İslam-mənəvi dünyadan sosial həyata

101

Bu mal-dövlət ona əmanət olaraq verilmişdir. Ona görə də o, ona
verilən bu əmanəti Allahın əmr etdiyi yerlərə də sərf etməlidir.
Müsəlman Allahın lütfünü qazanmaq üçün sahib olduğu və sevdiyi
hər şeyi Allah yolunda “infaq” etməlidir.

Allah-Təala “İbrahim” surəsinin 31-ci ayəsində “İman
gətirən bəndələrimə de: “(Vaxtlı-vaxtında, lazımınca) namaz
qılsınlar, heç bir alış-verişin və dostluğun mümkün olmayacağı
(günahların bağışlanması üçün heç kəsdən fidyə alınmayacağı,
dostluq xatirinə heç bir güzəşt edilməyəcəyi) gün (qiyamət
günü) gəlməzdən əvvəl onlara verdiyimiz ruzidən (kasıblara,
ehtiyacı olanlara) gizli və aşkar xərcləsinlər” buyuraraq bizi
vaxt itirmədən Onun yolunda xərcləməyə çağırır. Rəsulullahın (s)
“Qonşusu ac ikən özü tox yatan bizdən deyildir” hədisi də infaqın
əhəmiyyətini açıq şəkildə ortaya qoyur.

Cəmiyyətdə sosial fərqliliklərin mövcudluğu təbiidir. Allah-
Təala bu haqda Quranda belə buyurur: “...Bir-birlərinə iş
gördürsünlər deyə, bəzilərinin dərəcələrini digərlərindən üstün
tutduq...”(“əz-Zuxruf”, 43/32). Yəni, insanlar bir-birlərindən
faydalansınlar. Əgər hər kəsin dərəcəsi eyni olsaydı, onda dünyanın
nizamı pozulardı. Kainatı meydana gətirən elementlər fərqli olduğu
kimi, bu kainatın bir parçası olan insanların da fərqli olmasından
təbii nə ola bilər? İnsanların güc və qabiliyyətləri fərqli olduğu
kimi, var-dövlət baxımından da fərqli olmaları təbiidir.

Ancaq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bu fərqliliyin əsas səbəbi
insanların bir-birlərindən faydalanmalarıdır. Belə ki, “O Allah ki,
yer üzündəki hər şeyi sizin üçün yaratdı....”(“əl-Bəqərə”, 2/29)

102

ayəsini “yer üzündə yaradılan şeylər hamınız üçündür, sadəcə bir
qisminiz üçün deyildir” şəklində də anlaya bilərik. İslam sosial
təbəqələr arasındakı fərqi azaltmaq istəyir. İnfaqın məqsədi də
məhz sosial təbəqələr arasındakı uçurumu azaltmaq və mümkün
olduğu qədər kasıbları zənginlərin səviyyəsinə qaldırmaqdır. Çünki
bir cəmiyyətin inkişafı onun orta təbəqəsi ilə ölçülür. Orta təbəqə
nə qədər çoxdursa, o cəmiyyət bir o qədər inkişaf etmişdir. İnfaqın
da əsas hədəfi bu orta təbəqənin meydana çıxması və inkişafıdır.

Peyğəmbərimizin (s) bu hədisi də infaqın mahiyyətini
açıqlaması baxımından çox mükəmməldir: “Allahın qoyduğu
sərhədləri keçməyənlə onu keçənlər, püşk vasitəsilə bir qismi alta
(anbara), bir qismi də üstə (göyərtəyə) düşən gəmi yolçularına
bənzəyir. Gəminin altındakılar susayıb su içmək istədikləri vaxt
üstə çıxıb su götürürlər. (Bunlar öz aralarında) yuxarıdakılara
əziyyət verməmək üçün biz özümüzə aid olan yerdə (anbarda)
bir deşik açaq- deyirlər. Onlardan biri bir balta götürərək gəminin
altını deşməyə başladı. Yuxarıdakılar tez gələrək:

-Sən nə edirsən?- soruşurlar. O da :
-Siz bizə görə narahat olursunuz, biz sizə əziyyət veririk.
Ancaq bizə mütləq su lazımdır!-cavabını verir...
Əgər (yuxarıdakılar) onlara yardım etsəydilər, həm özləri
qurtular, həm də onları xilas edərdilər. Onları olduğu kimi öz
başlarına tərk etsəydilər, o zaman həm özlərini, həm də onları
həlak edərdilər”. (Buxari, Səhih, Şirkət, III/182, Şəhadət, III/237;
Tirmizi, Sünən, Fitən, IV/470;2173).
Buradan belə bir nəticə çıxarılmamalıdır ki, İslam dini

103

insanların dolanışığını həmişə bu cür yardımlar vasitəsilə təmin
olunmasını istəyir . İslam dini yoxsulluğa qarşıdır. Yoxsulluğun
mümkün olduqca azaldılması tərəfdarıdır. Hətta İslam alimləri
yoxsulluğu küfrdən sonra ən böyük təhlükə hesab etmişlər. Məhz
buna görə də dinimizdə çalışmaq əmr olunub. Peyğəmbərimiz
(s) bu barədə belə deyir: “Sizdən birinizin belində odun gətirib
onu satması və Allahın onunla onun üzünü örtməsi (ehtiyaclarını
qarşılayıb minnətdən qurtulması) insanlardan istəməsindən daha
xeyirlidir. Onlar ya verərlər, ya da verməzlər. (Buxari Zəkat, 27)”.
Lakin bir şeyi də unutmamalıyıq ki, yoxsulluğu tamamilə ortadan
qaldırmaq da qeyri-mümkündür. Ona görə də bəşəriyyət Quranın
bu vazkeçilməz “yardımlaşma anlayışı”na hər zaman möhtacdır.

104

Allaha borc vermək
(qərzi-həsən)

Qərzi-həsən maddi və mənəvi qarşılıq gözləmədən sırf Allah
rizası üçün bir insanın başqa bir insana ehtiyacı olduqda əşya, mal
ve nəqd pul borc verməsidir. Qurani-Kərimdə məcazi olaraq Allaha
könül xoşluğu ilə borc (qərzə-həsən) verən şəxsə bunun qat-qat
artığının ödəniləcəyi xəbər verilir:

“Allah yolunda (könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc
verən kimdir ki, (Allah da) onun mükafatını (əvəzini) qat-qat
artırsın?!”(“əl-Bəqərə”, 2/245)

Allahın çıxmasını təqdir etmədiyi bir can sahibi illərlə müharibə
meydanında olduğu halda bədənindən çıxmadığı kimi, mal da
belədir, Allah yolunda xərcləndiyi üçün yox olmaz. O, Allaha
verilmiş qarşılıqsız borcdur. Allah Təala ondan qat-qat artığını geri
verər. Yəni dünyada mal, bərəkət, xoşbəxtlik şəklində, axirətdə isə
yenə xoşbəxtlik, cənnət neməti və Allaha yaxınlıq dərəcəsi olaraq
geri qayıdar.

Maidə surəsində də: “Allaha (Allah yolunda) gözəl bir borc
(sədəqə) versəniz, əlbəttə, günahlarınızın üstünü örtər və sizi
(ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərəm.”
(“əl-Maidə”, 5/12) buyurularaq Allah yolunda borc verənlərin
günahlarının üstünün örtüləcəyi bildirilir.

Bir sədəqənin qərzi-həsən sayılması üçün halal mal, malın
ən yaxşı, açıqdan verilməsi lazımdır. Lakin bu gizli olaraq,

105

borc verilən şəxsə minnət qoymadan və sırf Allah rizası üçün
verilməlidir. Quranda qərzi-həsənin, faizi qadağan edən ayələrdən
sonra gəlməsi, onun faizə alternativ olduğunu göstərir. Kasıbları
istismara əsaslanan faizin əksinə qərzi-həsən toplumda sevgi ve
yardımlaşmanı gücləndirir. Ancaq unudulmamalıdır ki, borc alan
şəxs vaxtı çatanda borcunu ödəməli, qarşı tərəfin gözəl niyyətindən
sui-istifadə etməməlidir. Borc verən şəxsin də, borclunun həqiqətən
çətin vəziyyətdə olduğunu görəndə, borcun qaytarılmasını təxirə
salması, hətta borcu tamamilə silməsi, Quranın bizə bildirdiyi
fəzilətlərdəndir. Belə ki, Quran bu haqda belə buyurur:

“Əgər sizə borclu olan şəxs çətin vəziyyətdə olarsa, ona
vəziyyəti yaxşılaşıncaya qədər möhlət verin! Əgər bilmək
istəyirsinizsə, (borcu) ona sədəqə olaraq bağışlamağınız daha
yaxşıdır!” (“əl-Bəqərə”, 2/280) Ayədəki bu prinsiplərin toplumda
birlik və bərabərliyin qorunmasında çox mühüm yeri var. Hədislərdə
də qərzi-həsən mövzusuna toxunulmuşdur. Bir hədisdə sədəqəyə on
qat savab verildiyi halda, borc verməyə on səkkiz qat səvab verildiyi
(İbn Macə, Sadaqat 19) bildirilmişdir.

Qərzi-həsən, heç bir mənfəət güdmədən, xeyir üçün borc vermək
mənasına gəldiyindən, borc vermək istəyən şəxs borcu ehtiyacı
olana verməlidir. Borc verən müsəlman bu hərəkəti ilə cəmiyyətə
hər yöndən fayda vermiş olar və bunun sayəsində cəmiyyətin
iqtisadi və sosial təməlləri arasında əlaqə qurular, insanlar iqtisadi
həyatda dürüst olmağa çalışarlar. Ən əsası qərzi-həsən zənginlərlə
kasıbları bir-birinə yaxınlaşdıran, onların arasında qarşılıqlı sevgi
və hörməti möhkəmlədən və ictimai sabitliyin təmin olunmasında
böyük rol oynayan çox faydalı və xeyirli işdir.

106

Din və adət-ənənə (ürf)

Adət və ənənələr (ürf) cəmiyyətdə zaman keçdikcə formalaşan
və həmin cəmiyyətdəki bəşəri münasibətləri tənzimləyən sosial
normalardır. Ürf və adət terminləri arasında fərq olsa da, onlar
bir-birinin əvəzinə işlənirlər. Ürf kəlməsi ərəb dilində “yaxşılıq,
bilmək, tanımaq, ağlın və dinin gözəl görüdüyü şey” və s. mənalara
gəlir. İslam alimləri ürfə belə tərif vermişlər: “Ürf hər kəsin bildiyi
və gündəlik həyatına tətbiq etdiyi söz və davranışlardır”. Adət
kəlməsi isə ərəb dilindəki “avdət” kəlməsindən törəyib “tərk etdiyi
şeyə yenidən qayıtmaq, bir işi yerinə yetirib qurtardıqdan sonra
bir daha etmək” mənaları daşıyır. Dilimizdə ürf kəlməsindən çox
istifadə olunmur və adət-ənənə deyildikdə həm ürf, həm də adət
nəzərdə tutulur.

Dinin cəmiyyətdə yayılmasında mühüm rol oynayan amillərdən
biri adət və ənənələrdir. Çünki din cəmiyyətdəki davamlılığını ən
çox adət-ənənələr vasitəsilə təmin edir. Bəzən görürürk ki, Qurani-
Kərimdəki “Əl-yövmə əkməltu ləkum dinəkum” (“Bu gün dininizi
sizin üçün kamil etdim”- “əl-Maidə”, 5/3) ayəsi yanlış izah edilir
və artıq İslam dininin o dövrdə tamamlandığı, Quranın nazil
olduğu dövrdən sonrakı dövrlərdə ortaya çıxan hər şeyin bidət
olduğu deyilir.

Mənbələrdə bu ayənin vəhyin nazil olan son ayəsi olduğu qeyd
olunur. Ayədə nəzərdə tutulan İslamın ümumi prinsipləridir. Yəni
burada əsas vurğulanan ondan ibarətdir ki, cahiliyyə dövründəki

107

mənfi hallar ortadan qaldırılmış və İslamın ümumi prinsipləri
qiyamətədək dəyişməz qalacaqdır. Təfərrüatla bağlı məsələlərə
gəldikdə isə, bunların dəyişməz qalması sosioloji və psixoloji
cəhətdən qeyri-mümkündür, hətta insanın təbiətinə ziddir.

