Bab IV Mababosan Drama
Ringkesan Matéri
Drama inggih punika karya sastra Bali anyar (modern), sané kasurat nganutin uger-uger
sasuratan drama, inggih punika ngunggahang bebaosan (dialog) para praginannyané. Ciri-
ciri Drama Modern : Nganggé naskah jangkep, Nganggén sutradara, Busana campuran( adat
Bali lan modern), Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern, Daging cerita ngeninin
indik kahanan jagaté mangkin, Basa sané kaanggén basa campuran, Genah masolah( setting
pamentasan): bebas nganutin daging cerita. Uger uger sané nguwangun drama : Téma : “gagasan”
ragragan utama sané wénten ring wangun sastra, Téma puniki matiosang ring topi (pokok
) duaning téma dados kepah makudang kudang pokok( tipik), Alur Inggih punika paiketan
pikobet sané kakaryanin ring runtutan carita. alur puniki sané ngeranayang cerita punika prasida
mamargi.
Alur dados kebaos pamargin cerita / Satua, Watek dados kebaosang sakadi sifat sané wénten
ring tokoh satuané. sipat puniki sané minayang tokoh tokoh sané tiosan, Mimik pateh sakadi
wiraga sané kemargiang olih tokoh patut antun ring téma lelampahan punika, mina kadi
lelampahan punika nyeritayang indik para yohana teleb melajah patut anut saking ketelebang
melajah, Tokoh/penokohan. Inggih punika sané nglakonin lelampahan punika, utawi sané
melaksana ring satuané wiadin sané nyalanang satuané katos memargi kaon lan becik. Pregina.
sané dados nyolahang drama punika kebaos pregina utawi tokoh. Taler kebaos pelaku. Ciri-ciri
drama Tradisional : naskah merupa ringkesan ring asapunapiné nénten nganggén naskah,
nénten nganggé sutradara, busana adat Bali, Tabuh Bali tradisional, Daging cerita ngeninin indik
kahanan puri utawi aab jagaté nguni, Basa sané kaanggén basa Bali lan Kawi, Genah masolah
(setting pamentasan): panggung tradisional.
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik drama
2 Titiang resep ring tata cara maktayang lan nyolahang drama
3 Titiang sampun mersidayang ngarya naskah drama mabasa Bali
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
51
Udiana Sastra
52
NBaybu5rat Lontar
Kompetensi Dasar Sumber: http://2.bp.blogspot.com
3.5 M emahami pasang aksara Bali dan
tata cara menulis di daun lontar.
4.5 M enulis dan menyalin téks, wacana
huruf latin ké aksara Bali sesuai
dengan syarat-syarat Pasang Aksara
Bali di daun lontar.
indikator
3.5.1. Nyelasang indik Pasang Aksara
Bali.
3.5.2. Nyelasang teknik-teknik
penyuratan aksara Bali ring daun
lontar.
4.5.1. N yantenang hasil sasuratan aksara
Bali ring daun lontar.
Udiana Sastra
Sumber: rahyudha.blogspot.com
Tradisi nyurat lontar pinaka sinalih tunggil kebudayaan Bali sané dahat luih. Geginan
nyurat lontar kantun pinaka tetamian leluhur Bali sané katami rauh mangkin. Pinaka generasi
penerus patut ngutsahayang mangda tetamian jagat Bali puniki nénten punah. indiké puniki
patut polih uratian saking kulawarga, masyarakat, lan guru (catur guru), utaminnyané guru
pangajian inggih punika guru basa Bali. Para guru basa Bali patut nuntun para sisya ring
sekolahan manggda madué kaweruhan lan kawagedan indik nyurat lontar.
Kawigunan waged ring nyurat lontar prasida nyarengin lomba, yéning ngamolihin jayanti
prasida anggén ngruruh sekolahan selanturipun. Tios ring punika prasida anggén ngruruh
pangupajiwa, samaliha prasida nincapang pamargi ngrajegang kebudayaan Bali maka tetamian
sané adi luhung.
Palajahan 1
Kaweruhan Nyurat Aksara Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Aksara inggih punika kruna serapan ring basa Bali, sané sampun ketah keanggé antuk ngentos
kruna huruf ring sajeroning basa Indonesia. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali aksara punika
nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang ida Betara utawi dados
kanikayang perwujudan ida betara.
Aksara punika taler dados dasar/simbol palekadan lan ngamademang, aksara puniki madrué
tongos lan fungsi sosial religius sané nyaga budaya Bali lan keraketan iraga manyama ring
sajeroning Agama Hindu-Bali. Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi
kaicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar
sakadi Mahkota kabudayaan Bali.
Pidabdab 2 Uning Ring Kepahan lan Panglimbak Aksara Bali
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali.
Aksara punika wénten kalih warna kawastanin :
1. Aksara suara (vokal)
2. Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh manut Wayan Simpen luiripun :
1. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
54
Bab V Nyurat Lontar
2. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.
3. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
Japa Mantra.
selanturnyané Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus, ngepah aksara punika manut fungsinyané kaepah
dados kalih, inggih punika:
1. Aksara Biasa;
2. Aksara Suci (Bagus , 1980:12).
Salanturnyané katlatarang sakadi bagan ring sor puniki.
kepahan sistematika aksara Bali manut Prof. I Gst. Ngr. Bagus, sané kaketus saking buku Prof. I
Gst. Ngr. Nala :
1. Aksara Biasa
Sané kaucap aksara biasa inggih punika aksara wreastra lan aksara swalalita. Kaucap aksara
biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat
Baliné ring sajeroning nyurat aksara Bali.
a. Aksara Wreastra
ᬳ᭞ ᬦ᭞ ᬘ᭞ ᬭ᭞ ᬓ᭞ ᬤ᭞
a na ca ra ka da
ᬢ᭞ ᬲ᭞ ᬯ᭞ ᬮ᭞ ᬫ᭞ ᬕ᭞
ta sa wa la ma ga
ᬩ᭞ ᬗ᭞ ᬧ᭞ ᬚ᭞ ᬬ᭞ ᬜ᭞
ba nga pa ja ya nya
Gantungan lan Gémpélan
... ᭄ᬳ ... ᬦ᭄ ... ᬘ᭄ ... ᭄ᬭ ... ᬓ᭄ ... ᬤ᭄
a na ca ra ka da
... ᭄ᬢ ...᭄ᬲ ... ᭄ᬯ ... ᭄ᬮ ... ᭄ᬫ ... ᬕ᭄
ta sa wa la ma ga
... ᬩ᭄ ... ᭄ᬗ ...᭄ᬧ ... ᬚ᭄ ...᭄ᬬ ...᭞᭄ᬜ
ba nga pa ja ya nya
b. Panganggé Aksara
55
Udiana Sastra
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé
puniki kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé arda
suara, dan penganggé tengenan.
1) Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané nadiang aksara/konsonan
(wianjana) mamunyi/berbunyi vocal (suara).
Suara pendek (Suara Hreswa )
….o, (tedong) masuara a
….ø.., (ulu) masuara i
……u, (suku) masuara u
e….., (taleng) masuara é
e….o, (taleng tedong) masuara o
….), (pepet) masuara e
Suara panjang ( Suara Dirgha )
….I…., (ulu sari) masuara ī
….U…., (suku ilut) masuara ū
E…., (taleng marepa) masuara ē
….)….o, (pepet tedong) masuara ő
E….o, (pepet marepa tedong) masuara o
2) Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal lan
masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :
Panganggé Aksara Ardasuara
…ê, (nania) mawit saking suara ia
…Þ , (gantungan la) mawit saking gantungan la
….É, (guwung/cakra) mawit saking gantungan ra
…,Ù (suku kembung) mawit saking suara ua
Conto :
ptu É, = putra
k[Ê Å.= Kresna
pwÞ , = plawa
stÙ, = satua
]nu ê, = sunya
3) Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan
wianjana, inggih punika :
Panganggé Tengenan
56
Bab V Nyurat Lontar
.....*, (cecek) mawit saking aksara ng
.... .( , (surang) mawit saking aksara r
.....;, (bisah) mawit saking aksara h
...../, (adeg–Adeg) Ngamademang / negul aksara
Conto :
sw,*u = sawung
sw;, = sawah
ec*ec*, = céngcéng
buln/, = bulan
s(w, = sarwa
2. Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kanggé nyuratang basa Jawa Kuna, basa
Kawi, basa Kawi Tengahan, miwah basa Sanskerta, sakadi kasusastran kidung, parwa, kakawin,
babad, usada, purana miwah tutur. Aksara swalalita punika sawyaktyannyané mabuat pisan
ring sajeroning nyangkepan kawéntanan aksara Bali, ri antukan kruna-kruna sané witnyané
saking pengaruh basa tiosan ring basa Bali prasida kajangkepin sasuratannyané nganggé aksara
swalalita.
Manut buku Pasang Aksara Bali sané kamedalang olih Wayan Simpen A.B (Upada Sastra;
2004 : 2) Aksara Swalalita punika akéhnyané 47, luir ipun :
1. Aksara Suara akéhnyané 14, miwah
2. Aksara Wyanjana akéhnyané 33 aksara
Satiosan ring punika, I Nengah Tinggen nlatarang taler ring cakepannyané sané mamurda
Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali (1993 : 5) matiosan kidik indik akéhnyané aksara suara
sané munggah ring daging cakepannyané Wayan Simpen A.B, irika kaunggahang akéhnyané
aksara suara wantah 15, miwah aksara wyanjana akényané 33. Ring sajeroning aksara suara
punika taler dados panganggé suara, tur madué suara kakalih, sané kawastanin :
1. Suara Hreswa (suara bawak), miwah
2. Suara Dirgha (suara lantang).
Ring sor puniki kaunggahang makudang-kudang conto indik panyuratan aksara swalalita
ring sajeroning kruna :
1) Sastra : ]osËÓ . 11) Bhathara :v`or,
2) Puja : pUj. 12) Brahmana : boÉ hßx.
3) Rena : Ïx. 13) Trì : ].IÉ
4) Dharma : a(mß, 14) Natha : noq.
5) Dusta : d[u Õ. 15) Bahni : bhø.Â
57
Udiana Sastra
6) Dana : Dÿn. 16) Nista : n[ø Õ.
7) Greha : gÊh. 17) Laksana :lk×x.
8) Purwa : pwU( Ù. 18) Karma : km( .ß
9) Surya : s(Uyê. 19) Daitya : Edtê.
10) Rasa : r[. 20) Kaurawa : Ekorw.
Salanturnyané uratiang tabel warga aksara ring sor anggén nyangkepang pidaging tata
cara panyuratan aksara swalalita sané jangkep, kaanutang taler ring sorohan wargannyané taler
panganggén aksaran suara kawinnyané, sinah punika pacang nemuang pabinayan panyuratan
ring aksara wreastra.
Aksara Alpa Maha Alpa Maha Anu Arda Usma Wisargah
Warga Prana Prana Prana Prana Swara Suara
Kantya k, ko, g, f, \, -- h,
(Kerongkongan) ka kha ga gha Nga ha
gora
Talawiya s, ,Þ j, z, y, ], -
( Langit-Langit) ca cha ja ü, nya ya sa
murca laca jha jera saga
Murdanya ~, ~o, a, A, xo, r, [, -
(Langit-Langit tha tha.... dha dha.... na... ra sa
latik latik madu madu rambat sapa
Depan)
Dantya t, q, d, do, n, l, s,
(Gigi) ta ta tawa da da.... na la sa
lindung danti
Osteya p, |, b, V, m, w,
(Bibir) pa pha ba bha ma wa
kapal kembang
58
Bab V Nyurat Lontar
Pidabdab 3. Tugas lan latihan
3a. Tugas:
Nyaurin Pitakén antuk Ngentosang kruna ring sor ka aksara Bali Swalalita.
1. Baskara 6. Mahabharatha
2. Ramayana 7. Pusþa
3. Nagara 8. Sagara
4. Jìwa 9. Purna
5. Saksat 10. Laksamana
3b. Latihan
Ngentosang lengkara ring sor ka aksara Bali.
1. Aksamayang antuk katambetan titiang ratu
Cawisan:............................................................................
2. Munggwing ida tan tinut ring sapitiduh sang mawang rat.
Cawisan:............................................................................
3. Rahina redité rauh mangkin.
Cawisan:............................................................................
4. Linggih ida bhatara sampun kaplaspas dibi.
Cawisan:............................................................................
5. Bagya pisan para sisyané manonton arja muani.
Cawisan:............................................................................
6. Ring balé pawédan ida padanda mapuja.
Cawisan:............................................................................
7. Taksu titiang dados pragina.
Cawisan:............................................................................
8. Ida bagya pisan miragiang mesehé sampun kaon.
Cawisan:............................................................................
9. Ida sané ngraksa pustaka lontar druwén dukuh blumbungan.
Cawisan:............................................................................
10. Lintang kalih sasih sampun ida nglarang upacàra nigang sasihan
Cawisan:............................................................................
