İslam-mənəvi dünyadan sosial həyata

151

İslam fundamentalistlərinin əsas düşüncəsi Allahın mütləq
hakimiyyətinə bağlılıq və bütün müasir dövlət quruluşlarının
bu prinsipin və eyni zamanda şəriətin tətbiqinə maneçilik
törətdiyi istiqamətindədir. Başqa sözlə desək, “Qərbə qarşı
olmaq” və “Əsri-səadətə dönüş” İslam fundamentalizminin əsas
lokomotividir. Müsəlman mütəfəkkiri Seyyid Hüseyin Nəsr İslam
fundamentalizmi məfhumunun çox qarışıq məfhum olduğunu,
onun əhatə dairəsinin islami dirçəliş hərəkatlarından başlayaraq
XIX əsr Avropa ideologiyasının fikirlərindən də təsirlənən digər
hərəkatları da ehtiva etdiyini söyləyir. Buradan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, İslam fundamentalizmi Əfqani, Abduh, Rəşid Rza
kimi mütəfəkkirlərin başlatdığı hərəkatlardan bu günkü sələfiliyə,
hətta neo-sələfiliyə qədər bir çox islami hərəkatı əhatə edir.
Seyyid Hüseyin Nəsr də əslində bir-birinə tamamilə zidd olan iki
cür İslami fundamentalizm mövcud olduğunu qeyd edir: 1. Ağlı
və mənəviyyatı ön plana çıxaran və bu işdə həm İslamı, həm də
müasir mədəniyyətin ruhuna sarılan fundamentalizm. 2) Siyasi
olan, dindar atalara dönüş pərdəsi altında keçmiş həyat tərzinə geri
qayıtmağa səsləyən və ağılı bir kənara atan fundamentalizm.

İslam fundamentalizminin modernləşmənin ziddi olaraq
meydana gəldiyi iddia edilsə də, əslində o, ənənə (tradition) ilə
modernləşmə arasındakı ziddiyyətlərdən ortaya çıxmışdır və buna
görə də hər iki görüşü də əhatə edir. Onu ənənə ilə qarışdırmaq
olmaz. İslam ənənəsi ilə islam fundamentalizmi arasında oxşar
cəhətlər olsa da onlar bir-birindən fərqli şeylərdir. Yəni islam
fundamentalizmi islami ənənənin yenidən yorumlanmış formasıdır.

152

Radikallaşma: hal yoxsa proses?

Radikalizm hərfi mənada istənilən islahat fəaliyyətində
güzəştsiz şəkildə sonadək getmək, köklü dəyişikliklərə və tam
nəticələrə nail olmaq deməkdir. Radikal sözünün bir mənası
da hər hansı bir ideyanın ifrat yönünü dəstəkləmək və ya onun
həyata keçirilməsində rola malik olmaqdır. Bu mənada radikal
ekstremistin sinonimi, mötədilin (moderate) antonimidir.

Ümumiyyətlə, radikalizm sözü dar və geniş olmaqla 2 mənada
işlənir. Dar mənada radikalizm, hədəfə çatmaq üçün şiddət və ya
gücdən istifadəyə razı olmaq və ya bunlardan istifadə etməkdir.
Geniş mənada radikalizm isə cəmiyyətdə köklü dəyişikliklər –
demokratiyaya uyğun olsun-olmasın, güc tətbiq edilərək və ya güc
tətbiq olunmadan həyata keçirilsin-tələb etməkdir. Radikallaşma
müəyyən siyasi və ya ideoloji düşüncə çərçivəsində ola biləcəyi
kimi, dini, irqi, mədəni və ya iqtisadi mənfəət çərçivəsində də ola
bilər.

Dini radikalizmə gəldikdə isə, o, özündən olmayan dini
qruplara qarşı barışmaz mövqedə dayanan, başqalarına qarşı fiziki
və ya mənəvi güc tətbiq edən və ya radikalizmin ən şiddətli növünü
təşkil edən terrorist qrupların fəaliyyətlərinə şamil edilir.

Radikallaşma “yuxarıdan aşağıya (top down) və ya “aşağıdan
yuxarı(bottom-up)” olur.Yuxarıdanaşağıyaradikallaşmabirradikal
qrupun təşkilatlı şəkildə “yeni üzvlər cəlb etmə kampaniya”sıdır.
Aşağıdan yuxarıya radikallaşma isə fərdlərin və ya kiçik qrupların

153

müstəqil olaraq radikal hisslər və əqidələrə sahib olması və bundan
sonra radikal qruplarla əlaqəyə keçmələridir. Son illər ədəbiyyatda
“self started” və ya “self controlled radicalization” terminləri də
işlənir ki, burada şəxsin öz arzusuna və müəyyən qrupa daxil olub
olmamaqda öz seçiminə vurğu vardır.

Radikallaşma bir gündə baş vermir. Əvvvəllər terrorizm
sahəsindəki araşdırmalar əsasən fərdi cəhətlər üzərində dururdu,
terrorizmi fərdi və psixi anormallıqla əlaqələndirirdi. Bu cür
yanaşma tərzi artıq dəbdən düşüb. Günümüzdə terrorizmi bir “hal”,
“durum” kimi yox, dinamik bir “proses” kimi nəzərdən keçirirlər.

Bu gün radikallaşma mövzsunda aparılan tədqiqatlarda
şiddətə, terrora yuvarlanmış insanların nə düşündükləri, nə üçün
bu cür düşünməyə başladıqları və hansı səbəblərdən düşüncə
mərhələsindən əməli fəaliyyətə, nəzəriyyədən praktikaya
keçdikləri araşdırılır. Bu araşdırmaların çoxluğu “bütün radikal
əqidələrin terrorizmin başlanğıcı” olduğu mənasına gəlməməlidir.
Ümumiyyətlə, radikalizm çox zaman terrorizmlə səhv salınır.
Əslində radikal düşüncələrə sahib bir çox insan heç də terror
hadisələrində iştirak etmir və ya terroristlərin əksəriyyəti heç də
çox dərin ideologiyaya sahib olmurlar. Onlar, hər hansı bir ənənəvi
düşüncədə radikallığa meyilli deyillər. Onda belə bir nəticəyə gələ
bilərik ki, radikallaşma insanı terrorizmə aparma ehtimalı olan
yollardan biridir. Ancaq bu ona aparan tək yol deyildir.

Radikalizmlə terrorun və ya hər hansı bir şiddətin eyni
olmadığını göstərən başqa bir dəlil PEW və Gallup kimi anketlər
keçirən mərkəzlərin keçirdiyi sorğuların nəticəsidir. Belə ki,

154

onların keçirdikləri sorğu nəticəsində aydın olmuşdur ki, İslam
aləminin təqribən 7%-nin – təqribən 100 milyon müsəlmanın
cihada rəğbəti vardır. Lakin bunların yalnız bir neçə min nəfəri
terror hadisələrində iştirak edib.

Yuxarıdakı bütün bu fikirləri təhlil etdikdə belə bir nəticə
ortaya çıxır: radikallaşma insanların ifrat siyasi, sosial və ya dini
fikirlər və əməlləri mənimsəməyə başladığı fərdi, ictimai və ya
kütləvi prosesin adıdır.

155

Radikallaşma modelləri

Araşdırmalar nəticəsində belə qənaət hasil olub ki, radikalizm
fərdi və xarici amillər arasındakı qarşılıqlı təsirlənmə prosesinin
davam etməsidir. Ekspertlər radikalizm prosesinin bir neçə
modelindən bəhs edirlər. Mərhələlərə, hadisələrə əsaslanan bu
modellər müxtəlif insanların ifrat ideologiyalara, radikalizmə
yönəlmələrinin səbəblərini anlamağa yardım edir.

Bu modellərin ən tanınmışlarından biri cihad-sələfi
radikalizmidir. Radikalizmin bu modeli dörd mərhələdən ibarətdir:
1) Pre-radicalization-Radikallaşma ərəfəsi. 2) Self-identification-
Oxşatma. Yəni artıq fərdlər sələfi ideologiyasını araşdırmağa
başlayırlar və bu ideologiya tərəfdarlarını özlərinə yaxın bilirlər.
3)İndoctrination–Mənimsəmə. Bu mərhələdə artıq radikallaşan
şəxs öz inancını gücləndirir. 4) Jihadization-Cihada hazır olmaq.
Son mərhələdir. Burada artıq şəxslər cihad yolunda öz borclarını
yerinə yetirməyə hazırdırlar.

Prext də buna bənzər bir model irəli sürür: 1) Pre-radicalization.
2) Conversion-Dəyişmə, əqidəsini dəyişmə və radikal dini kimliyə
bürünmə. 3) Mənimsəmə və qrupla əlaqələrin artması. 4) Terrorda
iştirak.

Radikallaşmanın başqa bir modeli isə Borumun irəli sürdüyü
modeldir. Borum bu modelə “psixoloji səyahət” adı verir. Hansı
ki, bu səyahət fərdlərin şiddəti, terroru haqlı çıxaran ideologiyaları
qəbul etmələri ilə başlayır. Bu proses də dörd mərhələdə baş verir:

156

Birinci mərhələdə fərdlər məmnun qalmadıqları bir vəziyyətlə
üzləşirlər. Daha sonra fərdlər düşdükləri bu vəziyyəti özlərinə daha
münasib gördüyü insanlar və qruplarla birlikdə hərəkət edəcəkləri
təqdirdə yarana biləcək şəraitlə müqayisə edirlər və özlərinin o
andakı şərait və ya halını ədalətsiz sayırlar. Həm də artıq digər
insanlar da onları aşağılamağa başlayırlar. Bundan sonra artıq
üçüncü mərhələ başlayır. Bu insanlar düşdükləri hala görə
digərlərini cavabdeh görür və onlara qəzəblənirlər. Bu aşağılanan,
ayıblanan insanların mənfi stereotipləri artıq formalaşır və bu
bütün qrup üzvlərinə sirayət edir. Qarşı tərəf “şeytan”laşdığı üçün
şiddətdən istifadə legitimləşir.