Hələ Qurani-Kərimin nazil olduğu vaxt Həzrət Peyğəmbər
bu dini insanlara təbliğ edərkən belə yaşadığı cəmiyyətin ürf və
adətini əsas almışdır. Bu Həzrət Peyğəmbərin vəfatından sonra
da davam etmişdir. Rəşidi xəlifələrin vaxtında İslam dövlətinin
sərhədləri genişlənmiş, İslam dövləti genişlənib fərqli xalqların
mədəniyyətləri ilə qarşılaşdıqda həm onlardan təsirlənmiş, həm
də onlara təsir etmişdir. Belə ki, müsəlmanlar məcusilərlə ilk dəfə
qarşılaşdıqlarında onlarla necə davranacaqlarını bilməmiş, lakin
daha sonra “onlara da əhli-kitab kimi” davranaraq məsələnin həlli
yolunu tapmışlar.

Hər şeydən əvvəl onu söyləmək lazımdır ki, İslam dininin
ilk qaynağı olan Qurani-Kərim də adət-ənənənin əhəmiyyətini
vurğulayır. Belə ki, “Əraf” surəsinin 199-cu ayəsində belə
buyurulur: “Sən bağışlama yolunu tut, ürf ilə əmr et!”. Bu ayədəki
“ürf” sözü “insanların yaxşı hesab edərək qəbul etdiyi şeylər”in
ümumi adıdır.

Quranda bəzi ayələr vardır ki, həmin ayələr vasitəsilə də adət-
ənənənin dindəki yerini müəyyənləşdirmək çox asandır. Belə
ayələrdən biri “Nisa” surəsinin 6-cı ayəsidir: “Yetimləri nikah
yaşına çatıncaya qədər sınayın. Əgər ağla dolduqlarını (həddi-
buluğa çatdıqlarını) hiss etsəniz, mallarını özlərinə qaytarın.
Böyüyəcəklər (böyüyən kimi mallarına sahib olacaqlar)

108

deyə, o malları israf edib tələm-tələsik yeməyin. Zəngin
olan (qəyyum) o mala toxunmasın, kasıb isə qəbul olunmuş
qayda üzrə (ehtiyacı olduğu qədər, çəkdiyi zəhmətin əvəzi
miqdarında) yesin. Yetimlərin mallarını özlərinə qaytardığınız
zaman yanlarında şahid tutun! Haqq-hesab çəkməyə Allah
kifayət edər!”. Nüzul səbəbində bu ayənin “kasıb qəyyumların
yetim malından yaşadıqları bölgənin adət-ənənələrinə görə
istifadə etmələri” haqqında nazil olduğu qeyd olunur. Burada adət-
ənənələrin İslamdakı yeri göstərilir.

Adətlərin İslamdakı yerini göstərməsi baxımından aşağıdakı
hədis mühümdür: “Müsəlmanların gözəl bildiyi şey Allah qatında
da gözəldir” (Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, I/379) Bu hədis cəmiyyət
tərəfindən xoş qarşılanan adətlərin Quran və Peyğəmbər yoluna
uyğun olduğuna işarə edir. Çünki Quran və Həzrət Peyğəmbərin
xoş görmədiyi şeyləri müsəlmanlar da xoş görməzlər.

İslam alimləri ürfü (adət-ənənəni) iki yerə ayırmışlar: 1. Səhih
adətlər. 2. Fasid adətlər. Kitab və Həzrət Peyğəmbərin yoluna
uyğun olan və bunlara zidd olmayan adətlər səhih adətlərdir. Ayə
və hədislərə zidd olan adətlər isə fasid adətlər hesab olunur. Səhih
adətlər də iki yerə bölünür: 1. Ümumi adətlər. 2. Xüsusi adətlər.
İslam aləminin hər bir bölgəsində bilinən və müsəlmanların hər
əsrdə sahib çıxdıqları adətlərə ümumi, müəyyən bir xalqın və ya
bölgənin adətlərinə isə xüsusi adətlər deyilir.

Adət-ənənə cəmiyyətin həyatında bu qədər mühüm yer tutduğu
üçün üsul alimləri də ürfü (adət-ənənəni) fiqhin qaynaqlarından biri
hesab etmişlər. Bu barədə İbnAbidin belə deyir: “Fiqh məsələləri ya

109

açıq bir nəssə (ayə-hədis), ya da rəy və ictihada əsaslanır. İkinciyə
əsaslanan fiqhi məsələlərin əksəriyyətini müctəhid öz dövrünün
ürfündən yola çıxaraq ortaya qoyur. Əgər müctəhid bu günkü
ürfün hakim olduğu dövrdə yaşasaydı, əvvəlkinə uyğun olmayan
yeni bir görüşə sahib olardı. Buna görə də alimlər adətləri bilməyi
ictihadın şərtlərindən saymışlar”. Bütün bunlar adət-ənənənin
İslamdakı yerini ortaya qoyur və din-cəmiyyət və cəmiyyət-din
münasibətlərindən doğan qarşılıqlı təsirlərin mövcudluğunu bir
daha təsdiq edir.

110

Din və dil

Dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olub, onların bir-birlərini
başa düşmələrinə və bir-birləri ilə fikir mübadiləsi aparmalarına
imkan verən səs, söz və qrammatik vasitələr sistemidir. O, sadəcə
insanın öz həmcinsləri ilə deyil, digər canlı varlıqlarla da əlaqə
qurmasını təmin edir. İnsan ancaq dili sayəsində insandır. Dil eyni
zamanda hər yönü ilə bir xalqın mədəniyyətinin aynasıdır.

Vitqenşteyn dil barəsində belə deyir: “Dilimin sərhədləri
dünyamın sərhədləridir”. Konfutsidən soruşurlar: “Bir ölkəni
idarə etmək sizə verilsəydi ilk əvvəl nədən başlayardınız?” Böyük
mütəfəkkir belə cavab verir: “Şübhəsiz dildən başlayardım” və onu
dinləyənlərin maraq dolu nəzərləri qarşısında sözlərinə belə davam
edir: “Dil qüsurlu olsa, sözlər fikri yaxşı çatdırmaz. Fikir yaxşı
çatdırılmazsa, görüləcək işlər doğru şəkildə yerinə yetirilməz.
İşlər lazımi qaydada görülməzsə, adət-ənənə və mədəniyyət ciddi
zərər görər. Bunlar ciddi zərər görərsə, ədalət yolunu azar. Ədalət
yolunu azarsa, çaş-baş qalan xalq nə edəcəyini bilməz. Məhz buna
görə heç bir şey dil qədər mühüm deyildir”. Mütəfəkkirlərin bu
sözləri də bir daha göstərir ki, dil sadəcə düşüncəni, fikri çatdıran
quru bir ifadə şəkili deyil, dil həm də insanın dünyanı idrak etmə
hadisəsidir.

Dinlə dil arasında kompleks əlaqə vardır. Din gəldiyi toplumun
dil xüsusiyyətlərini də diqqətə almışdır. Bu bütün dinlər üçün
keçərli olduğu kimi, bizim dinimiz olan İslam üçün də keçərlidir.

111

Quran özü bizə onun ərəb dilində nazil olduğunu söyləyir:
“Ərəbcə Quran olaraq (onu) bilən bir qövm üçün ayələri

müfəssəl izah edilmiş bir kitabdır”. (“Fussilət”,41/3)
Quran hər kəsdən əvvəl ərəblərə nazil olmuşdur. Eyni

zamanda İslam Peyğəmbəri Həzrət Məhəmməd (s) də ərəb idi
və o insanlara ərəb dilində xitab edirdi. Daha sonrakı dövrlərdə
həm ərəblərin özləri, həm də digər müsəlman xalqlar zaman və
dil amilindən dolayı Quranı təfsir etməyə məcbur qalmışlar. Eyni
zamanda hədislər də şərh edilmişdir. Bundan başqa həm Quranda,
həm də hədislərdə təşbehdən, məsəllərdən, məcazdan və s. kimi
bəlağət növlərindən geniş istifadə olunmuşdur. Bu da onu göstərir
ki, dini mətni bir dildən basqa bir dilə tərcümə edərkən və ya
başqalarına anladarkən bu amilləri (dil amili, bəlağət amili və s.)
gözdən qaçırmamalıyıq. Əks təqdirdə bir çox səhvələrə yol verə
bilərik.

Məsələn, “Loğman” surəsinin 19-cu ayəsində Loğman (ə) öz
oğluna nəsihət edərkən belə deyir:

“Yerişində müvazinət gözlə (nə çox yeyin, nə də çox asta get)
və (danışanda) səsini qaldırma. Çünki ən çirkin səs uzunqulaq
səsidir!”

Yenə “Müddəssir” surəsinin 50-ci ayəsində belə buyurulur:
“Onlar sanki vəhşi eşşəklərdir. (O eşşəklər ki) aslandan
hürküb qaçarlar!”
İndi bu ayələr barəsində danışarkən məsələyə sadəcə literal
cəhətdən yanaşsaq, ayələri səhv izah etmiş olarıq. Çünki hər iki
ayədə o dövrdə ərəblər arasında məşhur olan üslubdan istifadə
edilir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Quran bu cür təşbehlərə tez-

112

tez yer verir. Günümüzdə bu və buna bənzər ayələri izah edərkən
həm o dövrün dilini və dil qaydalarını, həm də günümüzdə istifadə
etdiyimiz ana dilimizi və qaydalarını bilməliyik ki, izahlarımızda
səhvlərə yol verməyək. Bu ayələri izah edərkən incəlikləri ilə
birlikdə izah edək.

İndi isə mövzumuzla əlaqədar olaraq bir hədisi ələ alaq.
Peyğəmbərimiz (s) bir hədisində səcdədə dirsəkləri yerə it kimi
qoymamağı tövsiyə edir (Buxari (822), Müslüm (493), Əbu
Davud (897), Tirmizi (276)). Bu gün İslam dinini ərəb olmayan
başqa xalqın nümayəndələrinə öyrədən və ya İslamı başqalarına
təbliğ edən şəxs o xalqın dil, adət və ənənəsini bilmirsə bir çox
problemlərlə qarşılaşacaq. Çünki bir cəmiyyətdə işlədilən bir
məsəl, deyim və s. başqa bir cəmiyyətdə fərqli bir şəkildə başa
düşülə bilər.

Buna başqa bir misal kimi türk dilləri içərisində dilimizə ən
yaxın olanlardan biri olan Türkiyə türkcəsindən verək. Türk dilində
“adam gibi” ifadəsinin işlənmə şəkli ilə dilimizdəki “adam kimi”
ifadəsinin işlənmə şəkli arasında fərq vardır. Türk dilində bir adama
“adam gibi oku” deyildikdə “yaxşı oxu, ciddi oxu” mənası başa
düşülür. Və ya “adam gibi adam” deyildikdə “yaxşı adam, cəsur
adam” və s. mənaları anlayırıq. Lakin Azərbaycanda yaşayan bir
insana “adam kimi oxu” deyə xitab etsək, məna tamamilə dəyişir
və xitab etdiyimiz şəxs bunu özünə təhqir kimi anlayacaqdır.

Verdiyimiz misallar bir daha göstərir ki, dini anlamaq və ya
anlatmaq üçün bir çox amilləri göz önündə tutmalıyıq ki, bunların
da ən əsaslarından biri dil amilidir. Qısaca, dili bilmədən dini
öyrətmək və ya öyrətməyə çalışmaq olmaz.

113

Dirilər və ölülər

Hindistanlı yazıçı Rabindranat Taqorun “Alver” adlı hekayəsi
var. Həmin hekayədə bildirilir ki, beş oğul atası Ramşundor
Mitronun nəhayət qızı dünyaya gəlir. Valideynləri uşağın adını
Nirupoma (Əvəzsiz) qoyurlar. Nə isə vaxt gəlir Nirupoma yeniyetmə
bir qız olur. Atası qızına münasib bir ər axtarmağa başlayır. Xeyli
müddət keçdikdən sonra adaxlı tapılır. Bu Raybahadurun (ingilis
müstəmləkə hökuməti tərəfindən verilən rütbədir) yeganə övladı
olan oğlu olur. Oğlan çox adlı-sanlı nəslin nümayəndəsi idi. Oğlanın
atası on min rupi cehiz istəyir. Qızın atası adlı-sanlı adaxlını əldən
çıxarmamaq üçün əməlli-başlı götür qoy eləmədən buna razı olur.
Lakin bu pulu toplamaq çox çətin məsələydi. Qız atası pula gedən
nəyi varsa hamısını satır, amma topladığı miqdar on min rupi
qarşısında çox cüzi miqdar təşkil edirdi. Bir xeyli söz-söhbətdən
sonra qız atasının daha sonra da olsa cehiz pulunu ödəmək şərtiylə
həmin evə gəlin gəlir. Qara günlər başlayır. Qız ata-anasına, ana-
atası qıza həsrət qalır. Əvvəllər az da olsa bir-birlərini görsələr də
pul ödənmədiyi üçün bu da yavaş-yavaş onlara qadağan edilir.
Bir müddət keçdikdən sonra qız xəstələnir. Əri başqa yerə ezam
olunmuşdu. Qaynata və qaynanası isə onun yalan danışdığını,
onlara kələk gəlmək istədiyini düşünürlər. Xəstəlik isə getdikcə
şiddətlənir və bir neçə aydan sonra qız ölür.

