Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
SMP Kelas VIII
Ida Bagus Surya Matra
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟
Udiana Sastra
untuk SMP Kelas VIII
Penulis:
Ida Bagus Surya Matra
Editor:
Dr. I Nyoman Suwija, M. Hum.
Penata Letak:
Ida Bagus Komang Sudarma
Ilustrasi Sampul:
I Wayan Eka Sudam Bariana
Ilustrasi:
I Wayan Eka Sudam Bariana
Ida Bagus Komang Sudarma
PANGAKSAMA
Om Swastyastu
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku basa
Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyayagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub
palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar
kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara
miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin basa Bali. Antuk
buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Dénpasar, 1 Juni 2016
Sang Sinurat
iii
Daging Cakepan
Pangaksama................................................................... iii
Daging Cakepan.............................................................. iv
Bab I Pidarta Basa Bali................................................... 15
Palajahan I Nglestariang Basa Bali................................................................16
Palajahan 2.......................................................................................................20
Bab II Wangun Kruna..................................................... 27
Palajahan I Soroh Kruna Satma....................................................................28
Palajahan 2.......................................................................................................32
Bab III Anggah-Ungguh Basa Bali................................... 39
Palajahan I Sor Singgih Basa.........................................................................40
Palajahan 2.......................................................................................................42
Bab IV Mababaosan Drama............................................ 49
Palajahan 1 Ngawacén Drama.......................................................................50
Palajahan 2 Wewidangan Anggah-Ungguhing Basa Bali..........................54
Bab V Nyurat Lontar...................................................... 61
Palajahan 2 Kaweruhan Nyurat Aksara Bali..............................................62
Palajahan 2 Kaweruhan Pasang Aksara Bali...............................................68
Palajahan 3 Kaweruhan Nyurat Lontar........................................................71
SOAL UTS...................................................................... 79
iv
Bab VI Puisi Bali............................................................ 83
Palajahan 1 Ngawacén Puisi Bali..................................................................84
Palajahan 2 ......................................................................................................86
Palajahan 3.......................................................................................................88
Bab VII Satua Tantri...................................................... 93
Palajahan 1 ......................................................................................................94
Palajahan 2 Transkripsi Téks Satwa Tantri..................................................99
Palajahan 3 Transkripsi Téks Satwa Tantri................................................101
Bab VIII Lagu Pop Bali................................................. 107
Palajahan 1 Wangun Lagu Pop Bali............................................................108
Palajahan 2 Paribasa ring Wangun Lagu Pop Bali....................................110
Bab Kasusastraan Babad.............................................. 115
Palajahan I Kasusatraaan Babad................................................................116
Palajahan 2 Kasusatraaan Babad.................................................................118
SOAL UAS.................................................................... 121
PAMUPUT.................................................................... 125
DAFTAR PUSTAKA....................................................... 126
GLOSARIUM................................................................ 129
v
vi
Bab 1
Pidarta Basa
Bali
Kompetensi Dasar
3.1 Memahami teks pidato ber-
bahasa Bali dengan baik dan benar.
4.1 M enulis teks pidato sesuai dengan tata
cara penulisan dan tata ejaan Bali
Latin.
indikator
3.1.1 M enjelaskan pengertian pi-
dato bahasa Bali dan susunan
penulisan pidato bahasa Bali.
3.1.2 Menjelaskan jenis-jenis pi-
dato Bahasa Bali dan tata cara
berpidato Bahasa Bali.
3.1.3 Membandingkan pidato ba-
hasa Bali dengan jenis wacana dan
teks berbahasa Bali yang lain.
4.1.1 Menyajikan hasil tulisan berupa
pidato bahasa Bali.
Udiana Sastra
Ring Bab puniki alit-alité sami pacang melajahin indik pidata basa
Bali. Mangda alit-alité sareng sami tatas uning ring parindikan pidarta,
ring Bab puniki pacang katlatarang napi punika pidarta? Napi sané patut
kauningin ring makarya pidarta? Napi sané patut kasregepin ritatkala
pacang maktayag pidarta? tur napi manten sané patut kaselehin ring
daging pidarta punika
Sadurung nglantur indayang alit-alité makarya lengkara antuk basa
alus abaris kemanten sané madaging indik panyuksmanin manah ring I
rerama riantuk tresna sih I rerama ring I pianak!
Palajahan I
Nglestariang Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Pidarta pinaka silih tunggil seni mabebaosan prasida dados sarana ngwedar pikayunan majeng
ring anak tiosan, tetujoné mangda sang sané miarsayang prasida ngresepang miwah nglaksanayang
napi sané sampun kawedar. Pidarta kabaos pinaka pangiket baos ring sajeroning acara sakadi ri
kala lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah, acara sekaa truna miwah sané tiosan. I rika
orator pastika nyihnayang kawagedan nganggén basa Bali miwah kawagedan ri kala maktayang
pidarta. Punika mawinan ri sampuné uning ring soroh miwah tata cara makarya pidarta, mangda
sayan jangkep kaweruhan sané kapolihang, mangkin alit-alité taler mangda uning tetikesan ri kala
mapidarta. Bénjang pungkur yéning kasudi maktayang pidarta mangda napi sané kabaktayang
prasida mamargi antar.
Sadurung alit-alité ngawitin paplajahan indik tetikesan pidarta miwah prasida maktayang
pidarta, kaaptiang alit-alité mangda uning ring daging pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni
Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”, sadurungnyané mangda alit-alité nénten lali
ring paplajahan sané sampun lintang, alit-alité mangda nyaurin pitakén ring sor puniki!
1. Napiké wénten sané sampun naenin mapidarta?
Cawisan: .......................................................................
2. Napi sané patut kasiagayang sadurung mapidarta?
Cawisan: .......................................................................
3. Napi manawi tatujon anaké mapidarta?
Cawisan: .......................................................................
4. Sapunapi carané mapidarta mangda nudut kayun?
Cawisan: .......................................................................
8
Bab I Pidarta Basa Bali
Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta
Ring sajeroning daging pidarta sané jagi katlatarang ring sor, tetuek, wiguna, lan pikenoh
indik daging pidarta punika mangdané prasida katatasang olih para sisiané, gumanti prasida taler
karesepang anggén dasar pangawruhan ring sajeroning kahuripan, uning taler ring sajeroning
wigunan daging pidarta punika utamannyané uning indik kawéntenan basa Bali. Punika makawinan
para sisiané mangda sayan tatas ring parindikan punika.
Salanturnyané para sisia mangdané waged taler uning ring daging pidarta punika antuk
nguacén antar, tur prasida taler nyatet unteng-unteng daging pidarta sané kawacén.
Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!
Nyanggra Wanti Warsa Sekolah
Om Swastyastu
Bapak Kepala Sekolah sané baktinin titiang
Bapak/Ibu Guru sané wangiang titiang
Bapak KTU miwah Staf sané kusumayang titiang
Miwah para sameton sisiané sami sané tresnasihin titiang
Angayubagia uningayang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, saantukan
wantah sangkaning asung kerta wara nugrahan Ida mawinan titiang prasida kacunduk ring ida
dané sareng sami sakadi mangkin. Ring galahé sané becik puniki, titiang jagi nylediinin kelas
III-né matur samatra nganinin indik Rahina Wanti Warsa sekolahan druéné.
Bapak kepala miwah Ida-dané sinamian sané wangiang titiang.
Ri tepengan panegara druéné keni krisis moneter kadi mangkin, janten pisan para sisiané
sané ngranjing iriki patut sareng sami rumasa siaga utwi prihatin, saantukan para lélingsir
druéné wénten ring kawéntenan sané dahat meweh. Napimalih sasampun bom ring Kuta,
kasambungin raris malih antuk Perang Teluké sané janten mawinan krisis moneteré tan
papagatan. Punika sané mawinan kadi sayan bingung rakyaté sami.
Ring rahina wanti warsa utawi ulang tahuné puniki, titiang ngiring para sameton sisiané sami
sareng mikayunin mungguing iraga nénten dados ayem, nénten dados males-males, nénten
dados manja, tur nénten dados maebuh-ebuhan utawi poya-poya. Patut rajin nyarengin I
rerama magarapan, rajin malajah mangda wénten anggén bekel nglanturang uripé kapungkur
wekas. Pupuh Ginantiné maosang “Kawruhé luir sanjata, né dadi prabotang sai, kaanggén
ngaruruh merta, saenun ceningé urip”. Pamekas iraga patut éling ring swadarmaning sisia,
patut seleg malajah manut sloka “Taki-takining Sewaka Guna Widya” utawi masa muda
masa belajar. Yen sampun sareng sami jemet malajah janten generasi druéné pacang sayan
mautama sané pacang nyanggra suksmayang wewangunan panegarané wekasan.
Bapak Kepala, Bapak/Ibu Guru miwah sameton sami sané baktinin titiang
Titiang nunas ring para guruné makasami mangda ring kawéntenan panegara druéné
sampun rusak kadi mangkin, nénten surud-surud micayang pangweruhan sané mautama tur
sareng mapaica pendidikan budi pekerti ring titiang sareng sami mangda kabenjang pungkur
para sisiané dados manusa pawangunan sané sadudarma utawi bermoral suci miwah berbudi
9
Udiana Sastra
pekerti luhur maka tulang punggung pawangunan wangsa lan panegara. Titiang sareng sisiané
sami matur suksma mantuk ring kalanggéngan kayun Bapak/ibu guru sané yukti-yukti sampun
lascarya makarya nénten mamerihang pangwales artabrana saha yukti-yukti pinaka Pahlawan
Tanpa Tanda Jasa. Dumogi Ida Sang Hyang Widhi Wasa sahasa ngwales kapitresnan Bapak/Ibu
mawinan sayan ngamecikang kawibawan sekolah druéné ring parajanané sami. Raris majeng
ring para sisiané sami titiang nunas mangda susrusa bhakti ngastawa Hyang Widhi saha
misadia nglaksanayang saluir tata tertib sekolahané mangda prasida mangguh kawijayaan.
Inggih, Bapak Kepala, Bapak/Ibu Guru miwah sameton sisiané sami.
Kadi asapunika titiang prasida matur-atur ring galahé sané becik puniki, dumogi wénten
pikenohnyane. Manawi akéh kaiwangan atur titiang, lugrayang titiang nglungsur gung rena
pangampura.