Radikallaşma prosesinin digər bir modeli isə Viktroviçə
məxsusdur. O da bu prosesi dörd mərhələyə bölür: 1) Cognitive
opening- Zehni hazırlıq. 2) Dini arayış. 3) Formalaşma, çərçivəyə
salınma. 4) İctimailəşmə. Zehni baxımdan hazır hala gəlmə əsasən
(işini itirmə, diskriminasiya və s. kimi) böhranlarla üzləşmə
nəticəsində baş verir. Bu vəziyyət fərdi radikal dini qruplara
qoşulmağa sövq edir. İkinci mərhələdə din arayışı fərdi hər hansı
bir əqidəyə istiqamətləndirir. Bu arayış fərdin dünyagörüşünün
ekstremist qrupların dünyagörüşünə meyillənməsinə gətirib çıxarır.
Onların dünyagörüşü ilə tanış olan şəxs artıq üçüncü mərhələyə
(framing) keçmiş sayılır. Bu mərhələdə qarşı tərəfin dünya görüşü
ona daha yaxın gəlir. Son mərhələdə isə ictimailəşir, həmin qrupa
qoşulur və onların ideologiyasına bağlanır.

157

Radikallaşmanın əsas səbəbləri

Borum radikallaşmanın səbəblərini üç nəzəriyyə ilə izah edir:
1) Sosial hərəkətlilik (mobilizasiya)
2) Sosial psixologiya
3) Dəyişmə (əqidə, din)

Sosial mobilizasiya nəzəriyyəsi radikalizmi ictimai, mədəni,
siyasi və iqtisadi sferadakı sosial hərəkətliliklərlə izah edir.
Cəmiyyətdə ictimai hərəkətliliyin, yəni bir ictimai statusdan
digərinə keçid nisbətinin yüksək olması, insanlarda yuxarı
statusları əldə etmək üçün bərabər imkanlara sahib olduqları
qənaətini yaradır. Bu qənaətin hakim olmadığı cəmiyyətlərdə isə
ümidsizlik, inamsızlıq, nifrət ortaya çıxır.

Sosial psixologiya nəzəriyyəsi əsasən insanlar arasındakı
münasibətlərlə, təsirlənmələrlə, konfliktlərlə, sövdələşmələrlə
bağlıdır. Sosial psixologiya fərdlərin digər fərd və ya qruplarla
münasibətlərinin onların düşüncə, hiss və davranışlarına necə təsir
etdiyini anlamaq təşəbbüsüdür. Yəni ictimai şərtlərin insanlara
təsirlərini araşdırır. Bu nəzəriyyə qruplar arası konflikt və
dinamikaya dərindən nəzər salmağa yardım edir. Onun sayəsində
qrup daxilindəki ifrat halları görmək mümkün olur. Qrup qərarları
fərdin qərarlarını üstələyir və onun davranışlarını formalaşdırır.
İnsanlar belə qruplara ona görə can atırlar ki, onlar üçün bu
qruplarda stimul və mükafat vardır. Həm də fərdlər belə qruplara

158

qoşulmaqla öz fəaliyyətlərindəki cavabdehlikdən də qaçırlar.
Dəyişmə (conversion) nəzəriyyəsi isə əqidə və ideologiyaların

transformasiyasında kollektiv hərəkətdən daha çox fərdi proses
üzərində durur. Luis Rembo bu nəzəriyyənin 7 mərhələdən ibarət
olduğunu deyir:

1) Kontekst-dəyişmə prosesini tənzimləyən mədəni, tarixi,
siyasi, ictimai faktorları əhatə edir. Hansı ki, bu faktorlar bu prosesi
ya sürətləndirir, ya da ləngidir.

2) Krizis-fərdi və ya ictimai böhranın səbəb olduğu durum.
3) Axtarma (Quest) - böhranla birgə sürətlənən, böhranlı
vəziyyəti (halı) düzəltmək üçün həll yolu axtarma prosesidir.
4) Rastlaşma (Encounter) - arayış içində olan insanla onun
mənəvi seçimi və ya bu seçimi təklif edən arasındakı ilk münasibət.
5) Qarşılıqlı əlaqə (İnteraction) - arayışda olanla ona təklif
edən arasındakı mübadilə.
6) Öhdəlik (Commitment) - İki mühüm elementi əhatə
edir. Birincisi dinə sədaqəti göstərən qərarlar, ikincisi isə fərdin
statusunu möhkəmlədən və hərəkatın bir parçasına çevirən üzvlük.
7) Nəticələr (Consequences) - Bunlar fəaliyyətlərin effektləri,
əqidə yolundakı qərar və öhdəliklərdir.
Ümumiyyətlə, radikalizmi, xüsusilə də dini radikalizmi doğuran
başqa bir çox səbəblər mövcuddur ki, onlar qloballaşma (xüsusilə
də iqtisadi qloballaşma), ənənəvi cəmiyyətlərin zəifləməsi, təhsilin
aşağı səviyyədə olması, kollektiv əməkdaşlığın yetərsizliyi, sosial-
iqtisadi məhrumiyyətlər, ictimai qınaq, müstəmləkə siyasəti kimi
sosial amillərdir.

159

“Şəbəkə nəzəriyyəsi” adlandırılan nəzəriyyəyə görə isə
radikallaşmanın əsas səbəblərindən biri də sosial şəbəkələrdir:
facebook, twitter və s. Fərqlənmə, seçilmə, hörmət olunma arzusu,
sosial status qazanmaq kimi meyillər və arzular da radikalizmi
meydana gətirən səbəblər hesab olunur.

160

Dinlərarası dostluğun Qurandakı əsasları

Müxtəlif dinlərin birgə yaşayışını təmin edən əsas amillərin
başında onların qaynaqlarının eyni kökdən olması gəlir. R. Qarodi
İbn Ərəbinin: “Hər peyğəmbər bizə Allahın iradəsindən bir şey
öyrətdi” sözündən yola çıxaraq onu mədəniyyətlər dialoqunun
atası hesab edir. Ancaq bunu İbn Ərəbiylə məhdudlaşdırmaq doğru
deyildir. Çünki Quranın ilk dəvəti məhz belə bir dialoq idi.

İlahi dinlərdə dəyişməyən ortaq prinsiplər ilk əvvəl tövhid,
ondan sonra isə əxlaq prinsipləri olub, bunlar ümumbəşəri dəyərlər
hesab edilir. Bu prinsiplər bütün peyğəmbərlər tərəfindən qorunan
dəyərlərdir.

“Bəqərə” surəsinin 213-cü ayəsi dinlərin vahid ilahi qaynaqlı
olduğunu göstərən ən əsas Quran ayəsidir:

“İnsanlar bir ümmət idi. Allah onlara müjdə verən və
xəbərdarlıq edən peyğəmbərlər göndərdi, onlarla birlikdə haqqı
[doğrunu] göstərən kitab endirdi ki, ixtilaf halında olduqları
məsələlərdə insanlar arasında hakim olsun [ixtilafları ayırd
etsin]. İxtilafa düşənlər kitab verilənlərdən başqası deyildi;
o açıq-aydın dəlillər gəldiyi halda, bir-birinin haqlarına göz
dikirdilər. Sonra Allah onların ixtilafa düşdükləri həqiqətə
onun izni ilə iman gətirənlərə haqqı [doğrunu] göstərdi. Allah
istəyəni doğru yola istiqamətləndirər”

İslam insanların müxtəlif əqidələrə sahib olmalarını tolerantlıqla
qarşılamış, hətta bunu təbii zərurət kimi qəbul etmişdir:

“Əgər Rəbbin, istəsəydi bütün insanları (eyni dində olan)

161

tək ümmət edərdi. Onlar hələ də ixtilafdadırlar” (“Hud”,
11/118).

Bu ayə ilə Yunus surəsindəki “İnsanlar (əvvəlcə) ancaq
tək bir ümmət idilər. Sonra (aralarına ixtilaf düşdüyü üçün)
ayrıldılar” (“Yunus”, 10/19) ayəsi ilk baxışda bir-birlərinə zidd
görünür. Əslində isə burada hər hansı bir ziddiyyət yoxdur. Belə
ki, Yunus surəsində insanların eyni təbiətdə yaradıldığı bildirilib.
İxtilaf və fərqliliklər bu təbiət məsələsi ilə bağlı deyil. Hud surəsinin
118-ci ayəsində isə həmin fərqlilik və ixtilafların səbəbindən bəhs
olunub. Burada Qurani-Kərim bir daha işarə edir ki, insanların
bir-birlərindən fərqli görüşlərə sahib olmaları, fərqli düşüncələrin
ardınca getmələri təsadüf deyil, əksinə Allahın elm və iradəsinin bir
nəticəsi olan insan varlığının əsas cəhətlərindən birinin təzahürüdür.

Qurani-Kərim bir tərəfdən müsəlmanları bir Allaha qulluq
ətrafında birləşməyə çağırarkən, digər tərəfdən başqa din
mənsublarını da bu birliyə dəvət edir:

“(Ya Rəsulum!) De: “Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda
(mənası) eyni olan bir kəlməyə tərəf gəlin-“Allahdan başqasına
ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-
birimizi (özümüzə) Rəbb qəbul etməyək!” (“Ali-İmran”, 3/64).

Bunun üçün isə digər dinlərə qarşı tolerant olmaq və onlara
hörmət bəsləmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl bilinməlidir ki,
dində məcburiyyət yoxdur (“əl-Bəqərə”, 2/256). Tolerant olmaq
“başqasının haqsızlıqlarına dözmək” deyil, “başqasını qəbul
etməkdir”. Qəbul etmədə isə iki fərqli inanc sistemi arasında az da
olsa uzlaşma vardır.

