara yalan söyləməyən bir insanın Allaha
yalan söyləməsi qeyri-mümkündür. (Buxari, «Bədul-vəhy», 6). Bu
cümləni bir də tərsinə oxuyaq: insanlara yalan söyləyən Allaha da
yalan söyləyər.

57

Əmanət

Misirli alim Məhəmməd Qəzzali “Qurana münasibətimiz necə
olmalıdır?” adlı kitabında belə deyir: “… Adi insanın eşitdiyi və
söylədiyi “oxudum” sözü o deməkdir ki, həmin insan ona gələn
məktubu və ya əlinə düşən kitabı oxuyub başa düşüb. Bu mənada
oxudum “başa düşdüm” deməkdir… Məna baxımından fəhm və
oxu, dinləmə və qavrama arasında dərin fərq yoxdur. Müsəlmanlar,
heç bilmirəm, hansı səbəbdən oxumaq və düşünmək arasında
fərq qoyublar. Günümüzün müsəlmanları Quranı, bir deyim var,
təbərrük üçün oxuyurlar. Nə mənasını anlayır, nə də məğzini
qavrayırlar”.

Qurandan və ya hədislərdən bəhs edərkən daha çox zina, içki,
qumar və s. kimi eyni məsələlər üzərində durulur. Lakin Quranın
və hədislərin bunlar qədər, hətta bunlardan daha çox vurğuladığı
yalan danışmamaq, hər şeyə məsuliyyətlə yanaşmaq (təqva), dürüst
olmaq, səmimiyyət (ixlas), saleh əməl, əhdə vəfa, təkəbbürdən uzaq
durmaq, başqalarının fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq, aldatmamaq,
cəhalət, sosial ədalət, elmə və alimə hörmət və s. kimi məsələlərə
heç əhəmiyyət vermirik. Halbuki İslamın “onurğa sütununu”
bunlar təşkil edir.

Belə məsələlərdən biri də əmanət məsələsidir. Çox dəfə
oxuyub savab almağa çalışdığımız, lakin mahiyyəti üzərində
durmadığımız Quran ayələrindən biri olan “Nisə” surəsinin 58-ci
ayəsində Allah-Təala belə buyurur:

58

“Allah sizə əmanətləri öz sahiblərinə qaytarmanızı və
insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm
etmənizi əmr edir. Həqiqətən, Allahın bununla (belə bir
tapşırıqla) sizə verdiyi öyüd necə də gözəldir! Əlbəttə, Allah
(hər şeyi) eşidəndir, görəndir!”

Həzrət Peyğəmbərin bu hədisi ayədəki əmanət sözünün izahı
baxımından əvəzolunmazdır: “Əmanət layiq olmayana verildiyi
vaxt qiyaməti gözlə” (Buxari, Elm 2). Bu hədisin səbəbi-vürudunda
qeyd olunur ki, “bir dəfə Rəsulullah (s) yanındakı səhabələrlə
danışarkən, bir bədəvi gəlir və: Qiyamət nə vaxt qopacaq? –deyə
soruşur. Rəsulullah (s.) sözünü kəsmədən danışmağa davam edir.
Orada olanlardan bəziləri “bədəvinin (dediklərini) eşitdi, ancaq
(onun) sualı xoşuna gəlmədi”, bəziləri də “deyəsən eşitmədi”
deyə düşünməyə başlayırlar. Rəsulullah (s) sözlərini qurtardıqdan
sonra: “Qıyamət (barədə) sual verən hanı?” -deyə soruşur. Bədəvi:
Mənəm, burdayam ey Rəsulullah! - deyir. Həzrət Peyğəmbər:
“Əmanət məhv edildikdə qiyaməti gözlə!”-buyurur. Bədəvi:
“Əmanət necə məhv edilir?-deyə sual verdikdə isə, Rəsulullah (s)
belə cavab verir: İş layiq olmayana verildiyi vaxt qiyaməti gözlə”.
(Buxari, Elm 2)

Əmanət bir işin və ya bir şeyin məsuliyyətinin müvəqqəti olaraq
bir adama verilməsi deməkdir. Bir insana əmanətin verilməsi üçün
dörd şərt vardır:

1. Allah qarşısında məsuliyyətli olmaq.
2. Qabiliyyətli olmaq.
3. Qanuni olmaq.

59

4. İnsanlara faydası toxunmaq.
İslam alimləri əmanətin əhlinə verilməməsini əmanətin özünə,
əmanətin verildiyi layiq olmayan adama və əmanətin verilməsi
lazım olduğu halda verilməyən şəxsə haqsızlıq kimi qəbul etmişlər.
İmam Əli (ə) də: «Həqiqətən sənin fikrin və zehnin hər şeyi (hər
fikri və elmi) özündə yerləşdirə bilməz, elə isə onu daha mühüm
şeylər üçün saxla. Və sənin malın bütün insanları varlandıra
bilməz, elə isə onu daha çox haqlı - (yardım göstərilməyə ehtiyacı)
olana ver” (Üyunul-hikəm vəl-məvaiz”, Leysi, s.156, hədis:3385;
İbn Əbil Hədid, “Şərhu Nəhcul-Bəlağə”, İmam Əliyə (ə) mənsub
hikmətli sözlər, c.20, s.262, hədis:60 və c.20, s.314, hədis:601.)-
deyərək layiqlik məsələsini dilə gətirir.
Allah-insan münasibətləri və insan-insan münasibətlərində
əmanətin mühüm yeri var. İnsan etdiyi hər bir günahı Allahın ona
əmanət etdiyi bədən üzvləri və gücü ilə işləyir. Ona görə də hər
bir günah ilahi əmanətə xəyanət mənasına gəlir. Bütün bunlardan
belə nəticə çıxara bilərik ki, hansı şəkildə olursa olsun, əmanətə
layiq olmaq üçün məsuliyyətli, qabiliyyətli olmalı və başqalarına
faydamız toxunmalıdır. Əks təqdirdə əmanətə xəyanət etmiş olarıq
ki, bu da Quran tərəfindən günah sayılmışdır.

60

Sevgi

İnsan sevməklə ucalır. Sevgi, Allahın uğrunda insanı yaratdığı
qavramdır. Allah, Özündən bir parça olan sevgini insanın qəlbinə
qoyaraq onu ucaltmışdır. İnsan, kainatın ən şərəfli, ən mükəmməl
məxluqudur. Buna görə də sevgiyə ən layiq olan da insandır.

Mövlana deyir: “sevgi, acını şirinə, misi qızıla, xəstəliyi
şəfaya, zindanı saraya, bəlanı nemətə və qəhri rəhmətə çevirir.”
İnsanı həyata bağlayan zəncirin ən güclü halqası və insanı Yaradana
yaxınlaşdıran ən möhkəm qulp sevgidir.

Bu gün insan sevgisi (humanizm) deyildikdə ağlımıza ilk
gələn Qərb mədəniyyətidir. İnsan sevgisi bu gün humanizm
adı altında sadəcə Avropa mədəniyyətinə məxsus bir şey kimi
göstərilir. Halbuki İslam mədəniyyəti və bu mədəniyyətə böyük
töhfələr verən Azərbaycan mədəniyyəti bu düşüncəni Avropa
mədəniyyətindən neçə əsr əvvəl dünyaya bəxş etmişdir. Avropada
humanizm fikri XII əsrdə ortaya çıxmışdır.

Əsas məqsədi insanı xoşbəxt etmək olan Qurana və onun
canlı izahı olan Peyğəmbərimizin həyatına nəzər saldıqda insan
sevgisinin nə qədər geniş yer tutduğunu görərik. Quran bir çox
yerdə insanın üstünlüyündən və şərəfindən bəhs edir. İnsana digər
məxluqlarda olmayan xüsusiyyətlərin verildiyini bildirir. Həzrət
Peyğəmbərə gəldikdə isə onun hər bir addımında insan sevgisinin
izi olduğunu söyləsək hər halda yanılmarıq.

İslam mədəniyyətinə böyük töhfələr verən mədəniyyətin

61

mənsubu olan bizlər Xətainin dediyi kimi insansız dünyanı və
cənnəti barsız bağa bənzədirik, insansız cənnəti belə istəmirik:

Neylərəm ol cənnəti içində dildar olmasa
Qoy anı viranə qalsın, bağçada bar olmasa
Quranda Allahın bir adı Vəduddur. Vədud, çox sevən və
sevilən mənası daşıyır. Deməli, Allah sevginin qaynağıdır. Sevgini
O yaratmış və bizə də “Öz Ruhundan üfürərkən” sevgini O bəxş
etmişdir. İbn Ərəbinin dediyi kimi, «Biz sevgidən südur etdik,
sevgi üzrə yaradıldıq, sevgiyə doğru yönəldik və sevgiyə verdik
könlümüzü.” Bir ayəti-kəlimədə də belə buyurulur: “Rəbbim
Rəhimdir, Vəduddur” (çox mərhəmətlidir, qullarını çox sevər)”
(“Hud”, 11/90). Özü hər cəhətdən gözəl olan və gözəli sevən Allah
fitrətlərə sevgini yerləşdirmişdir.
Sevgi gözəllikdir. Gözəllik başqa bir səbəbə görə deyil, sırf
gözəlliyin özü üçün sevilir. Allah-Təala da bütün gözəlliklərin
qaynağıdır. Bütün gözəlliklər Onun zatında toplanmışdır. Onun
gözəlliyi həqiqi gözəllikdir. Həzrət Peyğəmbər: «İnnəllahə cəmilun
yuhibbul-camal (Allah gözəldir, gözəl olanı sevər)»-buyuraraq bu
həqiqəti dilə gətirmişdir.( Müslüm, İman 147; Əhməd bin Hənbəl,
Müsnəd, IV/133, 134, 151)
Həqiqətən də insanın əslinə, bəşər aləminə dərin şəkildə nəzər
salan və onun xaricindəki və daxilindəki olan incəlikləri düşünüb
fikir yürüdən şəxs onu kiçik, ancaq bir çox mənaları özündə
toplayan bir nüsxə olaraq görər və İmam Əlinin (ə) bu misralarının
mənasını daha yaxşı anlayar:
“Dərmanın səndədir sən fərqində deyilsən,