Om Santih, Santih, Santih Om
Kaketus saking
Mapidarta Basa Bali Alus
Suwija, 2013
I. Pilih sinalih tunggil pasauré sané pinih patut!
1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
a. Nyanggra Wanti Warsa c. Nyanggra Wanti Warsa Sekolah
b. Perpisahan Sekolah d. Bhakti ring Guru Pangajian
2. Pidarta ring ajeng kawangun antuk alinéa…
a. 5 c. 4
b. 6 d. 7
3. Napi artiné sloka “Taki-takining sewaka guna widya”?
a. Masa muda masa bekerja c. Masa tua masa bekerja
b. Masa muda masa belajar d. Masa tua masa belajar
4. Pupuh napi sané wénten ring pidarta ba duur?
a. Pupuh Ginada c. Pupuh Ginanti
b. Pupuh Pucung d. Pupuh Durma
5. Napi daging/unteng alinéa sané kaping tiga?
a. Bom ring Kuta c. Matur suksma ring Bapak/ibu guru
b. Éling ring swadarmaning sisia d.Panegara sané keni krisis monetér
Pidabdab 3. Pangresep indik Pidarta
1. Wangun Pidarta
Karangan miwah surat ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Wangun
pidarta taler kadi asapunika, madaging purwaka, daging, miwah pamuput. Pateh sakadi ring
bahasa Indonesia, pidarta basa Baliné Maderbé wangun utawi format sasuratan sané pastika.
Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta basa Baliné sané kapalih dados tigang
palet inggih punika:
a. Murda (Judul)
10
Bab I Pidarta Basa Bali
Patut wénten murda utawi judul pidarta manut topic utawi téma sané jagi katlatarang.
b. Purwaka/Pamahbah (Pendahuluan)
Ring pahan puniki dagingnyané patut ngaturang pangayubagia ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, pangastuti/pangastawa, panganjali ring para pamilet utawi sang sané
mirengang, ngaturang parama suksma, pangaksama, raris nyinahang angga (sapa sira sané
mamaos mangda kauningin).
c. Daging pidarta (manut babuat)
1) Unteng karya
2) Téma
3) Manut tetujon bebaosan
Yéning ring paruman banjar upami, patut aturang daging-daging parindikan sané
mabuat ring krama banjar. Yéning ring pawiwahan umpaminnyané ri tatkala kapakusara
ngangganin kulawarga ring adampati, nguningayang ééd upakara, taler tan lali
ngaksamayang mungguhing kawéntenan genah, panyambrama miwah sané tios-tiosan.
Asapunika taler ring acara sané tiosan.
d. Pamuput
Ri sampun ngenjek ring pamuput atur (pidarta) patut wéntenang :
1) Pacutetan daging bebaosan, puniki mabuat pisan duaning ri sampuné panjang antuk
matur-atur mangdené sang mirengang éling malih ring unteng daging bebasoanné
2) Pinunas mangda ngawewehin sahanan Kakirangannyané ring sajeroning maktayang
pidarta
3) Matur suksma antuk uratian sang sané mirengang tur sang sané prasida rauh
4) Nunas pangampura manawi wénten sané tan manut ring kayun sang miarsayang.
5) Parama santih Maka panguntat anggén wasananing atur miwah muputang pidarta
2. Tetikesan Pidarta
Sajeroning maktayang pidarta, mangda napi sané kawedar prasida kauratiang saha
mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang, sang orator patut taler nguratiang tetikesan
mapidarta. Minakadi ring sor puniki.
Agem-ageman utawi tetikesan ri kala mapidarta :
1) Wicara, inggih punika ngeninin indik topik utawi téma pidarta sané jagi kabaktayang,
mangdané prasida nudut kayun para pamiarsa.
2) Wiraga, inggih punika semita lan laras sang sané maktayang.
3) Wirama, inggih punika intonasi suara sané anut ring punggelan lengkara mangdané
prasida kapiragi lengut.
4) Wirasa, inggih punika ri tatkala maktayang pidarta kacihnayang antuk rasa mang-
dané daging pidarta sané kabaktayang punika prasida nuek rasa nyujuh tuas sang sané
mirengang.
Pidabdab 4. Kerta Basa
Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
11
Udiana Sastra
No Kruna Artos Kruna
1. karahayuan ...
2. kawekas ...
3. kaloktah ...
4. mangdané ...
5. ngwerdiang ...
6. luihin ...
7. swadharmaning ...
8. kasujatian ...
9. mawanti ...
10. Minab té ...
Pidabdab 5. Latihan miwah Tugas
6.a Latihan
1. Indayang sambatan widang- widang tata cara maktayang pidarta!
Cawisan:........................................................................
2. Indayang sambatang agem utawi tetikesan ri kala mapidarta!
Cawisan:........................................................................
Palajahan 2
Pidabdab 1. Pamiteges Pidarta
Pidarta Bali inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baosé punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos orator.
1. Tata Cara Mapidarta
a. Pidarta Tutur (Impromptu/Dadakan)
Inggih punika pidarta sané kawedar sangkaning dadakan utawi nénten madasar
antuk pangrencana.
Kaluihannyané:
12
Bab I Pidarta Basa Bali
1) Lebih nyihnayang pikayunan sang sané mapidarta
2) Bebaosan sang sané mapidarta madasar antuk kaweruhannyané.
3) Kawéntenan interaksi sareng pamiarsa utawi nénten monoton.
Kakirangannyané:
1) Kirang sistématis mawinan nénten wénten nyiapang téks.
2) Sang orator kakantenang “gerogi” utawi demam panggung (cenderung lebih gugup).
3) Nénten manut ring bantang (téma).
b. Pidarta Sasuratan (Manuskrip/Naskah)
Inggih punika pidarta sané kawedar sangkaning sampun kasiagayang téksnyané.
Kaluihannyané:
1) Kakaryanang logis tur sistematis.
2) Sang orator prasida milihin kruna-kruna sané becik.
3) Manut ring bantang (téma) utawi topik.
Kakirangannyané:
1) Interaksi nénten becik sareng pamiarsa.
2) Makéh merluang/ngarsayang galah anggén ngaryanang téks.
c. Pidarta Arda Tutur (Tanpa Naskah/Ekstemporan)
Inggih punika pidarta sané kabaktayang nganggé ringkesan utawi skéma, sané
lumrah kabaktayang olih pangenter acara utawi ugrawakia.
Kaluihannyané:
1) Kawéntenan interaksi sareng pamiarsa.
Kakirangannyané:
1) Nénten manut ring bantang (téma).
2) Kirang sistématis mawinan nénten wénten nyiapang téks.
3) Meweh milih kruna sané becik.
d. Pidarta Memoriter (Menghafal)
Inggih punika matéri sané pacang kabaktayang ring arep pamiarsa sampun
kasiapang tur kasurat dumun selanturnyané patut kawacen sesai-sai.
Kaluihannyané :
1) Téks kakaryanang logis tur sistématis.
2) Prasida milih kruna sané becik.
3) Manut ring téma utawi topik.
Kakirangannyané :
1) Interaksi sareng pamiarsa pacang kirang mawinan sang orator ngutsahayang éling
ring kruna sané wénten ring téksnyané
2) Ngarsayang akéh waktu.
3) Kirang penghayatan ri tatkala maktayang pidarta.
4) “Témpo” sang orator ri tatkala maktayang pidarta gelis (Terlalu cepat dalam menyam-
paikan.
2. Pangresep indik Pidarta
Yéning uratiang becik-becik, kantun akéh wénten luir bebaosan mabasa Bali alus sané
13
Udiana Sastra
wangunnyané masaih ring pidarta. Bebaosan punika madué wasta niri-niri minakadi:
a. Pidarta (pidato)
Bebaosan mabasa Bali alus ring acara pakraman sané dagingnyané umum utawi
nénten ngeninin indik ajahan agama.
Upami :
1) pidarta kelian ring krama banjar (indik ngwangun balé banjar)
2) pidarta pamilet lomba ring pakraman (indik narkoba)
b. Dharma wacana (upanisad, siraman rohani)
Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus ring acara pakraman sané madaging
saindik-indik ajahan agama.
Upami:
1) Bebaosan Ida Pedanda Madé gunung ring Bali TV
2) Bebaosan Sri Mpu Dukuh Sakti ring Jaba Pura Pangkung Prabu
c. Sambrama wacana (kata sambutan)
Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus sané kawedar pinaka nyanggra sajeroning
acara pakraman utawi pinaka panyanggra tamiu sajeroning upacara adat utawi agama.
Upami :
1) Panyanggra Kelian Banjar Dinas rung ulang tahun sekaa teruna
2) Panyanggra sang madué karya ring para undangan
d. Atur piuning (laporan)
Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus sané nguningayang kawéntenan karya
sané kalaksanayang.
Upami:
1) Atur piuning manggala karya ulang tahun.
2) Atur piuning pangrajeg karya pacaruan ngresigana.
Salanturnyané patut taler kauningin mungguing wénten makudang-kudang istilah
sané wénten paiketannyané ring pidarta mabasa Bali, minakadi :
1) Dharma tula inggih punika acara sané marupa pabligbagan utawi masadu arep (di-
skusi) pantaraning sang sané maktayang baos sareng sang sané nyarengin taler miren-
gang baos
2) Widya tula inggih punika pabligbagan saindik-indik daging kaweruhan (ilmu penge-
tahuan) sané kawicaraang
3) Dharma suaka inggih punika bebaosan ngaptiang kapiolasan utawi daging ipun
wénten sané jagi kasuakayang.
4) Sima karma inggih punika patemon medarmasuakan.
5) Saur-pitakén inggih punika tanya jawab.
Sajaba punika, patut taler kawikanin mungguing wénten makudang-kudang istilah
kanggén maosang anaké sané sering milet mabebaosan ring pakraman (patemon resmi)
minakadi:
1) Pamidarta : sang sané mapidarta (orator).
2) Pamaos : sang sané maosang kriapatra utawi makalah (pemakalah, penyaji).
14
Bab I Pidarta Basa Bali
3) Ugrawakia : pangenter, sang sané ngenterang acara (MC, pembawa acara).
Pidabdab 2. Latihan miwah Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin pidarta ring ajeng!
2.a Latihan
1. Indayang sambatan widang-widang tata cara maktayang pidarta!
Cawisan:........................................................................
2. Indayang sambatang agem utawi tetikesan ri kala mapidarta!
Cawisan:........................................................................
2.b Tugas
Alit-alité Rarisang selehin indik soroh tata cara maktayang pidarta, usan punika tlatarang napi
binannyané punika, antuk kruna soang-soang!
Durusang bligbagang sareng timpal-timpalé indik teges kruna-kruna sané sukil, surat
ring sor puniki!