Əvəzində isə dəfn mərasimi dəbdəbəli olur-axı mərhum
Raybahadurun böyük gəlini idi. Nirupoma üçün səndəl ağacından

114

elə bir tonqal qalanır ki, o mahal həmin vaxta qədər belə tonqal
görməmişdi. Dəfn mərasimi elə dəbdəbəli keçirilir ki, Raybahadurun
şöhrəti hər tərəfə yayılır. Hətta o bu dəfn mərasimi xətrinə
borca da düşür. İnsanlar isə hələ də bir-birinin sözünü kəsə-kəsə
Ramşundorun qızının necə dəbdəbə ilə basdırıldığını danışırdılar.

Rabindranat Taqor 1861-1941-ci illər arasında yaşayıb
yaratmışdır. Şərq insanı həmişə dəbdəbəni sevmişdir. Dirilərin
ölülər üçün təşkil etdiyi mərasimlər məkandan-məkana, zamandan-
zamana fərqli olmuşdur. Bu gün Hindistanda yas mərasimlərinin
yenə də dəbdəbəli keçirilib-keçirilmədiyini, Taqorun tənqidindən
bir nəticə çıxarıb-çıxarmadıqlarını bilmirəm. Lakin Hindistanın
80-90 il əvvəl keçirdiyi dəbdəbəli dəfn mərasimlərini biz indi
keçirməyə başlamışıq. Bu isə narahatçılıq üçün ciddi əsasdır. Bu
narahatçılığın səbəbi isə həm bu işi Hindistandan 80-90 il sonra
etməyə başlamamız, həm də diriləri tərk edib ölülərlə bu qədər çox
məşğul olmağımızdır.

Taqorun hekayəsinin adı “Alver”dir. O, hekayəsinə bu adı
Hindistandakı toy adətlərindən təsirlərnərk vermişdir. Biz isə onun
hekayəsindən həm ölülər, həm də dirilər üçün nəticələr çıxara bilərik.
Ölülər üçün çıxaracağımız nəticə ondan ibarətdir ki, ölülərimiz
üçün təşkil etdiyimiz dəbdəbəli məclislərə xərcləyəcəyimiz pulu
xəstələrə, kimsəsizlərə, yoxsullara, istedadlara və s. xərcləyə
bilərik. Dirilərimiz üçün çıxaracağımız nəticə isə hekayənin adında
mövcuddur. Bu günü-gündən çox mürəkkəbləşən toylardan əvvəlki
və sonrakı proseslər, toy məclisləri və sairdir ki, buna da bir ad verə
bilərik: “Alver”.

115

Müsəlman və tənqid

Tənqidin müsəlmanın həyatındakı yeri nədir? Cəmiyyətin
inkişafı üçün çox əhəmiyyətli olan tənqidə yanaşmamız necədir?
Çox təəssüf ki, buna veriləcək cavab mənfi olacaq. Quranda
itab1 ayələri ilə tənqid olunan bir Peyğəmbərin ümməti olan
müsəlmanların tənqidi sevməmələri düşündürücüdür.

Tənqiddilimizəərəbcədənkeçiblüğətmənası“qiymətləndirmək,
doğru olanı ortaya qoymaq” deməkdir. Mədəni və müasir dünyanın
ən əsas meyarlarından biri olan tənqid terminoloji mənada hər
hansı bir şeyin daha yaxşı olması və ya səhvin düzəldilməsidir.
Bir şeyin və ya şəxsin yaxşı və pis yönlərini ortaya çıxarmaqdır.
Tənqid insanı doğru düşünməyə, doğru söyləməyə və doğru olanı
görməyə sövq edir.

İslamın tənqidə baxışını ortaya qoymaq üçün aşağıda
verəcəyim misallara baxaq:

1. Bir gün Həzrət Peyğəmbər Məkkənin bəzi ən nüfuzlu
qəbilə rəisləri ilə söhbət edirdi. Onların və onlar vasitəsi ilə Məkkə
toplumunun onun gətirdiyi dinin haqq olduğunu qəbul etmələrini
istəyirdi. Bu vaxt, gözləri kor olan Abdullah b. Şüreyh (Ona
İbni Ümmi-Məktum da deyirdilər) Peyğəmbərə (s) yaxınlaşdı və
Quranın ilk ayələrindən bir qismini ona təkrar və ya izah etməsini
xahiş etdi. O anda çox önəm verdiyi bu mövzunun kəsilməsindən
narahat olan Məhəmməd (s), “qaşqabağını töküb üzünü çevirdi”.

1  İtab- qınamaq, danlamaq deməkdir.

116

Elə oradaca “Əbəsə” surəsinin ilk on ayəsi nazil oldu və Həzrət
Peyğəmbərə belə bir xəbardarlıq gəldi:

“(Peyğəmbər) qaşqabağını töküb üzünü çevirdi. Yanına
korun (Abdullah ibn Ümmi-Məktumun) gəlməsindən dolayı. Nə
bilirsən, bəlkə də, o (səndən İslama dair soruşub öyrənəcəkləri
ilə) təmizlənəcəkdir! Yaxud öyüd dinləyəcək və bu öyüd ona
fayda verəcəkdir! (Var dövlətinə güvənib sənin öyüd-nəsihətinə
qulaq asmağa) ehtiyac hiss etməyənə (dövlətliyə) gəldikdə, Sən
üzünü ona tərəf çevirirsən (onun sözünə qulaq asırsan). Onun
(küfrdən) təmizlənməsindən sənə nə?! Yüyürə-yüyürə sənin
yanına gələn və (Allahdan) qorxan kimsəyə gəldikdə isə, Sən
ondan üz çevirirsən!”

2. Təbük döyüşündən əvvəl bəzi münafiqlər Peyğəmbərin (s)
yanına gəlib bəhanlər irəli sürərək döyüşdə iştirak etməyəcəklərini
bildirdilər. Peyğəmbər (s) də, bu bəhanələrin doğru olub-olmadığını
araşdırmadan onlara döyüşdə iştirak etməmək üçün icazə verdi. Bu
hadisədən sonra aşağıdakı ayə nazil oldu:

«Allah səni bağışlasın! (Allah səni əfv etdi). Doğru
danışanlar sənə bəlli olmadan, yalançıları tanımadan əvvəl
nə üçün onlara (cihadda iştirak etməməyə) izn verdin?» (“ət-
Tövbə”, 9/43).

Bu ayələr “ilahi tənqid”i göstərir. Lakin bir az sonra bəhs
edəcəyim hədis “insanların ən fəzilətlisi olan” Peyğəmbər (s)
yanıldıqda yanındakı insanların onun səhvini necə tutduqları və
özünə söyləmələri barədədir :

“Rəsulullah (s) Mədinəyə gəlmişdi. (Bu vaxtlar Mədinə xalqı)

117

xurma ağaclarını budayırdılar. (Xalq buna) “tozlandırma” deyirdi.
Rəsulullah onlardan “nə edirsiniz belə?”-deyə soruşduqda, onlar:
“Biz bunu (həmişə) edirik”-deyə cavab verdilər. Rəsulullah: “Bəlkə
siz belə etməsəniz də nəticə yenə yaxşı olar-dedi. Bundan sonra
onlar da bu işdən vaz keçdilər. (Ertəsi il) xurmaların çiçəyi töküldü
və ya az oldu (yəni, az bar gətirdi). Bunu Həzrət Peyğəmbərə
söylədikdə o belə buyurdu: “Mən də bəşərəm. Dininizlə əlaqəli bir
şey söylədiyim zaman onu alın. Ancaq öz görüşümə (əsaslanaraq)
sizə bir şey əmr etdiyim zaman (unutmayın ki, mən də bir
bəşərəm)”(Müslim, “Fəzail”, 140; İbn Macə, “Ruhun”, 15).

Yanıldığı zaman həm Allah, həm də insanlar tərəfindən
xəbərdar edilən Peyğəmbərimiz (s) bu yanlışları qəbul etmişdir.
Çünki “Kəhf” surəsində də bildirildiyi kimi o da bizim kimi ölümlü
insandır. Bəs onda biz insanların özümüzü tənqiddən uzaq tutaraq
“yanılmazlıq” hissinə qapılmamız nə dərəcədə doğru olar?

Ancaq başqalarını tənqid edən insanın əvvəlcə özünü
tənqid etməsi lazımdır. Özünütənqid olmadan bir insanın inkişaf
etməsi qeyri-mümkündür. “Unutqan” olan insanın yanılması
normaldır. Lakin yanıla biləcəyini qəbul etməməsi isə əlbəttə
normal deyildir. Kamil insan tənqidlər nəticəsində zirvəyə yüksələn
insandır. Kamilliyin qapısı tənqidə xoş baxmaqla açılır.

118

Dünya sevgisi

Dünya sevgisi bu dünyada yaşayan insanın ən təbii
haqlarından biridir. Ancaq bu sevgi həddi aşmamalıdır. Dünyaya
onun öz kriteriyalarına, öz ölçü vahidlərinə görə yanaşdıqda o,
çox əhəmiyyətli dəyər kimi görünür. Lakin onun dəyərini bir də
axirətin ölçü vahidlərinə görə ölçdükdə onun çox əhəmiyyətli
olmadığı ortaya çıxır.

Bir çox dəyərlərlə dünya səhnəsinə gələn insanın bu dəyərləri
heçə sayıb sadəcə dünya sevgisinə yönəlməsi, onun yaradılışına
ziddir. Belə ki, özünü tamamilə dünya sevgisinə həsr edən “çox
yönlü” insan getdikcə “tək yönlü” insana çevrilir, dəyərlərdən
uzaqlaşır və bunun nəticəsində də insanlığın zirvəsi olan “kamil
insan”a gedən yol yavaş-yavaş gözdən itir.

Qurani-Kərim bəşəriyyətin əsas problemlərindən biri olan
bu məsələni ələ almış və bu problemin həlli istiqamətində bir
çox prinsiplər gətirmişdir. Əsas mövzusu insan olan Quranın
“Təkasur” surəsi bu problemi açıq şəkildə ortaya qoyur və surə
getdikcə “təkasur” dünyasına çevrilən bu dünyanın sakini olan
bizlərə mühüm mesajlar verir.

Təkasur “çoxluq yarışı və çoxluqla öyünmək” deməkdir. Surə
dünya malına olan düşkünlüyü ifadə edən və “faydasız işlərlə
məşğul olmaq” mənasına gələn “ləhv” ifadəsi ilə başlayır. Surənin
bildirdiyinə görə hətta bu sevgi və düşkünlük o qədər çoxdur ki,
insan bu dünya ilə o bir dünyanın ən çox yaxınlaşdığı yer olan

119

qəbirləri belə bu sevgiyə bulaşdırdı. Qəbrlərin sayının çoxluğuyla
belə öyündü. Və bütün həyatını sadəcə bu sevgi ilə keçirdi. «Adəm
övladının iki vadi dolu malı olsa üçüncü bir vadi daha istəyərdi.
Adəm övladının qarnını ancaq torpaq doldurar..» hədisi də məhz
“öz varlıq səbəbini unudan” bu insanın portretini çəkir bizə.

Bu o demək deyildir ki, Quran “çox mal-dövlət”ə qarşıdır,
ancaq onu çoxaltmaq hərisliyinə qarşıdır. Burada məşhur islam
alimi Cüneyd əl-Bağdadinin dedikləri yada düşür: “Fəqirlik heç
bir şeyə sahib olmağın deyil, dünyalara sahib olsan da heç bir şeyin
sənə sahib olmasına izn verməməyindir”.