62

Dərdin də səndəndir ancaq görmürsən,
Zənn edirsən ki sən sadə kiçik bir cisimsən
Halbuki səndə bükülmüş ən böyük aləm.”
Qurani-Kərim, sevgi mənasında daha çox «hubb (h-b-b)»
kəlməsini işlədir. Bu kəlmə müxtəlif şəkillərdə 83 yerdə keçir.
Bundan başqa sevgi mənası daşıyan «məvəddət (v-d-d)» kəlməsi
28, «ülfət (ə-l-f)» kəlməsi isə 8 yerdə keçir. Bu kəlmələrin bu qədər
çox işlənməsi də bizə Quranın sevgiyə nə qədər önəm verdiyini
göstərir.
Hubb saf sevgiyə deyilir. Ərəblər dişlərin ağlığını ifadə etmək
üçün də bu sözü işlədirlər. Qaynama dərəcəsinə çatan suyun üstünə
çıxmağa başlayan köpük də ərəb dilində də habab adlanır. Bu kökdən
törəyən məhəbbət də susuzluqdan (arzudan) qəlbin qaynaması,
daşması, sevilənə qovuşmaq üçün çırpınması deməkdir.  Sevgi
mənasına gələn hubb sözü eyni zamanda çəyirdək, toxum, nüvə
(habb) mənalarına da gəlir. Kəlmənin bu mənalarına Quranda da
yer verilmişdir (“əl-Ənam”, 6/59; “ər-Rəhman”, 55/12). Hubb
kəlməsinin bu ikinci mənasını da göz önündə tutaraq deyə bilərik
ki, sevgi var oluşun toxumudur, nüvəsidir, əslidir.
Quran qəlblərin sevgi ilə birləşməsinə çox əhəmiyyət verir:
“Və onların (birini düşmən Ovs və Xəzrəc qəbilələrindən
olan ənsarın) ürəklərini (ülfətlə, dostluqla) birləşdirdi. Əgər
sən yer üzündə nə varsa, hamısını xərcləsəydin belə, yenə də
onların ürəklərini birləşdirə bilməzdin. Lakin Allah onları
birləşdirdi, çünki O, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir”
(“əl-Ənfal”, 8/63).

63

Quranda həmçinin iman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün
Allahın qəlblərdə sevgi yaradacağı bəyan olunur:

“Həqiqətən, iman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün Rəhman
(ürəklərdə) bir sevgi yaradacaq”(“Məryəm”, 19/96).

Müqəddəs kitabımız möminlərin sadəcə bir-birlərini deyil,
bütün məxluqatı sevdiklərini bildirir:

“Bəli, siz o kimsələrsiniz ki, onları sevirsiniz, onlar isə
sizləri sevməzlər. Siz kitabın hamısına (bütün ilahi kitablara)
inanırsınız” (“Ali-İmran”, 3/119).

“Eşqdir mehrabı uca göylərin” deyən Nizamilər, “Eşq imiş
hər nə var aləmdə, Elm bir qilü-qal imiş ancaq” deyən Fizulilər,
“Yaradılanı sevərik yaradandan ötrü’’ deyən Yunus İmrələr, ‘’Bu
qapı ümidsizlik qapısı deyildir, nə olursan ol yenə gəl’’ deyən
Mövlanalar, ‘’bir olaq, iri olaq, diri olaq’’ deyən Hacı Bektaşi
Vəlilər, “Neylərəm ol cənnəti içində dildar olmasa” deyən Xətailər
məhz İslamın bu prinsiplərindən hərəkətlə insanları sevməyə və
sevgiyə çağırmışlar.

64

Peyğəmbərin (s) mərhəmətinə sarılmaq

İslamda sevgi və ya məhəbbət yerinə daha çox “rəhmət”
kəlməsindən istifadə olunur. Çünki rəhmət sevginin əməli yönüdür,
lütf və fəzilətə çevrilmiş halıdır. Quran Həzrət Məhəmməd
haqqında belə buyurur:

“Səni də (Ya Rəsulum!) aləmlərə (bütün insanlara və
cinlərə) ancaq bir rəhmət olaraq göndərdik” (“əl-Ənbiya”,
21/107).

Hz Peyğəmbər “aləmlərə rəhmət” olduğu üçün onun yolu
ilə gedən müsəlman da eyni şəkildə aləmlərə rəhmət olmağa
çalışmalıdır.

Peyğəmbərimizin (s) mərhəmətinin qaynağı ilahidir:
“(Ya Rəsulum!) Allahın mərhəməti səbəbinə sən onlarla
(döyüşdən qaçıb sonra yanına qayıdanlarla) yumşaq rəftar
etdin. Əgər qaba, sərt ürəkli olsaydın, əlbəttə, onlar sənin
ətrafından dağılıb gedərdilər. Artıq sən onları əfv et, onlar
üçün (Allahdan) bağışlanmaq dilə, işdə onlarla məsləhətləş,
qəti qərara gəldikdə isə Allaha təvəkkül et! Həqiqətən Allah
(Ona) təvəkkül edənləri sevər!” (“Ali-İmran”, 3/159).
O, insanlarla münasibətlərini mərhəmət, sevgi və hörmət
əsasında qurmuşdur. “Kiçiklərimizə mərhəmət və sevgi,
böyüklərimizə hörmət göstərməyən bizdən deyildir” (Tirmizi,
Birr,15) buyuraraq mərhəmətin və sevginin İslamın əsas
prinsiplərindən biri olduğunu elan etmişdir. Qəlbi sevgi ilə aşıb-

65

daşan Peyğəmbərimiz (s): “İman etmədikcə cənnətə girməzsiniz.
Bir-birinizi sevmədikcə isə kamil mömin olmazsınız” (Buxari, Ədəb
27; Müslim, Birr, 66) və “Möminlər, bir-birlərini sevməkdə, bir-
birlərinə yaxınlıqda, şəfqətlə bir-birlərini qorumaqda bir vücuda
bənzəyirlər. Vücudun hər hansı bir yerində narahatçılıq olsa, bunu
vücudun bütün üzvlərı hiss edər” (Buxari, Ədəb 27; Müslüm, Birr,
66) buyuraraq mərhəmət və sevginin mömin olmanın ən ümdə
əsaslarından olduğunu bəyan etmişdir.

«Mömin sevdiyi şeyi qardaşı üçün də arzulayar» (Buxari,
İman 7), «Hədiyyələşin, bir-birinizi sevin (İbrahim Canan, Kütubi
Sitte, XVI/239), «Bir-birinizi ziyarət edin, hədiyyələşin. Çünki
ziyarət sevgini möhkəmlədər, hədiyyə də qəlblərdəki pis hissləri
atar»(İbrahim Canan, Kütubi Sitte, XVI/239) hədislərində isə
Peyğəmbərimiz (s) sevgi və mərhəmətin ictmai rolunu dilə
gətirmişdir.

Ömür boyu bəşəriyyətin qurtuluşu üçün mübarizə aparan
Həzrət Peyğəmbər, nəinki dostlarını, hətta düşmənlərini belə
heyrətə salan mərhəmətə sahib idi. Ona hər cür işgəncəni rəva
görənləri əfv etmiş, Taifdə onu daşlayaraq ayaqlarını qana
boyayanların hidayətə gəlməsi üçün Rəbbinə əllərini açmışdır.
Onun “bir-birinizə qarşı mərhəmətli davranmadıqca iman etmiş
sayılmazsınız” sözünü eşidən səhabələr: “Ey Allahın Rəsulu!
Biz həmişə bir-birimizlə mərhəmətlə rəftar edirik”-deyirlər.
Həzrət Peyğəmbər onlara: “Mənim demək istədiyim, sizin sadəcə
öz aranızda mərhəmətli davranmağınız deyil, Allahın bütün
məxluqlarına mərhəmətli olmağınızdır” (Munziri, ət-Tərğib vət-

66

tərhib, III/201) cavabını verərək bütün bəşəriyyəti qucaqlayan
mərhəmətini bir daha ortaya qoymuşdur.

Mərhəmətin gündən-gündə azaldığı dünyamızda Həzrət
Peyğəmbərin mərhəmətinin tanıdılmasına və yaşadılmasına böyük
ehtiyac vardır. Hər birimizin onun mərhəmətinə sarılması diləyi
ilə.