No. Kruna sukil Artos basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...
Ringkesan Matéri
1. Wangun Pidarta
Karangan miwah surat ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Wangun pidarta
taler kadi asapunika, madaging purwaka, daging, miwah pamuput. Pateh sakadi ring bahasa
Indonesia, pidarta basa Baliné Maderbé wangun utawi format sasuratan sané pastika.
2. Tetikesan Pidarta
Agem-ageman utawi tetikesan ri kala mapidarta: Wicara, Wiraga, Wirama, Wirasa.
15
Udiana Sastra
3. Tata Cara Mapidarta
a. Pidarta tutur (impromptu/dadakan).
b. Pidarta sasuratan (manuskrip/naskah).
c. Pidarta arda tutur (tanpa naskah/ekstemporan).
d. Pidarta memoriter (menghafal).
4. Yéning uratiang becik-becik, kantun akéh wénten luir bebaosan mabasa Bali alus sané
wangunnyané masaih ring pidarta. Bebaosan punika madué wasta niri-niri minakadi:
a. Pidarta (pidato).
b. Dharma wacana (upanisad, siraman rohani).
c. Sambrama wacana (kata sambutan).
d. Atur piuning (laporan).
5. Wénten makudang-kudang istilah sané wénten paiketannyané ring pidarta mabasa Bali,
minakadi :
a. Dharma tula.
b. Widya tula.
c. Dharma Suaka.
d. Sima karma.
e. Saur-pitakén.
6. Sajaba punika, patut taler kawikanin mungguing wénten makudang-kudang istilah kanggén
maosang anaké sané sering milet mabebaosan ring pakraman (patemon resmi) minakadi:
a. Pamidarta
b. Pamaos
c. Ugrawakia
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring pitaeges pidarta basa Bali
2 Titiang resep ring tata cara maktayang pidarta basa Bali
3 Titiang resep ring tata cara maktayang pidarta basa Bali
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
16
Bab I Pidarta Basa Bali
Mulatsarira
Ri tatkala mababaosan inggih punika kacihnayang antuk rasa mangdané daging babaosan
sané kawedar punika prasida nuek rasa nyujuh tuas sang sané mirengang, nénten jé ngawinang
salih arsa utawi sungsut ring manah.
17
Udiana Sastra
18
Bab 2
Wangun Kruna
Kompetensi Dasar
3.1 Mengklasifikasi wangun kruna
melalui Pidabdab membaca wacana
berekreasi.
4.1 M enggunakan bentuk – bentuk
wangun kruna menjadi sebuah
kalimat yang baik dan benar.
indikator
3.3.1 N garesepin wacana “ Matilesang
Raga” saking Pidabdab ngwacén
wacana
3.3.2 N yelasang artos wangun kruna;
Kruna Satma.
3.3.3 N yambatang bentuk – bentuk
Kruna Satma. Sané wenten ring
wacana basa Bali maaksara latin “
Matilesang Raga”.
4.3.1 P rasida ngenahang bentuk – bentuk
Kruna Satma manut ring kontéks
lengkara yang sané patut.
4.3.2 M engidentifikasi lengkara sané
nganggé kruna satma sané
kapanggihin ring wacana basa Bali
maksara latin sané siosan.
Udiana Sastra
Ring Bab puniki alit-alité sami pacang melajahin indik kruna inggih punika pupulaning
aksara sané wénten tegesipun. Upami: jaja, bapa, mata, mémé, miwah sané siosan. Manut
pangartos ring linguistik kruna inggih punika pupulan suara utawi aksara sané wénten artin
ipun utawi wangun gramatikal linguistik sané pinih alit saha sampun Madérbé arti. Wénten
kruna sané sampun tegep (kata dasar yang sempurna) tur mamuat arti. Umpami: banban,
bagus, jegeg, gede, cenik, putih, jaja, bapa, mémé, miwah sané siosan kruna-kruna puniki
mawasta kruna lingga.
Palajahan I
Soroh Kruna Satma
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
1) Napiké alit-alité naenin ngwacén satua, crita utawi wacana mabasa Bali?
2) Napi kemanten murdan satua, crita utawi wacana sané naenin kawacen?
3) Kawangun antuk kudang wargan kruna ring sajeronin wacana punika?
Kruna satma, sajroning basa Indonesia mawasta kata majemuk, wantah kruna sané silih
tunggilnyané madué kawigunan nyangkepang lengkara-lengkara ring sajeroning marerasan taler
ring lengkara-lengkara sajeroning daging gancaran mangda metu rasa utawi pangrasa lengut tur
prasida ngwetuang wangun panampén indik artos saking kruna-kruna satma punika.
Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta
Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!
Matilesang Déwék
Ring tepining désa ring betén punyan binginé sané tegeh ngolét I rika wénten anak jenek,
mémé bapa sareng pianak adiri. Ulian tiwas nékték lek makta padéwékané, punika mawinan
ipun sareng tiga matilar saking désané, ngungsi ring padukuhan sané sepi dingklik. I Sadu
Angga sapunika wastannyané, wantah pianak I Sandiara sareng Mén Sundari sané sawilang
rahina wantah dados pangangon banteng.
I Sadu Angga sané mangkin sampun menék truna, sayuwakti rupan ipuné bagus genjing,
napi malih pangadegannnyané gedé ganggas, masaih sareng kulitnyané sané kuning gading,
kadungang sareng boknyané sané demdem samah, napi malih kenyungannyané nyunyur
manis, nénten tuara ibuk anak luh ring désané mangenehang. Yadiastun ipun anak tiwas,
nanging I Sadu Angga akéh madué timpal ring désané, riantukan tingkahnyané sané olas asih,
miwah olas papa manyama braya, aget lacur ida anaké ngorin ipun dados dados tukang angon.
Yadiastun ipun nénten maduwé artha brana marupa pis bolong miwah sané lianan, nanging
manah ipun luihan ring mas manik, dwaning dija ja ipun malali ipun satata eling ring tutur
mémé-bapanné manda setata matilesang déwék dados jatma tiwas, mangda kadi sunaran
20
Bab II Wangun Kruna
matan ai sané eatata ngembahang galang kangin nyabrang rahina.
Karipta olih:Gus Surya
Pidabdab 3. Pangresep indik Wangun Kruna Satma
1. Teges Wangun Kruna Satma
Sajeroning wecana ring ajeng, wénten kruna-kruna sané macetak séndeh. Kruna-kruna
punika sakadi: galang kangin, tegeh ngalik, bagus genjing, gedé ganggas, kuning gading,
demdem samah, nyunyur manis, olas asih, olas papa, mas manik, pis bolong, mémé bapa,
kruna-krunané punika ngranjing sorohan kruna satma.
Tiosan ring kruna-krunané ring ajeng taler wénten sakadi:
1. cerik kelih 6. peteng dedet
2. tegeh endép 7. gedag rénténg
3. biu kayu 8. jaja uli.
4. gemuh landuh 9. lateng kidang
5. damuh lengis 10. tuh kial
Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun
asiki. Kruna Satma (kruna mangkep, kruna dwi bina lingga eka sruti) utawi kata majemuk (BI)
inggih ipun gabungan kruna-kruna sané madué arti asiki. Kruna satma inggih punika kruna
sané madué arti soang-soang, nanging yen kasikiang pacang madué arti wantah asiki. Ring
kruna satma puniki wénten cihnanyané minakadi genah aksara punika nénten dados silurang,
nénten dados kaselagin antuk kruna-kruna sané tiosan miwah kruna sané kakalih madué arti
asiki. Kruna Satma mawit saking kruna (sa + atma) sané madrué artos pinaka “kata senyawa
utawi kata majemuk”.
Upama: kruna sapu jangkepang sareng kruna tangan pacang marupa saputangan. Artin sapu
miwah tangan ring saputangan sampun matiosan, awinan sampun mateges asiki.
2. Soroh Wangun Kruna Satma
Kruna satma manut wangunnyané kabinayang kruna-kruna sané ngawangun kruna
satma punika madrué kadudukan setara, sané malinggih pateh nénten saling nyinahang. Kruna
Satma punika kapalih dados tigang soroh, inggih punika:
1) Kruna Satma Papadan (Kata Majemuk Setara)
Inggih punika: kruna-kruna sané ngawangun kruna satma punika madrué kadudukan
setara, nénten saling nyinahang.
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
a. Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto:
- mémé bapa
- peteng lemah
- tegeh éndép
- daa teruna
21
Udiana Sastra
- tua bajang
b. Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti
Conto:
- berag tégrég
- putih sentak
- mas manik
- selem denges
- kuning gading
2) Kruna Satma Tan Papadan (kata majemuk tidak setara)
Inggih punika: silih tunggil kruna punika marupa katerangan utawi nerangang kruna-
kruna lianan.
Conto:
- galang kangin
- biu kayu
- tiing buluh
- gedang rénténg
- jaja abug
3) Kruna Satma sané nganggén Kruna Tawah
Inggih punika: kruna satma sané silih tunggil kruna-kruna punika prasida ngwangun arti
yéning sampun kajangkepan ring kruna.
Conto:
- selem ngotngot
- badeng ngiet
- tegeh ngalik
- putih ngemplak
Pidabdab 4. Kerta Basa
Binan kruna satma mas manik sareng selem ngotngot. Kruna manik negesang arti mas, taler
ngotngot negesang arti selem.
1. Mas manik: kruna satma punika marupa kruna satma sepadan sané kruna I sareng II pada
madué arti sané pateh. Kruna mas pateh artinné tekéning manik (soroh soca-socaan).
Kruna satma mas manik ngerasang arti.
2. Selem ngotngot: kruna satma punika marupa kruna satma tawah (unsur unik, BI (kata
majemuk)). Kruna ngotngot wantah madué arti, yéning sampun kagabungang (angkepang)
ring kruna selem, awinan ngotngot punika tan madué arti.
Punika taler kruna sané tawah sakadi:
1. denges wantah ring kruna selem denges
2. malekag wantah ring kruna bengu malekag
3. oger wantah ring kruna seger oger
4. ngalik wantah ring kruna tegeh ngalik
5. wantah ring kruna miik ngalub
6. ngékak wantah ring kruna barak ngékak
22
Bab II Wangun Kruna
Pidabdab 5. Nyawis Pitakén
5.a Latihan
Indayang jangkepin wacana ring sor antuk kruna satma sané patut!