59
Udiana Sastra
Palajahan 2
Kaweruhan Pasang Aksara Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tradisi nyurat lontar pinaka sinalih tunggil kebudayaan Bali sané dahat luih. Geginan nyurat
lontar kantun pinaka tetamian leluhur Bali sané katami rauh mangkin. Pinaka generasi penerus
patut ngutsahayang mangda tetamian jagat Bali puniki nénten punah. Indike puniki patut polih
uratian saking kulawarga, masyarakat, lan guru (catur guru), utaminnyane guru pangajian inggih
punika guru basa Bali. Para guru basa Bali patut nuntun para sisya ring sekolahan manggda madué
kaweruhan lan kawagedan indik nyurat lontar.
Kawigunan waged ring nyurat lontar prasida nyarengin lomba, yéning ngamolihin jayanti
prasida anggén ngruruh sekolahan selanturipun. Tios ring punika prasida anggén ngruruh
pangupajiwa, samaliha prasida nincapang pamargi ngrajegang kebudayaan Bali maka tetamian
sané adi luhung.tradisi punika tan prasida kapasahang saking indik pasang aksara Bali
Pidabdab 2. Pakéling indik Pasang Aksara
Pasang aksara inggih punika uger-uger nyurat aksara Bali. Ketahnyané aksara Bali uger-uger
ring kala nyurat aksara Bali. Uger-uger punika manggé wantah kaanggé sepat siku-siku, titi
pangancan ri kalaning nyuratang aksara Bali, nika sané makawinan ri kala nyurat aksara nénten
dados lempas ring uger-uger pasang aksarannyané!
Panganggé Tengenan ,\, ( nga )
Indik uger – uger nyuratang panganggé aksara tengenan ,\, sakadi ring sor !
,¨¨¨¨*¨,1. Sakancan tengenan ,\, sané magenah ring pamuput kruna lingga, mauah dados cecek
upami :
Canang = cn*.
Tanjung = tZé*¡ÿ. Suwung = swu .*u
Lanang = ln*. Putung = ptu .u*
Sawung = swu*.
2. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksaranipun pateh, tur makakalih polih tengenan ,\,,
,¨¨¨¨*¨¨,wenang kagentosin antuk
Sungsung = s*su u.* yadian kruna punika taler sampun kapolahang, upami :
Pongpong = ePÿ* eP*ÿ. Tungtung = t*tu *u.
Cangcang = c*c.* Céngcéng = ece* c*.
Bangbang = b*b.*
60
Bab V Nyurat Lontar
Mongpong = eM*ÿePÿ* . Nangtang = n*t.*
,¨¨¨É¨, ,¨¨¨¨Þ¨,3. Yéning kruna lingga aksarania pateh , tur kecapé ring ajeng kagantungin antuk miwah
,¨¨¨¨*¨¨,wenang makakalih nganggé cecek
Prungpung = p±pÉ* *u. upami :
Klungkung = kÞ¡k* *u. Blungbung = b¡b*Þ *u.
Sréngséng = eseÉ* s*. Bréngbéng = eb*Éeb*.
Slongsong = es*oÞ eso* .
,¨¨¨¨*¨¨,4. Yéning kruna lingga aksarania mabinayan, tur kecapé ring ajeng macecek,
wënang cecek
punika kagentosin antuk,\, upami :
Sangku =s\.С
Pungkad =p\u dÐ /. Jangka =j\Ð.
Rangda =r\.Ñ Bungsil =bu\uæøl/.
Nangka =n\Ð.
,¨¨¨¨*¨¨,5. Yéning kruna lingga aksarania makakalih macecek
atawa ring ajeng kéwanten, yadian
,¨¨¨Þ¨¨,aksarannyané mabinayan, naging aksarania ring pungkur kagantungin antuk taler wenang
macecek , upami :
Angklung =h*kÞ.*¡
Déngkléng =ed*ek.Þ* Nyungkling =Zÿu* kÞ&.
Bungkling =b*ku .Þ& Sungklit =sku* tÞø /.
Cangkling =c*k.Þ&
,¨¨¨¨*¨¨,6. Yéning kruna lingga aksarania mabinayan, tur kecapé ring ajeng macecek,
nanging
kagantungin antuk aksara ,¨¨¨É¨,miwah,¨¨¨¨Þ¨¨, wenang cecek ,¨¨¨¨*¨¨,punika kagentosin antuk ,\,
upami : Blungking =b\Þ¡ Ð&.
Blongsong =eboÞ e\æu *o.
Jrangkong =jeÉ \oÐ* . Plengkung =p)\Þ .*С
Blangsung =b\Þ uæ.*u Blungking =b¡\Þ Ð.&
Srongga =esoÉ \.á
Jrangkong =jeÉ \oÐ* .
Tugas 6 Nyaurin Pitakén Antuk Nyurat Aksara Bali, kruna-krunané sané ring sor !
1. Cangklong 6. Klongkang
2. Plangka 7. Kléngkéng
3. Klécung 8. Gadung
4. Cangkring 9. Klongkong
5. Dongkrak 10. Slongsong
61
Udiana Sastra
Panyuratan aksara r, (ra) miwah l, (la)
, ¨¨¨¨¨¨)¨¨ , Saluiring aksara rar,miwah la l, tan wenang mapepet , , patut kagentosin antuk
,pa marépa Ï,miwah lelenga 2, sakadi :
1,ÿ2gu. = Lëgu 6,ÿÏeKÿ. = Rëko
2, Ïx. = Rëņa 7, 2bu. = Lëbu
3, 2g. = Lëga 8, pÏk/. = Parëk
4, t2d/. = Talëd 9, s2u d/. = Sulëd
5, cÏu k/. = Curëk 10,pu2t/. = Pulët
Pidabdab 3. Tugas miwah Latihan
3a. Tugas:
Salin Lengkara Ring Sor antuk Huruf Latin !
1,p2tnæm(gønÀcrenSÿmpunæpu tu /.
2,22;tøtê* \m) æuhød.
3,2srÓ *êbdu Òybleø n.
4,Ï\)Ðd\ã Ð*íhødeDÿ* Zÿu wnu ÐËZÿ*é .
5,ÏÏh*ttø ê* eDÿnãyø uky.u
6,EbodxmÒ nÓËøenpÏkÉ&belpesvnæurø.
7,\ÊÏ;pu[kÕ eLÿn(Órg& e) Dÿ* kt^ ê.
8,wøCÿrpunkø smænu *prsø )sæu l) *ml;ø .
9,lsêttø *ê\uppirhødsk&hltø /.
10.sU(yen\ZÿÇ nåmns) *m\nøÐ /.
3b. Latihan
Indayang surat wacanane ring sor puniki antuk aksara Bali ring ring kertas lan ring
lontar!