Dində məcburiyyəti qadağan edən ayə, həm teoloji, həm də

162

psixoloji cəhətdən insanları məcbur etməyi qadağan edir. Çünkü
məcburiyyət nifrət yaradır. Etiqad və iman qəlblə bağlı məsələlərdir.
Qəlb isə məcburiyyəti qəbul etmir. Çünki məcburiyyətin təsiri
sadəcə zahiri əməllər, bədən hərəkətləri üzərində ola bilər. İnanca
gəldikdə, burada ancaq etiqad və idrak kimi səbəblərə yer var.
Cəhalətdən elmin doğması qeyri-mümkündür. Elmi olmayan
teoriyalardan elmi təsdiqə varmaq olmaz.

İslam ona müxalif əqidələrə mənsub olan insanlara tolerant
münasibət göstərir. Heç vaxt onları İslamı qəbul etməyə məcbur
etmir. Onların dinləri təhqir oluna bilməz. Canları və malları
mühafizə olunur. Qurani-Kərim qarşı tərəfə suallar yönəldərək
onun sahip olduğu görüşlərin qaynağını və dəlillərini birbaşa “qarşı
tərəfin” dilindən dinləmiş və bu şəkildə ona hörmət etdiyini ortaya
qoymuşdur. O, qarşı tərəfin yanlışlarını onun özünün düşünməsini
və zehnindəki fikirləri məhz onun özünün etiraf etməsini istəmişdir.

Fərqli inanclara sahib insanların birlikdə yaşamalarını Quran
aşağıdakı ayə ilə əsaslandırmışdır:

“Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar
da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən
Allahı düşməncəsinə söylərlər” (“əl-Ənam”, 6/108).

Bu ayə, din və vicdan hürriyyətinin ifadəsidir. Yəni bir
toplumda çox fərqli inanclara mənsub insanlar ola bilər və belə bir
toplumda yaşayan insanlar, özlərinin inandıqlarına inanmayanlarla
heç bir problem olmadan yaşamalıdırlar.

Tarixdə bir çox mədəniyyət və din mənsubları fərqli
mədəniyyət və dinə mənsub dövlətlərin hakimiyyəti altında
yaşayıblar. Ümumiyyətlə, fərqli din və mədəniyyətlərin daşıyıcısı

163

olan cəmiyyətləri öz hökmranlığına altına alan dövlətlərin digər
millətləri və xalqları özlərinin din və mədəniyyətlərinə tabe etməyə
çalışdıqları, onların inanc və dəyərlərini zorla dəyişdirməyə cəhd
göstərdikləri danılmaz bir həqiqətdir. Hətta bəzi dinlərin digər
dinlərə qarşı heç bir tolerantlıq göstərmədiyi və onlara sadəcə zülm
pəncərəsindən baxdığı da tarixin danılmaz faktlarındandır.

İslam dini ortaya çıxdığı gündən tarixdə baş vermiş bu cür
tolerantsızlıqlara qarşı çıxdı. Əvvəlcə digər din və mədəniyyətlərə
mənsub insanlar İslam hakimiyyəti altına girdikləri vaxt
müsəlmanların onlarla münasibətlərdə hansı metodlardan istifadə
edəcəkləri prinsiplər şəklində ortaya qoyuldu. Quranı-Kərim
tərəfindən ortaya qoyulan bu yeni metodlar, qeyri-müsəlmanlara
zimmi statusu verərək ödəyəcəkləri cüzi vergi qarşılığında onların
hüquqlarının qorunmasını təmin etdi. Belə ki, Həzrət Peyğəmbər
Mədinəyə hicrət etdikdə oranın əhalisinin yarısını yəhudilər təşkil
edirdi. Onun burada gördüyü ilk işlərdən biri, birlikdə yaşamağın
mümkünlüyünü göstərən Mədinə Konstitusiyasını tərtib edərək
həyata keçirmək oldu. Bu Konstitusiyanın 2-ci və 25-ci maddələrində
yəhudilərlə müsəlmanlar, vətəndaşlıq və siyasi birlik baxımdan bir
toplum (ümmət) qəbul edildi, hər iki cəmiyyətin dinlərinin təminat
altına alındığı bildirildi. Bu Konstitusiya qan, din, irq və ya sinif
ayrılıqlarına əsaslanmayan, yeni bir ictimai kimliklə ortaya çıxan
bir cəmiyyətin elanı idi.

Mədinə Konstitusiyasının formalaşdırdığı cəmiyyətin əsas
cəhətləri bunlar idi: fərqliliklərin qarşılıqlı anlaşmasına söykənən,
ədalət və haqq meyarlarına bağlı, hüquqa və bərabərliyə əsaslanan,
sosial, plüralist və unitar bir siyasi mərkəzdə toplanan, qarşılıqlı

164

mənfəətlərə riayət edən cəmiyyət.
Bekir Karlığa İslamın digər din və düşüncələrə qarşı baxışını belə

açıqlayır: “İslam bütün mədəniyyətlərə əzəli hikmət çərçivəsində
yanaşır. Hikmət qavramı İslam düşüncəsində əsas qavramlardan
biridir. Belə ki, Qurani-Kərim və müsəlmanlar hikməti nübüvvətlə
birlikdə əsas qaynaq kimi qəbul edir və qiymətləndirirlər. Hikmət
Rəsulullahın (s) ifadəsiylə desək möminin itən malıdır. Onu
harda taparsa götürər. Quranın ifadəsiylə isə “Kimə hikmət bəxş
edilmişsə, ona çoxlu xeyir (əbədi səadət) verilmişdir” (“əl-
Bəqərə”, 2/269). Quran yeddi ayəsində müsəlmanları hikməti
öyrənməyə və mənimsəməyə çağırır. Müsəlmanlar tarixdə
məhz hikmət prinsipinə sadiq qalaraq, özlərindən əvvəlki bütün
mədəniyyətlərə sahib çıxmışlar.”

Quran qiyamət günündə Allahın, fərqli din və inanclar arasında
ayrım edərək hansının doğru və hansının səhv yolda olduğu
hökmünü verəcəyini bəyan etmişdir:

“Həqiqətən, Allah iman gətirənlər (müsəlmanlar),
yəhudilər, sabiilər (ulduzpərəstlər), xristianlar, atəşpərəstlər və
müşriklər arasında qiyamət günü (haqq ilə batili ayırd edərək)
hökmünü verəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə şahiddir!
(Onların nə etdiklərini və nəyə layiq olduqlarını çox gözəl
bilir!)”(“əl-Həcc”, 22/17)

Bu ayə bütün inanc sistemlərini əhatə edərək bizəAllah-Təalanın
dünyada sadəcə müsəlman və əhli-kitabı deyil, eyni zamanda digər
qeyri-səmavi din mənsublarını, inanan ya da inanmayan hər kəsi
eyni şərtlərlə qiymətləndirdiyini və onların hamısına eyni imkanları
verdiyini göstərir.

165

Qurani-Kərim, digər ilahi kitablar və
peyğəmbərlər kontekstində dinlərin

mənşəcə eyniliyi

İslamın iman əsaslarından biri də ilahi kitablara iman
etməkdir. İlahi kitablara iman etmək deyildikdə “Uca Allahın
peyğəmbərlərinə iman, ibadət, əxlaq və dünya həyatı ilə bağlı
hökmlərini əhatə edən mətnlər vəhy etdiyinə qəti şəkildə iman
etmək” nəzərdə tutulur. Allah-Təala öz əmr və qadağalarını
insanlara peyğəmbərlər vasitəsilə kitablar şəklində göndərmişdir
ki, bu kitabların bir hissəsinə “sühuf”, bir hissəsinə də “kitab”
deyilir. İlahi kitablar Alahın kəlam sifətinin təzahürüdür. Bu
kitablar Allahın insana verdiyi dəyəri göstərir. Belə ki, Allah-Təala
yaratdığı insanı özbaşına buraxmamış, insanın möhtac olduğu
şeyləri ona açıqlamışdır.

Kitab sözü “yazı yazmaq, dəqiqləşdirmək, bağlamaq” və
s. mənalara gələn “kə-tə-bə” felinin məsdəri olub, “yazı, yazılı
mətn, üzərində yazıların olduğu səhifə, qədər və hökm” deməkdir.
Qurani-Kərimdə “kitab” kəlməsi, “yazılı mətn” (“ən-Nisa”,
4/153; “əl-Ənam”, 6/7), “məktub” (“ən-Nəml”, 27/29), “hökm”
(“əl-Bəqərə”, 2/235; “ən-Nisa”, 4/26), “qədər” (“əl-Ənam”,
6/59), “fərz” (“ən-Nisa”, 4/103), “əməl dəftəri” (“əl-Mutaffifin”,
83/7-9, 18-20) kimi mənalara gəlir. Bunlarla yanaşı Allahın qulları
arasından seçdiyi elçilərinə verdiyi ilahi vəhylər də kitab adlanır.

166

Quranda həm keçmiş peyğəmbərlərə vəhy edilən mətnlər,
həm də Quranın bir hissəsi və hamısı üçün kitab ifadəsi işlədilir.
Bir insanın müsəlman sayılması üçün ilk peyğəmbərdən son
peyğəmbərbərə qədər bütün peyğəmbərlərə vəhy olunan kitablara,
başqa cür desək, tarix boyunca göndərilən ilahi kitabların təhrif
olunmamış şəkillərinə iman etməsi lazımdır. İlahi kitablara inanmaq
əqli cəhətdən də zəruridir. Belə ki, hidayət yolunu göstərmək üçün
göndərilən peyğəmbərlər vəfat etdikdən sonra insanların müraciət
edəcəkləri ilahi qaynaqların olması da labüd idi.

A. Qurani-Kərimdə adları keçən ilahi kitablar
Quran kitablara iman etməyin zəruriliyini vurğulayaraq belə
buyurur:

“Lakin onların elmdə qüvvətli (möhkəm) olanları və
möminləri sənə nazil edilənə və səndən əvvəl nazil edilənə və
səndən əvvəl nazil olanlara inanır, namaz qılır, zəkat verir,
Allaha və axirət gününə iman gətirirlər. Biz, əlbəttə, onlara
böyük mükafat verəcəyik!” (“ən-Nisa”, 4/162).