…. siapé pada makruyuk. Tiang bangun sawiréh lakar masuk sekolah. Mémén tiangé suba
ngaenang teh ané rasané …. Disubané suud meséh, tiang mapamit tekén …. Di jalan, tiang
nepukin timpal-timpal majalan bareng-bareng ka sekolah. Tusing marasa, tiang suba neked
di sekolah. Di kelas, tiang negak ngajak Madé Darta. Awak Madé Dartané …. tur kulitné….
sawiréh demen pesan malayangan.
Jani suba jam 1. Tiang muah timpal-timpal suba suud malajah tur dadi mulih. Tiang
masalaman tekén Bu Guru ané kenyemné …. Di subané neked jumah, tiang nganti baju lantas
madaar. I mémé suba ngaé jukut paya ané rasané …. Buin kejepne, bapan tiangé teka lan
ngaba rujak …. sawiréh liu misi tabia. Muan tiangé kanti …. naar rujaké lalah ento. Tusing
marasa guminé suba …. Tiang suba marasa kenjel tur kiap. Tiang, mémé, muah bapa lantas
masaré sawiréh buin mani semengan tiang lakar masekolah.
5.b Tugas
Indayang makarya lengkara antuk kruna-kruna satma ring sor !
1. tegeh éndép :...............................................................................
2. joh sawat :...............................................................................
3. tegeh ngalik :...............................................................................
4. putih nyentak :...............................................................................
5. nyuh gading :...............................................................................
6. lantang malémbad :...............................................................................
7. peluh pidit :...............................................................................
8. layu dudus :...............................................................................
9. papah biu :...............................................................................
10. selem putih :...............................................................................
Durusang bligbagang sareng timpal-timpalé indik teges kruna-kruna sané sukil, surat
ring sor puniki!
No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
23
Udiana Sastra ... ...
... ...
10 ... ... ...
11 ... ... ...
12 ... ... ...
13 ... ... ...
14 ...
15 ...
Palajahan 2
Pidabdab 1. Ngwacén Téks Wacana
Wacén ring sajeroning angen wecana ring sor!
Ring sor pacang katur téks sané untengnyané indik panganggén kruna satma ring sajeroning
lengkara sané mawangun gancaran, pinaka laporan asil observasi sané mamurda “Girang
Gegendéran ” saha salanturnyané dados taler kaanggé model pembelajaran.
Girang Gegendéran
Saking panepi réjéng sisi balér Tukad Sununé wénten padukuhan sané kalintang asri.
Kaasriannyané sangkaning sarwa sekar sané nedeng kembang ngametuang miik ngalub
ambunnyané, satmaka tan kayun kakosarang antuk warna barak ngendihnyané i bungan
kepuh sané runtuh saking carang-carang tarunnyané sangkaning ampehan angin ngasirsir,
yadiastun tan ngametuang ambu angan akédik, sakadinané taler ngametuang baos sané
alus banban antuk katunannyané pinaka sekar. Napi malih ring sor talagané sané wit toya
pakecorannyané saking sor taru cangingé sané tegeh ngalik, prasida taler ngametuang rasa
nglangenin ring angga sané mangrananyang genah padukuhan punika kaloktah nyantos ka
dura désa.
Ki Dukuh Nilawarsiki parabida, kocap terehan praratu saking Puri SI rikan sané mayasa
nyiwa raga nyujur solah widhi gumanti dados Siwa sakal ngemban dharmaning agama ring
pakraman wewidangan padukuhan punika. Bagus wisnu témaja punika parab okanidané
sané mabiyang saking padusunan sekar sandatan sané taler trehan dukuh Sandatan. Wantah
okanidané sawyakti wisnu nyekala, tan kakasorang antuk prerainidané sané bagus genjing,
napi malih pangadeganidané sané gedé ganggas, samanpada sareng carmanidané sané
kuning gading, taler punika rambutidané sané demdem samah, napi malih yéning Ida ica,
kenyunganidané nyunyur manis, sira anak istri sané tan prasida nyatpada ngametuang rasa
ibuk ring kayun, punika sané prasida ngenyudang manah anak istri ring pantaraning désa
antuk mangenehang.
Ida Ki Dukuh Nilawarsiki sawyakti dahating liang ring kayun, mangatonang putranidané
sakadi asapunika, salian punika Bagus Wisnu témaja taler wikan ring sarwa weda kadi
24
Bab II Wangun Kruna
pamargin i aji. Ri kala nyaluk sandikala, suaran gendér saking padukuhan sané kagambelin
olih Bagus Wisnu Témaja antuk lemuh jrijin tangannyané sawyakti nglangenin kayun, punika
sané makawinan beburoné sané sarwa galak kadi makanti ring Ida sané ngawetuang rasa olas
asih, lan olas papa, asih kumasih tan pawates. Samaliha yadiastun Ida tan katamiang marupa
sekaya sekala sakadi mas manik, pis bolong mabodag-bodagan, ida satata kukuh ngamargiang
swadharmaning agama pinaka putra sang wiku, ngetut salampahing lakuning ida i aji, mangda
satata bhakti ring lelangit miwah Hyang Widhi saking rasa girang miragiang tabuh gegenderan.
Karipta olih:
Aryya Paduhungan
Pidabdab 2. Latihan miwah Tugas
2a. Latihan
Saurin pitakéné ring sor puniki!
Sasampuné ngwacé wacénan sané mawangun gancaran ring ajeng, majanten sampun alit-alité
sayan uning ring parindikan kruna satma . Pinaka dasar anggé nyantenang pangaweruhan indik
kruna satma punika, salanturnyané saurin pitakénné ring sor!
1. Kruna Satma sakadi “gedang rénteng, tiing buluh, galang kangin” kasorohang ring kruna satma
nai?
Cawisan: ..............................................................................
2. Kruna satma papadan inggih punika?
Cawisan: ..............................................................................
3. Kruna satma papadan kepah dados?
Cawisan: ..............................................................................
4. Napi binannyané kruna satma papadan sareng kruna satma tan papadan?
Cawisan: ..............................................................................
5. Kruna satma tan papadan inggih punika?
Cawisan: ..............................................................................
6. Napi mawinan kruna sakadi “badeng ngiet” kasorohang kruna satma tawah?
Cawisan: ..............................................................................
7. Napi sané pinaka ciri kruna punika kasorohang pinaka kruna satma tawah?
Cawisan: ..............................................................................
8. Kruna satma tawah inggih punika?
Cawisan: ..............................................................................
9. Kruna Satma sakadi “mémé bapa, tua bajang, tegeh éndép” kasorohang ring kruna satma
napi?
Cawisan: ..............................................................................
10. Kruna sakadi “kuning gading miwah barak biing” ngranjing ring sorohan kruna satma pa-
padan ngerasang arti, kruna sané encén pinaka ciri ngerasang arti?
Cawisan: ..............................................................................
25
Udiana Sastra
2b. Tugas
Indayang dagingin teka-teki ring sor antuk wastan woh-wohan miwah daun-daunan
sané patut !
25
14 6
1
5
2
3 67
3
7
Kiwa ka tengen
1. Don jaka ané nguda madan ….
2. Don nyuh ané nguda madan ….
3. Entik-entikan ané punyanné mabuku-buku madan ….
4. Buah ané magréncétan cenik-cenik mawarna kuning tur rasané masem madan ….
5. Don jaka ané wayah madan ….
6. Don nyuh ané wayah madan ….
7. Don basé ané wayah madan ….
Duur ké sor
1. Punyan tiing ané nguda madan ….
2. Buah jaka madan ….
3. Lidin ron madan ….
4. Lunak mawit uli punyan ….
5. Don biu ané tuh madan ….
6. Pucil manggis madan ….
7. Muncuk punyan nyuhé ané nguda madan ….
Pidabdab 3. Ngwangun Pangresep
Kruna satma mesaih pisan sareng kruna mangkep. Binanipun inggih punika:
1. Kruna satma, kawangun antuk kalih kruna lingga sané madohan utawi nénten saling kilit.
Umpami: nagasari winangun antuk naga miwah sari. Yaning artosang siki-siki nénten
makilit, mawinan sesuratané nénten dados palasang.
26
Bab II Wangun Kruna
2. Kruna mangkep kawangun antuk kalih kruna lingga sané gumanti maduwé pakilitan.
Umpami: kadangwarga puniki gumanti saling kilit, santukan kadang mateges semeton,
warga artinipun beraya punika mawinang kasurat mapasahang
Pidabdab 4. Ngwacén Téks Wacana
Wacén ring sajeroning angén wacénan ring sor!
Kukul di Pondok
Bapa Regeh wantah anak lingsir kaucap sampun waged ring saluir daging sastra. Riinan
sakantunipun alit, mémé bapané ngicén pendidikan sané sujati mangda kadohan saking
katunan idup. Sawiakti gemuh landuh kahuripannyané sadaweg punika sahasa tan kirangan
artha brana, mas manik angan akidik. Mangkin Bapa Regeh ri sampun tengah tuuh yusané,
kasengguh lontar majalan olih kramané, genah kramané nunas tetimbang ngruruh sané
kawastanin kertha raharja.
Sakéwanten ri sampun waged ngemu sastra metu nyapa kadi akuné, sangkaning
kuciwannyané ring kawéntenan kramané sané nyengguhangipun tan uning matata laku
sangkaning korupsi, yadiastunipun tan malaksana sakadi asapunika, punika sané mangawinang
kasuwén-suwén rasa olas asih, napi malih tresna asihipunné sampun kadohan karasa, tuturné
alus banban sané ngasirsir ampehan angin mangkin mabalik dados manes ngamanesin makrana
benyah latig sang maduwé wicara yaning nunas tetimbang ring ipun. Yan inargamayang cara
kawigunan kulkul, kukul di désa sampun kaliput antuk ahangkara, tan karenga malih ring i
krama tua bajang, cerik kelih sangkaning parilaksana sané tan patut, sané ngembeng nyantos
kuasa wantah ring kukul pondok, sané suarannyané karenga wantah ring jeroning pakuren
tanpa maduwé kuwasa malih.
Karipta olih Aryya Paduhungan
Indayang rereh kruna satma ring wacana ba duur, raris baosang sorohnyane!
Pidabdab 5. Latihan miwah Tugas
5a. Latihan 1
Uning ngenahang sorohan napi kruna satma ring sor !
No Kruna Satma Sorohan Kruna Satma
1 damar kurung ...
2 tua bajang ...
3 toya panémbak ...
27
Udiana Sastra
4 tuh kial ...
5 jegég ngablor ...
6 baag biing ...
7 mémé bapa ...
8 glagah puun ...
9 kacang lindung ...