Ngubuh Céléng
I Suatra anak cerik jemet. Ia jani suba kelas lima sekolah dasar. Semengan pesan ia suba
bangun manjus, tur majalan masuk masekolah. Di tekané uli sekolahan I Suatra ketegalé
62
Bab V Nyurat Lontar
nelokin céléngné. Ditu di tegale i suatra ngubuh céléngné dadua. Sewai-wai I Suatra ngemaang
céléngnéne ngamah dagdag.
Di sisin kandang céléngnéne mase pulinina punyan biu, buluan muah punyan dadag.
Sawiréh i suatra anteng ngemaang céléngnéne ngamah, jani céléngnéne i suatra suba mokoh
gati. I Suatra makeneh lakar ngadep céléngnéne nuju rahinan jagat galungan sané lakar teka.
Di rediténé Lemah peteng ada dogen anaké teka nakonan ajin céléngnéne i suatra, sawiréh
céléngné I Suatra mokoh gati. Disubané céléngnéné payu ditu i suatra lakar nabung di koperasi
apang ngidayang nutugang.
Palajahan 3
Kaweruhan Nyurat Lontar
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Sarana Lan Tata Cara Nyurat
Lontar
Tata cara nyurat lontar ngawit saking ngawigunayang pangrupak. Pangrupak inggih punika
lemat sané madué raikakalih nénten sakadi rain lemat sané ketahnyekaanggén majejahitan.
Pangrupak kawigunanipun pateh sakadi pulpen utawi pensil nanging yéning nganggén pangrupak
masaih sakadi nggén paet rikala ngukir, ental sané katulis pacang magores. Potlot miwah garisan
sané kaanggén ngaryanan garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané wénten ring
lontar, kirang langkung 0,8 cm. Ri kalaning ngaryanang garis pinggir, sané patut kauratiang inggih
punika bolong lontar sané magenah ring kebot(A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B)
ka bolong (C). Jarak bolong A ka B punika bawakan yéning bandingang ring bolong B ka C, nika
awinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa (A). Yaning sampun, wawu kalaksanayang
nyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk panten utawi carik agung sané kalanturang
nganggé pangastawa inggih punika “Om Awighnamastu” salanturnya katutup malih nganggé
pamahbah, conto: >0>þÁwfi Âms¡Ó>0>.
Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punika
akéhnyané lebih saking asiki. Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis
(neplék ring meja), nanging tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka
(kasur alit). Lontar sané sasuratannyané kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin
lontar tulah. Lontar tulah punika kabangayang manten mangda rusak preragan. Dulang utawi meja
sané kaanggén tatakan ri kalanyurat. Panyangihan sané marupa sakadi batu sané ketah kaanggén
nyangihin pangrupak utawi lemat sané sampun puntul.
Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar
sambung inggih punika kruna-kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin
63
Udiana Sastra
nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking bidang 1b. sané kakawitin
saking bolong A ngantos bolong C, yéning bidang kapertama sampun telas kasurat, raris lontar
kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa, kalanturang ka bidang kaping
2a, 2b, 3a, 3b, miwah selanturipun. Soang-soang bidang madag-ing petang baris sesuratan.
Sané pacang nyalin utawi nedun ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara Bali mangda
nénten wénten kaiwangan tatujon daging lontaré punika. Makéh kruna-krunané sané ucapannyané
pateh nanging sasuratannyané matiosan teller pangartosnyané matiosan. Wangun aksara Bali sané
kasurat mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarané taler spasinnyané mangda
pateh. Yéning iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurék utawi kacorét. Aksara sané
iwang punika kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput
nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané manyayah, buah jarak sané
nasak dipunya, utawi mangsi. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm utawi manut
akéh lepihan lontar. Sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat inggih punika benang
lan jinah bolong. Sané kaanggén ngapit lontaré inggih punika kayu utawi tiing sané sampun kagetep
manut dawan lontaré. Ketahnyané lontar sané magenah sané luur tur pinih sor gelis keni jamur
utawi keset.
Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah bolong asiki-asiki anggén ngancing cakepan lontaré
wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingin inggih punika indik
cecirénsakadi lelintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané,
conto:
Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, , tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I
Putu Guna, magenah ri wewidangan banjar...désa..... Turunan lontar puniki wit druen Gedong
Kirtya Singaraja, nomor keropak 761.
Puput
÷kôø ôôsmpÓ,puputÐsurtɾ&ew,c,k,wrwy*,÷³k¾w(³¾,1937,t\ál¾ßeshø
,8,eNÿpm) ã$,¾ 2015,eHÿlø;ô¾ ôôsk¾&ôôô\hÀ&¾ mænu nwirUp¾nÁ¾& k×erkbø opÐw.*Â
Ring sajeroning nyurat don ental, sasuratan aksara sané katuekang pada pateh utawi rata,
inggih punika sesuratan saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin
natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, kekuub, miwah natar, sané pinih
utama patut uratiang inggih punika kekuub aksara. indik kekuub aksara punika kaepah dados
kalih soroh inggih punika :
1. Tebek Wayah
2. Tebek Nguda
Sesuratan aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur nglangenin, sané madruwé cihna sakadi :
1. Tetuekan aksara sané becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin makarat utawi wayah.
2. Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder-
bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.
3. Wangun, tetuek lan ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika kawastanin
galih.
4. Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang,
ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.
64
Bab V Nyurat Lontar
5. Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika
kawastanin macai.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun sesuratan aksarannyané sané kawastanin
bandung, inggih punika, sasuratannyané kirang becik.
Catetan :
Tradisi nyurat ental taler ketah kaanggé ring ental matah sané kawast-
anin embat-embatan sané ketah kasurat ring urak, pipil, msl.
Pidabdab 2. Tata Cara Nyurat Aksara ring Lontar
Malajah nyurat Aksara Bali ring daun lontar, sané kapertama siagayang piranti-pirantinyané
minakadi, lontar, pangrupak ( alat tulis sané marupa tiuk, nanging muncuk-muncuknyané sané
mangan, gunanipun anggén nyurat ring daun lontar.Tingkih utawi buah campung, bisa angen tinta,
apang tulisan ring lontar bisa kawawacén, santukan ri tatkala iraga nyurat ring daun lontar tulisan
iraga nénten jelas, duaning sané anggén nyurat wantah pangrupak sekadu ngukir. yéning sampun
puput wawu lontar punika kawarnin nganggé tingkih sané sampun matunu. Ri sampune akéh
lepihan lontar sané kasurat raris kontar punika katusuk antu benang kaiket antuk jinah bolong,
puniki sané mawasta cakepan.