İnsan bu sevginin əsiri olmağa davam edəcəksə, onda onun
ağırlığı altında qalaraq məhv olacaqdır. Qəflət yuxusundan
oyanmayan insan unutmamalıdır ki, həqiqəti daha sonra mütləq
öyrənəcəkdir. İnsan ona “əmanət” olaraq verilən nemətlərin hər
birindən sorğu-suala tutulacaqdır deyən Quran, bu xəstəliyə tutulan
bəşəriyyətə bir daha xəbardarlıq edərək bir daha düşünməyə dəvət
edir:

“(Ey insanlar!) Bilin ki, dünya həyatı oyun-oyuncaq, bər-
bəzək, bir-birinizin qarşısında öyünmək və mal-dövləti, oğul-
uşağı çoxaltmaqdan ibarətdir. Bu elə bir yağışa bənzəyir ki,
onun yetişdirdiyi bitki (məhsul) əkinçilərin xoşuna gələr. Sonra
o quruyar və sən onun saralıb solduğunu, daha sonra çör-çöpə
döndüyünü görərsən. (Dünya malına aldananları) axirətdə
şiddətli əzab, (dünya malına uymayanları isə) Allahdan
bağışlama və razılıq gözləyir. Dünya həyatı aldanışdan başqa
bir şey deyildir”. (“əl-Hədid”, 57/20)

120

Dünya-axirət tarazlığı

İslam dini “Heç ölməyəcəksənmişcəsinə bu dünya üçün və
sabah öləcəksənmişcəsinə axirət üçün çalış” prinsipini rəhbər
tutaraq dünya və axirət həyatı arasında tarazlığı qorumağa
çalışmışdır. Quran ayələrini incələdikdə görürük ki, axirət
həyatından bəhs edən ayələrlə yanaşı, dünya həyatından da bəhs
edən bir çox ayə də vardır:

“(Ey insanlar) Məgər Allahın göylərdə və yerdə onları
(günəşi, ayı, ulduzları və buludları; meyvələri, bitkiləri,
dənizləri, çayları və gölləri) sizə ram etdiyini (sizin istifadənizə
verdiyini), aşkar (görmə, eşitmə, sağlamlıq) və gizli (əql,
şüur, fəhm, elm və i.a.) nemətləri sizə bolluca ehsan etdiyini
görmürsünüzmü?” (“Loğman”, 31/20)

“Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısını Öz tərəfindən sizin
ixtiyarınıza qoyan da Odur” (“əl-Casiyə”, 45/13)

“(Ya Peyğəmbərim!) De: “Allahın Öz bəndələri
üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram
buyurmuşdur” (“əl-Əraf”, 7/32)

Bu ayələrə nəzər saldıqda dünyaya və dünya nemətlərinə, eyni
zamanda onları əldə etmək üçün çalışmağa nə qədər əhəmiyyət
verildiyinin şahidi oluruq. Ancaq Quran eyni zamanda:

“Biz axirət qazancını (savabını) istəyənin qazancını artırar,
dünya mənfəətini istəyənə də ondan verərik. Onun axirətdə
heç bir payı yoxdur.” (“əş-Şura”, 42/20)

121

“Dünya həyatı oyun və əyləncədən başqa bir şey deyildir.”
(“əl-Ənam”, 6/32) ayələri ilə də sadəcə dünyanın arxasınca
gedənlərin axirətdə heç bir pay almayacaqlarını xəbər vermişdir.

Qurandakı dünya və axirətlə bağlı ayələrə bütünlük çərçivəsində
baxdıqda Quranın bizdən bu iki həyat arasında tarazlığı qoruyub
saxlamamızı istədiyini görürük. Quran axirət-dünya tarazlığının
qorunmasını belə ifadə edər:

“Allahın sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını
Allah yolunda sərf et). Amma dünyadakı nəsibini də unutma”
(“əl-Qəsəs”, 28/77)

Müfəssir Təbəri “Dünyadakı nəsibini də unutma” ifadəsini
“dünyada ikən axirət üçün çalış, dünyada saleh əməlləri tərk
edərək oradakı payını almağı unutma” şəklində təfsir edir. O,
bəzi alimlərin ayədəki bu ifadəni “Sən, dünyada ikən ruzini
axtarmağı unutma, orada halal qazanc əldə etməyə çalış” şəklində
açıqladıqlarını söyləyir, İbn Kəsir isə bu ayənin təfsirində belə deyir
“Allah-Təalanın sənə verdiyi mal və neməti, sənə axirət yurdunda
savab qazandıracaq müxtəlif ibadətlər və Allaha yaxınlaşdıran
şeylər vasitəsilə Rəbbinə itaət yolunda istifadə et. Allahın sənə
mübah buyurduğu yemək, içmək, geyim, məskən və s. məsələlərdə
dünyadakı nəsibini unutma. Şübhəsiz sənin üzərində Rəbbinin
haqqı olduğu kimi, nəfsinin də, ailənin də, ziyarətçilərinin də haqqı
var. Hər haqq sahibinin haqqını ver.” Həm bu dünya, həm də axirət
üçün çalışmaqla bağlı digər ayələrə yer verək:

“Ey iman gətirənlər! Cümə günü namaza çağırıldığınız
zaman Allahı zikr etməyə tələsin və alış-verişi buraxın.

122

Bilsəniz ki bu sizin üçün nə qədər xeyirlidir. Namaz qılınıb
qurtardıqdan sonra yer üzünə dağılın və Allahın lütfündən
ruzi diləyib axtarın! Və Allahı çox zikr edin ki, nicat tapıb
səadətə qovuşasınız.” (“əl-Cümə”, 62/9-10).

“Bəziləri isə: “Ey Rəbbimiz, bizə dünyada da, axirətdə də
gözəl nemətlər ver, bizi cəhənnəm əzabından qoru! deyirlər.
Belə şəxsləri qazandıqlarına (qazandıqları əməllərinə)
görə (axirətdə) mükafat gözləyir. Allah tezliklə haqq-hesab
çəkəndir” ( “əl-Bəqərə”, 2/201-202).

İkinci ayədə bir-birinə zidd iki cür insan təsvir edilir. Birincisi,
dünyanın dar divarları arasında qalan, dünya həyatını özü üçün tək
hədəf seçib bütün arzu və istəklərini bu istiqamətə çevirdiyinə görə
o biri dünyasını itirən insandır. İkincisi isə, Uca Allahın kövni və
qövli ayələrində bildirdiyi prinsiplərə uyğun həyat sürən insandır.
Bu ikinci insan dünya və axirət səadətini əldə edəcəkdir.

Həzrət Peyğəmbərin dünya-axirət tarazlığına baxışını ortaya
qoyması baxımından bu hədis çox maraqlıdır: Hənzələ əl-Üseyyidi
(ö. 45/665) belə demişdir: “Mən Əbu Bəkrlə (r) qarşılaşdım:
“Necəsən ey Hənzələ!” dedi. Mən: “Hənzələ münafıq oldu!”
dedim. “Sübhənallah! Sən nə deyirsən?” dedi. “Rəsulullahın (s)
yanında oluruq. Bizə cənnəti, cəhənnəmi o qədər xatırladır ki,
onu gözlərimizlə görmüş kimi oluruq. Rəsulullahın (s) yanından
çıxdıqdan sonra isə xanımlarımızla, uşaqlarımızla, dolanışığımızla
bağlı problemlərlə məşğul oluruq. Buna görə çox şey unutduq”
dedim. Əbu Bəkr (r): “Vallah, biz belə şeylərlə qarşılaşırıq” -
dedi. Əbu Bəkr və mən yola çıxdıq və Rəsulullahın (s) yanına

123

getdik. Mən: “Hənzələ münafiq oldu ey Rəsulullah!” - dedim.
Rəsulullah (s): “Nə oldu?” - deyə soruşdu. “Ey Rəsulullah! Sənin
yanında oluruq. Bizə cənnəti və cəhənnəmi xatırladırsan. O qədər
xatırladırsan ki, sanki onu gözlərimizlə görmüş kimi oluruq.
Sənin yanından çıxdığımızda isə xanımlarımızla, uşaqlarımızla
və dolanışıq problemləriylə məşğul oluruq. Çox şeyi unutduq”
- dedim. Rəsulullah (s): “Nəfsim əlində olan Allaha and içirəm
ki, siz mənim yanımda olduğunuzdakı halı yaşatmağa və məni
zikr etməyə davam etsəniz, mələklər sizinlə görüşərlər. Lakin ey
Hənzələ! Bəzən belə, bəzən də elə. (Bəzən dünya işləri ilə, bəzən
ibadətlə məşğul olsanız kifayətdir)” buyurdu və bunu üç dəfə
təkrarladı.” (Müslim, Tövbə 12; Tirmizi, Qiyamə 59).

İslam alimləri də dünya və axirət məfhumları arasında
ciddi bir fərqin olmadığı qənaətindədirlər. Çünki axır kəlməsi son,
sonrakı mənasına gəlir. Yaxşı və pis əməllərin sonu, yəni axırı bu
dünyada başlayır və yaxşılıq edən yaxşılıq, pislik edən də pislik
görəcəkdir.

124

Haqlıya haqqını verməmək - zülm

Zülm deyildikdə bir çox insanın ağlına sadəcə əziyyət, işgəncə
və s. gəlir. Zülmü “bir şeyi öz yerindən başqa bir yerə qoymaq”
şəklində tərif edirlər. Onun ziddi ədalətdir ki, o da “hər şeyi yerli
yerində etmək, yerinə qoymaq” mənasına gəlir. Zülm eyni zamanda
haqq edənin haqqını verməmək, haqsıza haqq etmədiyi bir şeyi
vermək deməkdir. Allahın qoyduğu sərhəddi, həddi keçmək, təyin
etdiyi sərhəddin xaricinə çıxmaqdır. Yəni, haqq edənin haqqını
Haqqın müəyyənləşdirdiyi şəkildə, haqq etdiyi qədər verməmək,
haqsıza haqq etmədiyi bir şeyi verməkdir. Qısaca desək, zülm
haqqı tərk etməkdir.

Quranda “zülm” əziyyət, işgəncə və haqsızlıq mənaları ilə
yanaşı, əsasən haqdan sapmaq və həddi aşmaq mənalarında
işlənmişdir:

“Allahın hədlərindən kənara çıxanlar, əlbəttə, zalımlardır”.
(“əl-Bəqərə”, 2/229)

“Allahın qadağalarını işləyərək insanlar öz (nəfs)lərinə
zülm edərlər.” (“əl-Bəqərə”, 2/35, 131)

Quranın üzərində ən çox durduğu mövzulardan olan zülmü
alimlər üç növə ayırırlar:

1- İnsanın Allaha qarşı işlədiyi zülm. Bu şirk ve küfür hesab
olunur: “İman gətirib imanlarını zülmə qatışdırmayanlar
əmin-amanlıqdadırlar. Haqq yola yönəlmişlər də onlardır!»
(“əl-Ənam”, 6/82) ayəsi nazil olduqda, bu ayənin ifadə etdiyi

125

imana zülm qarışdırmaq məsələsi səhabələri təşvişə salır və
onlar «Hansımız özümüzə zülm etmədik ki?»-deyirlər. Bu vaxt:
«Şübhəsiz ki, şirk böyük bir zülmdür» (“Loğman”, 31/13)
ayəsi nazil olur. Beləliklə də, aydın olur ki, Ənam surəsinin 82-ci
ayəsində keçən zülmdən qəsd olunan məna şirkdir.

2- İnsanlar arasındakı zülm. Bu da, insanların öz həmcinslərinə
qarşı işlədikləri günah və haqsızlıqlardır. İnsan haqlarının
pozulması, təbiətə zərər vurmaq, insanların məhkəmələrdə, iş
yerlərində, başqa yerlərdə haqqlarını ala bilməmələri, adam
öldürmək, oğruluq etmək və s. zülmün bu növünə daxildir.

Həzrət Məhəmməd insanın insana zülm etməsini qadağan etmiş
və İslam dinində zülmə yer olmadığını bildirmişdir: “Məzlumun
duasından qorxun. Çünkü onunla Allah arasında pərdə yoxdur». O
(s), vida xütbəsində də zülmdən uzaq durmağı əmr etmişdir.