10 kacang lindung ...
Latihan 2
Uning makarya lengkara ring sajeroning nganggé kruna satma
No Kruna Satma Lengkara
1 tegeh ngalik ...
2 biu batu ...
3 benyah latig ...
4 putih ngemplak ...
5 mémé bapa ...
6 dhirga yusa ...
7 manis malenyad ...
8 kacang lindung ...
9 kuning gading ...
10 engsap mati ...
5b. Tugas a. kebus dingin
b. bagus genjing
Tegepin lengkara ring rong nganggé kruna satma! c. peteng dedet
1. Madé Darna tuah … Mén Kértiné. d. berag tigrig
2. Lampuné mati kanti … guminé. e. gemuh landuh
3. Prarainidané sawyakti .... f. buah basang
4. Sadaweg ida madeg nata ... jagaté. g. benyah latig
5. … ipun manyama padaduanan. h. jaran guyang
6. uli ibi ia gelem kanti … awakné. i. olas asih
7. Ia mamuduh ulian kena aji .... j. biu kayu
8. … pagaéné kanti ia mapecat. k. engsap mati
9. ... ia ngorahang nyamané suba ngalahin. l. kacang lindung
10. Sing san ia ngelah parilaksana ... tekén anak lacur.
28
Bab II Wangun Kruna
Ringkesan Matéri
Nganutin wangunnyané, kruna punika kaepah dados: (1) Kruna Lingga, (2) Kruna Tiron, (3)
Kruna Dwi Lingga, (4) Kruna Polah
Lengkara inggih punika: pupulan kruna sané manut lintihan, sané mamuat teges inggih
wénten wirasanipun. Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka
pasaur lengkara sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos
lengkara inggih punika: (a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané
jangkep manut uger-uger tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada)
ring pamuput madaging panéges suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa
tulis), lengkara ketahnyané kakawitin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat
madaging cecirén (tanda) gecek (titik), pitakén (tanya), miwah pakeengan (seru).
Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Upama:
joh, nyak, seluk, ketipat, liligundi, tambulilingan. Cutetipun, kruna ring basa Bali wénten sané
kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda..
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik wangun kruna
2 Titiang resep ring indik lengkara
3 Titiang sampun mersidayang ngarya kruna lan lengkara
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
29
Udiana Sastra
30
Bab 3
Anggah-Ungguh
Basa Bali
Kompetensi Dasar
3.1 M enganalisis Tata Éjaan Bali Latin
pada téks pidato melalui pidabdab
membaca baik lisan maupun tulisan.
4.1 M embaca téks pidato berbahasa Bali
sesuai dengan penggunaan anggah-
ungguhing basa Bali yang baik dan
benar.
indikator
3.2.1 Ngaresepin punapi paduman basa
Bali manut anggah-ungguh Basa
Bali
3.2.2 Nyelehin punapi sor singgih Basa
Bali sané patut ring téks pidarta
Bahasa Bali
3.2.3 Nentuang daging utawi piteket
sané mungguh ring téks pidarta
Bahasa Bali.
4.2.1. Ngwacén pidarta Bahasa Bali
sané nganggé sor singgih basa
Bali sané patut.
Udiana Sastra
Buka macane (mionge), ngengkebang kuku,
suksmanipun : Sakadi anaké sané pradnyan (wikan), ngengkebang
kepradnyanan (kawikanan)
Ring Bab puniki alit-alité sami pacang melajahin indik Anggah-ungguh basa Bali. Basa Bali,
silih tunggil basa daérahé ring Indonésia sané Madérbé wangun masor singgih. Ngawit warsa
1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, Anggah-ungguh basa Baliné kabaos
Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modéren).
Sakadi ketahé ring Bali, ri tatkala i raga mabaos sareng anak tiosan, napi malih iraga durung
uning sareng anaké punika, i raga patut nganggén basa Bali alus. Sakewanten akéhan truna-
truni mangkin meweh nganggé basa Bali alus. Minab puniki sangkaning para yowanané ring
Bali mangkin sampun keni iyusan globalisasi. Nika mawinan akéh alit-alité mangkin nganggén
basa Bali campuran. Akidik basa Bali, akidik basa Indonesia. Nah ne mangkin titiang wantah
ngecenin akidik tlataran indik sor singgih basa Bali.
Palajahan I
Sor Singgih Basa
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné metu kruna-kruna basa Bali sané taler
madérbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados
pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, (2) kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami), (4)
kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso), miwah (7) kruna
kasar (Suwija; 2014: 27).
Pidabdab 2. Pangresep indik Kruna
1. Kruna Andap/Kepara
Dumun kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi kruna kapara, inggih
punika kruna-kruna sané wirasannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar.
Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi
olih sang singgih ring sang sor (Suwija; 2014: 36-37). Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong,
daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sané lianan.
2. Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané Madérbé wangun wantah
32
Bab III Anggah-Ungguh Basa Bali
asiki, nénten madérbé wangun alus, nénten madérbé wangun tiosan, mawinan dados maideran
sajeroning bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider Madérbé wangun andap,
nanging kruna mider nénten madérbé wangun andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika
taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna andap. Yéning kruna Mider nénten madérbé wangun
tiosan, nanging Kruna Andap Madérbé wangun alus (Suwija; 2014: 35).
Conto Kruna Mider:
1) tembok
2) gilik
3) laptop
4) akuda
5) kabel
6) sepatu
7) spidol
8) bunter
9) radio
10) pulpen
11) abulih
12) kija, miwah sané lianan.
3. Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali mawirasa alus saha basannyané
madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika taler dados
kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler madué wangun
andap (Suwija; 2014: 27).
Conto Kruna Alus Mider (Ami):
Kruna Andap Kruna Ami
- suba - sampun
- inget - éling
- meli - numbas
- ngadep - ngadol
- uli - saking
- krana - duaning
4. Kruna Alus Madia (Ama)
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané rasa basannyané
manéngah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979:
179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus madia,
kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sané alus.
Conto Kruna Alus Madia:
Kruna Andap Kruna Ama Kruna Ami
- ene,ento - niki,nika - puniki,punika
- suba - ampun - sampun
- iang - tiang - titiang
- nah - gih - inggih
miwah sané lianan.
33
Udiana Sastra
5. Kruna Alus Singgih (Asi)
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang
sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panégep Kruna Alus Mider, santukan Kruna
Alus Singgih nénten Madérbé wangun Alus Mider.
Conto Kruna Alus Singgih:
Kruna Andap Kruna Asi Kruna Aso
- mati - seda - padem
- béling - mobot - abot
- ia - ida, dané - ipun
- madan - mapasengan - mawasta
6. Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén
ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.
Conto Kruna Alus Sor:
Kruna Andap Kruna Aso Kruna Asi
- mat - padem - seda,mantuk,lina,lebar
- keneh - manah - pikayun
- ningeh - mabanyu - mawarih
- ngemaang - ngwehin, ngaturin - ngicenin
miwah sané lianan.
7. Kruna Kasar
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha
ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar: Kruna Kasar
Kruna Andap
-madaar -ngamah, nidik, ngleklek, mantet
-sirep -mamelud, medem
miwah sané lianan
Palajahan 2
Pidabdab 1. Ngwacén Téks Pidarta
Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!
34
Bab III Anggah-Ungguh Basa Bali
BASA BALI PAMIKUKUH BUDAYA BALI
Om Swastyastu
Kaping ajeng suksma aturang titiang majeng ring pengénter baos, duaning sampun
micayang galah ring padéwékan titiang.
Majeng ring para angga juri sané dahat wangiang titiang,
Para pamiarsa sané pisinggihin titiang,
Punika taler para pamilet lomba pidarta sané tresna sihin titiang.
Ring galahé sané becik puniki angayubagya pisan manah titiang, riantukan sangkaning
asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, prasida titiang mapadu wedana
sareng ida dané sinamian, gumanti ngamiletin lomba Pidarta Basa Bali ring sajeroning Pekan
Seni Remaja warsané mangkin. Mungguing pidarta sané jagi aturang titiang mamurda “Basa
Bali Pamikukuh Budaya Bali”. Titiang néntén mamanah nasikin segara ring Ida Dané sané
sampun pada pawikan, sakéwanten ritepengan mangkin titiang wantah matetegar, mapikéling
ring Ida Dané pamekas ring para yowana, mogi-mogi napi sané sampun kamargiang prasida
katincapang malih ring sajeroning kauripan.
Ida dané sareng sami, kawéntenan Pulo Baliné pinaka “pulau wisata budaya” sané sampun
kaloktah ngantos ke dura negara. Sami sampun uning tur pawikan, punika sami sané ngawinang
jagat Baliné kaparinama olih para janané “pulau seribu pura, pulau déwata, pulau surga utawi
the last paradisé”. Napi sané ngawinang Pulo Baliné kaparinama asapunika? Sané ngawinang
nénten wénten tios santukan keasrian palemahan Pulo Baliné, para jana Baliné sané ngandap
kasor, maka miwah kawéntenan seni miwah budaya sané kadasarin antuk Agama Hindu sané
pinaka dasar mapineh jatma Baliné.
Ida dané sareng sami sané kasumayang titiang, maosang indik basa Bali punika marupa
pabuat sané dahat mautama. Iraga sareng sami sampun pastika uning ring kawéntenan
bahasa Baliné pinaka bantang utawi sarana ngrajegang budaya Baliné. Basa Baliné silih tunggil
pinaka pangéling iraga dados jatma Bali, punika sané ngawinang iraga mangda tetep nganggé
basa Bali ri kalaning mababaosan sajeroning pasawitran. Tios ring punika, nelebang basa
Bali maka sarana ngrajegang budaya Bali tur maka unteng tetujon Pemerintah Provinsi Bali,
kasanggra antuk Pemerintah Kota miwah Kabupatén se-Bali, nyujur Bali santi jagathita, sané
dados patitis Bali Mandara.
Ida dané, sayuwakti tan wénten pidabdab ring Bali sané tan mapangawak antuk bahasa
Bali. Yadnya, pasangkepan tur lelintihan budaya Bali sané gumanti nganggé basa Bali. Yéning
iraga nénten nganggé basa Bali sinah kesujatian iraga dados jatma Bali ical. Sané mangkin
sampunké Bahasa Baliné rajeg tur sira sané patut ngrajegang Basa Bali? iraga sami sampun
uning ring kawéntenanipun, basa Baliné durung prasida rajeg! Iraga maka pawaris, sakadi
mangkin kabaos putra bangsa, patut pisan dados titi pangancan nindihin basa Baliné. Pamekas
ngawit ring sekolah mangda sida mabaos, masesuratan, miwah makekawinan antuk bahasa
Bali.