67

Allahın sevdiyi bəndə ola bilmək

Quranda insanların bir-birlərinə və Allaha olan sevgisindən
olduğu kimi, Allahın da insanlara olan sevgisindən bəhs olunur.
Quran bizə Allahın kimləri sevib sevmədiyini bildirərək Allahın
sevdiyi bəndələrdən olmaq üçün önümüzə bir xəritə qoyur. Allahın
sevgisinə nail olmaq üçün bizə doğru və yanlış yolları göstərən
həmin xəritə budur:

1. Allah kimləri sevir?
“(Bəndələrini) çox bağışlayan, çox sevən də Odur”. (“əl-
Buruc”, 85/14)
“(Malınızı) Allah yolunda xərcləyin. Öz əlinizlə özünüzü
təhlükəyə atmayın, yaxşılıq edin! Allah yaxşılıq (ehsan)
edənləri sevir”. (“əl-Bəqərə”, 2/195)
“Allah (günahından) tövbə edənləri, (təmiz və) pak olanları
sevər!”. (“əl-Bəqərə”, 2/222)
“Xeyr (elə deyildir). Hər kəs öz əhdinə vəfa etsə və pis
əməllərdən çəkinsə (əmanətə xəyanət etməsə), şübhəsiz ki,
Allah (belə) müttəqiləri sevər”. (“Ali-İmran”, 3/76)
“Allah səbir edənləri sevər!”. (“Ali-İmran”, 3/146)
“Həqiqətən Allah (Ona) təvəkkül edənləri sevər!”. (“Ali-
İmran”, 3/159)
“Allah ədalət sahiblərini sevər!”. (“əl-Maidə”, 5/42)
Allahın sevdiyi bəndələri Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) isə belə

68

tanıdır: “Allah-Təala dünyanı sevdiyinə də, sevmədiyinə də verir.
Ancaq imanı sadəcə sevdiklərinə bəxş edər”. (Hakim)

Başqa bir hədisdə isə belə buyurulur: “Allah üçün təvazökar
olanı Allah ucaldar. Təkəbbürlü olanı Allah alçaldar. Allahı çox
ananı Allah da sevər”. (Müslim, Birr 69)

2. Allah kimləri sevməz?
“Allah həddi aşanları sevməz!” (“əl-Bəqərə”, 2/190)
“Allah da kafirləri (haqdan üz çevirənləri) sevməz!”
(“Ali-İmran”, 3/32)
“Allah zülm edənləri sevməz!” (“Ali-İmran”, 3/57)
“Allah isə fitnə-fəsad törədənləri sevməz!” (“əl-Maidə”,
5/64)
“Allah kafiri, günahkarı sevməz!” (“əl-Bəqərə”, 2/276)
“Həqiqətən, Allah özünü bəyənənləri, lovğalıq edənləri
sevməz!” (“ən-Nisa”, 4/36)
“Şübhəsiz ki, Allah (malına qürrələnib) sevinənləri
sevməz!” (“əl-Qəsəs”, 28/76)
“Allah təkəbbür edənləri sevməz!” (“ən-Nəhl”, 16/23)
“Şübhəsiz ki, Allah günaha batmış xaini sevməz!” (“ən-
Nisa”, 4/107)
“(Allah) israf edənləri sevməz!” (“əl-Ənam”, 6/141)

69

Allahı unutmamaq və ya özünü unudan insan

İnsanı digərlərindən fərqləndirən əsas cəhət onun öz
varlığını dərk etməsidir. İnsan üçün bəlkə də ən böyük faciə
özünü unutmasıdır. Çünki özünü unutmaq mövcudluq məqsədini
unutmaqdır. Mövcudluq məqsədini unutmaq isə varlığın özü
olan ruhun qaynağı ilə əlaqənin kəsilməsidir. Bu da, Platonun
dili ilə desək, ruhun ilahi aləmdən pay almamasına, onun maddə
dünyasındakı varlıqların içərisində yox olmasına gətirib çıxarır.

Dinimizin müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərim bu məsələ
üzərində durmuş, varlığımızı unutmamızın səbəblərini və bu unutma
hadisəsinin hansı nəticələrə gətirib çıxaracağını xəbər vermişdir.
Belə ki, Quranda münafiqlərin Təbük səfəri əsnasındakı mənfi
davranışlarından bəhs edən bir ayədə münafiq kişi və qadınların
möminlərin tərəfində olmayıb, bir-birlərini dəstəklədiklərini, pis
işləri əmr edib, yaxşı işlərdən uzaqlaşdırdıqları və xəsislik etdikləri
bildirildikdən sonra belə deyilir:

“Onlar Allahı unutdular, Allah da onları unutdu”. (“ət-
Tövbə” surəsi, 9/67)

Aşağıdakı ayədə də inananlar bir daha xəbərdar edirlir:
“Allahı unutduqları üçün Allahın da onları özlərinə
unutdurduğu (xeyirlərini başa düşməyən) kimsələrə bənzəməyin”
(“əl-Həşr” surəsi, 59/19). Yəni, Allahın insana verdiyi ağıldan
bilərək səhv yolda istifadə edənlər və - Ondan qafil olduqları üçün -
öz ruhi potensialını boş yerə xərcləyənlər kimi olmayın.

70

Bəzi müfəssirlər “Tövbə” surəsinin 67-ci ayəsini izah edərkən
qeyd edirlər ki, ayədə, Allahın Ona olan öhdəliklərini yerinə
yetirməyənlərə yaxşılığı və pis işlərdən uzaq durmağı unutdurması,
onları bu xoşbəxtlikdən məhrum etməsi qəsd olunur. Lakin
bu ayədən eyni zamanda insanın özünü tanıması, yəni varoluş
məqsədini idrak edib onu unutmadıqda Rəbbini də tanıyacağı
mənası da çıxarıla bilər. İmam Əliyə (ə) aid “Sən özünü tanı ki,
Rəbbini də tanıyasan” və “Özünü tanımayan Rəbbini də tanımaz”
sözləri də ayənin bu şəkildə təfsirini dəstəkləyir.

Özünü unudan insan bu dünyada onu ilahi aləmdən tamamilə
təcrid olunmuş halda yaşayır. Özünü unudan insan əbədi həyatı
üçün heç bir şey hazırlamayan, sabahı üçün nə hazırlayıb-
hazırlamadığına baxmayan insandır. Onlar Allahdan qorxmadıqları
və Onun sonsuz mərhəmətindən yardım diləmədikləri üçün Allah
da onlara özlərini unutdurmuşdur.

İnsanın bu dünyadakı əsas vəzifəsi Allaha qulluqdur. İnsan
mütləq mənada hürr deyildir. İnsan daim “sirati-müstəqim” üzrə
olmaq üçün heç vaxt Allahı unutmamalıdır. Quran yuxarıda bəhs
etdiyimiz iki ayəsi ilə insanın özündən qopmasının qarşısını almaq
istəyir. Çünki Allahın unudulması, insanın özünü unutmasına
gətirib çıxarar.

71

Ölümü xatırlamaq

Ölümü xatırlamaq. “Ləzzətlərə qalib gələn ölümü çox
xatırlayın”- deyir Peyğəmbərimiz (s). Ölümü ən çox bir məzarı
ziyarət etdikdə və ya bir ölünü məzara yola saldıqda xatırlayıram.
Sadəcə mən deyil, yəqin ki, hamı o zaman daha çox xatırlayır. Yan-
yana düzülmüş məzarlara baxdıqda gözlərim onların arasındakı
yerimi görür.

Ölümü xatırlamq demək bir gün öləcəyimizi şüur
altına yerləşdirməkdir. Amma bunu da “şüurlu” bir şəkildə
yerləşdirməkdir. Ölmək istəmirəm, amma “ölümü seçmək
hürriyətim” olduğu halda “ölməmək hürriyətim” əlimdə deyil. Hürr
olmadığım üçün isə ölümü xatırlamağa məcburam. Xatırlamaq
istəmirəm, amma o məni tərk etmir. Hara getsəm də, harada
olsam da o məni izləyir. Mən sürətlə qaçıram bəlkə aramızdakı
məsafə gözdən itər deyə. Amma bu məsafə gözdən itmir ki, itmir.
O daim mənimlə bərabərdir. Bəzən özümdə cəsarət tapıb “ondan”
qorxmadığımı “ona” söyləyirəm. Ancaq onu bu şəkildə “kiçik
görmək” belə məni rahatlatmır. Çünki onu kiçik görsəm də,
böyük görsəm də nəticə dəyişmir və nəhayət onun mənə qalib
gələcəyini anlayıram. Çünki o hər zaman bu qarşılaşmadan qalib
çıxmışdır. Onun qalib gələcəyinə yəqin olduqdan sonra artıq onu
“unutmaq” istəyirəm. Onsuz da nəticə dəyişməyəcək deyirəm. Bu
dəfə “unutmaq hürriyətinə” sahib olduğum üçün sevinirəm. Yenə
bacarmıram. Onu unudarkən belə onu xatırlayıram. Xatırlayıram,

72

çünki ölüm yer üzündə qoca-cavan, pis-yaxşı, zəngin-kasıb, gözəl-
çirkin demədən hər kəs üçün eyni olan ən “adil hadisə”dir. Buna
görə də Montenin dediyi kimi “ölümün bizi harada gözlədiyi
bilinmir, yaxşısı biz onu hər yerdə gözləyək”.

«Ölümdən niyə qorxum ki? Mən varkən o yoxdur, o gəldikdə də
mən olmayacağam»- deyir Lucretius. Mən də elə onun varlığında
mənim olmayacağımdan qorxuram. Ölümü xatırladığım zaman
hər şeyin qiymətini anlamağa başlayıram, mənim də insan adlı
bir yaradılan olduğumun fərqinə varıram. Başqalarının da dəyərli
yaradılışlar olduğunu düşünməyə başlayıram. Etdiyim günahlar
bir-bir gözlərimin önündən keçir. Həyatda qalıcı işlər görmə
həvəsim daha da artır. Bütün bunlarla yanaşı öz həyatıma bir
məna qazandıra bilirəm.

“Harda olsam da, hətta hündür qalalar içərisində olsam
da o məni haqlayacaq” (“ən-Nisə”, 4/78). “Ölməkdən və ya
öldürülməkdən qaçsam belə qaçmaq mənə heç bir fayda
verməyəcək” (“əl-Əhzab”, 33/16). “Ölüm məni mütləq
yaxalayacaqdır. Sonra gizlini də, aşkarı da bilən Allahın
hüzuruna dönəcəm. Və mənə dünyada nələr etdiyim xəbər
veriləcək” (“əl-Cümə”, 62/8). “Ölüm gəlib çatdığı zaman “Ey
Rəbbim məni geri qaytar. Bəlkə zay etdiyim ömrün müqabilində
yaxşı bir iş görüm” - desəm də “yox artıq gecdir və söylədiyin
də boş (faydasız) bir sözdür - deyiləcək” (“əl-Muminun”, 23/99-
100). “Məndən əvvəl də heç bir bəşərə əbədiyyət verilmədi. Hətta
Peyğəmbərə belə verilmədi” (“əl-Ənbiya”, 21/34). “Çünki hər kəs
ölümü dadacaqdır. Mütləq dadacaqdır”. (“Ali-İmran”, 3/185).