Ring sajeroning nuek don ental, ukiran-ukiran aksara sané katuekang pada pateh utawi rata,
inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué taler doh utawi jarak sané rata, sané
kawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, ukiran, miwah natar, sané
65
Udiana Sastra
pinih utama pinaka pikolah ngwangun aksara wantah ukiran aksara.
Ri kala nuek don ental, rupan aksara sané katuek mangda rata, taler ukiran saking soang-soang
aksara madué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Pikolih ngwangun aksara sané pinih utama
wantah ukiran aksara. Rupan ukiran aksara kaepah dados kalih (2) soroh tetuekan, inggih punika
: (1) tebek wayah miwah (2) tebek nguda. Tetuekan tebek wayah prasida ngamedalang wangun
ukiran aksara sané becik tur ngulangunin. Tetuekan tebek wayah madué cihna sakadi :
1. Makarat: madué wangun aksara sané becik tur nglangenin.
2. Ngatumbah: madué wangun aksaran sané galih, rupan aksaranyané pinih alit tur bunder-
bunder.
3. Galih: madué tetuekan miwah rupan aksara sakadi jit tuma, yéning nganuuan aksarannyané
nyimbarang, yéning ngamenékan aksarannyané nyupekang.
4. Majit tuma: wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané
nyimbarang, ngamenékan nyupekang.
5. Macai: madué wangun aksara sané tipis lan éndép ring pangawitnyané, nglantur
aksarannyané nyimbarang.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin
bandung. Bandung inggih punika, pikolih sasuratan aksarannyané kirang becik, sané mawit saking
ukiran lan tetebekan pangrupaknyané kaucap dangsah.
Pidabdab 3. Ngwacén Wacana Maaksara Bali
kn) );¾juj¾du( dmi ju .¾(u
kcrti h¾ d¾jurucitk¾p¡å )tøninÓn¾ ;,¾ lkc¾( itkøn.¾ s)dk) ¾nÑø ¾hnu¾hyø ¾numg)ã ¾Šgø ¾nÓ ehh
enlkc¾( ti køneTÿeTÿnn/,gumn\hlø ul;u ,lnÓsy¾Ài mktp*¾ t) øb)smi tn)m/,bk) sß¾ø b¾i r)
x,tmu lu ø¾tø\Ó\i \,hbnmlu ø;.swu udß)¾j¾*p)teø n,¾ lnÓsyÀ¾i ¿nuennÑ ¾*\l;ø h¾ en\)l;¾tneh.
gl) øs*¾tutru n/,tk) hen\)l;¾tneh.e\oeMÿ¾j* ru ucitek.b)l,ø tøy*¾mkt*¾pt) øb)sib)kø¾ß
sib¾ r) x,mtn)m¾&pÉ kr\nl¾)ã eø n,henhpu )tønyi¾Ó ¾.* niknø pi.
henjnhi dp¾ eSÿbynyi¾Ó ¾t* )eknl)ã¾ ¾ø,\upt) øninÓn¾ ;b¾ l) eø neDÿegn/,pc*c¾ ti køni¾yÓ ,¾* deDÿ
senddpi gl) hn¾yiÓ e\,sekwnnÓ) t¾Çi keø n.bku jnyi dini¾Óy¾m* ktp¾* )teø n,tò(b¾ l) sø en
ne±É wn¾,* nikm\bÑ )løkynu ¡Àg¾ ¿ø \miãl«¿.
mshut¾eÀ n\)lh*¾tneh.bpen, s¾d& b)n;) e¾ keTÿ.ydinÀci¾ ¾\* )l;¾tnehh)enÓo,
sp¾& tutc¾Àø *Z¾ ÿuw*p¾ )tøeneTÿeTÿnn/,kÉxhcø ¾*tsu r&¾ mu s¾nnm) æ¾ t) bø s) di ti ¾u.bwekh¾ e) nÓob
penÂ\)l;b¾ gêen. juructi ekmsi;t¾ ÙrZÿkæ¾ s) nw¡¾ñ ¾.* edn¾e& keTÿ,lnÓsßk¾ ddpÙ dnnu sæ¾
mtut)Ó¾ekn¾idÀ ¾ke) rª.
g)løsc&¾ rit¾,mkddsÙ bu pdmjln/,smãil\\bpt) øenhenmr¾bkt\,¾ pÏ
kÓ)e¾ knÀd¾i k¾ )erª.snpekd ihj¾h% ødk¾ )erª,sk¾* lø;¾lnsÓ ¾ßmit¾l* gu tɾ umuløm´lø t¾ dø ¾n& \iÐ
l/¾.hødk¾ )erªneknin¾eÀ nmrt¾ k) .¾
66
Bab V Nyurat Lontar
hjø ru cu ti ktß¾ u.¾( h\ø ái;R¾ ÿt,u¾ mwni n¾Óti ê¾r* wu;¾p)d)kr)ß¾ ikø,gumnimÓ mti b¾* beWÿs/.lnsÓ i¾À
y\nu \i s¾* hnu ¡kÑ ¾Àn¡ ¡eÑ k, hlu pø \wei tt umkn&¾pZÿuweu dÂ,\nhiÓ yø mkddpÙ d) k) eÓ)¾ kndi¾À ke) r
°,tumlu nø uns¾eÉ Wÿs¾æmtut/,eZÿn¾)bã )eh\ )lh*¾p)tøb)sieneTÿeTÿnn/.
hødke) rªhcø mÈ ê([yh* t(uenmkdd.Ù lnÓsi¾dÀ \nikÑ .chømkddÙs\i Ñhdptut¾)ål
h*b¾ )rxenh)enoÓ .ddênhøc*s¾ \i bÑ sø ¾mr) gtw¾* icrnh¾Ç eø n,wier;h¾ cø *¾th,u chøpd\l) ;
pênk;¾¡¯ m¾ nÙ ,i t(su¾ ubpdZÿn¾m*Ñ pmu hn/,ml) ;¾hdhe\oá nm)løsprebot&¾hmu ;h¾ umhn/,wê
dni e¾À \áonk)mulndß¾ g¾.* edne&¾ keTÿpmÉgtæ¾ \nÑiknÀ¾idk)erª,sn*¾ unse¾É WÿsÐ)n¾ )Ñlæ¾ )sn/,
lnsÓ ßk¾ ddpÙ dmlu ø;.¾
Pidabdab 4. Latihan miwah Tugas
4a. Latihan
Saurin pitakén ring sor!
1. Napi murdan satua bawak ring ajeng?
Pasaur : ..................................................................................................................................
2. Napi sané kapanggihin olih juru citaké punika?
Pasaur : ..................................................................................................................................
3. Madaging napi peti besi sané kapanggihin punika?
Pasaur : ..................................................................................................................................