Basa Bali pinaka pamikukuh budaya Bali, santukan kadi sané sampun kabaosang ring ajeng,
tan pabasa nénten majanten budaya Baliné prasida ngalimbak tur sida rajeg ngantos mangkin.
Yan umpamiang titiang budaya Baliné sakadi taru ageng. Basa Bali pinaka akah miwah agama
pinaka rohipun. Kasenian, ilmu pengetahuan tur sané tiosan pinaka carang miwah donipun.
Sané mangkin yaning akahé usak, tuh, tur tan prasida ngalimbak, sapunapi i taru punika sida
maurip? Sinah sampun aas don miwah carang-carangipun. Taler asapunika yan imbayang
titiang ring budaya Bali.
35
Udiana Sastra
Ida dané sareng sami sané wangiang titiang, maosang indik nganggén basa Bali, bilih-
bilih ring panglimbak aab jagaté mangkin, yan inargamayang titiang tan bina luir segara tan
patepi, capuh awor tan pawates, sayuakti pisan sampun kauningin sareng sami. Napi malih
para yowanané rumasa kuno pisan, nénten gaul kabaosang. Ri tatkala mapupul sareng timpal-
timpal ring sekolah, satata nganggén basa Indonesia. Matakén nganggén basa Bali, kacawis
nganggén basa Indonésia. Napi malih mangkin sampun akéh nganggén basa gaul, basa alay,
cabé-cabéan, miwah sané tiosan. Ngantos madué papineh maboya titiang ring kawéntenan
basa Baliné riwekas.
Mangda nénten basa Baliné bénjang pungkuran wantah dados basa ring lontar, ring
sastra, ring sasuratan kémanten. Mangdané nénten iraga kabaos “Kadi katak sané wénten
ring sor tunjungé”, I kekupu saking doh ipun ngrasayang miik i sekar tunjung, sakéwanten
I katak yadiastun nampek ring genahé punika, setata nyongkok nénten ngerasayang miik
ipun i sekar tunjung sané kalintang ngulangunin. Suksmanipun, akéh para janané saking dura
negara meled pisan manah ipun malajahin indik basa miwah sastra Bali, sakéwanten iraga
sané magenah ring Bali nénten prasida nganggé Basa Bali, mangda nénten kadi asapunika,
ngiring iraga mangda bangga pinaka jadma Bali, malarapan antuk ngelestariang basa Bali
pinaka pamikukuh budaya Baliné.
Inggih ida dané sané wangiang titiang, yéning cutetang daging pidartan titiang, pulo
Baliné pinaka “pulau wisata budaya” sané sampun kaloktah ngantos ke dura negara, santukan
kawéntenan Budaya Bali. Basa Baliné silih sinunggil pinaka bantang utawi sarana ngawerdiang
agama lan budaya Baliné. Punika mawinan ngawerdiang tur nglimbakang basa Bali marupa
kapatutan iraga sareng sami pinaka jatma Bali, maka pawaris budaya Bali.
Ida dané sareng sami, riantukan nelebang basa Bali, maka tiling ambek jatma Bali luih guna,
sané mangkin titiang mapaungu, ngiring! sikiang kayuné, mabalik sumpah ring angga soang-
soang, mabéla pati ngetohin gumi, wastu sida basa Baliné rajeg, maka pamikukuh budaya Bali.
Ida dané sareng sami sané kusumayang titiang, wantah kadi asapunika mungguwing atur
pidartan titiang puniki. Mogi-mogi wénten pikenohipun. Manawi wénten atur titiang sané
nénten manut ring arsa, titiang nunas geng rena sinampura. Makawasananing atur, puputang
titiang antuk Parama Santih.
Om Santih, Santih, Santih, Om
Pidabdab 2. Kerta Basa
Indayang baosang artos kruna sané ring sor puniki. Ngwedar artos kruna puniki pinaka silih
tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1. mateteger ...
2. nyanggra ...
3. jagathita ...
4. nindihin ...
5. bilih-bilih ...
36
Bab III Anggah-Ungguh Basa Bali
6. kaloktah ...
7. nelebang ...
8. kaloktah ...
9. ngawerdiang ...
10. nelebang ...
Pidabdab 3. Latihan miwah Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin pidarta ring ajeng!
3.a Latihan
1. Indayang carcan pepalihan basa Bali manut ring anggah-ungguhing basa Bali, tur dagingin
conto soang-soang tigang kruna!
Cawisan:........................................................................
2. Manut ring anggah-ungguhing basa Bali, basa napi sané kaanggén ri kalaning mapidarta
Basa Bali?
Cawisan:........................................................................
3.b Tugas
Indayang selehing ur baosang daging utawi unteng pidarta ring ajeng!
Bligbagang teges kruna-kruna sané sukil, surat ring sor puniki!
No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...
11 ... ... ...
12 ... ... ...
13 ... ... ...
14 ... ... ...
15 ... ... ...
37
Udiana Sastra
Pidabdab 4. Kerta Basa
Manut Anggah-ungguh basa Bali, indik wastan busana lan kawéntenan aran ring sajeroning
angga sarira kapalih ring sor puniki antuk mawates basa kepara miwah basa alus singgih.
Mangdané para sisia wikan tur prasida nelebang genah kruna-kruna ring sajeroning nganggén
anggah-ungguhing basa Bali, utamannyané minayang kruna sané ngranjing pinaka basa kepara
sareng kruna sané ngranjing pinaka basa alus singgih, sané ngranjing taler ring kawéntenan
lengkarannyané, pastika waged ring kawéntenan kosa basannyané sané prasida kawantu taler
saking kamus basa Bali, mangdané ri tatkala jagi ngenahang genah krunané punika nénten sering
iwang genah, sané patut kasorang, kasinggihang , miwah tungkalikanipun, mangda pastika
No Basa Kepara Basa Alus Singgih
1 gelang pinggel
2 bungkung ali-ali
3 klambi/baju kwaca
4 udeng destar
5 saput kampuh
6 sabuk pekek
7 kancut lancingan
8 celana jaler
9 kamben wastra
10 kalung rawit
11 sandal telumpah
Pidabdab 5. Latihan miwah Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin pidarta ring ajeng!
5.a Latihan
Indayang sambatang pepalihan basa Bali manut ring anggah-ungguhing basa Bali, tur dagingin
conto soang-soang tigang kalih!
5.b Tugas
Yéning alit-alit sampun resep indik kawéntenan anggah-ungguhing basa, utamannyané indik
wastan busana miwah angga sarira, sané mangkin indayang alit-alité jangkepin malih kruna-kruna
sané déréng munggah ring conto sané ring ajeng antuk makarya tugas kelompok, kirang langkung
4 – 6 diri, sané marupa tugas ngambar angga sariran manusané jangkep antuk busana adat sané
kadagingin antuk aran soang-soang busana miwah angga sariran manusané!
38
Bab III Anggah-Ungguh Basa Bali
Ringkesan Matéri
Basa Bali kakepah dados kekalih inggih punika Basa Singgih lan Basa Sor. Basa singgih
manggé ri tatkala maatur-atur ring wangsa sané tegehan utawi janma sané patut jungjungang/
singgihang. Lengkara-lengkara sané kaanggén mabebaosan punika marupa kruna-kruna sané
sampun kaanutang. Basa sor manggé ri kala matur ring wangsa andapan, sésamen wangsa jaba,
pasawitran sané luket miwah ri kala maiyegan
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik sor singgih basa
2 Titiang resep ring tata cara ngangge sor singgih
3 Titiang sampun mersidayang ngarya lengkara sane nganutin sor
singgih basa
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
Mulatsarira
Ri tatkala mababaosan ring ajeng anak makéh alit-alité mangde setata éling ring tetikesan
miwah tata-titi, riantukan para pamilet punika janten sampun wénten sané patut kasinggihang.
39
Udiana Sastra
40
Bab 4
Mababaosan
Drama
Kompetensi Dasar
3.4 M enganalisis Tata Éjaan Bali Latin pada téks
pidato melalui pidabdab membaca baik lisan
maupun tulisan.
4.4 Membaca téks pidato berbahasa Bali sesuai
dengan penggunaan anggah-ungguhing basa Bali
yang baik dan benar.
indikator
3.4.1 N guratiang daging téks percakapan/
Mabebaosan/ Drama mabasa Bali“Wanti
Warsa ring Sekolah”
3.4.2 N yelasang pangartos Drama.
3.4.3 N yambatang Uger – uger Ngwangun
Drama.
3.4.4 N yelasang pangartos Anggah – Ungguhin
Basa Bali.
3.4.5 N yambatang pah-pahan Anggah –
Ungguhin Basa Bali.
3.4.6 M enganalisis Uger – uger Ngwangun Drama
lan Anggah – Ungguhin Basa Bali, pada téks
drama “Wanti Warsa ring Sekolah”
3.4.7 N yelasang uger – uger Nyolahang Drama.
4.4.1 N gwacén/ mendemonstrasikan téks drama/
Nyolahang Drama “Wanti Warsa ring
Sekolah” ring ajeng kelas.
4.4.2 M engoreksi sasolahan drama sané
kasolahang ring ajeng kelas manut Uger –
uger Nyolahang Drama.
Udiana Sastra
Kadi tunjung tan pawarih, layu dudus.
Suksmanipun : sakadi anaké sané tan pakadang sastra nénten madué kaweruhan
Drama inggih punika karya sastra Bali anyar (modérn),
sané kasurat nganutin uger-uger sasuratan drama, inggih punika
ngunggahang bebaosan (dialog) para praginannyané. Ciri-ciri Drama
Modéren : Nganggé naskah jangkep, Nganggén sutradara, Busana
campuran (adat bali lan modéren), Tabuh campuran tradisional Bali
lan musik modéren, Daging cerita ngeninin indik kahanan jagaté
mangkin, Basa sané kaanggén basa campuran, Genah masolah
(setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita. Uger Uger sané
nguwangun Drama: Téma: “gagasan” ragragan utama sané wénten
ring wangun sastra, Téma puniki matiosang ring topik (pokok)
duaning téma dados kepah makudang kudang pokok (topik),
Alur Inggih punika paiketan pikobet sané kakaryanin ring runtutan carita. alur puniki sané
ngeranayang cerita punika prasida mamargi. Alur dados kebaos pamargin cerita / Satua, Watek
dados kebaosang sakadi sifat sané wénten ring tokoh satuané. sipat puniki sané minayang tokoh
tokoh sané tiosan, Mimik pateh sakadi wiraga sané kemargiang olih tokoh patut antun ring téma
lelampahan punika, mina kadi lelampahan punika nyeritayang indik para yohana teleb melajah
patut anut saking ketelebang melajah, Tokoh/penokohan. Inggih punika sané nglakonin lelampahan
punika, utawi sané melaksana ring satuané wiadin sané nyalanang satuané katos memargi kaon lan
becik. Prégina. sané dados nyolahang drama punika kebaos prégina utawi tokoh. Taler kebaos
pelaku.