73

II FƏSİL

SOSİAL HƏYATDA İSLAM

74

Din, cəmiyyət və sosial inteqrasiya

1. Din və cəmiyyət münasibətləri
Din və cəmiyyət münasibətləri 19-cu əsrə qədər ciddi
araşdırılmasa da, bu mövzu Platonun “Cümhuriyyət” adlı əsərində
olduğu kimi ideal bir cəmiyyəti formalaşdıran elementlərlə bağlı
sualların ortaya atılması ilə müzakirə olunmağa başlamışdı. İctimai
həyata təsir edən və faydalı olan mənəvi və əxlaqi ideyalarla
Aristotelin (xüsusilə də Nikomaxus əxlaqı/Nicomachean Ethics
kitabında), Epiktetus, Mark Avreli və digər epikürçülərin və eyni
zamanda stoaçıların əsərlərində də rastlaşmaq mümkündür. Lakin
din-cəmiyyət münasibətləri 19-cu əsrdə sosiologiyanın ortaya
çıxması nəticəsində analitik elmi marağın mövzusuna çevrilmişdir.
Tarix boyu dinin iki rolu - fərdi və sosial rolu olmuşdur. Bir
tərəfdən fərd olaraq insanın əsas problemlərini həll etmək üçün
müxtəlif təkliflər önə sürən din, digər tərəfdən də sosial qurumlar
və hadisələrə təsir edir. Bundan başqa dinin həyatın bütün sahələri
ilə bağlı norma və hökmləri mövcuddur. Emil Dürkheym dinin
cəmiyyətdə dörd əsas funksiyası olduğunu söyləyir: 1. Din insanın
müəyyən qaydalara riayət edərək özünü tərbiyə etməsinə yardım
edir. 2. Fərdlər arasında birliyə, bərabərliyə və yardımlaşmaya
səbəb olur. 3. Adət-ənənələrin qorunmasında mühüm rol oynayır.
4. Dini ayinlər insanlara hüzur və təskinlik verərərək onları qəm-
qüssədən, digər problemlərdən uzaqlaşdırır və onların xoşbəxliyini
təmin edir.

75

Bekon “Religio praecipuum humanae societatis vinculum”
(Din insanlığı birləşdirən mühüm dəyərdir) deyərək dinin ictimai
əhəmiyyətini ortaya qoymuşdur. Dinin ictimai rolunu vurğulayan
Berqson da “hansı şəkildə izah olunursa olunsun, bu həqiqətdir
ki, dinin bütün dövrlərdə ictimai rolu olmuşdur” deyərək bu fikri
müdafiə etmişdir.

Din bəlkə də fərdlərin toplumun mənafeyini pozaraq öz
mənafelərinin ardınca getmələrinə mane olan ən mühüm sosial
gücdür. Mənəvi dəyərlər ortaya qoyan din bunun sayəsində
fərdlərin davranışlarını nizamlayır. Həmçinin adətlərlə qarışaraq
cəmiyyətə təsir gücünü daha da artırır. Fərd və sosial qrupun
inteqrasiyasının əsasını və müştərəkliyini təmin edir.

Dini mədəniyyətdən ayırmaq mümkün deyildir. Belə ki, o,
əvvəlcə fərdlərə, fərdlər vasitəsilə də sosial qurumlara elə nüfuz
edir ki, nəticədə mədəniyyətin ayrılmaz parçasına çevrilir. İnsanlara
verdiyi dünyagörüşü və ümumbəşəri mesajlar vasitəsilə fərdlərə
təsir edən din mədəniyyətin bütün sahələrinə nüfuz edə bilir. Dinin
həm də qurumları formalaşdıraraq, dəyərlərə və münasibətlərə təsir
edərək sosial fenomenləri müəyyənləşdirmə gücü var. O, cinsəllik,
iqtisadiyyat, siyasət, media, ailə, texnologiya, sənət və s. sahələrdə
öz təsir gücünü hiss etdirir.

Ümumiyyətlə dinin cəmiyyətdə birlşədirici funksiyası
olduğu kimi, bəzi hallarda bu funksiyanı yerinə yetirməməsinin
(dysfunction) də şahidi oluruq. İndi isə onun bu iki yönünü ələ alaq.

2. Dinin sosial inteqrasiyanı təmin etməsi
Elmi və texniki tərəqqi, sənayeləşmə və urbanizasiyanın

76

özü ilə gətirdiyi sürətli sosial, iqtisadi və mədəni dəyişikliklərin
baş verdiyi çağımızda cəmiyyətlərin qarşılaşdıqları ən böyük
problemlərdən biri də şübhəsiz ki, sosial inteqrasiya məsələsidir.
Sənaye inqilabının meydana gətirdiyi böyük dəyişikliklər və bu
dəyişikliklərin ardından ortaya çıxan ictimai təlatümlər sosioloqların
diqqətini inteqrasiya mövzusu üzərinə çəkdi. Fransız sosiologiya
məktəbinin qurucusu E. Dürkheym modern sosioloqlar arasında
sosial inteqrasiya mövzusunu ələ alan ilk sosioloq hesab olunur.

Sosial inteqrasiya mövzusu hər dövrdə mühüm məsələ olmuş
və buna görə də mütəfəkkirlərin diqqətini cəlb etmişdir. Sosiologiya
elminin İslam aləmindəki böyük ustadı, hətta bu elmin həqiqi
qurucusu adlandıra biləcəyimiz 14-cü əsrin böyük mütəfəkkiri
İbn Xaldun, ictimai həyatın təşəkkülü və onun dinazmizminin
əsas qaynağı hesab etdiyi “əsəbiyyət” məsələsi üzərində durmaqla
sosial inteqrasiya probleminin həlli işində də böyük rol oynamışdır.

Birləşmək, qaynaşmaq, birlik, ahəng, tarazlıq və s. kimi
mənalara gələn “inteqration” sözünün dilimizdəki qarşılığı olan
“inteqrasiya” sosiologiyada cəmiyyətdəki kiçik qruplar, təşkilatlar
və s. kimi ictimai binanın müxtəlf ünsürləri arasındakı qaynaşmanı
ifadə edir. Başqa cür tərif versək, sosial inteqrasiya cəmiyyəti
meydana gətirən fərqli maddi və mənəvi elementlərin bir-birlərini
tamamlamalarıdır. Qısaca desək, sosial inteqrasiya sosial qruplar
arasındakı sosial məsafənin cəmiyyətin bütövlüyünə xələl
gətirməməsidir”.

Dinin sosial inteqrasiyadakı yeri və rolu məsələsi bizi
dinin sosial funksiyası məsələsinə aparır. Dürkheym və onun

77

tərəfdarlarının dinin qaynağını sırf cəmiyyətlə əlaqələndirmələri
son dərəcə yanlışdır. Lakin “müqəddəs”lə qurulan mənəvi, uca və
ilahi əlaqənin nəticəsi olan dinin bu qayəsi xaricində bir çox sosial
funksiyalarının olduğu da şübhəsizdir

Y. Vax dinin cəmiyyətdə birləşdirici rolunun ayırıcı yönündən
dəfələrlə çox olduğunu söyləyir. Çünki din hər hansı bir cəmiyyətə
ayaq açdıqdan dərhal sonra ordakı müxtəlif inanclar, normalar,
dəyərlər, adətlər və davranış qaydaları vasitəsilə özünə yer tapır
və həmin toplumun sosial kimliyi ilə qaynaşaraq o toplumun
dini və sosial-mədəni inteqrasiyasını təmin edir. Yəni, din sosial
həyatda cəmiyyətin ən mühüm əsaslarını əhatə edir. Hətta bəzi
sosioloqlar iddia edirlər ki, dinin əsas vəzifəsi ictimai həmrəyliyi
gücləndirməkdir.

Əvvəllər milli birlik və bərabərliyi parçalayan qruplar
güc vasitəsilə bütünə birləşdirilirdi. Müasir dövrdə isə bu cür
meyillərin qarşısı milli mədəniyyətin bütün bölgələrə yayılması
ilə alınır. Bu sayədə güclü birlik şüuru formalaşır. Eynı müqəddəs
dəyərlərə inanan insanlar bir-birlərinə daha yaxın olurlar. Milli
birlik şüurunun oyanmasında və inkişafında dinin gücü əsla ehmal
olunmamalıdır.

Din ilə milli adət-ənənələr, milli dəyərlər bəzən o qədər iç- içə
olurlar ki, dini və milli məfhumlar artıq eyni şeyi ifadə etməyə
başlayır. Məsələn, Yəhudilik İsrail cəmiyyətinin demək olar ki,
bütün duyğu, düşüncə və həyat sahələrinə sirayət edərək sosial
həyat tərzinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir.

Antropologlar da dinin birləşdirici yönünə diqqət çəkirlər.

78

Məsələn, Nadel dinin birləşdirici güc və həmrəylik mənbəyi
olduğunu iddia edir. R. Firz dinin ictimai münasibətləri
tənzimlədiyini və insanın kainatdakı yerini təyin etdiyini düşünür.

Dinin cəmiyyətdə sosial inteqrasiyanı təmin etməsindən
danışarkən həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, o cəmiyyətlərə sosial
kimlik qazandırır. Bir çox cəmiyyətlər özlərini din ilə tanıdırlar.
Dinin digər bir vəzifəsi də onun dəyər iyerarxiyası yaratmasıdır.
Bilirik ki, bir çox ictimai problemlər dəyərlərin toqquşması
nəticəsində ortaya çıxır. Din isə dəyərlər ortaya qoyur və bu dəyərləri
gücləndirir. Dinin sosial inteqrasiya ilə bağlı başqa bir funksiyası
isə “cəmiyyəti nizamlayan normalar sistemi” yaratmasıdır. Onun
gətirdyi prinsiplər öz mənsublarına necə hərəkət edəcəyini göstərir.