4. Kabakta kija peti besi punika olih juru citake?
Pasaur : ..................................................................................................................................
5. Ri sampuné mapaitungan, kija lantas baktanga peti besiné olih juru citak lan sang sané
madrué tanahé punika?
Pasaur : ..................................................................................................................................
6. Napi sané katunas majeng ring Ida Kereta?
Pasaur : ..................................................................................................................................
7. Manut Ida Kereta, sira sané patut nruenang arta branane, juru citak napi sang sané madrué
tanahé punika?
Pasaur; ...................................................................................................................................
8. Napi pangandikan Ida Kereta indik arta branané punika?
Pasaur : ..................................................................................................................................
9. Jagi kaanggén numbas napi arta branané punika?
Pasaur : ..................................................................................................................................
10. Sapunapi pikayunan juru citak lan sang sané madrué tanah punika wusan miragi
pangandikan Ida Kereta?
Pasaur : ..................................................................................................................................
67
Udiana Sastra
Pidabdab 5 : Latihan miwah Tugas
5.a Latihan
1. Napi ké binannyané pangertian kruna lontar sareng rontal
Cawisan:.......................................................................
2. Lontar madué pakilitan sareng téks, napi punika téks ?
Cawisan:.......................................................................
3. Naskah inggih punika ?
Cawisan:.......................................................................
4. Lontar inggih punika ?
Cawisan:.......................................................................
5. Taru rontal taler kabaosin taru ?
Cawisan:.......................................................................
6. Sambatang tetiga kharakteristik lontar sané ngwangun budaya Bali ?
Cawisan:.......................................................................
7. Sarana marupa lémat sané kanggé nyurat don lontar kawastanin?
Cawisan:.......................................................................
8. Wangun utawi rupan aksara kabagi antuk kalih tebek inggih punika ?
Cawisan:.......................................................................
9. Makarat inggih punika ?
Cawisan:.......................................................................
10. Tradisi panyuratan aksara ring don lontar sané matah kawastanin ?
Cawisan:.......................................................................
5.b Tugas
Uning Nyurat Aksara Bali Ring Don Rontal !
Sang Yudistira Paragayan Darma
Déwa Sang Janaméjaya, manawi wénten malih sané arsayang I Déwa?” Sapunika pangandikan
Begawan Sukané. Sang Prabhu Janaméjaya ngandika manis, “Singgih ratu pranda, wiakti pisan
kadi pangandikan singgih pranda. Yan wantah singgih pranda lédang, titiang nunasang punapi
mawinan Sang Yudistira sané satata ngelarang kadarman ring jagaté taler manggih nraka?
Begawan Suka ngandika, “Uduh Déwa Sang Janaméjaya. Wiakti pisan kadi pangandikan
Déwané. Sang Yudistira wantah teleb nglaksanayang darma ri kala ida madeg ratu. Saluir sané
maurip ring jagaté tan pariwangdé pacang manggihin suba asuba karma. Suka, duka, lara, miwah
pati punika tan dados lémpasin. Sapunika taler Sang Yudistira, nénten luput saking suba asuba
karmané.
68
Bab V Nyurat Lontar
Ringkesan Matéri
Aksara utawi tulisan: tegesipun gambar suara utawi lambang suara ( gambar bunyi). Aksara
punika wenen kalih soroh minakadi Aksara suara miwah aksara wianjana ( Vokal lan Konsonan)
Wanda: tegesipun marupa bagian saking kruna inggian ring sajeroning kruna. Kruna: tegesipun
pupulan saking makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti. Lengkara:
inggih punika pupulan sakeng makudang-kudang kruna sané sampun maduwé lelintihan
pepaosan sané pasti. Satua inggih punika: pupulan saking makudang-kudang lengkara sané
nuturang utawi nyaritayang sekancan paindikan saking pangawit jantos pamuput
Sarana nyurat lontar sakadi: daun lontar, pengrupak, lungka lungka, dulang, adeng, takepan,
jinah bolong, lap utawi serbet, potlot, garisan, benang, msl.
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik pasang aksara Bali
2 Titiang resep ring tata cara nyurat lontar
3 Titiang sampun mersidayang nyurat lengjara ring daun lontar
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
69
Udiana Sastra
70
Soal UTS
SOAL UTS
Petunjuk
Pilih sinalih tunggil aksara a, b, c, utawi d ring lembar jawaban sané sampun kasediyang.
1. Napi sané patut wacen ri kalaning ngaryanin pidarta....
a. Buku uger-uger nyurat aksara
b. Buku penyuluhan aksara bali
c. Buku puisi
d. Buku teknik mapidarta
2. Bagian pidarta sané medaging indik cutetan daging pidarta, piteket, utawi saran miwah pengampura magenah
ring bagian....
a. Pamahbah pidarta
b. Panguntat/penutup pidarta
c. Daging pidarta
d. Sambrama wacana pidarta
3. Uger-uger utawi pidadbdab sané patut kauratiangyening pacang ngwacén pidarta ring sor sami patut sajabaning
....
a. Wiraga
b. Wirasa
c. Apresiasi
d. Wirama
4. Pidarta sané kabaktayang angtuk ngapalang téks kawastanin tata cara ….
a. Impromtu
b. Manuskrip
c. Memoriter
d. Ekstempfore
5. Tata cara maktayang pidarta sané nganggé téks, nanging daging téks pidarta wantah unteng pidarta kemanten
kawastanain....
a. Impromtu
b. Manuskrip
c. Skéma
d. Ekstempfore
6. Basa sané becik keanggén ring sajeroning pidarta , inggih punika....
a. Basa Kasar
b. Bas Kepara
c. Basa Alus Singgih
d. Basa Alus Sor
7. Babaosan sané daging lan tetueknyane indik nyanggra uleman ring sajeroning upacara adat lan agama
kawastanin....
a. Dharma Wacana
b. Dharma Tula
c. Sambrama Wacana
d. Widya Tula
8. Wenten makudang-kudang soroh tata cara maktayang pidarta inggih punika...
a. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Ekstempore, Memoriter
b. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Interior, Memoriter
c. Impromtu, Wacana, Skéma, Ekstempore, Memoriter
d. Impromtu, Manuskrip, Memoriabel, Ekstempore, Memoriter
9. Babaosan sané dagingnyane indik pikayunan sané kawedar ring ajeng anak makéh sané madaging indik sastra
Agama kawastanin...
a. Dharma wacana
b. Widya tula
c. Dharma tula
d. Sambrama wacana
10. Ri kala maktayang puisi tetikesan sané patut kauratian inggih punika....
a. Wicara
b. Wikas
71
Udiana Sastra
c. Wates aksara
d. Wirama
11. Nabdabang indik tegeh endep suara, kalengutan suara, gegilik suara, Parindikan punika ring puisi patut
kauratian gring sajeroning....