3- Zülmün bir növü də, insanın öz-özünə zülm etməsidir:
“Biz hər bir peyğəmbəri, ancaq ona Allahın iznilə itaət
olunsun deyə, göndərdik. Onlar (münafiqlər) özlərinə zülm
etdikləri zaman dərhal sənin yanına gəlibAllahdan bağışlanmaq
diləsəydilər və Peyğəmbər də onlar üçün əfv istəsəydi, əlbəttə,
Allahın tövbələri qəbul edən, mərhəmətli olduğunu bilərdilər”
(“ən-Nisə”, 4/64).
Zülmün bu üç növünü Həzrət Peyğəmbər bu şəkildə izah edir
:“Zülm üç cürdür. Bir zülm vardır ki, Allah onu əfv etməz. Bir zülm
vardır ki, Allah onu əfv edər. Bir zülm də vardır ki, Allah onun
mütləq hesabını soruşar. Allahın əfv etmədiyi zülm şirkdir. Çünkü
Allah Quranda buyurur ki, “şirk büyük bir zülmdür” (“Loğman”,

126

31/13). Allahın əfv edəcəy zülm, qulların öz nəfslərinə qarşı etdiyi
zülmdür. Bunlar Rəbblə öz aralarındakı işlərdə (əmrə itaət və
qadağalara riayət məsələsində) etdikləri xətalardır. Allahın mütləq
hesaba çəkəcəyi zülm isə qulların bir-birlərinə qarşı haqsızlıqlarıdır.
Allah bunların hesabını soruşacaq və zalımları cəzalandıracaqdır”

İmam Əli (ə) sadəcə zalımın deyil, məzlumun da hesaba
çəkiləcəyini söyləyərək belə buyurur: “Zülmün iki əsas tərəfi var.
Birisi zalım, digəri də məzlumdur. Zalım zülm etdiyi üçün, məzlum
da zülmə razı olduğu üçün hesaba çəkilər.”

127

Ətraf mühit dinimizin gözü ilə

Ətraf mühit insanların sosial, bioloji və fiziki cəhətdən
fəaliyyət göstərdikləri yerdir. İnsan dünyaya göz açdığı gündən
bəri ətraf mühitlə daim əlaqədə olub. Ətraf mühitin insan həyatında
çox böyük yeri var. Heç bir şey boş yerə yaradılmamışdır. Hər
şey varlıqların ən üstünü olan insana xidmət üçün yaradılmışdır.
Lakin bu şeylərin insana bəxş edilməsi insanın onları istədiyi
kimi istifadə edəcəyi mənasına gəlmir. Çox təəssüf ki, insanlar
meşələri, yaşıllıqları sonsuz xəzinə kimi görərək onlardan istədiyi
kimi istifadə edir. Halbuki yer üzü sakini olaraq biz insanların əsas
vəzifəsi ətraf mühiti qorumaqdır.

Müqəddəs kitabımız Qurani-kərim “Səmud qövmünə
də qardaşları Salehi (peyğəmbər göndərdik). O dedi: «Ey
camaatım! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa heç bir
tanrınız yoxdur. O sizi (atanız Adəmi) yerdən (torpaqdan)
yaradıb orada sakin etdi (və ya uzun ömür verdi)” (“Hud”, 9/11)
“(Ya Peyğəmbərim!) De: «Allahın Öz bəndələri üçün yaratdığı
zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?»
(“əl-Əraf”, 7/32) “İnsanların öz əlləri ilə etdikləri (pis əməllər,
günahlar) üzündən quruda və suda fəsad (pozuntu) əmələ
gələr (bəzi yerlərdə quraqlıq, qıtlıq olar, bəzilərində zərərli
yağışlar yağar, zəlzələ baş verər, dənizlərdə gəmilər batar)
ki, Allah (bununla) onlara etdiklərinin bir qismini (etdikləri
bəzi günahların cəzasını) daddırsın və bəlkə, onlar (tövbə edib

128

pis yoldan) qayıtsınlar”. (“ər-Rum”, 30/41) ayələri ilə ekoloji
problemə diqqət çəkir.

Həzrət Peyğəmbərin həyatına nəzər salsaq görərik ki, o (s), bu
məsələyə ciddi əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, Həzrət Peyğəmbər
yollardan insanları narahat edən bir şeyin qaldırılıb atılmasını
“imanın bir parçası” adlandırmışdır (Biharul-Ənvar», c.75 səh.
50; Müslim, Ìman 58; Buxari, Hìbə 35). Yoldan keçən insanlara
maneəçilik törədən ağac budağını kəsdiyi (Müslim, Bìrr 128-
130; Ìbn Macə, Ədəb 7), insanları sel və ya yanğın fəlakətindən
xilas etdiyi üçün cənnəti haqq edən (Küleyni. Üsulül-kafi. c. 5. s.
55) insandan bəhs edən Həzrət Peyğəmbər: “Ümmətimin yaxşı
və pis bütün əməlləri mənə göstərildi. Yaxşı əməlləri arasında
yoldan kənara atılan (insanlara əziyyət verən) şeyi də gördüm.
Pis əməlləri arasında isə (hər kəsin gördüyü) yerdən silinməyən
tüpürcək də vardı” (Ìbn Macə, Ədəb 7) deyir .

Peyğəmbərimizin (s) “sabah qiyamətin qopacağını bilsəniz
belə, bu gün əlinizdəki ağacı əkin” (Buxari, əl-Ədəbul-Müfrəd
s.168) sözləri bir başqa hədisdə belə dilə gətirilir: “(Bu) ağacdan
kim istifadə etsə, əkənə sədəqə yazılar. Bir müsəlman ağac əkər və
bunun meyvəsindən insan, heyvan, vəhşi heyvan və ya quş yesə,
yeyilən şey o insan üçün sədəqə olar. Kim (o ağacdan) istifadə
edərsə bu onun (ağacı əkən) üçün (qiyamətə qədər) (Buxari, Ədəb
27 ) sədəqə olar.”

129

III FƏSİL

İSLAM, CƏMİYYƏT VƏ SİYASƏT

130

Ənənəvi dəyərlər: modernizm və İslam
kontekstində



1. Ənənəvi dəyərlər

Dəyərlər insanın əməllərini müəyyənləşdirən, onlara istiqamət
verən meyarlardır. Dəyərlər eyni zamanda müqəddəs hesab olunan,
hörmət göstərilən prinsiplərdir. Ümumilikdə dəyərlər həm fərdi,
həm də ictimai mənada faydalı olan, bəyənilən hər şeyi ifadə edir.
Dəyər dindən iqtisadiyyata, psixologiyadan sosiologiyaya qədər
müxtəlif sahələrdə işlənən məfhumdur. Dəyərlərin xüsusiyyətlərini
belə sıralamaq olar:

1) Dəyərlər öz-özlüyündə inanc daşıyıcısıdırlar.
2) Dəyərlər fərdlərin etdikləri şeyləri rasionallaşdırıb
mənimsəmələrinə imkan verir.
3) Dəyərlər arzu olunan şeylərdir.
4) Dəyərlər hər bir sahə ilə əlaqəlidirlər. Yəni iqtisadi, siyasi,
dini, ailəvi və s. sahədə dəyərlər mövcuddur.
5) Dəyərlər ictimaidir. Yəni bir çox insan tərəfindən qəbul
olunurlar.
Alimlər dəyərlərin əsasən iki mənbədən, “ictimai” və
“transsendental” mənbələrdən gəldiklərini qeyd edirlər.
Transsendental dəyərlər insanlar üzərində digər dəyərlərdən daha
təsirli olurlar. Transsendental dəyərlərin ən üstünü dini dəyərlərdir.
Ona görə də dəyərləri bəzən də “ictimai” və “dini” dəyərlər olmaqla
iki yerə də ayırırlar.

131

Fəlsəfədə dəyərləri eyni zamanda “hədəfə aparan (yüksək)
dəyərlər” və “vasitəçi (bəsit) dəyərlər”ə bölürlər. Məsələn,
yardımsevərlik yüksək, alver isə vasitəçi dəyər hesab olunur.
Dəyərləri həm də “ümumbəşəri” və “yerli”, “modern” və “ənənəvi”
dəyərlər kimi də qruplaşdırırlar.

Dəyərlər cəmiyyətdə aşağıdakı rolları icra edir:
1) Dəyərlər ideal düşünmə və davranma yollarını göstərir.
2) İctimai rolların sevilməsi və həyata keçirilməsində əsas
hərəkətverici qüvvədir.
3) Sosial nəzarət və ictimai qınaq rolunu oynayır.
4) Yardımlaşma rolunu oynayır.
5) Dəyərlər fərd və toplum həyatında mühakimə (hökm),
normalar, qurumlar və davranışlar şəklində özünü göstərir.
Ənənəyə gəldikdə isə o, cəmiyyətin dəyər və qurumları arasında
ən yavaş dəyişənidir. O, həmçinin keçmiş dəyərləri yenilərlə
əlaqələndirir. İctimai mənada ənənə daha çox sənayeləşmiş,
urbanizasiyanın yüksək olduğu və kapitalist modern toplumun
ziddi mənasında işlənir. Dini mənada ənənə deyildikdə isə, burada
mədəniyyətin vəhylə əlaqəsi nəzərdə tutulur.
Ənənə sözü ərəb dilindəki “an” kəlməsindən törəmişdir.
Nəsildən-nəslə ötürülən, keçmişdən gələcəyə ötürülən və s.
mənalara gəlir. Ənənəvi dəyərlər deyildikdə isə nəsildən-nəslə
ötürülən milli, mənəvi, ictimai və dini dəyərlər nəzərdə tutulur.
Bunlar bir nəslin ehtiram bəsləyərək sonrakı nəsillərə ötürdüyü
dəyərlərdir. Bu dəyərlər cəmiyyətin fərdləri arasında möhkəm
rabitə yaradan, müxtəlif tarixi sınaqlardan çıxaraq cəmiyyətdə

132

kök salan dəyərlərdir. Onu da qeyd etməliyik ki, ənənəvi dəyərlər
tarixin müxtəlif dövrlərində həmin dövrün tələblərini nəzərə
alaraq özlərini inkişaf etdirirlər. Ona görə də ənənəvi dəyərlərə
kor-koranə bağlanmaq və ya ənənəvi dəyərlərdən tamamilə
uzaqlaşmaq qəbuledilməzdir. Məhz bu səbəbə görə cəmiyyət
özü onun inkişafına mane olan, artıq dövrün tələblərinə cavab
verməyən ənənələrdən arınaraq onu inkişafa aparan ənənələri
gələcəyə daşımalıdır.

Bir dəyərin ənənəvi dəyərə çevrilməsi üçün üç şərt vardır: 1. Ən
az üç nəslin bir-birinə ötürməsi. 2. Dəyər daşıması, yəni cəmiyyətə
ünvanlanması. 3. Keçmişdən bu günədək davam etməsi.

Mədəni, sosial və dini həyat ənənəvi dəyərləri qidalandırdığı
kimi, ənənələr də bunları qidalandırır. Hər nəsil əvvəlki nəsildən
aldığı ənənəvi dəyəri olduğu kimi saxlamır, yaşadığı mühitin
şərtlərinə görə onu yenidən formalaşdırır. Ənənələr həm də
dini inanclarla çox sıx münasibətdədir. Əsrlər boyu dinlərin
yaşadılmasında ənənələrin rolu olduqca böyükdür.

2. Modernizm, postmodernizm və
ənənəvi dəyərlər

Modernizm məfhumu antik Latın dilindəki “modernus”
sözündən alınmışdır. Bu kəlmə isə “modo” sözündən törəmişdir.
Modo “indi”, “son zamanlar” mənasına gəlir. Modernizm iqtisadi
mənada kapitalizm və sənayenin inkişafı, siyasi baxımdan
milli dövlət və liberal demokratiya, sosial-mədəni cəhətdən
fərdiyyətçilik və sekulyar dünya görüşü, ictimai cəhətdən

133

cəmiyyətin fərqliləşməsi, urbanizasiyanın artması və elmi
düşüncənin inkişafı deməkdir. Modernizm ənənəvi olanı yeni
olana tabe etmək, yerləşmiş və insanların öyrəşdiyi şeyləri yeniləri
ilə əvəz etmək və ya onlara uyğunlaşdırmaq fəaliyyətinə deyilir.