Din sosial inteqrasiyanın gerçəkləşməsində mühüm rol
oynayan qarışıq ictimai münasibətləri də əhatə edir. Hər dinin sırf
dini olanla yanaşı, həyatın demək olar ki, bütün məsələri ilə bağlı
zəngin möhtəvası var. Bu mənada hər bir din özü ilə müəyyən “ruh”
və “dünyagörüşü” gətirir. Bu ruh və dünyagörüşü isə həmin din
mənsublarının həyat tərzinə təsir edir. Din həmçinin mühafizəkar
funksiyası ilə ictimai nizamın qorunmasını təmin edir və bu
funksiya sayəsində “sosial kontrol rolu” oynayır. Dindəki günah və
savab, halal və haram kimi normalar isə bir çox hallarda toplumda
“əxlaq normalarının əsas meyarları” vəzifəsini icra edirlər.

3. Dinin sosial inteqrasiyaya mane olması
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi dinin cəmiyyətdə birləşdirici
rolu ilə yanaşı, ayırıcı rolu da vardır. Məsələn, müxtəlif dini
qrupların, məzhəblərin, təriqətlərin və s. bəzi hallarda bütünlüyü

79

pozduğunu görürürk.
Cəmiyyətdə dini harmoniya pozulan kimi dini təşkilatlar

arasında ziddiyətlər ortaya çıxır. Katoliklərlə protestantlar
arasındakı və ya müsəlmanlarla xristianlar arasındakı toqquşmalar,
xalqın səs vermədəki iştirakına, hətta bir çox Asiya, Avropa
və Amerika ölkələrində parlamentlərin və hökumətlərin siyasi
qərarlarına təsir edir. Bu cür hallarda dinlər sosial inteqrasiyanı
təmin etmir, əksinə sosial toqquşmalara səbəb olurlar. Hər dini qrup
öz dini görüşündə israr etdiyi üçün bütün cəmiyyəti maraqlandıran
ortaq şüurun meydana çıxmasında maneələr yaranır. Ona görə
də İngiltərənin müstəmləkəsi olan Hindistanda hind milləti
formalaşmamış, nəticədə isə Hindistan iki qrupa bölünmüşdür:
müsəlmanlar və hindular. Bundan başqa dini inanclara əsaslanan
hind kast sistemi də sosial fərqliliyə başqa bir nümunədir. Burada
dinin ictimai fərqlilikləri qanuniləşdirdiyini görürük.

Dinin sosial inteqrasiyaya mane olmasına başqa nümunələr də
verə bilərik. Bilirik ki, evlənmək və mülkiyyət məsələsi cəmiyyətdə
çox mühüm yer tutur. Ancaq bəzi dinlərdə həm evliliyə, həm də
mülkiyyətə qarşı müxalif görüşlər mövcuddur. Məsələn, Oneida
camaatı 19-cu əsrdə Amerikada evliliyə və mülkiyyətə qarşı
çıxması ilə tanınırdı. İspanlar gəlmədən əvvəl Meksikanın böyük
bir hissəsinə nəzarət edən asteklər tanrılarına toplu şəkildə insanları
qurban edirdilər. Onlar bu qurbanları özlərinkilərdən deyil,
Meksikanın digər yerli xalqlarından seçirdilər. Astek imperiyasının
öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması baxımdan bundan daha
əlverişsiz din təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Asteklərin bu

80

cür qurban kəsmə ənənələri ispanların onlara qarşı Meksikanın
digər xalqları arasında könüllü müttəfiqlər tapmalarının ən mühüm
səbəblərindən biri olub.

İslam tarixinin ilk dövrlərində ortaya çıxan və siyasi-dini bir
qrup olan xaricilər də böyük müsibətlərə səbəb olmuşlar. Bilirik ki,
xaricilər cəmiyyətdə ortaya çıxan problemlərin həllində insanların
deyil, Allahın kitabının hakim olmasını tələb edirdilər. Onlar Sıffin
döyüşündən sonra İmam Əlinin (ə) ordusundan ayrılan qrup idi və
Nəhrəvan döyüşündə əksəriyyəti öldürülmüşdü. Lakin Əməvilər
dövründə yenidən güclənərək son Əməvi xəlifəsinin hakimiyyətinin
sonlarınadək savaşdılar. Çox dindar və Allahın kitabına möhkəm
bağlı kimi görünən xaricilər cəmiyyətdə terror əsdirirdilər. Xalqın
mal-mülkünü əlindən alır və zorla xərac toplayırdılar. Bədəvilər,
xüsusilə də Qüreyş hakimiyyətinə qarşı çıxan bəzi güclü ərəb
qəbilələri xaricilərə qoşulmuş və onları daha da gücləndirmişdilər.
Beləliklə xaricilər siyasi cəhətdən məhv edilənə qədər toplumda
bölünmə və ayrılmalara səbəb olmuşlar.

Bu məsələ ilə bağlı başqa bir misal: İslam aləmindəki
təşkilatlanma özü ilə bərəbər ənənəviləşməni də gətirmişdi. Əslində
bu İslam dini və onun formalaşdırdığı mədəniyyətin davamlılığı
baxımından mühüm hadisə idi. Lakin ənənə dinamik şəkildə
dəyişikliklərlə ayaqlaşmadığı təqdirdə standartlaşma və durğunluq
meydana gəlir. Necə ki, bir müddət sonra İslam dünyasında
da vəziyyət bu cür olmuşdur. Ənənə özü ilə standartlaşma və
durğunluq gətirmiş, cəmiyyət yaradıcılıqdan uzaqlaşmış, yenilik
və dəyişikliklərin önünü bağlamış və nəticədə dinamizm ortadan

81

qalxmışdır. Bu cür təşkilatlanma, ənənəviləşmə və standartlaşma
fərdi şəxsiyyətin müstəqil inkişafı baxımdan da çox mənfi
nəticələrə gətirib çıxarmış, müstəqil və yaradıcı şəxsiyyətin
inkişafının qarşısı alınmışdır.

Bu gün belə sekulyar cəmiyyətlərdə müxtəlif qruplar arasında
din mənşəli toqquşmaların baş verdiyinin şahidi oluruq. Məsələn,
K. V. Andervud Amerikanın Holyoke şəhərində katoliklərlə
protestantlar arasındakı qarşıdurmaların doğum kontolu metodları
məsələsinin planlı öyrədilməsi məsələsindən qaynaqlandığını irəli
sürür. Burada bir dini qrupun əxlaq meyarlarının digər dini qrupun
əxlaq meyarları ilə toqquşmasının şahidi oluruq.

4. Sosial inteqrasiyanın dinə təsirləri
Din hər zaman və hər dövrdə aid olduğu mədəniyyətin
müəyyən sosial normaları, dəyərləri, simvolları və qurumları ilə iç-
içə olub. Lakin o, bu əlaqədə heç də həmişə təsir edən tərəf deyil.
Dinin sosial inteqrasiyaya təsiri olduğu kimi sosial inteqrasiyanın
da dinə təsiri vardır. Lakin din və sosial inteqrasiya arasındakı
əlaqənin istiqamətini təyin etmək, hansının digərinə təsir etdiyini
aydınlaşdırmaq mümkün deyildir.
Toplumun dinə təsir etməsi barəsində olan fikirlərin tarixi
xeyli qədimdir. Hələ o dövrdə Ksenofanes insanların dini motivləri
antropomorf şəkildə izah etdiklərinə diqqət çəkərək cəmiyyətin
dinə təsiri ilə bağlı ilk nümunələrin birindən bəhs edib. Renessans
dövründə tarix məktəbinin qurucusu Herder, sonrakı dövrlərdə
Hegel və Marks, sosiologiyanın qurucuları Komt və Dürkheym
ictimai quruluşun dinə təsirlərini göstərməyə çalışmışlar. Hər yeni

82

din yarandığı siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni və digər sərhədlərin
xaricinə çıxdığı andan etibarən yeni şəraitdə öz varlığını qorumaq
və təsirli olmaq üçün o şəraitə uyğunlaşmağa məcburdur.

Sosial inteqrasiyanın dinə təsiri məsələsində ənənə mühüm
yer tutur. Ənənənin təsiri özünü sosial inteqrasiyanın bütün
şəkillərində göstərir. Belə ki, hər şeydən əvvəl normativ
inteqrasiyanın dayaqları ənənədədir. Bir normanın formalaşması
və mənimsənilməsi onun ənənəviləşməsinə bağlıdır. Gücünü
keçmişdən alan norma təsirli və birləşdiricidir. Bundan başqa
ənənənin gücü ilə meydana çıxan qurum və quruluşların qarşılıqlı
koordinasiyası da inteqrasiyanın təmin olunmasında mühüm rol
oynayır. Lakin ənənə heç də hər zaman sosial inteqrasiyanı təmin
etmir. Bəzən cəmiyyətdə toqquşmalara da gətirib çıxarır. Məsələn,
qarşıdurmaların ön planda olduğu sosial münasibətlər ənənəyə
çevrildikdə, artıq ənənənin birləşdirici yox, daha çox dağıdıcı
funksiya yerinə yetirdiyini görürük.

Sosial inteqrasiyanın İslam dininə təsirinə gəldikdə, ilahi
üfüqdən bəşər aləminə nazil olan vəhyin izahında ictimai
quruluşun təsiri danılmazdır. Götürək İslamdakı icma məsələsini.
Lüğətdə “birləşdirmək” mənasına gələn icmanın tam qarşılığı
“icmayi-ümmət”, yəni, ümmətin həmrəy olmasıdır. İcma İslam
cəmiyyətlərinin inkişaf dinamikası baxımdan tənqid olunsa da,
tarixdə mədəni bütövlüyü təmin etməsi baxımından mühüm
rol oynayıb. İcmanın qəbul etmək, bənzətmək, rədd etmək və
dəyişdirmək kimi funksiyaları onun əhəmiyyətini ortaya qoyur. N.
P. Aqnides bu barədə belə deyir: İslam hüququnda icmanın çox

83

böyük yeri vardır. Onun vasitəsilə keçmişdəki bir çox problemlər
həll olunduğu kimi, müsəlmanların bəzi məsələlərdə İslamın
əslindən ayrılmalarının qarşısı alınmışdır.