Müfəssirlər bu ayəni belə şərh edirlər: “Sənə endirilən Qurana,
əvvəlki peyğəmbərlərə nazil olan Tövrat, İncil və Zəbura da iman
edərlər”. Quran ilahi kitablardan bəhs edərkən Sühufi-İbrahim,
Sühufi-Musa, Tövrat, Zəbur və İncilin adlarını çəkir. Ancaq Quran,
eyni zamanda adlarını vermədən vəhy olunan başqa kitablardan da
bəhs edir.

Həzrət İbrahimə verilən sühuf haqqında belə deyilir:
“Yoxsa ona Musanın səhifələrindən olanlar xəbər
verilmədi?! Və (əhdə) çox vəfalı olan (Allahın qarşısındakı

167

borcunu layiqincə ödəyən) İbrahimin (sühüfündəkilər
bildirilmədi?!) (Tövratda və İbrahimin səhifələrində deyilənlər
bunlardır: ) «Heç bir günahkar başqasının günahına
yüklənməz! İnsana ancaq öz zəhməti (səyi, çalışması, əməli)
qalar! Şübhəsiz ki, (qiyamət günü) onun zəhməti (səyi, əməli)
görünəcəkdir! Sonra da ona (zəhmətinin, əməlinin) tam
əvəzi veriləcəkdir!» Həqiqətən, axır dönüş sənin Rəbbinədir!
Güldürən də, ağladan da Odur! Öldürən də, dirildən də Odur!”
(“ən-Nəcm”, 53/36-44)

Başqa bir ayədə də:
“(Günahlardan) təmizlənən kimsə isə nicat tapacaqdır.
O kimsə ki, Rəbbinin adını zikr edib namaz qılar! Lakin siz
(ey insanlar!) dünyanı üstün tutursunuz! Halbuki axirət daha
xeyirli və daha baqidir. Həqiqətən, bu deyilənlər (Qurandan)
əvvəlki kitablarda mövcuddur -İbrahimin və Musanın
kitablarında!” (“əl-Əla”, 87/14-19) buyurulur.
Dinin kökü çox qədim dövrlərə qədər gedib çıxır. Başlanğıcı
ilə bu günü bir-birinə bağlıdır. Prinsipləri və qanunları dəyişməzdir.
Bütün məkan və zaman uzaqlıqlarına, bir çox peyğəmbərlərin
mövcudluğuna baxmayaraq, dinin müxtəlif dövrlərdəki təzahürləri
arasında uyğunluq vardır və peyğəmbərlər də bir-birlərini
təsdiqləmişlər. Dinin verdiyi mesaj Həzrət Musaya verilən
müqəddəs səhifələrdə necə idisə, Həzrət Musadan çox-çox əvvəl
olan Həzrət İbrahimə verilən səhifələrdə də eyni idi.
Quranda Həzrət Davuda da Zəburun verildiyi xəbər verilir:
“(Ya Rəsulum!) Biz Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə

168

vəhy göndərdiyimiz kimi, sənə də vəhy göndərdik. Biz
İbrahimə, İsmailə, İshaqa, Yəquba və onun övladlarına, İsaya,
Əyyuba, Yunisa, Haruna və Süleymana da vəhy göndərdik. Biz
Davuda da Zəburu verdik” (“ən-Nisa”, 4/163).

“(Ya Rəsulum!) Rəbbin göylərdə və yerdə olanları (Özünün
bütün yaratdıqlarını) çox gözəl tanıyır. Biz peyğəmbərlərin
bəzisini digərlərindən üstün etdik və Davuda Zəbur verdik”
(“əl-İsra”, 17/55).

“Ənbiya” surəsinin 105-ci ayəsində də: “Biz kitabdan
(Tövratdan, yaxud lövhi-məhfuzdan) sonra Zəburda da (cənnət
torpağına, yer üzünə və ya müqəddəs) torpağa yalnız Mənim
saleh bəndələrimin daxil olacağını yazmışdıq” buyurularaq bu
kitabın içindəkilər haqqında qısa məlumat verilib.

Tövrat haqqında isə belə deyilir: “Şübhəsiz ki, Tövratı da
Biz nazil etdik. Onda haqq yol və nur vardır. (Allaha) təslim
olan peyğəmbərlər yəhudilər arasında onunla, din alimləri və
fəqihlər isə kitabdan qorunub saxlanılanlarla (Tövratdan ələ
gəlib çatan ayələrlə) hökm edərdilər. Onlar (peyğəmbərlər,
din alimləri və fəqihlər) ona (Tövratın ilahi bir kitab olmasını)
şahiddirlər...” (“əl-Maidə”, 5/44)

Quran həmçinin: “Onların ardınca Məryəm oğlu İsanı
özündən qabaqkı Tövratı təsdiqləyici olaraq göndərdik. Ona
içində haqq yolu və nur olan, özündən əvvəlki Tövratı təsdiq
edən, müttəqilər üçün doğru yol və nəsihət olan İncili verdik”
(“əl-Maidə”, 5/46) buyuraraq İncilin də haqq bir kitab olduğunu
bildirir.

169

Bundan başqa (Ya Rəsulum!) Söylə: «Biz Allaha, bizə nazil
olana (Qurana), İbrahimə, İsmailə, İshaqa, Yəquba və onun
oğullarına nazil edilənə, Rəbbi tərəfindən Musa, İsa və (sair)
peyğəmbərlərə verilənlərə inandıq və onların heç birini bir-
birindən ayırmırıq. Biz yalnız Ona (Allaha) təslim oluruq!»
(Bəqərə 84) və “Rəbbi tərəfindən (bütün) peyğəmbərlərə
verilən şeylərə (möcüzələrə) inanmışıq” (“əl-Bəqərə”, 136)
ayələri Quranda adı keçən ilahi kitablardan savayı da ilahi kitabların
mövcud olduğuna işarə edir.

Allah-Təala:
“Sənə özündən əvvəlkiləri (səmavi kitabları) təsdiq edən
Kitabı (Quranı) haqq olaraq O nazil etdi. Tövratı da, İncili də
O endirdi. Daha öncə insanları hidayət etmək üçün. Furqanı
da O nazil etdi. Allahın ayələrini inkar edənlər şiddətli əzaba
düçar olacaqlar. Allah yenilməz qüvvət, intiqam sahibidir!”
(“Ali-İmran”, 3/3-4) ayəsi ilə Həzrət Məhəmmədə də özündən
əvvəlki kitabları təsdiq edən Quranı nazil etdiyini xəbər verir. Bu
ayə Allah qatından endirilən kitablardakı dinin əslinin bir olduğunu
vurğulayır. Bu kitabların hər biri eyni ortaq hədəfə yönəlir ki, bu
da «insanlara doğru yolu göstərməkdir».

B. Qurani-Kərim və digər ilahi kitabların ortaq yönləri
Bütün ilahi kitabların qaynağı eyni olduğu üçün, onların
ehtiva etdiyi dəyərlər baxımından da eyni olması lazımdır. İlahi
kitabları məzmun baxımından təhlil etdikdə görürük ki, onlar
Allahın varlığı və birliyinə, peyğəmbərlərə iman, axirət inancı

170

kimi etiqadi, yalan və oğurluq, səbir, şükür, yaxşılığı əmr etmək
və pisliyi qadağan etmək, ehsan, gözəl söz, təkəbbürün qadağan
olunması kimi ümumbəşəri əxlaqi, eyni zamanda namaz, oruc,
qurban, zəkat, zina qadağası, faizin haramlığı və s. kimi əxlaqi-
əməli mövzularda eyni prinsipləri bölüşürlər. Quran bizə bütün
peyğəmbərlərin və gətirdikləri kitabların Allahın varlığı və
birliyinə iman mövzusunda ortaq olduqlarını birdirir. Belə
ki, ən-Nisa surəsində “Göylərdə və yerdə nə varsa, (hamısı)
Allaha məxsusdur. (Ey müsəlmanlar!) Biz sizdən əvvəl kitab
verilənlərə də, sizə də Allahdan qorxmanızı tövsiyə etdik. Əgər
Allahı inkar etsəniz belə, (yenə də) göylərdə və yerdə nə varsa,
(hamısı) Allahındır. Allah ehtiyacsızdır, (öz-özlüyündə) şükür
olunmağa, (tərif olunmağa) layiqdir” (“ən-Nisa”, 4/131) və
“Zümər” surəsində “(Ya Rəsulum!) Sənə və səndən əvvəlkilərə
(keçmiş peyğəmbərlərə) belə vəhy olunmuşdur: «Əgər
(Allaha) şərik qoşsan, bütün əməlin puça çıxacaq və mütləq
ziyan çəkənlərdən olacaqsan! Xeyr, yalnız Allaha ibadət et və
(Onun nemətlərinə) şükür edənlərdən ol!” (“əz-Zümər”, 39/65-
66) buyurularaq Allahın varlığı və birliyinin təbliğinin bütün ilahi
kitabların əsasını təşkil etdiyi bildirilir.

İndi isə Quran, İncil, Tövrat və Zəburdakı Allahın birliyi
mövzusundakı bəzi ayələri qarşılaşdıraq.