Modernizmin ortaya çıxışı barədə müxtəlif fikirlər
mövcuddur. Bəziləri modernizmin başlanğıcı kimi Amerikanın
kəşfini, Renessans və Reform hərəkatlarını göstərir, bəziləri isə onun
İtaliya mənşəli olduğunu iddia edirlər. Modernizm 16-cı əsrin sonu
ilə İkinci Dünya müharibəsinin başlanğıcına qədər olan dövrdə,
xüsusilə də incəsənət və ədəbiyyat sahəsində meydana gələn böyük
dəyişiklikləri ifadə etmək üçün istifadə olunan məfhumdur. Bəzi
mütəfəkkirlər bu dövrdən sonrakı tarixi mərhələni postmodernizm
dövrü adlandırsa da, bəziləri modernizmin hələ də davam etdiyi
düşüncəsindədirlər. Modernizm dəyişikliyi, modernlik isə bu
dəyişikliklərin davamlılığını ifadə edir. Modernlik ictimai yaşayış
tərzinin müxtəlif sahələrinin (siyasət, iqtisadiyyat, din, sənət və s.)
getdikcə fərqliləşməsidir. Modernizmin sistemləşməsi, yəni onun
elmi təməlinin formalaşması 19-cu əsrə təsadüf edir.

Modernizm fikri Tanrının yerinə elmi qoyaraq dini
inancların vicdan məsələsi olduğunu iddia edir. İdeoloji baxımdan
modernizm, din və ya milli adətlərdən möhkəm yapışaraq yeniliyi
qəbul etməkdən imtina edən toplumlara qarşıdır. Buna görə də
modernizmdə fərdiyyətçilik (individualizm) adətlərə üstün gəlir.
Modernist insan hər zaman yeniliyə can atır, onu mənimsəyir.

Modernizmin ortaya çıxması həmçinin pozitivizmin inkişafı
ilə də əlaqəlidir. Pozitivizm yalnız empirik yollarla əldə edilən

134

biliyi doğru sayır, fəlsəfi və metafizik biliyin dəyərini isə tanımır.
Mərkəzə ağlı qoyan modernizm hər şeyə ağıl çərçivəsindən baxır,
din və ənənə kimi mücərrəd məfhumların insanların düşüncələrinə
təsir etməsini və ya məhdudlaşdırmasını rədd edir.

Dünyada son əsrlərdə baş verən böyük ictimai dəyişikliklər
nəticəsində ənənəvi yaşayış tərzindən modern həyat tərzinə keçid
prosesində ortaya çıxan problemlər, insanları yeni həll yolları
axtarmağa məcbur etmişdir. Modern düşüncə tərzinin alternativləri
axtarılmağa başlanmışdır. Modernizmin alternativi və tənqidçisi
kimi postmodernizm ortaya çıxmışdır. Postmodernizm modernizm
nəticəsində meydana gələn ictimai böhranı qəbul edərək, özünün
yeni bir alternativ düşüncə tərzi kimi həmin problemi həll etmək
iqtidarında olduğunu irəli sürmüşdür. “Modernizm sonrası”
mənasına gələn postmodernizm bu günün keçmişdən, müasirin
əvvəlkindən üstün olduğu iddiasını sorğu-suala çəkmişdir. Ənənə,
müqəddəslik, duyğular, hisslər, təfəkkür, adət, mifologiya, sehr,
din və mistika kimi modernizmin bir kənara atdığı şeyləri yenidən
gündəmə gətirmişdir.

3. İslam və ənənəvi dəyərlər

İslam dini ortaya çıxdıqdan sonra yaranan vəziyyəti sunamiyə
bənzətmək olar. Sunami yaxın sahillərdəki mədəniyyətlər üçün
böyük dağıntılara, İslam dini üçün böyük fəthlərə gətirib çıxardı.
Lakin mərkəzdən uzaqlaşdıqca dalğaların şiddəti də azalırdı.
Hicazda yaşayan ərəblərin öz əvvəlki dinlərinə sahib çıxmaları
xoş qarşılanmadığı halda, sərhədlər genişləndikcə və yeni-yeni

135

mədəniyyətlərlə qarşılaşdıqca bu cür hallara artıq xoş baxılmağa
başlandı. Mərkəzdəki güclü təsir buralarda cizyə müqabilində əldə
olunan zimmət statusuna çevrilirdi.Artıq Hicaz həlqəsinin ətrafında
əcəm/məvali həlqəsi formalaşırdı. Yeni fəth olunan yerlər və
müsəlman olan yeni xalqlar mərkəzdəki səhabələrin diqqətini cəlb
edirdi və onların ətraf yerlərə yayılmaları nəticəsində yeni-yeni
mərkəzlər yaranırdı. Bəzi səhabələr bu yeniliklərə dirənir, qabaqcıl
səhabələrin Mədinənin xaricinə çıxmalarına icazə vermirdilər.
Lakin müsəlmanlar Hicazdan kənara çıxan kimi məcusilərlə
qarşılaşdılar və onlarla necə davranacaqlarını bilmədilər. Nəhayət
“onlarla da əhli-kitab kimi davranaraq” problemi həll etdilər.

Belə bir sual ortaya çıxır. Həzrət Peyğəmbər vəfat etdikdən
sonra “əl-yövmə əkməltu ləkum dinəkum” ayəsini necə başa
düşməliydik? Bu ayədən yola çıxaraq hər şeyi olduğu kimi
saxlamalı və möhkəmcə sarılmalıydıqmı? Ortaya çıxan hər bir
yeniliyə bidətmi deməliydik?

Adət və ənənələri İslam hüququna daxil edərək, bu ənənənin
əsasını qoyan Həzrət Peyğəmbərin (s) özü olmuşdur. Bilirik
ki, hədis deyildikdə “Həzrət Peyğəmbərin sözləri və ya etdiyi
hərəkətlər və ya bir şeyi təqrir etməsi (əvvəlcədən mövcud olan
hər hansı bir şeyin davam etməsinə xoş baxması)” nəzərdə tutulur.
Cahiliyyə dövründə mövcud olub İslamdan sonra da saxlanılan
adət-ənənələr, məhz təqriri hədislərin əhatə dairəsinə girir.

Qurani-Kərimdə ənənə mənasında “örf” sözü işlənir. Bu söz
iki ayədə keçir: 1. “And olsun bir-birinin ardınca göndərilənlərə
(mələklərə, peyğəmbərlərə, yaxud küləklərə)” (“əl-Mürsəlat”,

136

77/1-urfən kəlməsi). Bu ayədə “urfən” sözü keçsə də o, örf və adət
mənasında deyildir. 2. “Sən bağışlama yolunu tut, yaxşı işlər
görməyi əmr et və cahillərdən üz döndər!” (“əl-Əraf”, 7/199).
Bu ayədə isə “vəmur bil-urf” cümləsindəki “urf” kəlməsi “yaxşılıq”
mənasındadır. Bu iki kəlmə xaricində Quranda “urf” kökündən
törəyən “məruf” kəlməsi də işlənir ki, bu da 39 yerdə keçir. Məruf
sözü Quranda əsasən “gözəl və ya yaxşı olduğu ağıl və ya din yolu
ilə müəyyən edilən davranışlar” və ya “Allaha qulluq və insanlarla
davranış qaydalarında xoş qarşılanan, bəyənilən, gözəl söz və
davranışlar” mənalarına gəlir.

İslam Peyğəmbəri yaşadığı cəmiyyətin dəyərlərinə qarşı
həssas yanaşmış, cahiliyyə dövrünə məxsus bəzi dəyərlər
tamamilə ortadan qaldırılarkən, bəziləri isə İslam dəyərləri ilə
bütünləşmişdir. Məsələn, cahiliyyə dövründə ehramlı olarkən
heyvan əti və yağ yeyilmirdi. Həzrət Peyğəmbər isə bu ənənəni
dəyişdirmişdir. Bundan başqa cahiliyyə dövründə mövcud olan
qurban kəsmək eynilə saxlanılmış, lakin qurbanın sırf Allah üçün
kəsilməsi şərti qoyulmuşdur.

Həzrət Peyğəmbərin yaşadığı cəmiyyətin adət-ənənələrinə
seçməli yanaşma tərzi, yeni ənənəyə mənsub insanların
dünyagörüşlərini də diqqətə almışdır. Məsələ ilə bağlı bir
rəvayətdə belə deyilir: “Müsəlmanların gözəl gördüyü şey Allah
qatında da gözəldir. Müsəlmanların çirkin gördüyü şey Allah
qatında da çirkindir” (Əhməd İbn Hənbəl, Müsnəd, c. 1. s.379).
Bu ifadənin hər nə qədər Abdullah ibn Məsuda aid olduğu deyilsə
də, müsəlmanların ümumi baxışlarının, onların həyat tərzlərinin,

137

qısaca desək, örf, adət və ənənələrinin diqqətə alındığını görürük.
Fiqhçilər də nəss olmayan yerdə adət və ənənələri dəlil saymışlar.

Həzrət Peyğəmbər tərəfindən başladılan bu seçməli baxış
tərzi fəthlər nəticəsində müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri
ilə qarşılaşan səhabələr və tabein nəsli tərəfindən də davam
etdirilmişdir. Onlar qarşılaşdıqları mədəniyyətlərin İslama zidd
olmayan bəzi ünsürlərini öz mədəniyyətlərinə inteqrasiya etmişlər.
Məsələn, iranlıların və bizanslıların bəzi hüquq qaydaları, İslama
zidd olmadığından və cəmiyyət üçün faydaları nəzərə alınaraq əxz
edilmişdir. Həzrət Peyğəmbərin vəzifələrindən biri də Allahla
qulları arasında əlaqə qurmaq idi. Əlaqə isə müəyyən mədəniyyət
və adət-ənənələr içərisində mövcud olan söz və məfhumlarla
qurula bilərdi. Məhz bu məqamda adət-ənənələr böyük əhəmiyyət
kəsb edir.

4. Müasir dünya və ənənəvi dəyərlər

Modernizm sekulyarlaşma nəticəsində dini inancların ortadan
qalxacağını iddia edirdisə, postmodernizm dini canlanmanın
sekulyarlaşmanı ortadan qaldıracağını iddia etmirdi. Modernizm
ənənəvi dəyərləri, xüsusilə də dini tamamilə rədd edirdisə,
postmodernizm etnik-dini köklərə dönüşü, keçmişlə əlaqənin
saxlanılması, ənənə ilə əlaqənin davam etdirilməsi tərəfdarıdır.
Postmodernizm həm də dünyanı əvvəlki halına qaytarma sözü
verir, hətta onu “yenidən sehirli hala” gətirmək istədiyini söyləyir.
Ənənəvi dəyərlərə, xüsusilə də dinə yenidən yönəlmə imkanı verir.
Lakin postmodernizmin də dinə, o cümlədən ənənəvi dəyərlərə

138

baxışı tənqid olunur. Çünki postmodernizm onları öz mənfəətinə
uyğun olaraq gözdən keçirir.

Artıq günümüzdə ortaya çıxan əsas qənaət ənənəvi dəyərlər və
bu dəyərlərin ən əsaslarından hesab olunan dini dəyərlər haqqındakı
mənfi fikirlərin yenidən gözdən keçirilməsi istiqamətindədir. Son
üç əsrdə baş verən böyük dəyişikliklər və elmi tərəqqiyə rəğmən
din və ona bağlı olan müqəddəslik qavramı insan həyatındakı
yerini qorumağa davam etmiş, hətta getdikcə daha da əhəmiyyət
qazanmağa başlamışdır. Məşhur mütəfəkkir Hans-Corc Qadamer
“ən köklü inqilablarda belə düşündüyümüzün əksinə keçmişə
aid bir çox ünsür mühafizə edilir” deyərək ənənəvi dəyərlərin
həyatımızda mühüm yer tutduğuna işarə etmişdir.

Hər nə qədər modernizm profan (dünyəvi) həyat tərzini
aşılamağa çalışsa da, başda din olmaqla ənənəvi dəyərlər özlərini
yeni həyat tərzinə uyğunlaşdırmağa başladılar. Yəni ənənə keçmiş
həyat tərzi şəkillərinin ortadan yox olmasına məhəl qoymadan,
onların yerinə yeni dəyərlər təqdim etdi.

139

İslamofobiya: kimdir günahkar?