Palajahan 1
Ngawacén Drama
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Kasusastraan Bali Anyar sané marupa lelampahan, yéning selehan, makasujatinnyané
kahuripan unén-unén lelampahannyané sampun becik pisan. Sakéwanten drama sané ketah ring
Bali wantah drama tradisional upaminipun drama gong miwah drama klasik, tur sané nganggén
basa Bali wantah drama gong, sané caritannyané ketah nganggén carita panji utawi wénten taler
sané nénten nganggén naskah drama sané jangkep, tur praginannyané ketah nganggén réringkésan
carita utawi sinopsis kémanten , raris kalimbakang ngraga–ngraga antuk praginannyané soang-
soang antuk improvisasi
• Napiké alit-alité naenin memaca, nyingakin lan nyolahang drama mabasa Bali?
• Napi kemanten murdan drama drama mabasa Bali sané naenin alit–alité paca, cingakin
miwah solahang?
42
Bab IV Mababosan Drama
Pidabdab 2. Ngwacén Naskah Drama
Indayang wacén ring sajeroning angén drama ring sor!
NYANGRA WANTI WARSA MASEHI 2016
Nyoréang nuju rahina Wraspati Wagé wuku Tolu, tanggal 31 Desember 2015 para yowana
lan alit-alité ring banjar – banjar pada girang nyanggra wanti warsa 2016. Putu Prajnyana, Madé
Tangkas, miwah Nyoman Kredek mareraosan indik nyanggra wanti warsa Maséhi 2016
Putu Prajnyana : “Madé Tangkas, miwah Nyoman Kredek, mriki ja dumun tampekang ragané
driki!“
Madé Tangkas : “Tiang, tiang Beli Putu Prajnyana, wénten gatra napi?“
Putu Prajnyana : “Tiang jagi wénten rencana nyanggra wanti warsa Maséhi 2016 sané jagi rauh
dinané bénjang nuju rahina Sukra tanggal 1 Januari 2016.“
Nyoman Kredek : “Beli, beli Putu Prajnyana, tiang taler nyarengin nyanggra wanti warsa Maséhi
2016.“
Putu prajnyana : “Yeee…, sedeng becika pateh rencanane, yéning kénten ngiring mangkin
rembugang napi jagi karyané mangda seneng tur nemu bagia sareng sami? “
Madé Tangkas : “Manut rencana tiang néwék, nyanggra wanti warsa Masehi 2016 bénjang
puniki mangda meriah pacang numbas mercon sané pinih agenga mangda
suarané pinih keras ngebekin gumi.“
Nyoman Kredek : “Yéning Beli Madé numbas mercon ageng, tiang taler pacang numbas ketikusan
sané kadi drimé agéngné, mangda nénten wénten sané ngalahang suaran
keplugané, mangda sakadi suaran bom. “
Putu Prajnyana : “Wé, wé…. Madé miwah nyoman, merconé punika anak pateh sakadi ketikusan
samian punika mayanin, ila-ilan pisan, napi malih barangné sané pinih agenga,
anak patuh bayané sakadi bayan bom. Madé miwah Nyoman déréng minab
uning dibi kocap ring Kuta wénten anak keni keplugan mercon ngantos pegat
limané, turmaning awakné puun sengeh, cara bé gulingé puun. “
Madé Tangkas : “Yéning wiakti kénten bayané tiang pacang numbas mercon sané alitan mangda
nyarengin kemanten nyanggra tahun baru Maséhi 2016. “
Nyoman Kredek : “Tiang taler wangdé jagi numbas ketikusan, santukan ngundang baya,
kanggéang tiang dados penonton miwah miragiang kemanten anak ngenjitin
ketikusan ring marginé. “
Putu Prajnyana : “Yéning kénten rencanan Madé miwah Nyoman dadosné manut pisan sakadi
rencanan tiangé wantah mangda nyarengin kemanten mémériahkan wanti
warsané puniki antuk panyanggra sané sederana santukan iraga sareng sami
gelaré akidik, turmaning mangda iraga sareng sami mangda rahayu, nénten
nemu sengkala.“
Madé Tangkas : “Beli Putu lianan ring rencanan tiang numbas mercon tiang taler pacang
numbas ulam jagi anggén tiang masakan anggén pésta-pésta nyanggra tahun
baru rahinané bénjang.“
Nyoman Kredek : “Yén beli Madé numbas ulam tiang ja numbas sanganan miwah woh-wohan
mangda wénten anggé amik-amikan sareng keluargané sami.“
Putu Prajnyana : “Madé miwah Nyoman sané mangkin pitungané sampun ingkup tiang pacang
nyokong napi – napija sané kirang-kirang mangda acarané prasida antar.
Sakéwanten kanggéang pestané sederana santukan iraga kantun makéh jagi
merluang jinah anggén masekolah wekasan.“
43
Udiana Sastra
Nyoman Kredek : “Santukan acarané sampun ingkup sareng sami ngiring ja laksanayang bénjang
semengan, sané mangking ngiring puputang dumun antuk parama santi : ” OM
Santih, Santih, Santih, OM”.
Pidabdab 3. Pangresep Teges Drama
Lelampahan Drama Basa Bali
Drama inggih punika sastra awi-awian sané matetujon nartayang kahuripan sané marupa
patungkasan-patungkasan maka lelampahan miwah pabligbagan para pelaku (dialog antar pelaku)
(Panuti-Sudjiman, 1984 : 20).
Ring Kasusastran Bali Anyar, wénten kalih soroh lelampahan utawi drama, inggih punika:
(1). Drama Gong , (2) Drama Bali Modérn, sakémaon ring sajeroning pakramana, drama gong
limbakan ring Drama Bali Modérn. Drama gong arang nganggé naskah sané jangkep, nanging
wantah nganggé bantang satua sané kalimbakang raris ring panggung olih para praginan dramané
soang-soang. Drama Bali Modérn nénten prasida sakadi drama gong. Ilén-ilén drama modérn ring
panggung pastika nganggén naskah sané jangkep madaging bebaosan miwah papeson.
Soroh Drama
1. Drama bali tradisional:
Drama puniki kaparinama Drama Bali Klasik marupa soroh drama sané nyatuayang indik
satua puri (istana), aab guminé sané ilu, tur nganggén gonk,gegendingan, miwah busana Bali.
a. Cihna Drama Bali Tradisional:
1) Lelitihan satuané nénten nganggén sasuratan.
2) Nénten wénten sutradara.
3) Nganggén gamelan.
4) Madasar antuk tanjek gong,
5) Madaging gegendingan (tembang),
6) Unteng satuanényatuang soroh puri, wayang, babad, parwa msl,
7) Nganggén srana topeng miwah busana Bali,
8) Sang pragina dados mareraosan majeng para pamiarsa (sang ngaksi).
b. Imba Drama Bali Tradisional :
1) Arja; Arja Pakangraras,Cupak grantang,pajang
Mataram,msl
2) Gambuh; Gambuh raja lasem, Gambuh dalem
Bungkut,Gambuh Dalem Dimadé,msl.
3) Wayang Wong; Ghatot Kaca Sraya, Prabhu Salya,
Sang Prabhu parikesit,msl.
4) Prémbon; Prembon Maya denawa, Utusan Patih
Ularan,Puputan Badung,msl.
5) Sendratari; Ramayana,Kresna Dutha, Wiratha
Parwa,msl.
Sumber: topindonesiaholidays.com
Ring Bali soroh arja,gambuh miwah prémbon akéhan masesolahan nganggén topéng,
soroh topeng ring Bali wénten 3 soroh, sakadi:
44
Bab IV Mababosan Drama
1) Topeng Panca : Seka topéng sané madué pragina wantah lelima.
2) Topéng Pajegan : Topéng sané nyaritayang indik sejarah topéng ring Bali miwah indik
Agama. Umpami :Topéng Sidhakarya miwah Topéng Wali.
3) Topéng Prémbon (Arja) marupa Drama tari topéng. Arja embas warsa 1940 ring
Badung karintis olih Wayan Gria sareng I Madé Kredek. Praginané : Dalem, Galuh,
Mantri, Désak, Penasar (Punta Kertala), msl.
2. Drama Bali Modern :
Drama Bali Modérn marupa soroh drama sané nyatuang indik idep sané mangkin,
Idepé sakadi mangkin wénten sané masolahan indik sakancan ring jeroan kulawarga banjar,
masyarakat, Madémenan, msl. Ring Bali seka drama Bali modérn kaparnama teater/sanggar.
Imba Drama modern sané kapentasang Drama Bali Modérn :
1) Gedé Darna: Kobaran Apiné; Aduh déwa Ratu lan Ki bayan Suling.
2) Ketut Aryana: Nang Kepod.
3) Putu Arya Samadi: Phala Karma.
a. Cihna drama Bali Modérn:
1) Lelintihan satuané nganggén naskah,
2) Nganggén sutradara,
3) Nénten nganggén gamelan,
4) Tetindakané madasar sakadi polahé sujati (kenyataan),
5) Nganggén tutur/dialog,
6) Nganggén dekor (realistis) utawi cacirén (absurd).
7) Nganggén lampu warna-warni,
8) Unteng satuané nyatuang soroh idepé sakadi mangkin (suka,duka miwah kapitresnan).
9) Nganggén busana sakadi sekala.
10) Sang pragina kaparinama: peran tokoh, tur tan dados mangraos ring panonton.
11) Wénten malih soroh drama sané marupa drama bali Trdisional nanging pidaging
miwah sranané modérn. Drama Gong punika kasub pesan ring Bali duk warsa 1960,
awinan sering masolahan ring balé Banjaré, alun-alun, TVRI ,mgl. Minekadi: Drama
Gong Sanga Langit; Banyuning (Buléléng), Bhara Karika Budaya (Badung); Drama
Gong Abianbasé; msl.
b. Srana ngwangun drama:
1) sutradara,
2) pragina
3) naskah/satua,
4) genah
c. Latihan sajeroning drama : Sumber: itikbali.files.wordpress.com
1) Nrawang (imajinasi),
2) Mandingang (asosiasi)
3) Masolah (ekting).