Tövratda belə buyurulur:
“Qulaq as ey İsrail! Söz dinləyin ki, sizə yaxşılıq gəlsin,
atalarınızın Tanrısı Rəbbin sizə verdiyi sözə uyğun olaraq süd və
bal axan ölkədə bol-bol çoxalın.” (“Təsniyə”, 6/3-4)

171

Bu mövzu ilə bağlı olaraq İncildə də belə buyurulur:
“Din alimlərindən biri gəlib onların mübahisələrini dinlədi.
Və İsanın onlara yaxşı cavab verdiyini görəndə: “Əmrlərin ən
birincisi hansıdır?”-deyə soruşdu. İsa da cavab verdi: “Əmrlərin
ən birincisi: “Dinlə, ey İsrail! Tanrımız Rəbb, bir olan Rəbbdir.”
(“Markos”, 12/28-29).
Allahın tək Rəbb olmasından Zəburda da bəhs olunur:
“Çünki sən ulusan, xariqələr yaradırsan, Tək Tanrı Sənsən.”
(“Məzmur”, 86/10)
Qurani-Kərimin əsas prioritet mövzusu Allahın varlığı və
təkliyidir. “Ənbiya” surəsinin 25-ci ayəsində Allah-Təala belə
buyurur:
“(Ya Rəsulum!) Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər
göndərmədik ki, ona: «Məndən başqa heç bir tanrı yoxdur.
Buna görə də yalnız Mənə ibadət edin!» - deyə vəhy etməyək”
“Kəhf” surəsində də: De: “Mən də sizin kimi ancaq bir
insanam. Mənə vəhy olunur ki, sizin tanrınız yalnız bir olan
Allahdır. Kim Rəbbi ilə qarşılaşacağına (qiyamət günü dirilib
haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda duracağına) ümid
bəsləyirsə (yaxud qiyamətdən qorxursa), yaxşı iş görsün və
Rəbbinə etdiyi ibadətə heç kəsi şərik qoşmasın!” (“əl-Kəhf”,
18/110) buyurularaq Allahın təkliyi vurğulanır.
İslam alimi Abdullah Draz Kitabi-Müqəddəsdə Həzrət Musa
və Həzrət İsa tərəfindən təbliğ edilən əxlaq qaydalarını Qurandakı
əxlaq qaydaları ilə qarşılaşdıraraq, onların hamısının kiçik üslub
fərqi ilə Quranda da keçdiyi nəticəsinə gəlmişdir. Ancaq istər

172

Həzrət Musanın “On Əmr”ində, istərsə də Həzrət İsanın “Dağdaki
Vəz”ində olduğu kimi, bu qaydalar bir bütün olaraq verilməmiş,
“məkki” və “mədəni” surələrdə, dağınıq vəziyyətdə və demək olar
ki, hər biri bir məsələ haqqında hökm olaraq gəlmişdir. İndi isə
Drazın bu müqayisəsinə yer verək:

Tövratın “Çıxış” bölməsində 20-ci babda keçən “On Əmr”in-
Səbt günü xaric-Qurani-Kərim tərəfindən eynilə təsdiq edildiyini
görürük:

Çıxış: 20, 3: “Qarşımda başqa ilahlar olmayacaqdır”. (“əl-
İsra”, 17/23)

Çıxış: 20, 4: “Özün üçün oyma büt... düzəltməyəcək və
onların önündə səcdə etməyəcəksən...” (“əl-Həcc”, 22/30)

Çıxış: 20, 7: “Rəbbinin adını boş yerə ağzına almayacaqsan”.
(“əl-Bəqərə”, 2/224; “əl-Maidə”, 5/89)

Çıxış: 20, 12: “Atana və anana hörmət et”. (“əl-İsra”, 17/23)
Çıxış: 20, 13: “Qətl etməyəcəksən”. (“ən-Nisa”, 4/29)
Çıxış: 20, 14: “Zina etməyəcəksən”. (“ən-Nur”, 24/30-31)
Çıxış: 20, 15: “Oğruluq etməyəcəksən”. (“əl-Maidə”, 5/38;
“əl-Mumtəhinə”, 60/12 )
Çıxış: 20, 16: “Qonuşuna qarşı yalan şahidlik etməyəcəksən”.
(“əl-Həcc”, 22/30)
Çıxış: 20, 17: “Qonşunun heç bir şeyinə tamah
salmayacaqsan”. (“əl-Maidə”, 5/32)
İncildə keçən “Dağdakı Vəz”dəki nəsihətləri bir-bir gözdən
keçirək və Quranın bunları necə təsdiq etdiyinə nəzər salaq:
Matta: 5, 3: “Ruhən yoxsullar nə bəxtiyardırlar! Çünki

173

Səmavi Səltənət onlarındır”. (“əl-Bəqərə”, 2/212; “Ali-İmran”,
3/14)

Matta: 5, 4: “Yaslı olanlar nə bəxtiyardırlar! Çünki onlar
təsəlli tapacaqlar”. (“əl-Bəqərə”, 2/155-157)

Matta: 5, 5: “Həlimlər nə bəxtiyardırlar! Çünki yeri miras
alacaqlar”. (“Ali İmran”, 3/133-134)

Matta: 5, 6: “Salehliyə can atıb ona susayanlar nə
bəxtiyardırlar! Çünki onlar doyacaqlar”. (“əl-Casiyə”, 45/21;
“əl-Mutaffifin”, 83/29/36)

Matta: 5, 7: “Mərhəmətli olanlar nə bəxtiyardırlar! Çünki
onlara mərhəmət ediləcəkdir”. (“əl-Bələd”, 90/17-18)

Matta: 5, 8: “Ürəyi təmiz olanlar nə bəxtiyardırlar! Çünki
onlar Allahı görəcəklər”. (“əş-Şuara”, 26/89; “əl-Qaf”, 50/33)

Matta: 5, 9: “Sülhpərvərlər nə bəxtiyardırlar! Çünki onlara
Allahın oğulları deyiləcək”. (“ən-Nisa”, 4/114)

Matta: 5, 10: “Salehlik uğrunda təqib edilənlər nə
bəxtiyardırlar! Çünki Səmavi Səltənət onlarındır”. (“əl-
Bəqərə”, 2/214; “Ali-İmran”, 3/186)

Qurani-Kərim də, “Allah, şübhəsiz ki,Allah yolunda vuruşub
öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını
Tövratda, İncildə və Quranda haqq olaraq vəd edilmiş Cənnət
müqabilində satın almışdır. Allahdan daha çox əhdə vəfa edən
kimdir? Etdiyiniz sövdəyə görə sevinin. Bu, böyük qurtuluşdur
(uğurdur)!” (“ət-Tövbə”, 9/111) və “Məhəmməd (s) Allahın
Peyğəmbəridir. Onunla birlikdə olanlar (möminlər) kafirlərə
qarşı sərt, bir-birinə (öz aralarında) isə mərhəmətlidirlər. Sən

174

onları (namaz vaxtı) rüku edən, səcdəyə qapanan, Allahdan
riza və lütf diləyən görərsən. Onların əlaməti üzlərində olan
səcdə izidir. (Qiyamət günü onlar üzlərindəki möminlik nuru
alınlarındakı möhür yeri ilə tanınırlar). Bu onların Tövratdakı
vəsfidir. İncildə isə onlar elə bir əkinə bənzədilirlər ki, o artıq
cücərtisini üzə çıxarmış, onu bəsləyib cana-qüvvətə gətirmiş,
o da (o cücərti də) möhkəmlənib gövdəsi üstünə qalxaraq
əkinçiləri heyran qoymuşdur. (Allahın bu təşbihi) kafirləri
qəzəbləndirmək üçündür. Onlardan iman gətirib yaxşı əməllər
edənlərə Allah məğfirət (günahlardan bağışlanma) və böyük
mükafat (Cənnət) vəd buyurmuşdur!” (“əl-Fətih”, 48/29)
buyuraraq müqəddəs kitabların ortaq yönlərinə diqqət çəkmişdir.

Müqəddəs kitabların hamısı Allah qatından olduğu üçün
onların ortaq qayəsi tövhiddir. Bu kitabları araşdırdıqda onların
hamısının ictimai həyatla sıx əlaqədə olan ibadət, əxlaq və müamilə
(davranış) mövzuları üzərində durduqlarını görürük.

C. Peyğəmbərlərin ortaq cəhətləri
Səmavi dinlərin mənşəcə eyniliyinin təzahürlərindən biri
də peyğəmbərlərin ortaq cəhətləridir. Bildiyimiz kimi Allahın
insanlara əmr və yasaqlarını təbliğ etmək üçün göndərdiyi
peyğəmbərlərə iman gətirmək etiqad əsaslarındandır. Nübüvvət,
ağlın və duyğuların qavramadığı sahəyə qapı açan gözə bənzəyir.
İnsanların dünya və axirət həyatları ilə bağlı işlərini doğru
şəkildə tənzimləyə bilmələri üçün Allah onlara peyğəmbərlər
göndərib. Peyğəmbərlər ümumiyyətlə cəmiyyətdə insanlararası

175

münasibətlərin pozulduğu, yəni əxlaqi tənəzzülün baş verdiyi
vaxtlarda göndərilmişdirlər. Onlar cəmiyyətdəki əxlaqi tənəzzülü
dayandıraraq insanları birlik və bərabərlik, rifah və əmin-amanlıq
içində yaşamağa istiqamətləndirmişlər. Bəşəri münasibətlərin
necə qurulacağını, ya da necə qurulmalı olduğunu birbaşa öz şəxsi
nümunələrində göstərən peyğəmbərlər ən gözəl örnəkdirlər.

Peyğəmbərlik səy və qeyrət göstərməklə əldə olunmur, başqa
sözlə desək kəsbi deyil, vəhbidir:

“Bu, Allahın istədiyinə əta etdiyi mərhəmətdir (kərəmdir).
Allah çox böyük mərhəmət (kərəm) sahibidir!” (“əl-Cümə”,
62/4).

Quran bütün toplum və ümmətlərə peyğəmbərlər göndərildiyini
qeyd edir:

“Doğrudan da, Biz səni haqla (Quranla) müjdə verən
və qorxudan bir peyğəmbər olaraq göndərdik.” (“əl-Fatir”,
35/24).

“(Ya Rəsulum!) Allaha and olsun ki, səndən əvvəl də
ümmətlərə peyğəmbərlər göndərmişdik...” (“ən-Nəhl”, 16/63).