Bu gün dünyada “günah keçisi” elan edilən İslama və onun
əsrlərdən bəri formalaşdırdığı İslam mədəniyyətinə baxışın
birmənalı olmadığı hər kəsə məlumdur. İslam əleyhində bir çox
sözlər söylənmiş, bir çox məqalələr, kitablar qələmə alınmışdır.
Əlbəttə, bu söylənənlər və yazılanların hamısını yanlış hesab
edə bilmərik. Bunlar arasında həqiqətlər və bu həqiqətlərdən
çıxarılacaq dərslər kifayət qədər çoxdur. Bunlar məsələnin başqa
bir tərəfiini təşkil edir. Lakin süni şəkildə yaradılan və siyasi alət
olaraq istifadə olunan islamofobiyanın iç üzünü bilmək hər bir
müsəlmanın, eyni zamanda vicdanlı hər bir dünya vətəndaşının
borcudur. Çünki islamofobiya artıq sadəcə müsəlman dindarlarla
əlaqəli məsələ olmaqdan çıxıb, müsəlman ölkələrində yaşayan
dindar olmayan, hətta ateist insanları da əhatə etməyə başlayıb.

İslamofobiya kəlməsi İslam və yunanca “phobos” sözlərindən
törəmişdir. Phobos yunan mifologiyasında “dəhşət tanrısı”na
verilən addır. İslama qarşı “ön mühakiməli olmaq və müsəlmanlara
qarşı irqçilik etmək” deməkdir. Başqa cür desək, islamofobiya
“İslama kin, nifrət və düşmənçilik bəsləmək, müsəlmanlara nifrət
etmək” demək olan irrasional qorxunun adıdır. O, özünü daha çox
müsəlmanlara qarşı mənfi davranışlar, ayrı-seçkilik, fiziki və sözlü
hücumlar şəklində göstərir.

İslamofobiya dünya ədəbiyyatında qlobal problemi əks etdirən
yeni məfhumdur. O, hər nə qədər 11 sentyabr hadisələrindən

140

sonra geniş vüsət alsa da, əslində islamofobiyanın köklərini bəzi
tədqiqatçılar İslamın başlanğıcına qədər aparıb çıxarırlar. Belə
ki, İslamın ortaya çıxdığı Məkkədə bütpərəstlər onu özləri üçün
bir təhdid kimi görməyə başlamış və İslama qarşı hücumlar təşkil
etmişlər.

İslamın xristianlar üçün yeni dini-siyasi düşmənə çevrilməsi
Bizans imperiyasının hökmranlığı altında olan Yaxın Şərq və
Şimali Afrikanın böyük bir hissəsinin 7-8-ci əsrlərdə İslamın
hakimiyyəti altına girməsilə başlanmışdır. 732-ci ildə baş verən və
xristianların müsəlmanlara qalib gəldiyi Puatye döyüşü Avropada
tarixi baxımdan hələ də ən mühüm döyüş hesab olunur. Əndəlüsün
(müsəlman İspaniyası) müsəlmanlar tərəfindən ələ keçirilməsi də
islamofobiyanı gücləndirmişdir.

Orta əsrlərdə Qərb dünyasında İslam saxta və xristianlığın
yeni bir növü kimi qiymətləndirilirdi. Tarixdə islamofobiyanı
qüvvətləndirən amillərdən biri səlib yürüşləri olmuşdur. Bəzi
araşdırmaçılar isə islamofobiyanın başlanğıc nöqtəsini İstanbulun
türklər tərəfindən fəthi ilə əlaqələndirirlər. İstanbul fəth olunarkən
Şərqi Romadan qaçan bir səyyah belə deyirdi: “İstanbul türklərin
əlinə keçdi və mədəniyyət bitdi. Yaxşılıq, gözəllik, incəsənət adına
nə vardısa bitdi və günəş batdı. Dünyanın sonu gəlib çatdı”.

Vaxt keçdikcə hər iki din mənsubları arasında qurulan
münasibətlər islamofobiyanı zəiflətsə də, son illərdə, xüsusilə
də 1980-ci illərdən başlayaraq yenidən dirçəlmiş və 11 sentyabr
hadisələrindən sonra ən yüksək həddə çatmışdır. Hətta belə bir
iddia da vardır ki, İslam və qorxu sözlərinin birlikdə işlənməsi
elə 11 sentyabr hadisələrindən sonra başlamışdır. Dinlərarası və

141

mədəniyyətlərarası ədavət orta əsrlərdə və sonrakı dövrlər də
davam etmişdir. Bu ədavət müxtəlif dövrlərdə artmış və azalmışdır.
Lakin islamofobiya məsələsinin son illərdə populyarlaşması onun
tamamilə siyasi məqsədlər üçün ortaya atılmış olduğunu göstərir.

Amerikada yerləşən “Pew Research Center” tərəfindən
keçirilən sorğu ümumiyyətlə dindarlıq barədəki qorxuların,
xüsusilə də İslam barədəki qorxuların digər dinlərlə müqayisədə
bir xeyli artdığını göstərir. Bir neçə il əvvəl aparılan bu sorğuda
İslama mənfi baxışın İspaniyada 52%, Almaniyada 50%, Polşada
isə 46% təşkil etməsi Avropada İslam düşmənçiliyinin nə qədər
yüksək olduğunu ortaya qoyur.

Fobiya bir xəstəlik növüdür və onu yaradan bir çox səbəblər
vardır. Bu xəstəliyi müalicə edərkən daxili amillər qədər xarici
amillər də nəzərə alınır. İslamofobiyanı ortaya çıxaran səbəblərin
əksəriyyəti isə tamamilə süni şəkildə yaradılan, siyasi alət kimi
istifadə olunan səbəblərdir. Və onu ortaya çıxaran xarici amillər
daxili amillərdən daha çoxdur.

İslamofobiyanın səbəblərindən danışmazdan əvvəl onun
meydana çıxdığı Qərbin keçmişinə nəzər salaq. Müsəlmanlar
heç vaxt qərblilər kimi amfiteatrlarda qladiator döyüşləri keçirib,
həmin qladiatorların bir-birlərini öldürməsini seyr edərək zövq
almamışlar. Nəinki insanlara, hətta İspaniyada keçirilən buğa
festivalındakı kimi heyvanlara belə əziyyət verməyi günah
saymışlar. Müsəlmanların tarixində Holokost, Srebrenitsa və
Xocalı kimi soyqırımlar yoxdur. İslam dünyası nə Hitler, nə
də Stalin “yetişdirməmişdir”. Və müsəlmanlar müharibələrdə
“səlib yürüşlərindəki” kimi amansızlıqlar etməmişlər. Hər şeyin

142

Allahın qoyduğu qanunlar çərçivəsində hərəkət etdiyini düşünən
müsəlmanlar balıqları belə akvariuma salmağı Qərbdən öyrəniblər.

Bir şəhərdə bir nəfər acdırsa, o şəhərin bütün əhalisinin
məsuliyyət daşıdığını bilən müsəlmanlar, dünyaya hakim olduqları
heç bir dövrdə dünyanın müxtəlif yerlərində insanların aclıqdan və
susuzluqdan yerə yapışmalarını seyr edərək firəvan həyat sürməyi
qəbul etməmişlər. Halbuki bu gün dünya nemətlərinin 60%-ni
istehlak edən Qərb aləmi Afrikanın göz yaşlarını silməyi belə
özünə rəva bilmir. Müsəlmanların bir çox sahədə Qərbdən geri
qalmalarının səbəblərindən biri bəlkə də onların dinlərinin qoymuş
olduğu başqalarına zərər verəcək “hədd”ləri və “əxlaq normaları”nı
aşmamaları olmuşdur. Halbuki rəqabət hədd və norma tanımır.

Qərb mədəniyyətinin nailiyyətlərini və dünyaya bəxş etdiyi
gözəllikləri inkar etmək qeyri-mümkün və nə qədər insafsızlıqdırsa,
onu “tarixin sonu” elan edərək digərlərini görməzdən gəlmək
də bir o qədər insafsızlıqdır. Unutmaq olmaz ki, vaxtilə Qərbdə
antisemitizm də baş qaldırmış və bu “əsassız” düşüncə milyonlarla
yəhudinin həyatını qurban verməsilə nəticələnmişdir. Lakin
əsrlərlə davam edən bu baxışın yanlışlığı nəhayət ki, XX əsrdə
Avropada etiraf edilmiş və antisemitizm qadağan olunmuşdur. Bu
gün islamofobiya mifinin dağıdılması üçün də müsəlmanlar qədər
qərblilərin də səy göstərməsi son dərəcə əhəmiyyət kəsb edir.

İslamofobiyanı yaradan səbəblər hansılardır? Bu səbəblər
tək yönlü, yoxsa çox yönlüdürmü? Bu səbəbləri psixoloji, sosial-
mədəni, siyasi, tarixi, dini, iqtisadi, medianın təsiri və s. kimi
amillərə bağlayırlar. Ümumiyyətlə, islamofobiyanı ortaya çıxaran
səbəbləri əsasən iki yerə ayırırlar. 1. Qərblilərdən qaynaqlanan,

143

onların müsəlmanlara baxışından qaynaqlanan səbəblər. 2.
Müsəlmanlardan qaynaqlanan daxili səbəblər.

Qərblilərdən qaynaqlanan səbəbləri belə sıralayırlar: 1. İslam-
Xristianlıq qarşılaşması. 2. İslamdakı canlanma. 3. İrqçilik, ayrı-
seçkilik. 4. Oriyentalizm, media və siyasət. Qərb dünyasında
islamofobiyanı doğuran əsas amillərdən biri də cəhalətdir. Məsələn,
ABŞ-da aparılan sorğular göstərir ki, bir çox ABŞ vətəndaşı Həzrət
Məhəmmədin kim olduğunu bilmir. Hətta bəziləri onun 20-ci əsrdə
yaşadığını zənn edir. Lakin müsəlmanlar tərəfdən baxsaq görərik
ki, onların əksəriyyəti Həzrət İsanı peyğəmbər kimi qəbul edirlər.
Ona görə də qərb insanında bu sahədə yaranan boşluq kütləvi
informasiya vasitələri tərəfindən istənilən şəkildə doldurulur.

Müsəlmanlardan qaynaqlanan səbəblərə gəldikdə onları bu
şəkildə qruplaşdıra bilərik: 1. Tarix və mədəniyyətdən qaynaqlanan
səbəblər. 2. Siyasi səbəblər. 3. İqtisadi səbəblər. 4. Teoloji səbəblər.
5. Psixoloji səbəblər. 6. KİV-in təsiri. 7. Terror aktları.

Vellinqton Universitetinin professoru Artur Böhler bu
qənaətdədir ki, orta əsrlərdəki xristian dünyasının İslama baxışı
ilə müasir dövrdəki islamofobiya arasında dil baxımından
oxşarlıqlar olsa da, səbəb-nəticə baxımından fərqliliklər var. O,
Qərb dünyasının öz qaranlıq tərəfi olan şiddət meylini İslama əks
etdirdiyini düşünür. Böhler öz-özünə belə sual verir: “müsəlman
insan” obrazı formalaşdırılarkən nə üçün əsasən “şiddət” məsələsi
üzərində dayanılır? Niyə “şiddət” ön plana çıxarılır? Daha sonra isə
o, öz sualına belə cavab verir: “xristian/Qərb dünyası öz qaranlıq
tərəfi olan şiddəti İslama/müsəlmanlara əks etdirir”

Böhler islamofobiyanın artmasında kütləvi informasiya

144

vasitələrinin də böyük rol oynadığını qeyd edir və Maykl Selsdən
belə bir sitat gətirir: “Rihlə üzərində “Quran oxuyan” (əslində
isə ifrat siyasi doktrina təlimi alan) talibançı tələbələrin, ya da
ərəbcə mətnlər və İslam simvolları ilə əhatə olunan Ben Ladenin
təsvirləri KİV-də dəfələrlə göstərilir. Bu təsvirlər qoşa qüllələrə
çarpılan təyyarələrin, ya da digər dəhşətli hadisələrin və bu cür
hadisələrdən xilas olanların iztirablı şəkilləri ilə birlikdə verilir.
Bunlar efirdə göstərildikdən sonra bütün müsəlmanların Taliban
kimi olmadığına dair söylənən bütün sözlər, “Malbro kovboyu”,
“Yaraşıqlı adam”, “Mədəni qadın” və ya “Hürr qadın” kimi siqaret
reklamlarından sonra siqaret çəkməyin zərərləri barədə söylənən
sözlər qədər təsirli ola bilər.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, islamofobiyanı meydana
gətirən, bu düşüncəni qidalandıran amillər əsasən xarici amillərdir.
Lakin Qərb dünyasında islamofobiyanı təkcə oradakı amillərin
formalaşdırdığını iddia etmək, bu problemin həllinə heç bir
fayda gətirməyəcək. Ona görə də yuxarıda da qeyd edildiyi kimi
müsəlmanlardan qaynaqlanan daxili amillər üzərində duraraq
bunları tənqid etmək və bu amillərdən qurtuluş yolları irəli sürmək
hal-hazırda dünyanın əksər regionlarında hakim olan islamofobiya
ilə mübarizədə ən vacib addımlardan biridir. Çünki əks təqdirdə
eyni saatda, eyni Allaha ibadət üçün toplanan müsəlmanların,
ibadət əsnasında bir-birlərinə hücum etmələrinə heç bir bəhanə
gətirmək mümkün olmayacaq.