İcmanın bu birləşdirici gücünə baxmayaraq bəzi mövzularda
fikir ayrılıqları da olmuşdur. Fiqh alimləri bunu Allahın lütfü
kimi qəbul etmişlər. Onlar “ümmətimdəki fikir ayrılıqları Allahın
rəhmətinin təzahürüdür” hədisindən yola çıxaraq fikir ayrılıqlarına
Allahın lütfü kimi baxmışlar. İqnaz Qoldziherin dili isə desək,
İslam toplumunda əqidə xaricindəki fikir ayrılıqlarına tolerantlıqla
yanaşılmış, bu cür ixtilaflara rəhmət gözü ilə baxılmışdır ki, bu da
din çərçivəsindəki inteqrasiyaya başqa bir nümunədir. Belə ki, fikir
ayrılıqları nəticəsində ortaya çıxan məsələlərin həlli müsəlmanların
həmrəyliyini qorunmasında inkaredilməz rol oynayıb.

84

İslam və cəmiyyətin sosial inteqrasiyası

İslam insanları dostluğa, qardaşlığa, birlik və bərabərliyə və
tərəqqiyə səsləyir. Məsələn, İslam dini üstünlük iddialarının boş
olduğunu, insanların irqlərə, qəbilələrə, xalqlara və ya millətlərə
bölünməsinin də onların bir-birlərini tanımaları və bir–birlərinə
yardım etmələri məqsədi daşıdığını qeyd edir. Eyni inancı daşıyan
insanlar qan qohumluğu olmadan da qardaşdırlar:

“Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və
Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız (kimliyinizi
biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah
yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır
(pis əməllərdən ən çox çəkinəninizdir). Həqiqətən, Allah (hər
şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır”. (“əl-Hücurat”, 49/13)

Peyğəmbər (s) belə buyurur: “Bir-birinizə həsəd etməyin.
Müştəriyə zərər vermək məqsədi ilə almayacağınız malın qiymətini
artırmayın. Bir-birinizə kin bəsləməyin. Küsülü qalmayın. Başa
çatmış alış-verişi aldatma yoxdursa pozmayın. Ey Allahın qulları
qardaş olun. Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır, ona zülm etməz,
darda qalanı özbaşına buraxmaz. Yalan söyləyib aldatmaz.
Ona xor baxmaz. Peyğəmbərimiz (s) sinəsini göstərərək): təqva
burdadır. Bir insana öz mömin qardaşını xor görməsi ona günah
olaraq yetər. Müsəlmanın hər şeyi; qanı, malı və namusu digər
müsəlmana haramdır”. (Buxari, Məzalim, 3.)

Qurani-kərim insanları dinə dəvət edərkən üzərində durduğu

85

ilk məsələ İslamın iman əsaslarndan birincisi olan “birlik”
etiqadı, yəni, Allahın birliyinə etiqad ətrafında insanların
toplanmasdır. Quranın demək olar ki, bütün səhifələrində bu
mövzuya toxunulmuşdur. Allah-Təala “Ali İmran” surəsinin 103-
cü ayəsində belə buyurur:

“Allahın ipindən möhkəm yapışın, dağılmayın. Allahın
sizə vediyi nemətlərini xatırlayın. Siz bir birinizə düşmən
olduğunuzda sizin qəlblərinizi biləşdirdi. Onun neməti
sayəsində qardaş oldunuz. Siz atəşdən bir uçurumun kənarında
idiniz, sizi oradan çəkib çıxardı”.

Bu ayədə insanların birlik və qardaşcasına yaşamaları
vurğulanır. Qurani-kərim bir tərəfdən insanları tək Allaha ibadət
ətrafında birləşməyə çağırarkən, digər tərəfdən də digər din
mənsublarını da bu tövhid əqidəsi ətrafında birləşməyə çağırır:

“(Ya Rəsulum!) Söylə: “Ey kitab əhli, sizinlə bizim
aramızda eyni olan (fərqi olmayan) bir kəlməyə tərəf gəlin! (
O kəlmə budur: ) “Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona
şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi (özümüzə) Rəbb
qəbul etməyək!”(“Ali-İmran”, 3/64).

Müqəddəs kitabımızın bir çox yerində “Ey inananlar”, “Ey
insanlar” kimi xitablar keçir. Bu da insanların və ya inananların
müxtəlif millət, ölkə və mədəniyyətə mənsub olmalarından
asılı olmayaraq hamısının Allah qatında eyni olduğunu göstərir.
“Hücurat” surəsinin 23-cü ayəsində insanlar arasında həqiqi
üstünlüyün ancaq təqva ilə olacağı, bunun xaricindəki digər
fərqliliklərin heç bir şeyi dəyişdirməyəcəyi bildirilir və insanlar

86

qarşılıqlı sevgi və dostluqla qaynaşmağa çağırılır:
“Ey insanlar, sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sizi

bir-birinizlə tanış olmanız üçün millətlərə və qəbilələrə ayırdıq.
Şübhəsiz ki sizin Allah qatında ən şərəfliniz təqvada ən üstün
olanınızdır”

“İslam and the İnteqration of Society” (İslam və Cəmiyyətin
İnteqrasiyası) adlı əsərin müəllifi M. Uott müsəlman cəmiyyətlərin
sosial inteqrasiyasında iqtisadi amilin üzərində durmaqla dini
amili ikinci dərəcədə göstərmək istəmişdir. Halbuki, yapon
şərqşünası T. İzutsunun da dediyi kimi Quran qan qohumluğuna
əsaslanan cəmiyyət anlayışını dinə əsaslanan cəmiyyət anlayışı
ilə dəyişmişdir. İslamın gəlişi ilə iki böyük sosial-mədəni
dəyişiklik baş vermişdir. Bunlardan birincisi ayrı-ayrı klan, qəbilə
və ailələrin tək dövlət, tək mədəniyyət və tək cəmiyyət içində
qaynaşmalarının təmin olunmasıdır. İkinci mühüm dəyişiklik isə
əvvəllər funksional qaydada birləşən institutların bir-birlərindən
ayrılması və funksional iş birliyinin ortaya çıxmasıdır.

Fərd və cəmiyyət modern sosiologiyada eyni həqiqətin bir-
birindən ayrılması mümkün olmayan iki üzüdür. “Casiyə”
surəsinin 13-cü ayəsində Allah-Təala belə buyurur:

“O göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa hamısını özündən sizə
ram etdi. Şübhə yox ki bunda düşünən bir qövm ücün ayələr
var.”

Yəni, insan və cəmiyyət bir bütünün birlikdə yaradılan
təzahürləridir.

Quranda tez-tez üzərində durulan doğruluq, səbir, itaət,

87

yaxşılıq, yardımsevərlik, çalışqanlıq, mərhəmət və s. kimi bir
mömində olması lazım olan keyfiyyətlər, inananların bir-birləri
ilə qaynaşmalarını təmin edən önəmli amillərdir. Bundan başqa
Quranda keçən əmr və gadağalar, tövsiyələr, namaz, oruc, zəkat,
sədəqələr, həcc, qurban, Alhahı anmaq və s. kimi bütün ibadətlərin
sosial inteqrasiyanın gerçəkləşməsində rolu böyükdür.

88

Fərqliliklərimiz Allahın qüdrət əlamətləridir

Quranda insanların müxtəlif dil və rənglərdə yaradıldığı
bildirilir:

“Göylərin və yerin yaradılışı, dillərinizin və rənglərinizin
müxtəlifliyi də Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Şübhəsiz
ki, bunda bilənlər (ağıl və elm sahibləri) üçün (Allahın
vəhdaniyyətinə, Onun hər şeyə qadir olmasına dəlalət edən)
nişanələr vardır!” (“ər-Rum”, 30/22)

Ayə fərqliliklərin bəşəriyyət üçün zəruri olduğunu və bu
müxtəlifliyin səbəbkarının da Allah olduğunu bildirir. Fərqliliklər
bir tərəfdən insanın özünəməxsusluğunu ortaya çıxarır, digər
tərəfdən də insanların bir-birləri ilə münasibət qurmalarına
yardım edir. Əgər bu fərqliliklər olmasa və insanlar eyni şəkildə
yaradılsaydı, dünyada bu cür bəşəri münasibətlər və nizam
olmayacaqdı. Eyni paltarı geyinən iki əkiz uşağı bir-birindən
ayırd etmək çox çətindir. Əgər bu uşaqlardan birinə fərqli paltar
geyindirsək, onda onları bir-birlərindən rahatlıqla ayıra bilərik.

Fərqliliklər insanlar arasında çəkişməyə və ədavətə səbəb
olmamalıdır. Çünki heç bir fərqlilik dinimizdə üstünlük əlaməti
sayılmır. Dinimizə görə insanlar sadəcə “təqva” yönündən üstün
ola bilərlər. Quran insanların fiziki fərqliliklərini bəşəri iradə ilə
deyil, ilahi iradə ilə meydana gəldiyini və bunun ilahi varlığın
nişanəsi olan kosmik fərqliliyin başqa bir yönü olduğunu söyləyir.
Din, irq, dil, məzhəb və s. bir çox fərqliliklərdən qaynaqlanan

89

bərabərsizlik və ədavət mühitində nazil olan Quran fiziki
fərqliliklərin ilahi iradəyə və bəşərin ehtiyacına uyğun olduğunu
vurğulayır. İnsanların fərqli şəkillərdə yaradılmasının əsas səbəbi
“tanış olmaq”, “qaynaşmaq” və s. mənalara gələn “təaruf”dur:

“Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və
Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız (kimliyinizi
biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah
yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır
(pis əməllərdən ən çox çəkinəninizdir). Həqiqətən, Allah (hər
şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır”. (“əl-Hucurat”, 49/13)

Bioloji, fiziki və irqi fərqliliklər sadəcə insanlara xas deyildir.
Bu cür fərqliliklər bitkilər və heyvanlar aləmində də mövcuddur və
bunlar da Allahın qüdrət əlamətləridir. Quran irqçiliyi qəti şəkildə
tənqid edir:

“Kafirlər öz ürəklərində Cahiliyyət təkəbbürü təəssübünə
qapıldıqları zaman Allah Peyğəmbərinə və möminlərə öz
dərgahından arxayınlıq (qəlb rahatlığı, mənəvi möhkəmlik)
göndərmiş və onlara təqva kəlməsini (lə ilahə illəllah,
Muhəmmədun rəsulullah” sözünü) xas etmişdi”.(“əl-Fətih”,
48/26)

“(Musa) şəhərə əhalisi xəbərsizkən (günorta istirahət vaxtı)
girdi. Orada iki nəfərin vuruşduğunu gördü. Onlardan biri
öz adamlarından (yəhudilərdən), digəri isə düşmənlərindən
(qibtilərdən) idi. (Musanın) adamlarından olan kəs düşməninə
qarşı ondan imdad istədi. Musa onu (əli, yaxud əsası ilə) vurub
öldürdü və dedi: “Bu, Şeytan əməlindəndir. Həqiqətən, o, açıq-

90

aşkar bir düşməndir, (insanı haqq yoldan) azdırandır!”.
(Musa) dedi: “Ey Rəbbim! Şübhəsiz ki, mən (bu qibtini

vurub öldürməklə) özüm-özümə zülm etdim. Buna görə məni
bağışla!” (Allah Musanı) bağışladı. Həqiqətən, O, (bəndələrini)
bağışlayandır, rəhm edəndir!