Bütün peyğəmbərlərin göndərilməsinin əsas qayəsi tövhiddir,
yəni Allahın təkliyi prinsipinə xətər yetirəcək hər bir inanc, düşüncə
və davranışdan uzaq durmaqdır:

“Biz hər ümmətə: «Allaha ibadət edin, Tağutdan çəkinin!
- deyə peyğəmbər göndərmişdik. Onlardan bir qismini Allah
doğru yola yönəltmiş, bir qismi isə (Allahın əzəli elmi ilə)
haqq yoldan azmalı olmuşdur. Yer üzündə dolaşıb görün ki,
(peyğəmbərləri) yalançı hesab edənlərin axırı necə oldu!”

176

(“ən-Nəhl”, 16/36)
Ayədəki “Allaha ibadət etmək” ifadəsi insanın Ona qarşı

duyduğu məsuliyyəti ifadə edir. Bu əmr bütün əxlaqi əmr və
qadağaları əhatə edərək əxlaqın təməli olduğu kimi, hər ümmət
üçün yenilənən tövhid dininin də dəyişməyən əsas meyarıdır.

Quranda həmçinin peyğəmbərlərin hamısına ortaq
xüsusiyyətlərin vəhy edildiyi qeyd olunur:

(“Ya Peyğəmbər!) Allah: «Dini doğru-dürüst tutun
(qoruyub saxlayın), onda ayrılığa düşməyin!» - deyə Nuha
tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya,
və İsaya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi” (“əş-
Şura”, 42/13).

Bu ayədə əvvəlcə Həzrət Nuhun adı çəkilir. Çünki insan soyu
Nuh tufanından sonra bu günədək davam etmişdir. Tufandan sonra
insanların ilk peyğəmbəri Həzrət Nuhdur. Həzrət Nuhun adından
sonra Həzrət Məhəmmədin adının çəkilməsinə gəldikdə, bunun
səbəbi onun insanlığın ən son peyğəmbəri (Xatəmun-Nəbiyyin)
olmasıdır. Daha sonra Həzrət İbrahimin adı çəkilmişdir ki, bunu
da ərəblərin Həzrət İbrahimi öz ataları kimi qəbul etmələri ilə izah
edirlər. Onun adından sonra Həzrət Musa və Həzrət İsanın adlarının
qeyd olunmasını isə yəhudi və xristianların bu iki peyğəmbərin
dininə tabe olmalarına bağlayırlar. Lakin bütün bunlar dinin bu beş
peyğəmbərlə məhdudlaşdığı mənasına gəlməməlidir. Yuxarıdakı
ayədə sadəcə bu peyğəmbərlərin adlarının keçməsinin səbəbi
onların oxşar prinsipləri gətirməsi və dünyada ən çox yayılan
dinlərin bu peyğəmbərlərin adları ilə bağlı olmasıdır.

177

Peyğəmbərlərin təbliğ etdiyi dinlərin iman əsasları da eynidir.
Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi bütün peyğəmbərlərin təbliğatının
əsası tövhiddir:

(Ya Rəsulum!) Səndən əvvəl elə birpeyğəmbərgöndərmədik
ki, ona: «Məndən başqa heç bir tanrı yoxdur. Buna görə də
yalnız Mənə ibadət edin!» - deyə vəhy etməyək” (“əl-Ənbiya”,
21/25).

Bütün peyğəmbərlər öz ümmətlərinə, Allahın bütün varlıqları
yoxdan xəlq etdiyinə və əzəldə təqdir etdiyinə, Onun əmrlərini
yerinə yetirən və Ona qarşı gəlməyən mələklərin olduğuna,
insanlar arasından seçdiyi sevimli qullarını peyğəmbər olaraq
göndərdiyinə, öldükdən sonra insanların yenidən diriləcəyinə,
cənnət və cəhənnəmin haqq olduğuna dair xəbərlər verərək bunlara
inanmanın zəruriliyini vurğulamışlar.

Müfəssirlər peyğəmbərlərin ortaq yönlərini belə xülasə edirlər:
1. İnsanları, Qəhhar və tək Allaha ibadət etməyə dəvət etmək.
“(Ya Rəsulum!) Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər
göndərmədik ki, ona: «Məndən başqa heç bir tanrı yoxdur.
Buna görə də yalnız Mənə ibadət edin!» - deyə vəhy etməyək”
(“əl-Ənbiya”, 21/25).
2. Şanı uca Allahın əmr və yasaqlarını insanlara təbliğ etmək.
“O Peyğəmbərlər ki, Allahın hökmlərini (onlara verdiyi
risaləti) təbliğ edər, (risaləti tərk etməkdə) Ondan çəkinər və
Allahdan baçqa heç kəsdən qorxmazlar. Allah özü haqq-hesab
çəkməyə kifayətdir.” (“əl-Əhzab”, 33/39).
3. İnsanları hidayətə nail etməyə çalışmaq və onları doğru yol

178

olan İslama yönəltmək.
“Ya Peyğəmbər! Həqiqətən, Biz səni (ümmətinə) bir

şahid, bir müjdəçi və bir qorxudan kimi göndərdik! Biz səni)
Allahın izni ilə Ona tərəf çağıran və nurlu bir çıraq olaraq
göndərdik!”(“əl-Əhzab”, 33/45-46).

4. Peyğəmbərlərin bəşəriyyətə gözəl bir nümunə olması.
“Onlar (adları çəkilən peyğəmbərlər) Allahın doğru yola
yönəltdiyi kimsələrdir. Sən də onların haqq yolunu tutub get”
(“əl-Ənam”, 6/90).
5. İnsanlara öldükdən sonra diriləcəklərini, aqibətlərinin nə
olacağını xatırlatmaq və ölümdən sonrası barədə məlumat vermək.
“Ey cin və insan tayfası! Məgər sizə öz içərinizdən
ayələrimi söyləyən və bu gününüzün gəlib çatacağı barədə
sizə xəbərdarlıq edən peyğəmbərlər gəlmədimi?” (“əl-Ənam”,
6/130).
6. İnsanları fani dünya həyatına deyil, əbədi olan axirət
həyatına önəm verməyə çağırmaq.
“Bu dünya həyatı oyun-oyuncaqdan, əyləncədən başqa bir
şey deyildir. Axirət yurdu isə, şübhəsiz ki, əbədi həyatdır. Kaş
biləydilər! (Əgər bilsəydilər, axirəti dünyaya dəyişməzdilər)”
(“əl-Ənkəbut”, 29/64).
7. İnsanlara Allah qatında söyləyəcək bir bəhanə qoymamaq.
“Biz peyğəmbərləri (möminlərə) müjdə gətirən və
(kafirləri) əzabla qorxudan kimi göndərdik ki, daha insanlar
üçün peyğəmbərlərdən sonra Allaha qarşı bir bəhanə yeri
qalmasın. Allah yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir!”

179

(“ən-Nisa”, 4/165).
Allah-Təala müsəlmanalara aralarında hər hansı bir fərq

qoymadan bütün peyğəmbərlərə inanmağı fərz buyurmuşdur:
“(Ey möminlər!) belə deyin: “Biz Allaha, bizə nazil olana

(Qurana), İbrahimə, İsmailə, İshaqa, Yəquba və onun övladına
(əl-əsbat) göndərilənlərə, Musaya və İsaya verilənlərə, Rəbbi
tərəfindən (bütün) peyğəmbərlərə verilən şeylərə (möcüzələrə)
inanmışıq. Onlardan heç birini digərindən ayırmırıq. Biz ancaq
Allaha boyun əyən müsəlmanlarıq!” (“əl-Bəqərə”, 2/285).

Bəşər tarixində ən böyük izləri peyğəmbərlər qoyub. İnsan
nəfsini islah etmək üçün köklü dəyişiklikləri onlar gətirib. Hər
yaxşı işin öndəri onlardır:

“Biz İshaqı və Yəqubu Ona əta etdik. Onların hər birini
hidayətə (peyğəmbərliyə) çatdırdıq. Bundan əvvəl Nuhu və
onun nəslindən olan Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusifi,
Musanı və Harunu da hidayətə qovuşdurmuşduq. Biz yaxşı
iş görənləri (yaxşılıq edənləri) belə mükafatlandırırıq.
Zəkəriyyanı, Yəhyanı, İsanı, İlyası da (hidayətə çatdırdıq).
Onların hamısı əməlisalehlərdən idi. Biz, həmçinin İsmaili,
Əlyəsəi, Yunisi və Lutu da (hidayətə qovuşdurduq) və onları
aləmlərdən (özləri ilə bir dövrdə yaşayan bütün insanlardan)
üstün tutduq.” (“əl-Ənam”, 6/84-86).

Yaradanın vəhy vasitəsilə bəşəriyyətə bildirdiyi həqiqətlər,
insanlığın təkamül prosesinə uyğun olaraq hər peyğəmbərin
təbliğində hissə-hissə verilmişdir. İlahi həqiqətlər mozaikasının hər
parçası bir peyğəmbər tərəfindən təmsil edilmişdir. Bu mozaikanın

180

son kompozisiyası Həzrət Məhəmməd vasitəsilə Quranda
təqdim olunmuşdur. Həzrət Məhəmməd yer üzü sakinləri qədər,
göydəkilərə də göndərilmiş bir peyğəmbərdir. Dili ərəbcə olsa da,
o özü nə şərqlidir, nə də qərbli.

181

Vətən sevgisi haradan başlayır?

Vətən sözü ərəbcə mənşəli olub insanın anadan olduğu yer,
yurd deməkdir. Vətən, bir millətin üzərində yaşadığı yerin adıdır.
Vətən, hər qarışının göz bəbəyi kimi qorunduğu yerin adıdır.
Vətən, uğruna ölməyin fərz olduğu yerin adıdır.

Saysız-hesabsız vətən təriflərindən bir neçəsini yuxarıda qeyd
etdik. Bəs vətən sevgisi haradan başlayır? Bu sualın bir çox cavabı
ola bilər. Lakin bu cavablar içərisində tək bir cavab vardır ki, o da
digər bütün cavabları əhatə edir. Vətən sevgisi o vətən torpağında
yaşayan insanı sevməkdən başlayır. Bu aləmdə ən üstün varlıq
insan olduğu kimi, vətən torpağının ən dəyərli varlığı insandır.