a. Wiraga
b. Wirasa
c. Wates lengkara
d. Wirama
12. Ri kala maosang indik kaduhkitan, kabenduan, keangoban utawi sané siosan, mangda rasa punika prasida nuek
ring sang sané mirengang. Parindikan punika patut kauratian gring sajeroning....
a. Wiraga
b. Wirasa
c. Wates lengkara
d. Wirama
13. Puisi Bali sané kabaktayang nénten ngange téks kawastanin....
a. Deklamasi
b. Propokasi
c. Intrupsi
d. Audenssi
14. Gaya ri tatkala maktayang puisi ngranjing uger-uger...
a. Wirama
b. Wiraga
c. Wirasa
d. Semita
15. Sadurung ngewacen puisi patut ktelebang dmun antuk minayang semu sebet, semu wirang, semu bagia miwah
sané lianan ngranjing ring...
a. Wirama
b. Wiraga
c. Wirasa
d. Smita
16. Soroh pupuh sakadi pupuh sinom, pangkur, ginada, ginanti, lan sané tiosan ngranjing sekar...
a. Madia
b. Agung
c. Rare
d. Alit
17. Geguritan ring panglimbak sastra ngranjing soroh ...
a. Bali Anyar
b. Bali Purwa
c. Bali Kuna
d. Bali Tengahan
18. Sané ngranjing kruna satma papadan matungkalik inggih punika….
a. Barak biing
b. Olas asih
c. Tegeh ngayur
d. Peteng lemah
19. Sané kawastanin guru Swadyaya inggih punika....
a. Pamerintah
b. Rerama
c. Guru
d. Ida Hyang Widhi
20. Ngetelang wacana, ngranjing basa ....
a. ASI
b. AMI
c. ASO
d. Kasar
21. Udeng basa alusne ....
a. Dastre
b. Dresta
c. Daster
d. Destar
72
Soal UTS
22. Gaguritan sané ngeranjing puisi Bali purwa kawangun antuk ...
a. Pupuh
b. Pada lingsa
c. Wirama
d. Guru lagu
23. Kruna mémé bapa ring kruna satma ngranjing ring ...
a. Kruna satma pepadan
b. Kruna satma peapdan ngrasang arti
c. Kruna satma pepadan matungkalik
d. Kruna satma pepadan ngrasan kruna
24. Sané ngranjing kruna satma tan pepadan inggih punika ...
a. Mémé bapa
b. Peteng lemah
c. Gede lantang
d. Biu kayu
25. Don biu ane tuh madan ...
a. kraras
b. Slepan
c. Busung
d. Empol
26. Punapi penyuratan penganggé tengenan r, ring kruna “margi”...
a. m(g.i
b. mr/g.i
c. mr( gi.
d. mrg( .i
27. Punapi penyuratan penganggé tengenan r, ring kruna “putri”...
a. ptu Îi.
b. putr) i.
c. putrar.i
d. putri.
28. Punapi penyuratan kruna “kiap”...
a. khi «.
b. kiêp.
c. kêp«.
d. khi p«.
29. Punapi penyuratan panyuratan kruna “tabia”...
a. tbyi .
b. tbiê.
c. tbê.
d. tbih.
30. Punapi penyuratan penganggé tengenan \, ring kruna “kangkung”...
a. Kk* *.u
b. k\k.*u
c. k\/k\u /.
d. k\Ð*.u
73
Udiana Sastra
74
Bab 6
Puisi Bali
Kompetensi Dasar
3.6 M enganalisis isi kesusastraan Bali melalui
kegiatan membaca karya sastra, puisi Bali
modern/ Anyar.
4.6 M embaca karya sastra Puisi Bali modern/
Anyar, serta mampu menemukan unsur
intrinsik yang terdapat pada puisi Bali.
indikator
3.6.1 M enyimak isi teks kesusastraan Bali; Puisi
Bali Anyar melalui kegiatan membaca
pemahaman dengan baik.
3.6.2 M encari kosa kata dalam teks Puisi Bali
Anyar.
3.6.3 M enjelaskan pengertian kesusastraan Bali;
Puisi Bali Anyar.
3.6.4 M enjelaskan tata cara membaca Puisi Bali
Anyar/ Uger-uger Ngwacen Puisi
3.6.5 M enganalisis unsur intrinsik Puisi Bali Anyar.
4.6.1 M embacakan berbagai teks Puisi Bali Anyar
di depan kelas.
4.6.2 M enanggapi berbagai pembacaan Puisi Bali
Anyar sesuai dengan Uger-uger Ngwacen
Puisi.
4.6.3 M enemukan unsur intrinsik yang terdapat
pada Puisi Bali Anyar yang dibacakan.
Udiana Sastra
Ring bab puniki, alit-alité kaicén makudang-kudang téks puisi
Bali Anyar sané prasida taler kaanggén conto ri kala ngripta, nyurat,
taler maktayang puisi miwah prasida taler kaanggén wangun laporan
observasi. Salanturnyané alit-alit mangda prasida taler ngaryanang tugas
antuk nagingin panampén saking silih sinunggil puisi Bali Modern sané
kaunggahang ring buku puniki.
Palajahan 1
Ngawacén Puisi Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, manut aab jagatnyané kasusastraan Bali
Anyar ngametuang karya-karya modern silih sinunggilnyané karya-karya puisi. Karya puisi Bali
modern puniki nénten ja abot ring sajeroning nguratiang uger-uger panyuratan-nyané sakadi puisi
tradisional sané mawangun antuk tembang. Untengnyané puisi Bali Modern wantah karya sastra
sané nyritayang indik unteng daging pikayunan manut ring rasa basa sang sané ngripta.
Pidabdab 2. Ngwangun Kontéks Uning Ring Uger-Uger lan
Daging Puisi Bali Anyar
Antuk makuwéhnyané embasnyané karya–karya puisi Bali modern, pinaka dasar antuk
ngwangun kontéks saking alit-alité mangda taler sayan waged ring sajeroning pangaweruhan indik
daging puisi, sadurungnyané patut taler kauningayang indik napi punika puisi, lan uger-ugernyané
antuk nyaurin pitakéné ring sor !
1. Manut aab jagat, puisi Bali ngranjing ring kasusastraan Bali?
Cawisan:..............................................................................
2. Napi binannyané puisi trasional lan modern?
Cawisan:..............................................................................
3. Yéning puisi punika tan madaging wastan pengarang, pengarang puisi punika kawastanin?
Cawisan:..............................................................................