(Musa) dedi: “Ey Rəbbim! Mənə bəxş etdiyin nemət haqqı
(günahımı bağışlamağına and içirəm ki) mən əsla günahkarlara
arxa olmayacağam!” (“əl-Qəsəs”, 28/15-18)

“Kəhf” surəsinin 30-cu ayəsində də insanların sadəcə
işlədikləri əməllərin qarşılığının veriləcəyi, Allahın irq və s. kimi
xüsusiyyətlərə görə deyil, iman və davranışlara baxacağı, bunlara
görə insanlara mükafat verəcəyi və ya cəzalandıracağı qeyd olunur.

İrqçilik hədislərdə də tənqid olunub. Belə ki, Əbu Zərr əl-
Qifari (r) deyir: “Mənimlə bir adam arasında mübahisə oldu. O
adamın anası əcəm (qeyri-ərəb) idi. Anasına dil uzatdım. O da
məni Rəsulullaha (s) şikayət etdi. Rəsulullah (s) mənə: Filankəsə
dil uzatdınmı?-deyə soruşdu. Bəli-deyə cavab verdim. Rəsulullah
dedi: “Sən cahiliyyə dövründə yaşayırsan”.(Buxari, İman, 22)

Yuxarıda qeyd olunanlarlardan çıxaracağımız nəticə budur
ki, Meril Devisin də dediyi kimi dillərin və rənglərin fərqliliyinin
araşdırılması bizə mövcudluğumuz çərçivəsində Allahın birliyini
dərk etməyi və din, yəni təslimiyyət yolu ilə Allahla olan
münasibətimizi anlamağı öyrədir.

91

İslam qardaşlığı

Qardaş olmaq-sədaqətli dost olmaq, sevinc və kədərə ortaq
olmaq, sevmək, hörmət etmək, güvənmək, mərhəmət etmək,
yardımlaşmaq deməkdir. Bunlar olmadan qardaşlıq iddiasının
bir mənası olmaz. Quranın istədiyi qardaşlıq da, məhz bütün bu
keyfiyyətləri əhatə edən qardaşlıqdır.

İslam dini, cəmiyyətin möhkəm qardaşlıq təməllərinə
əsaslanmasını qarşısına bir məqsəd kimi qoymuşdur. Allah-Təala
Quranda: “Həqiqətən mömünlər qardaşdırlar. Buna görə
də (aralarında bir mübahisə düşsə) iki qardaşınızın arasını
düzəldin” (“əl-Hücurat”, 49/10) buyuraraq inananları sevgi və
qardaşlıq prinsipləri ətrafında birləşməyə dəvət edir. Ayədə keçən
və “qardaşlar” mənasına gələn “ixvə” kəlməsi cəm formasında
olub bütün kişi və qadınlara şamildir. Bütün müsəlmanların
qardaş olduğunu açıq şəkildə bəyan edən Quran, insanları sevgi və
qardaşlıq devizi altında tək bir vücud olmağa çağırır. Bu qardaşlıq
birliyi sayəsində bütün sosial fərqliliklərin qaynaşacağını bildirir.

Həzrət Peyğəmbər də “Sizdən biri özü üçün istədiyi şeyi
qardaşı üçün də istəmədikcə iman etmiş sayılmaz” (İbn Macə,
İman, 26) «Sabah (Qiyamət günü) sizin mənə ən yaxınınız və ən
sevimliniz və (Mənim tərəfimdən) şəfaət olunmağa ən layiqiniz -
(Mənə ən çox salavat göndərəniniz), - ən doğru danışanınız, ən
çox əmanətdar olanınız, - (əhdinə ən çox vəfa edəniniz), - əxlaqı ən
gözəl olanınız, - (ailəsi üçün ən xeyirli olanınız), - (ən təvazökar

92

olanınız, başqalarına əziyyəti keçməyənləriniz) və insanlara
(mehribançılıqda və ünsiyyətdə) daha yaxın olanınızdır» (Əli
bin Həsən ət-Təbərisi. Mişkatül-ənvar fi ğürəril-əxbar. (Nəcəfül-
əşrəf, Məktəbətül-Heydəriyyə, 173) və “Müsəlman müsəlmanın
qardaşıdır. Ona zülm etməz. Onu zəlil etməz. Ona yalan söyləməz.
Onu xor görməz. (Ürəyini göstərdi və üç dəfə belə buyurdu:) Təqva
buradadır. Bir insana pis iş olaraq müsəlman din qardaşına xor
baxması yetər. Müsəlmanın müsəlmana hər şeyi, qanı, malı və
namusu haramdır” (Müslim, Birr 32) hədisi-şərifləri ilə qardaşlığı
bir daha vurğulamışdır.

“Ali-İmran” surəsinin 103-cü ayəsində isə qardaşlıq mövzusu
ilə əlaqəli olaraq belə buyurulur:

“Hamılıqla Allahın ipinə (dininə, Qurana) möhkəm sarılın
və (firqələrə bölünüb bir-birinizdən) ayrılmayın! Allahın sizə
verdiyi nemətini xatırlayın ki, siz birbirinizə düşmən ikən
O sizin qəlblərinizi (İslam) ilə birləşdirdi və Onun neməti
sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz.”

Bu ayədə hiss və duyğularınn qaynağı olan «qəlb”dən bəhs
olunmuş, «sizi birləşdirdi» deyilməyib «qəlblərinizi birləşdirdi»
deyilərək qardaşlığın təməlinin qəlblərdə olduğuna işarə
olunmuşdur.

Quran insanlar arasındakı qardaşlığı Allahın qəlblərimizə
yerləşdirdiyi ülfət və dostluq hissi kimi qələmə verir:

“Və onların ürəklərini (ülfətlə, dostluqla) birləşdirdi.
Əgər sən yer üzündə nə varsa, hamısını xərcləsəydin belə, yenə
də onların ürəklərini birləşdirə bilməzdin. Lakin Allah onları

93

birləşdirdi (Aralarında ülfət yaratdı) (“əl-Ənfal”, 8/63)
Qəlblər arasında ülfət yaradan Allah, insanlar arasındakı

münasibətlərin səmimi sevgiyə əsaslanmasını istəyir. Bu sevgi
sayəsində qardaşlıq daha da möhkəmlənəcək, bir hədisdə də
deyildiyi kimi “bədənin bir üzvünə bir şey olduqda, bədənin digər
üzvləri yuxusuz qalaraq həmin üzvə yardıma tələsəcəklər”.

94

Ailə və İslamdakı yeri

Ailənin bir institut kimi cəmiyyətdə mühüm yeri var. Ailə
əhalini yeniləyən, milli mədəniyyəti nəql edən, uşaqları cəmiyyətə
inteqrasiya edən, iqtisadi, bioloji və psixoloji doyum funksiyalarını
yerinə yetirən qurumdur. Ailənin əsası və funksiyaları ictimai
dəyişikliklərə paralel olaraq dəyişir. Universal və durğun bir ailədən
bəhs etmək qeyri-mümkündür. Vaxt keçdikcə ailənin quruluşunda,
üzvlərinin sayında və vəzifələrində dəyişikliklər olub. Hətta eyni
cəmiyyətdə kənd və şəhərlərdə yaşayan ailələr arasında fərqlər
ortaya çıxıb.

Ailə cəmiyyətin təməlidir. Ona görə də ailənin dəyəri haqqında
mübahisə etmək əbəsdir. Cəmiyyətin adət və ənənələri, dəyərləri
və davranış qaydaları ancaq ailə vasitəsi ilə fərdə keçə bilər.
Toplumda hakim olan doğru, səhv, yaxşı və pis kimi kriteriyalar ailə
süzgəcindən keçərək fərdin idrakına yerləşir. Ailə uşağın cəmiyyətə
qatılmasında ilk və ən mühüm funksiyaları ifa edir. İnsanın ilk və
ən xeyirli məktəbi ailədir. Çünki hər şeyin ilk dəfə öyrənildiyi yer
ailədir. İnsan orqanizmi ilə cəmiyyət arasında bənzərlik olduğunu
söyləyən Le Pley cəmiyyətdə ən kiçik qurumun ailə olduğu
fikrindədir. O qeyd edir ki, ailə sağlamdırsa, cəmiyyət də sağlam
olacaq. Fizik üçün atom, bioloq üçün hüceyrə nə mənaya gəlirsə,
sosioloq üçün də ailə həmin mənaya gəlir.