Bəli o vətən torpağının üzərində gəzən insanın ayağına batan
tikanın verdiyi ağrıya belə ürəyin sızlamasıdır bəzən vətən sevgisi.
İnsan sevgisi olmadan vətən sevgisindən söhbət gedə bilməz. Ən
dəyərli məxluq olan insana dəyər verməyənin torpağa, suya, havaya
dəyər verməsi əlbəttə ki, mümkün deyildir. “Vətəni sevməyən
insan olmaz”-deyir şairimiz. Şairin bu misralarından iki cür məna
çıxarmaq olar: vətəni sevməyən “insan” deyildir və ya belə bir
insan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Lakin vətənin ən dəyərli
məxluqu olan insanı sevməyən vətəni də sevməz. Türk şairi Namiq
Kamalın da dediyi kimi “vətən sevgisindən məqsəd, torpağa deyil,
onun üstündə yaşayan insanlara duyulan sevgidir”.

Qurani-Kərim bəyan edir ki, Allah-Təala yer üzündə nə varsa
hamısını insan üçün yaratmışdır (“əl-Bəqərə”, 2/29) və O, insanı

182

ən gözəl şəkildə yaratmışdır (“ət-Tin”, 95/4). İncil isə insan
sevgisini belə dilə gətirir: “Əgər sadəcə sizi sevənləri sevsəniz
nə qədər mükafat əldə edərsizniz ki?” (“Matta”, 5:46-47) Yunan
filosofu Protaqorasa görə “insan hər şeyin ölçüsüdür”. Mövlana
isə insan haqqında belə deyir: “İnsana xidmət etmək bütün varlıq
aləminə vacibdir”. Pakistanlı müsəlman mütəfəkkiri Məhəmməd
İqbalın da dediyi kimi, Allaha gedən yol insandan başlayır: “Sən
insanı tapmadan Allahı necə axtarırsan?” Qısaca desək, içərisində
“insan sevgisi” olmayan “vətən sevgisi” boşdur və ya ən azından
naqisdir.

183

İslamın hər hansı bir modeli varmı?

Ərəb islamı, türk islamı, fars islamı və s. kimi ifadələri tez-
tez eşidirik. Son vaxtlar mətbuatda, gündəlik həyatda İslamın
Azərbaycan modeli ifadəsinin işləndiyinin də şahidi oluruq.
Həqiqətən də islamın ərəb, türk, fars modelləri varmı və İslamın
Azərbaycan modeli deyildikdə nə nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə,
islamın hər hansı bir modeli deyildikdə onun cəmiyyət
tərəfindən şəkilləndirilməsimi, yoxsa mövcud olduğu cəmiyyətin
mədəniyyətinin həmin dinə təsirimi, və yaxud da İslamın
yayıldığı ölkələrdəki dövlət quruluşları və həmin quruluşların dini
tənzimləməsimi başa düşülür və ya başa düşülməlidir?

İslam dininin gətirdiyi prinsiplər əsas etibarilə eynidir. İslamı
qəbul etmiş bütün xalqlar İslam deyildikdə ilk növbədə Qurani-
Kərim və Həzrət Peyğəmbərin hədislərini başa düşürlər. Hər iki
mənbə bütün müsəlmanlara görə dəyişməzdir. Bu yönü etibarilə
islamın hər hansı modelindən danışmaq mümkün deyildir.

Lakin bilirik ki, din bir müddət sonra qədəm qoyduğu hər
hansı bir cəmiyyətin mədəniyyəti, adət-ənənəsi və dünya görüşü
ilə qarışır. Bu bütün dinlərin təbiətində vardır. İslam dini də
ilk dəfə ortaya çıxdığı ərəb cəmiyyətinin dünya görüşündən
təsirlənmiş, daha sonra onu qəbul edən müxtəlif xalqlar da bu
dinə öz dünya görüşlərindən bəzi şeylər qatmışlar. İranlılar,
türklər və digər xalqlar İslamı qəbul etdikdən sonra bu xalqların
yaşadığı ölkələrdə İslam dini həmin ölkələrin cəmiyyətlərindən,

184

dövlət quruluşlarından, mədəniyyətlərindən təsirlənərək əsasən
ikinci dərəcəli məsələlərdə (yəni dinin əsaslarından olmayan
məsələlərdə) müəyyən dəyişikliklərə uğramış və zənginləşmişdir.
Bu yönü etibari ilə bəlkə İslamın hər hansı modelindən bəhs etmək
mümkündür. Və ya İslamın filan modeli deyildikdə bu ikinci
dərəcəli məsələlərdəki fərqliliklər nəzərdə tutulur.

Gələk İslamın Azərbaycan modelinə. İslamın Azərbaycan
modeli deyildikdə nə başa düşülür? Bir dəfə din xadimlərindən biri
danışmışdı ki, yas mərasimində İslam dini barədə söhbət apararkən
arada bir 9-10-cu əsr ərəb din alimlərindən sitatlar gətirirdim.
Məclisdə əyləşən və din ilə bir o qədər də əlaqəsi olmayan bir
nəfər ona irad olaraq bildirir ki, danışarkən sitatları bizim anlaya
biləcəyimiz Fizuli, Nizami, Nəsimi və s. kimi Azərbaycan
alimlərindən gətir. Yəqin ki, İslamın filan modeli deyildikdə başa
düşülən məhz bu cür məsələlərdir.

Yuxarıda din xadiminin barəsində danışdığı hadisədən yola
çıxsaq görərik ki, İslamın əslində hər hansı bir modelindən daha
çox xalqların İslama baxış və ya anlayış tərzi üzərində durmaq
və İslamın filan modeli ifadəsinin əvəzinə müxtəlif müsəlman
xalqlarının dünya görüşləri nəticəsində formalaşan İslama baxış
tərzləri ifadəsini işlətmək daha düzgün olar.

185

ƏDƏBİYYAT

Akyüz Niyazi, “Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası
ve İslam”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara:
1998, c. XXXVIII.

Altıkardeş İsmet, Din, Sosyalleşme ve Hoşgörü, İstanbul:
Rağbet, 2003.

Aslan Ömer, Kur`an ve Hoşgörü, Avrasya Yayınları, Ankara:
2005.

Atalay Orhan, Doğu ve Batı Kaynaklarında Birlikte Yaşama,
Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı, İstanbul: 1999.

Ateş Süleyman, Yüce Kuranın Çağdaş Tefsiri, İstanbul : Yeni
Ufuklar Neşriyat, 1989.

Aydın Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yayınları,
1997.

Aydın Mehmet S., “Hoşgörünün Dini Temelleri”, Mehmet
S. Aydın İle İçe Kritik Bakış-Din-Felsefe-Laiklik, (hazırlayan:
Mehmet Gündem), İstanbul: 1999

Ayhan Halis, Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yayınları, İstanbul:
1995

Barutçu Zakir, Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’an-ı Kerim’deki
Ortak Ayetler, Müthiş Kitaplar, İstanbul: 2002

Berqer Peter, Dinin Sosyal Gerçekliği, (tərcümə edən: Ali
Coşkun), İstanbul: İnsan Yayınları, 1993.

Berqer Peter, “Dini Kurumlar”, (tərcümə edən: Adil Çiftçi),
DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, say: IX, İzmir:1995.

186

Beyzavi Əbu Səid Nəsiruddin Abdullah b. Ömər b.
Məhəmməd, Ənvarut-Tənzil vəl-Əsrarut-Təvil, Dərul Kutubul-
İlmiyyə, Beyrut:1464/2003.

Bilgiseven Amiran Kurtkan , Din Sosyolojisi, İstanbul: Filiz
Kitabevi, 1985.

Bilgiseven Amiran Kurtkan, Genel Sosyoloji, İstanbul: Filiz
Kitabevi, 1986.

Buxari Əbu Abdullah Məhəmməd b. İsmail, Səhihi-Buxari,
əl-Mətbəətul-Kübral-Əmiriyyə, 1895.

Bünyadov Ziya-Məmmədəliyev Vasim, Qurani-Kərim,
Bakı: Nurlar, 2016.

Canan İbrahim, Kütubi-Sitte, Muhtasarı Tercüme ve Şerhi,
Ankara: Akçağ Yayınları.

Coşkun Ali, Osmanlı`da Din Sosyolojisi: Naima Örneği,
İstanbul: İz Yayınları, 2004.

Çelik Celaleddin, Kur`an`da Toplumsal Değişim, İstanbul:
İnsan, 1996.

Çağatay Tahir, Günün Sosyolojisine Giriş, Ankara: Kültür ve
Turizm Bakanlığı, 1987.

Çarniy Jan-Pol, İslam Kültürü ve Toplumsal Ekonomik
Değişim, (tərcümə edən: Adnan Bülent Baloğlu-Osman Bilen),
Ankara: TDV Yay.

Devis Meril, İslami Antropolojinin Oluşturulması, (tərcümə
edən: Tayfun Doğukargın), İstanbul: Endülüs Yay., 1991.

Demiri Leyla, Kur’an’ı Kerim’de İlahi Kitaplar, (Yüksek
Lisans Tezi), İstanbul: 2000.

187

Draz Abdullah, Kur’an’a Giriş, (tərcümə edən: Salih
Akdemir), Ankara: Kitabiyat, 2000.

Dürkheym Emil, Dini Həyatın İlkel Biçimleri, (tərcümə
edən: Fuat Aydın), İstanbul: Ataç Yayınları, 2005.

Er İzzet, Sosyalleşme Sosyal Gelişme ve İslam, Bursa :
Furkan Kitabevi, 1988

Esed Muhammed, Kur`an Mesajı, (tərcümə edən: Cahit
Koytak-Ahmet Ertürk), İstanbul: İşaret, 1999.

Freyer Hans, Din Sosyolojisi, (tərcümə edən: Turgut Kalpsüz),
Ankara: AÜİF Yay., 1964.