4) Magenah (bloking/penempatan ruangan),
5) Matindak (merespon).
45
Udiana Sastra
Pidabdab 4. Latihan miwah Tugas
4.a Latihan
Cawis pitakéné ring sor puniki!
1. Indayang baosang napi sané kabaos drama?
Cawisan:........................................................................
2. Indayang telatarang uger-uger (unsur intrinsik) sané ngwangun drama!
Cawisan:........................................................................
3. Indayang telatarang tata kramaning basa nyolahang drama!
Cawisan:........................................................................
4. Sambatang ciri-ciri drama modéren!
Cawisan:........................................................................
5. Indayang sambatang ciri-ciri drama tradisional!
Cawisan:........................................................................
6. Indayang sambatang teknik latihan drama?
Cawisan:........................................................................
4.b Tugas
Indayang alit-alité makarya kelompok, wusan punika plajahin raris naskah ring ajeng mangda
prasida kasolang sareng kelompok alit-alité!
Palajahan 2
Wewidangan Anggah-Ungguhing
Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
1. Drama inggih punika?
2. Tegarang carca uger-uger sané ngwangun draman?
3. Carca wewidangan anggah-ungguhing basa Bali!
Drama inggih punika karya sastra Bali anyar (modéren), sané kasurat nganutin uger-uger
sasuratan drama, inggih punika ngunggahang bebaosan (dialog) para praginannyané. Lelampahan
drama puniki wénten sané kangkat saking karya sastra Bali Purwa (tradisional), wénten taler sané
kangkat saking sastra modéren.
46
Bab IV Mababosan Drama
Pidabdab 2. Agem utawi Tetikes Drama
1. Wirasa inggih punika kawagedan maktayang daram antuk rasa mangda neneten sakadi anak
ngapalan.
2. Wirama inggih punika vocal/intonasi suara sané prasida nudut kayun sang sané mirengan.
3. Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sané maktayang.
4. Semita inggih punika kawagedan berekspresi.
5. Wates Lengkara inggih punika jeda/pemenggalan kata utawi lengkara.
Mangda waged ri tatkala maktayang naskah drama alit-alité mangda tatas uning ring kaweruhan
basa sané kaanggé, ring sor puniki katlatarang indik wirasan lengkara
Pidabdab 3. Wirasan Lengkara Basa Bali
Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep. Kawéntenan
lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané
sampun kabaos ring ajeng.
indik uger-uger ngwangun drama, prasida katlatarang sakadi :
1. Téma
“Gagasan” ragragan utama sané wénten ring wangun sastra. Téma puniki matiosang ring
topik (pokok) duaning téma dados kepah makudang-kudang pokok (topik).
2. Alur
Inggih punika paiketan pikobet sané kakaryanin ring runtutan carita. Alur puniki sané
ngeranayang cerita punika prasida mamargi. Alur dados kebaos pamargin cerita/Satua.
3. Watak
Dados kebaosang sakadi sifat sané wénten ring tokoh satuané. Sifat puniki sané minayang
tokoh-tokoh sané tiosan.
4. Mimik
Pateh sakadi wiraga sané kemargiang olih tokoh patut antun ring téma lelampahan
punika, mina kadi lelampahan punika nyritayang indik para yohana teleb malajah patut anut
saking ketélebang malajah.
5. Tokoh
Inggih punika sané nglakonin lelampahan punika, utawi sané melaksana ring satuané
wiadin sané nyalanang satuané katos memargi kaon lan becik. Pregina sané dados nyolahang
Drama punika kebaos pregina utawi tokoh. Taler kebaos
47
Udiana Sastra
Pidabdab 4. Dasar-Dasar Sajeroning Mauruk Drama
indik artosnyané, Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun
réraosan (dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados
kakalih inggih punika : sané madaging crita-crita indik folklor, sané caritannyané sampun
lumrah mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-
satua anyar rériptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten
sané marupa wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua
bebanyolan), tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa
solah (gerak), semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin. Dadosnyané, unteng karya
sastra lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi maréraosan sadu arép
ring para tokoh caritannyané. Karya Sastra Bali Anyar sané mawangun lelampahan puniki ring
sajeroning panglimbaknyané ring pakraman, banget arang pisan kasurat utawi kakawi olih para
pangawi ring Bali.
Mangda becik lelampahané patut pésan wénten penyusunan latihan minakadi: ngungguhang
genah latihan, dina napi latihan, mangda sami pragina (pemain) rauh, mangda kaperluang sami
sané pacang manggé sampun kawéntenang miwah ngraosang parindikan satuané (naskah) sané
pacang kalampahang. Antuk punika patut pésan wénten latihan sané nganutin kadi puniki.
1. Latihan I (kapertama)
a. Latihan ngwacén satua (naskah) mangdané para pemain (pragina) uning indik tokoh
sané pacang kaigelang utawi kasolahang.
b. Mangda para pemain tatas uning ring lelintihan satua dramané punika.
c. Latihan ngwacén ring tengahing ati miwah ngwacén nganggé suara keras.
2. Latihan II (ka ping kalih)
Latihan ngwacén nganutin watek solah, sang masolah.
Upami:
a. mangraos nganutin panées (tekanan)
b. mangraos nganutin solah (unduk) gedeg galak, sedih, bangras, miwah sané lianan)
c. mangraos nganutin tabuh (logat) sané patut
Latihan ngwacén miwah mangraos mangda cocok sakadi sadina nanging marupa
madrama-drama.
4. Latihan III (ka ping tiga)
a. Latihan mangraos nanging nénten nganggén naskah (ngafalang satua)
b. Latihan nganggn gerak-gerik, nganutin satua (naskah) drama
c. Latihan malinggih utawi ngatur genah kalangan (penémpatan posisi ruangan)
5. Latihan IV (ka ping pat)
a. Latihan nganggén busana kadi mungguh ring satua (naskah) upami: genéral répetisi.
b. Wus puniki raris masesolahan ring tengahing panggung (balé banjar, miwah kalangan
sané lianan).
6. Masesolahan miwah malelampahan lelintihan
Satua drama madasar agem lan baos sané patut, sarana drama, minakadi (Tata Lampu),
48
Bab IV Mababosan Drama
Panganggé (tata busana) jangkep saha maweweg gambelan (musik) maweweh gambelan
(musik).
Pidabdab 5. Ngwacén Naskah Drama
Semengan ring sekolah, sasampunné wus Yoga Asanas, alit-alité mapunduh-punduh
marerembugan indik lomba miwah kerja bhakti ring Pura Sakenan.
Bapak Guru : “Alit-alit kelas IX A rauh ké kelas IX H sareng nyarengin lomba macepat,
lomba makidung, miwah lomba nyurat aksara ring lontar.”
Leo Saputra : “Bapak guru , alit-alit siswa kelas VII miwah kelas VIII ring dija ipun
polih galah, pak?”
Bapak guru : “Alit-alit kelas VII miwah kelas VIII polih galah makarya utawi mareresik
ring Pura Sakénan.”
Putu Ayu : “Bapak guru dados titiang mapitakén, sané encén kabaos macepat
pak guru?”
Bapak Guru : “Sané kabaos macepat inggih punika pupuh sané akéhnyané adasa
(10).”
Luh Serasi : “ Pak guru , pupuh punika akéhnyané adasa pupuh napi punika pak?”
Bapak Guru : “Alit-alit sareng sami ngiring pirengang, pupuh sané kasorohang
punika wénten adasa luiré : Pupuh Pucung, Pupuh Mijil, Pupuh
Maskumambang, Pupuh Ginanti, Pupuh Ginada, Pupuh Semarandana,
Pupuh Sinom, Pupuh Pangkur, Pupuh Dangdanggula, Pupuh Durma.”
Luh Gedé Guniari : “Pak Guru, kelas IX napi sané polih lomba macepat, nulis lontar utawi
makidung?”
Pak Guru : “alit-alit sareng sami kelas IX soang-soang kelas mangda nyarengin
kalih-kalih siswa, makidung kalih miwah nyurat lontar sareng kalih.”
Ketut Kurnia : “Pak guru ring soang-soang pupuh kocap wénten akéh baris miwah
padalingsa, Pak? Indayang terangang mangkin!”
Pak Guru : “Bapak jagi ngicén pupuh ginada ring alit sareng sami. Pupuh ginada
punika akéh barisnyané pepitu , padalingsannyané : 8a, 8i, 8a, 8u, 8a,
4i,8a.”
Alit-alit sareng sami sampun prasida incep ring manah tur sami mawali ring kelasnyané
soang-soang.
Olih : Kresna D
SMP Dwijendra Dps
49
Udiana Sastra
Pidabdab 6. Latihan miwah Tugas
6a. Latihan
1. Drama ring sajeroning basa Bali ketah taler kawastanin?
Cawisan:...............................................................................
2. Lelampahan utawi Drama ngranjing ring widang kasusastraan?
Cawisan:...............................................................................
3. Drama inggih punika?
Cawisan:...............................................................................
4. Ring Kasusastraan Bali Anyar, wénten duang soroh lelampahan utawi drama, inggih punika?
Cawisan:...............................................................................
5. Indayang sambatang tetiga awi-awian drama modern lan pengawinnyané?
Cawisan:...............................................................................
6. Téma inggih punika?
Cawisan:...............................................................................
7. Sambatang uger-uger ngwangun drama ?
Cawisan:...............................................................................
8. Drama gong punikia ngranjing ring widang kasusastraan Bali ?
Cawisan:...............................................................................
9. Napi binané drama gong sareng drama Bali modern ?
Cawisan:...............................................................................
10. Napi binan ipun tokoh sareng penokohan?
Cawisan:...............................................................................
6b. Tugas
Indayang para sisia makarya penampen indik napi daging lelampahan punika !
1. Idayang alit-alit ngepahang angga dados 5 utawi 6 kelompok.
2. Alit-alit prasida makarya video sané madaging lelampahan utawi drama mabasa Bali!
3. Unteng/téma lelampahannyané ngenenin indik:
a) Ngajeganrg palemahan.
b) Ngrajegang budaya lan tradisi Bali.
c) Manyama braya.
4. indik durasi: 4 nyantos 7 menit.
5. Sané jagi katureksa inggih punika:
- Idé cerita (satua)
- Komunikatif
- kreatifitas
- Tata basa
50