İslam ailəyə çox əhəmiyyət vermiş, onu bütün sosial
institutlardan üstün tutmuşdur. Ailəyə “güvənc və sevgi

95

qaynağı” kimi baxmışdır. Təhlükəyə düşən insanın bu təhlükənin
zərərlərindən xilas edilməsinin qarantiyasının ailə olduğunu desək
hər halda yanılmarıq. Ailədə qarşılıqlı güvənc hər şeydən əvvəl
ailəni meydana gətirən fərdlərin bir-birlərinə etdikləri hörmət,
bir-birlərinə bəslədikləri sevgi və mərhəmətlə mümkündür.
Ümumiyyətlə, İslamın ailə anlayışına görə ailə, gündəlik həyatın
streslərindən uzaq sevgi, şəfqət, mərhəmət, rifah və xoşbəxtliyin
birlikdə yaşandığı məkandır:

“Sizin üçün onlarla ünsiyyət edəsiniz deyə, öz cinsinizdən
zövcələr xəlq etməsi, aranızda (dostluq) sevgi və mərhəmət
yaratması da Onun qüdrət əlamətlərindəndir”.(“ər-Rum”,
30/21)

İslam dinində qadın və kişidən əvvəl “insan” məfhumundan
bəhs olunur. Quranda “Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və qadından
yaratdıq” (“əl-Hucurat”, 49/13) buyurulur. Kişi və qadın təklikdə
“naqis” varlıqlardır. Onlar təkbaşına yerinə yetirə bilməyəcəkləri
işləri birlikdə yerinə yetirir və beləliklə “insanı” ortaya çıxarırlar.
Ailədə qadınlıq və kişilikdən əvvəl “insanlıq” ön plandadır.
Quranın xitabı insanadır. Peyğəmbərlərin mesajı heç bir fərq
qoymadan bütün insanlaradır.

İslam ailəni “əsabəyə”1 məhkumluqdan xilas edib, ona yeni
kimlik qazandırıb. Cahiliyyə dövründə də mövcud olan təbii
əqrabalıq ilə ictimai əqrabalığı birləşdirib. Hüquqi cəhətdən heç bir
şeyə sahib olmayan qadını ailənin tam hüquqlu üzvü elan edib və
onu hüquqla dəstəkləyib. Beləliklə qadın əvvəllər sahib olmadığı

1  Ata tərəfdən olan qohumlar.

96
miras haqqına qovuşub. Mehir2 qızın valideyninə deyil, birbaşa
özünə verilməyə başlanıb (“ən-Nisə”, 4/4). Verilən bu mehirdən
məqsəd qadının müstəqil iqtisadi gücə sahib olması idi.

Müasir dövrdə ailə üçün ən böyük təhlükələrdən biri uşaqların
ailə həmrəyliyinə xor baxmaları, ana-ataya qarşı ədəb və nəzakət
qaydalarına riayət etməmələridir. Bu hal ailənin əmin-amanlığını
və həmrəyliyini sarsıdar. Halbuki, Allah-Təala belə buyurur:

”Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq
etməyi buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin
yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara:
”Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla
xoş danış! Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının
altına alıb: “Ey Rəbbim! Onlar məni körpəliyimdən (nəvazişlə)
tərbiyə edib bəslədikləri kimi, Sən də onlara rəhm et!”-de”(“əl-
İsra”, 17/23-24).

Xülasə, ailə sükunət və səadət yuvası olmaqla birlikdə,
üzvlərinin qorunduğu və onlara fiziki sığınacaq təmin edən
yuvadır. Ailəni meydana gətirən fərdlər sevgi, hörmət və etimadla
bir-birlərinə bağlanmalıdırlar. Bütün bu sadalananlar ailənin
inkişafının vazkeçilməz ünsürləridir.

2  Evlənərkən qıza verilən nəfəqə.

97

İbadət və ictimai məsuliyyət
(tövhid və ədalət)

Allah qarşısındakı məsuliyyətimiz bəşəriyyət qarşısındakı
məsuliyyətlərimizdən ayrı deyildir. İbadət eyni zamanda özü
ilə ictimai məsuliyyət gətirir. Çünki ibadət, “insanları cəmiyyət
daxilində də, toplumdan ayrılmadan tək-tək fərdlər halında tərbiyə
edən və onları cəmiyyətin mənafeyinə yönəldən, cəmiyyətə xidmət
üçün hazırlayan hərəkət və fəaliyyətlər bütününə deyilir.” İbadətin
insan üzərində psixoloji olduğu qədər, sosial təsiri də vardır.
Belə ki, sosial münasibətləri ibadətlə güclənən insanlar arasında
fərdiyyətçiliyin yerinə kollektiv ruh hakim olur.

Qulun Allah və digər insanlarla olan münasibətləri də bir-
birindən ayrı deyildir. Bunlar dinin bir-birlərini tamamlayan tövhid
və ədalət qanadlarıdır. Əgər bu qanadlardan biri qırılarsa, digəri
öz rolunu itirər. Çox təəssüf ki, bu gün ibadət-ictimai məsuliyyət
əlaqəsini qura bilmirik. Bu əlaqəni qura bilməməyimizin ən
böyük səbəbi isə ibadətin teoriya yönünü əvvəlcədən düzgün
mənimsəməməyimizdir.

Məhz aşağıda bəhs edəcəyimiz “Məun” surəsi də bu məsələyə
diqqət çəkir. Surənin ilk ayələri insanın digər insanlarla, sonrakı
ayələri də insanın Allahla münasibətini ələ alır. Surədə diqqət
çəkilən əsas məsələ Allaha könüldən ibadətlə, yardımlaşma və
həmrəy olmanın bir-birindən ayrı olmadığının vurğulanmasıdır.
Surədə əvvəlcə insanın ictimai məsuliyyətindən bəhs olunur:

98

1. (Ya Peyğəmbər!) Dini (haqq-hesab gününü) yalan hesab
edəni (Əbu Cəhli) gördünmü?

2. O elə adamdır ki, yetimi itələyib qovar (haqqını verməz);
3. Və (xalqı) yoxsulu yedirtməyə rəğbətləndirməz (nə özü
fəqiri yedirdər, nə də özgəsini qoyar).
Daha sonra isə insanlararası münasibətlər mövzusu insan-
Allah münasibətlərinə istiqamətlənir ki, bu da qeyd etdiyimiz
kimi tövhid və ədalətin bir-birləri ilə nə qədər əlaqəli olduqlarını
göstərir.
4.Vay halına o namaz qılanların ki,
5.Onlar öz namazlarından qafildirlər (səhlənkarlıqları
üzündən namazlarını vaxtlı-vaxtında qılmazlar);
6. Onlar (namazlarında) riyakarlıq edər,
7. Və (xalqa) zəkat verməyi qadağan edərlər (yaxud xəsislik
göstərib bir iş üçün qonum-qonşuya lazım olan qab-qacağı
verməkdən imtina edərlər).
Qurana görə ibadətlərdəki niyyət ve ixlas tövhidin ibadətdəki
əksidir. Məqsədindən qopan ibadət öz mahiyyətini itirir. İbadətin
hikməti və qayəsi unudulmamalıdr. Yəni namaz qılarkən onun
haqqı tam verilməlidir. Namazdakı hərəkətləri yerinə yetirməklə,
namazın dualarını oxumaqla yanaşı, qəlblər namazın həqiqətini
idark etməlidir. Çünki insandan istənilən şey namazı iqamə
etməkdir, onu əda etmək yox. Namazı iqamə etmək isə onun
həqiqətini yaşamaq və onu sadəcəAllah üçün qılmaqla mümkündür.
Buradan da belə başa düşürük ki, qəflətlə namaz qılanlara
namazın heç bir təsiri olmur və belə bir ibadət ictimai məsuliyyətə

99

sövq etmir. Məun surəsi, dinin bir bütün olduğunu və onun bütün
təlimlərinin yerinə yetirilməsinin vacibliyini bildirir. Əgər dinin
bütünlüyü pozular və din sadəcə bəzi şəkilçi ibadətlər və adətlər
səviyyəsinə gətirilərsə, onda din insan həyatındakı rolunu və
dəyərini əhəmyyətli dərəcədə itirər.

100

İnfaq-Allah yolunda xərcləmək

Xəsisliyi və israfçılığı qadağan edən və hər zaman orta
yolu tutmağı əmr edən İslam dini “ictimai” bir din olduğu üçün
cəmiyyəti təşkil edən fərdlərin bir-birlərinə yardım etməsinə çox
əhəmiyyət verir. Ona görə də İslam “Allah yolunda xərcləmək”
mənasına gələn “infaq”ı ən fəzilətli ibadətlərdən biri kimi qəbul
etmişdir. “İsra” surəsinin 29-cu ayəsi olan “Nə əldən çox bərk ol,
nə də əlini tamamilə açıb israfçılıq et! Yoxsa həm qınanarsan,
həm də peşman olarsan” ayəsində xəsisliklə yanaşı israfçılıq da
pislənib. “Furqan” surəsinin 67-ci ayəsində isə “Onlar (mallarını)
xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edər, bu ikisinin arasında
orta yol tutarlar” buyurularaq infaqın xəsisliklə israf arasındakı
“orta yol” olduğu bildirilib.

“Xərcləmək, sərf etmək, azalmaq, yox olmaq” kimi mənalara
gələn infaq, termin kimi “möhtac olan insanların ehtiyaclarını
qarşılamaq” deməkdir. Bir fərdin ailə üzvlərinə, əqrəbalarına
və yoxsullara heç bir maddi qarşılıq gözləmədən maddi yardım
etməsi infaq sayıldığı kimi, onları işlə təmin etməyə yardım etməsi
də infaq sayılır.

Bu gün bəşəriyyət böyük uçurumla qarşı-qarşıyadır. Tarixə
nəzər salsaq görərik ki, insanlar arasında heç bir vaxt bu qədər
böyük uçurum olmamışdır. Bir tərəfdə milyonlarla insan aclıqla
savaşarkən, digər tərəfdə isə “toxluqla” savaşırlar. İslam dininə
görə bir şəxsin sahib olduğu mal-dövlət onun deyil, Allahındır.