145

İslam və terror? İnsan canı müqəddəsdir!

Qurani-Kərim. Müsəlmanların müqəddəs kitabı. Bütün
bəşəriyyətə göndərildiyini iddia edən kitab. Tövratı, Zəburu,
İncili təsdiq edən kitab. İçərisində bir çox hikmətlər daşıyan, hər
kəsə Allahın bəndəsi olduğunu xatırladan, duyğularla, hislərlə
yanaşı ağıllara da xitab edən kitab. İnsanlığı zülmətdən aydınlığa
çıxarmaq üçün göndərilən kitab.

Çox təəssüflər olsun ki, XXI əsrdə yaşadıqlarına baxmayaraq
insanlar hələ də “əvvəlcədən hökm vermə” prinsipinə sadiq
qalmaqdadırlar. Bir çox məsələdə olduğu kimi Qurani-Kərim
barəsində də bu “öncədən hökm vermə” prinsipinin tətbiqi onu
obyektiv şəkildə anlamağa mane olur.

Son dövrlərdə cərəyan edən hadisələr dünyada Quranı hədəf
halına gətirdi. Belə ki, bəziləri şüuurlu şəkildə, bəziləri isə
bilmədən və yaxud da yuxarıda söylədiyimiz kimi “əvvəlcədən
hökm vermə” prinsipi ilə Qurana hücumlara başladılar. İslamı və
onun əsas qaynağı olan Quranı terrorun, geriliyin, savadsızlığın,
qətliamların “günahkarı” olaraq gördülər.

Əlbəttə hər hansı bir məsələdə müzakirə və mübahisə etmək,
tənqid olunacaq nöqtələri tənqid etmək çox normal və elmin
və ağlın qəbul etdiyi bir şeydir. Quran barədə əsrlər boyu həm
müsəlman, həm də qeyri-müsəlmanlar tərəfindən əsərlər, məqalələr
qələmə alınmışdır. Müsəlmanlar Quranı izah etmək üçün minlərlə
cild əsərlər yazmışlar. Həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlmanlar

146

tərəfindən yazılan bu əsərləri tənqid və təhlil etmək din dili ilə
desək “fərzdir”. Lakin bunu edərkən elmin əsas kriteriyalarından
biri olan obyektivlik gözlənilməlidir. Çünki obyektivlik olmadan
heç bir məsələdə həqiqəti ortaya qoymaq mümkün deyildir.

Quranı oxumaq üçün ərəb dilində iki kəlmədən istifadə
olunur. Bunlardan biri “tilavət”, digəri isə “qiraət” kəlməsidir.
Tilavət bir şeyi üzündən oxumaq, yəni gözlə oxumaqdır. Qiraət isə
anlayaraq, dərk edərək oxumaqdır. Quranı tilavətlə oxumaq çox
asandır. Qiraətlə oxumaq üçün isə ərəb dilini, İslamdan əvvəlki
ərəblərin tarixini, adət-ənənələrini, ərəb şeirini, o dövrdə Ərəbistan
yarımadasındakı mühiti, oradakı dinləri, onun 23 il ərzində nazil
olduğunu və s. məsələləri bilmək vacibdir. Buna görə də Qurandakı
hər hansı məsələ barəsində danışarkən bunları nəzəri-diqqətə
almaq lazımdır.

Quran adına adam öldürənlər də, Quranı oxumadan və ya
oxuyub da anlamadan onu “insan qətlinin səbəbkarı” elan edənlər
də çox təəssüf ki, bu şeylərə agah olmadan Quranı təhrif edirlər.
Aşağıdakı ayə açıq və sadə şəkildə Quranın “insan canına” nə
dərəcədə dəyər verdiyini göstərir:

“Buna görə də İsrail oğullarına (Tövratda) yazıb hökm
etdik ki, hər kəs bir kimsəni öldürməmiş və yer üzündə fitnə-
fəsad törətməmiş bir şəxsi öldürsə, o, bütün insanları öldürmüş
kimi olur. Hər kəs belə bir kimsəni diriltsə (ölümdən qurtarsa),
o, bütün insanları diriltmiş kimi olur” (“əl-Maidə”, 5/32)

Bəlkə də insan canına verilən qiymət və dəyərin bundan
lakonik ifadəsi ola bilməz. İnsan canının müqəddəsliyi bütün

147

dinlərdə, hüquq və əxlaq sistemlerində təsbit olunub. İslam da
özündən əvvəlki din, əxlaq və hüquq sistemlerində olan bu dəyəri
“əmanət” kimi götürmüş və özünün əsas prinsiplərindən biri elan
etmişdir.

İnsanın “ən gözəl biçimdə” (ət-Tin, 95/4) və “şərəfli”
yaradıldığını (İsra, 17\70) iddia edən bir kitab onun haqsız
yerə öldürülməsini necə qəbul edə bilər ki? “Allahın haram
buyurduğu cana haqsız yerə qəsd etməyin” (“əl-İsra”, 17/33)
buyuran Quran bütün insanların eyni olduğunu söyləyir:

“Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və
Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız (kimliyinizi
biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında
ən hörmətli olanınız Allah qarşısında ən çox məsuliyyət hiss
edəndir. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən)
xəbərdardır” (“əl-Hucurat”, 49/13).

Quran eyni zamanda insanların siyasi və sosial bərabərliyini
müdafiə edir:

“Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğruluq
(iman) azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi” (“əl-Bəqərə”,
2/256).

“Və de: “Haqq Rəbbinizdəndir. Kim istəyir inansın, kim də
istəyir inanmasın” (“əl-Kəhf”, 18/29).

Quranda dinlərə hörmət və inanc hürriyyətinə sayğı əsasdır:
“Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar
da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən
Allahı düşməncəsinə söyərlər” (“əl-Ənam”, 6/108).

148

“Əgər Rəbbin, istəsəydi bütün insanları (eyni dində olan)
tək bir ümmət edərdi” (“Hud”, 11/18).

İslamı və onun kitabını terrorun, geriliyin, insan qətlinin
“təşəbbüskarı” elan edənlər, Həzrət Peyğəmbərin yazdırdığı ilk
mətnin savaş məramnaməsi deyil, sülh, barış müqaviləsi olan
“Mədinə Vəsiqəsi” olduğunu unudurlar.

Sonda onu da qeyd edək ki, Quran müsəlmanların yer üzündə
fəsad çıxarmalarını, həddi aşmalarını qadağan etmiş və Allahın
mərhəmətinin yaxşı əməl sahiblərinə çox yaxın olduğu müjdəsini
vermişdir:

“(O şəxs səndən) ayrılan kimi yer üzündə fitnə-fəsad
törətməyə, əkini və nəsli (islam cəmiyyətini) məhv etməyə
çalışar. Halbuki, Allah fitnə-fəsadı sevməz!” (“əl-Bəqərə”,
2\205).

“Allahın verdiyi ruzidən yeyin-için, fəqət yer üzündə öz
həddinizi aşaraq fəsad törətməyin!” (“əl-Bəqərə”, 2/60).

“Yer üzü (Peyğəmbərin gəlməsi sayəsində iman və ədalətlə)
düzəldikdən sonra, orada fəsad törətməyin. Ona (Allaha) həm
qorxu, həm də ümidlə dua edin. Həqiqətən, Allahın mərhəməti
yaxşılıq edənlərə çox yaxındır!” (“əl-Əraf”, 7/56).

149

İslam və fundamentalizm

Son illərin ən populyar mövzularından biri islam
fundamentalizmi mövzusudur. Dünya mətbuatında bu mövzuya
çox geniş yer ayrılır. Xüsusilə də Qərb mətbuatı son illərdə obyektiv
və subyektiv yanaşmalarla İslam fundamentalizmi məsələsini çox
səsləndirməkdədir.

Dini fundamentalizm dinin fundamental (əsas) ünsürlərini
sosial həyata hakim qılmaq təşəbbüsüdür. Dini fundamentalizm
məfhumu əslində xristianlıqla bağlıdır. Bu məfhum Amerika
protestantlığını ifadə etmək üçün ortaya atılmışdır. Amerika
protestantlığına məxsus 12 cilddən ibarət olan və hər bir kitabı
“The Fundamentals” adlanan kitablarda müqəddəs kitabın tənqid
olunmasına, inqilab nəzəriyyəsinin müddəalarına, Nitşsenin
fəlsəfəsinə və buna bənzər digər şeylərə qarşı çıxılmış və beləliklə
İncilin xətasız təfsir və izah edilməsi vurğulanmışdır.

Ümumiyyətlə, xristian fundamentalizminin əsas prinsiplərini
belə sıralamaq olar: 1) Kitabi-Müqəddəsin mütləq şəkildə
doğru olması və onun hərfi mənada izahı. 2) Həzrət İsanın çox
yaxın vaxtlarda fiziki varlığı ilə yerüzünə qayıdacağı. 3) Həzrət
Məryəmin bakirəliyi. 4) Hər kəsin öldükdən sora diriləcəyi. 5)
Həzrət İsanın bəşəriyyətin günahlarına kəffarə olması.

70-ci illərdən sonra isə qloballaşmanın təsiri ilə fundamentalist
hərəkatlarda artım olmuş, bundan sonra Buddizm, İslam,
Yəhudilik və Hinduizm kimi dinlər üçün də bu ifadə işlədilməyə
başlanmışdır. 90-cı illərdən başlayaraq isə bu məfhum teoloji

150

sahənin kənarına çıxaraq siyasi və sosial mənalar qazanmışdır.
Xristian dünyasında ortaya çıxan bu məfhum Taliban və Əl-Qaidə
kimi terror təşkilatlarının təsiri ilə Qərb dünyasında İslamı ifadə
edən bir məfhuma çevrilmişdir. Ümumiyyətlə dini fundamentalizm
Soyuq müharibədən sonra dünyada siyasi kommunizm və digər
totalitar rejimlərin yerini dolduran ideologiya hesab olunur.

Fundamentalizmin ortaya çıxmasının müxtəlif səbəbləri var.
Onu ortaya çıxaran ən əsas amil qloballaşma, xüsusilə də iqtisadi
qloballaşma amilidir. Fundamentalizm qloballaşma sayəsində
xarici dəyərlərlə yerli dəyərlərin toqquşması səbəbindən meydana
çıxmışdır. Dünyəviləşmə də fundametalizmin ortaya çıxmasını
sürətləndirən digər bir amildir. Çünki dünyəviləşmə dini dəyər
və simvolların təsirini zəiflətməkdə, bu isə qarşı tərəfin daha da
dirənməsinə gətirib çıxarmışdır.

İslam fundamentalizminə gəldikdə, dini fundamentalizmi
ortaya çıxaran səbəblər onu da meydana gətirən əsas səbəblər
hesab olunur. Lakin onun ortaya çıxmasını yuxarıdakı səbəblərlə
yanaşı keçmişdə bir çox müsəlman ölkəsinin müstəmləkə ölkəsi
olmasına və bu ölkələrdə tətbiq olunan müstəmləkəçilik siyasəti ilə
də əlaqələndirirlər. Müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində yaranan
narazılıqlar İslam fundamentalizmini daha da gücləndirmişdir.
İslam alimlərinin əksəriyyəti də İslam fundamentalizminin İslam
dininin özündən deyil, müstəmləkəçiliyin doğurduğu səbəblərdən
yarandığını iddia edirlər. İslam fundamentalizmini ortaya çıxaran
amillərdən biri də sosial və mədəni dəyişikliklərə qarşı olan
reaksiyadır. Ümumiyyətlə, fundamentalizmin ən geniş yayıldığı
müsəlman ölkələri böhranlardan əziyyət çəkən ölkələrdir.