Fromm Erix, Hayatı Sevmek, (tərcümə edən: Ali Köse),
İstanbul: Arıtan yayınları, 1999

Qarodi Roje, İnsanlığın Medeniyet Destanı, (tərcümə edən:
Cemal Aydın), İstanbul: Pınar, 1995

Qəzali Əbu Həmid, Məhəmməd b. Məhəmməd, İhyau-
Ulumid-din, (tərcümə edən: Sıtkı Gülle) İstanbul: Huzur
Yayınevi, 1998.

Qoldziher İqnaz, “İhtilaf”, İslam Ansiklopedisi, V/946.
Günay Ünver, Din Sosyolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
Güngör Özcan, “Kur’an’da Sosyal Bütünleşme”, Diyanet
İlmi Dergi, c. 40, sayı: 3, Ankara, 2004.
Heyət, Kur’an Yolu: Türkçe meal ve tefsir, Diyanet İşleri
Başkanlığı, Ankara: 2006.
Həmidullah Məhəmməd, İslam Peygamberi, (tərcümə edən:
Salih Tuğ), İstanbul: 1993
İbn Aşur Muhammed et-Tahir, İslam İnsan ve Toplum

188

Felsefesi., (tərcümə edən: Vecdi Akyüz), İstanbul: Rağbet Yay.,
2000.

İbn Əbil-Hədid Əbdülhəmid, “Şərhu Nəhcul-Bəlağə”, İmam
Əliyə (ə) mənsub hikmətli sözlər.

İbn Hənbəl Əbu Abdullah Əhməd b. Məhəmməd əş-Şeybani
Əhməd , əl-Müsnəd, Beyrut : Dərul-Fikr, 1991.

İbn Macə Abdullah Məhəmməd b. Yezid ər-Rəbəi əl-Qəzvini,
Sünənu-İbn Macə, Riyad : Şərikətut-Tibəətil-Ərəbiyyə, 1984

İbn Mənzur Əbul-Fəzl Məhamməd b.Mükərrəm b.Əli əl-
Ənsari, Lisanul- Ərəb, I-IV, Beyrut, Dəru Lisanil Ərəb, t.y.

İbn Kəsir Əbul-Fida İmaduddin İsmayıl b. Ömər, Təfsirul-
Quranil-Əzim, Dəru İhyail-Kütubil-Ərəbiyyə, Qahire : t.y.  

İbn Xəldun Əbu Zeyd Vəliyyuddin Abdurrəhman b.
Məhəmməd, Müqəddimə, (tərcümə edən: Z.K. Ugan), I-II,
İstanbul: MEB. Yay., 1989, II/132.

əl-İsfəhani Əbul-Qasım əl-Hüseyn b Məhəmməd Rağıb, əl-
Müfrədat fi Qəraibil-Quran, Beyrut: Dərul-Marifə, t y

Karlığa Bekir, “Hoşgörünün Dini ve Entelektüel Temelleri”,
Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı, İstanbul: 2000.

Karrel Aleksis, İnsan Denen Meçhul, (tərcümə edən: Refik
Özdek) İstanbul: Timaş, 1998.

Kaps Uolter H., “Toplum ve Din”, Din Toplum ve Kültür, Din
Sosyolojisi ve Antropolojisine Giriş, (tərcümə edən: Ali Coşkun),
İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.

Kaya Süleyman Kur’an’da İmtihan, İstanbul: İnsan
Yayınları, 2003.

189

Kaya Remzi Kur’an’ı Kerim’e Göre Ehl-i Kitap ve İslam,,
Ankara: Altınkalem Yayınları, 1994.

Kehrer Günter, “Din Sosyolojisi”, Din Sosyolojisi/Günter
Kehrer, Roland Robertson ve Emile Durkheim, (hazırlayan: Yasin
Aktay-M. Emin Köktaş), Ankara: Vadi Yay., 1998.

Kırca Celal, Kur`an ve İnsan, İstanbul: Marifet Yay., 1996.
Küleyni Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Yaqub, Üsulül-kafi
Tehran: 1388.
Mannan M.A., İslam Ekonomisi, (çev: Bahri Zengin, Tevfik
Ömeroğlu), İstanbul: Fikir Yayınları., 1980.
Mavərdi Əbul-Həsən Əli b. Məhəmməd b. Həbib, Devlet
Yönetimi, (tərcümə eədn. Mehmet Ali Kara), İstanbul: İlke Yay.,
2003.
Məclisi Məhəmməd Baqir ibn Məhəmməd Təqi ibn Məqsud
Əli İsfəhani, Biharul-Ənvaril-Camiəti Lidurəri Əxbaril-Əimmətil-
Əthar, Beyrut: 1401/1983
Münziri Əbu Məhəmməd Zəkiyyuddin Əbdüləzim b.
Əbdülqavi, ət-Tərğib vət-Tərhib, Qahirə: Dərut-Türas, t.y.
Okumuş Ejder, Dinin Meşrulaştırma Gücü, İstanbul: ARK,
2005.
Okumuş Ejder, Toplumsal Değişme ve Din, İstanbul: İnsan
Yayınları, 2003.
Okuyan Mehmet-Öztürk Mustafa, “Kuran Verilerine Göre
“Ötekinin Konumu”, İslam ve Öteki, (hazırlayan: Cafer Sadık
Yaran), İstanbul: Kaktüs, 2001.
Özkalp Enver, Sosyolojiye Giriş, Bursa: Ekin Kitapevi Yay.,

190

2005.
Öztürk Mehmet Peygamberi Olan Dinlerde Benzerlikler,

İstanbul: Bilge Kitap Yayın, 2003.
Öztürk Yaşar Nuri, Kur`an`ın Temel Kavramları, İstanbul:

Yeni Boyut, 1995.

Pazarbaşı Erdoğan, Kur’an ve Medeniyet Doğuşu, Gelişimi
ve Çöküşü, İstanbul : Pınar Yay., 1996.

Razi Əbu Abdullah Fəxrəddin Məhəmməd b. Ömər Fəxrəddin,
Məfatihul-Ğayb, Dərul-Kutubil-İlmiyyə, Beyrut,1411/1980.

Rəhman Fəzlur, Ana Konularıyla Kur`an, (təRcümə edən:
Alarslan Açıkgenç), Ankara: 2000.

Rıza Məhəmməd Rəşid, Təfsirul-Quranil-Həkim, Beyrut:
Darul-Marifə, 1935.

Səbuni Məhəmməd Əli, Ayetler Işığında Peygamberler Tarihi,
(tərcümə edən: Hanif Akın), İstanbul: Ahsen Yayınları, 2003.

Sezen Yümni, İslam’ın Sosyolojik Yorumu, İstanbul: İz, 2004.
Tan Emine, Toplum Bilime Girş, Ankara: AÜEF Yay., 1981.
Taplamacıoğlu Mehmet, Genel Sosyoloji, Ankara: Ankara
Üniversitesi Basımevi, 1969.
Tatar Taner, “Gelenek ve Bütünleşme”, Tabula Rasa: Felsefe-
Teoloji, c. 2, sayı: 6, Eylül-Aralık Isparta 2002.
Təbəri Əbu Cəfər İbn Cərir Məhəmməd b.Cərir b.Yəzid,
Cəmiul-Bəyan an Təvili Ayil-Quran ( Təfsirut-Təbəri ), I-XXX,
Beyrut : Dərul-Fikr, 1995.
Təbərsi Əbu Əli Fəzl ibn Həsən, Mişkatül-Ənvar fi Ğürəril-

191

Əxbar. Nəcəfül-Əşrəf, Məktəbətül-Heydəriyyə
Təbərsi Əbu Əli Fəzl ibn Həsən, Məcməul-Bəyan fi Təfsiril-

Quran, Beyrut: Müəssəsətul İlam, 1410/1995.
Təbətəbai Məhəmməd Hüseyin, əl-Mizan fi Təfsiril-Quran,

Beyrut: Müəssəsətul-Aləmi Lil-Mətbu, 1981.
Tirmizi Əbu İsa Məhəmməd b. İsa b. Səvrə əs-Süləmi,

Sünənut-Tirmizi, Qahirə: Mustafa əl-Babi əl-Hələbi, 1975.
Topaloğlu Bekir ve arkadaşları, İslam’da İnanç Esasları,

İstanbul: Marmara Üniversitesi İFAV Yay., 1988.
Toşiko İzutsu, Kur`an`da Allah ve İnsan, (tərcümə edən:

Süleyman Ateş), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975.
Turnagil A. Raşid, İslam Cemiyetinin Esas Temelleri

Hürriyet, Adalet, Kardeşlik, Müsavat, İstanbul: Sönmez Neşriyat,
1962.

Uyanık Mevlüt İslam’ın İnanç İlkeleri, Esin Yay., Ankara:
1997.

Yazır Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili,
İstanbul: Eser Kitabevi, t.y.

Yavuz Yusuf Şevki, Kuranı Kerim`de Tefekkür ve Tartışma
Metodu, İlim Kültür Yayınları, Bursa: 1983

Zəməxşəri Əbul Qasim Cərullah Mahmud b. Ömər, əl-
Kəşşaf an Həqaiqi Ğavamizit-Tənzil və Uyunil-Əqavil fi Vücuhit-
Təvil, Beyrut: Darul-Marifə, t.y.

Zukerman Fil, Din Sosyolojisine Giriş, (tərcümə edən: İhsan
Çapcıoğlu, Halil Aydınalp), Ankara: Birleşık Kıtabevi, 2006.

Vasiti Əli İbn Məhəmməd Leysi, Uyunul-Hikəm vəl-Məvaiz,

192

(təhqiq edən, Hüseyni Bircəndi, Hüseyn) Qum: Dərul-hədis.
Vax Yoaxim, Din Sosyolojisi, (tərcümə edən: Ünver Günay),

İstanbul: MÜİVAF Yay., 1995.

Çapa imzalanmışdır: 16.12.2018
Kağız formatı: 60x90 1/16
Tiraj: 3000