4. Napi binannyané puisi sareng gancaran?
Cawisan:..............................................................................
5. Napi ké sané pinih utama sané patut kauratiang ri kala ngwacén puisi?
Cawisan:..............................................................................
76
Bab VI Puisi Bali
Puisi Bali yéning rerehang ring panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring sajeroning
kasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern sané
embas ring kabudayan Barat (Eropa). Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin
miwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modern
puniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyané
kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun téma lan gaya
basannyané sané bebas.
Puisi Bali ngranjing ring sajeroning kasusastraan Bali Anyar. Puisi Bali Anyar inggih punika
karya sastra sané kaiket antuk uger-uger sakadi wirasa, wirama, wiraga, semita, miwah wates
lengkara. Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sané kacihnayang antuk kamedalang
pupulan puisi pakaryan Suntari PR sané mamurda ”Basa Bali” munggah ring Majalah Médan
Bahasa Yogyakarta. Wusan punika kalanturang antuk medal puisi sané mamurda ”Bali” pakaryan
Yudha Panik, miwah ”Pura Agung Jagatnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbakan Puisi
Bali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antuk medalnyané Pupulan
Puisi Bali Anyar pakaryan I Madé Suarsa sané taler ngamolihang penghargaan ”Sastra Rancagé”.
Pidabdab 3. Ngwacén lan mirengan puisi
Conto Puisi Bali Anyar
Margi
Margi puniki wantah asiki
Sané sujati madasar bhakti lan manah suci
Dados manusa sampunang lali
Ring pratingkah lan tata titi
Margi puniki wantah asiki
Saluir manahe bhakti
Mangacep mantra gayatri
Ring Hyang Widhi
Margi puniki wantah asiki
Jalanin tattwa agama mangda trepti
Manusa lara twah manumadi
Nyalanin karma brata di gumi
Margi puniki wantah asiki
Stata bhakti ring sang pengardi
77
Udiana Sastra
Dumogi dados manusa sujati
Anggén ngerereh margi ri sampune mati
Karangasem 14 juli 2006
Olih : Gus Surya
Pidabdab 4 : Latihan miwah Tugas
3.a Latihan
1. Indayang wawanin malih ngwacén silih sinunggil puisiné ring ajeng mangda ngantos becik
sané katuntun olih guruné soang-soang, tur salanturnyané lakonang puisiné ring ajeng kelasé
antuk saka siki para sisiané!
2. Indayang alit-alité makarya kelompok sané akéhnyane 4 – 6 diri, antuk makarya tugas indik
panampén utawi suksman soang-soang daging puisiné kirang langkung 250 kruna!
3. Ngiring antuk ngripta puisi Bali Anyar antuk milihin silih sinunggil murdan ring sor !
Upami :
1. Nyujuh Bulan 4. Pakarangan
2. Pasisi Sanur 5. Jaman Nungkalik
3. Nyelsel Déwék
Miwah sané tiosan.
Palajahan 2
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Ri tatkala ngwacén puisi modéren wénten uger-uger sané patut karesepang, sakadi ring sor
puniki :
a. Wirasa utawi interprestasi
Inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisiné.
Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi suksmannyané pada
matiosan nganutin pikardin sang sané ngripta puisiné, minakadinnyané :
1) Wénten sané madaging indik kalulutan
2) Wénten sané madaging indik kasinatrian
78
Bab VI Puisi Bali
3) Wénten sané madaging indik kritik sosial
4) Wénten sané madaging indik kasengsaran,
5) Wénten sané madaging indik kaasrian miwah sané tiosan.
b. Wirama utawi olah vocal
Inggih punika ring sajeroning ngwacén puisi patut sang sané jagi ngwacén punika
nelebang dumun antuk minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi
suara lantang, tur ring sajeroning ngwacén sawyakti mangdané tatas kapireng olih sang
sané manonton.
c. Semita utawi expresi
Inggih punika ri kala ngwacén puisi semu utawi tata wedana patut kanutang majeng
ring watak utawi suksman daging puisi sané kawacén.
d. Wiraga utawi olah tubuh
Inggih punika gaya utawi gerakan tubuh patut kanutang taler ring kawéntenan
semitané, antuk pidabdab sakadi : mamargi, malinggih, matimpuh, miwah sané tiosan,
mangda sida kapanggihin lengut, pangus miwah nglangenin ri kala ngwacén.
e. Wates lengkara
Inggih punika ring sajeroning ngwacén puisi, mangdané sang sané ngwacén
sumeken tatas majeng ring tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring
puisiné, ring dija sapatutnyané matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyané
ngwacén gelis, riantukan saking piteges wates lengkarané punika sang sané ngwacén sida
sada alon mangsegan angkihan.
Ring sor puniki wénten conto-conto puisi Bali, sané marupa awi-awian kawi sastra sajeroning
kasusastraan Bali anyar. Indayang telebang tur wacén puisi Baliné puniki mangda nganutin taler
ring uger-uger sakadi sané sampun kadartayang ring ajeng!
Pidabdab 2. Ngwacén Puisi
Suara Saking Setra
Haaaaa….ha..ha..ha….
Hiiiiii….hi..hi..hi……..
Suwud ja, suwud…! Entegang bajune!
Ah...........
Suwud maplalianan aji api
Tondenke marasa limane puwun
Ingsun tan purna tan lila
Yan gagumuk ingsun
kasambehin kembang ura ngatahun.....
nanging lali ring sasana
tiwal ring swadharma.
haaaaa....ha...ha...ha....
hiiiiiiii.....hi...hi...hi.....
79
Udiana Sastra
suwud ja, suwud! Patutang raose!
Ah.............
Suwud mageburan marep ring anak malalung
Tondenke marasa ragane lepeg belus
Indayang tingalin tangkahe
Toleh tundune
Kenken.....? nah
Ne jani, dabdabang tindakane
Satonden gong majegur
Oleh: Made Sanggra
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
3.a Latihan Praktek
Ngwacén puisi Bali!
Indayang alit-alit wacen silih tunggil puisi ring ajeng, tur anutin ring sajeroning uger-uger ngwacén
puisi!
3.b Tugas
Tugas kelompok: Ngrereh unteng tur sukman puisi ring ajeng!
Idayang alit-alit ngepah angga 4-5 diri tur soang-soang kelompok nyiagayang buku tugas!
Sané jagi kakamakarya inggih punika:
1. Ngrereh kruna-kruna sukil tur artinyane ring daging puisi!
2. Makarya unteng tur sukseman puisi wénten ring ajeng!
3. Tugas punika sida kabligbagang ring soang kelompok, tur kabaosang ring ajeng kelas!
Palajahan 3
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Tata Cara Maktayang Puisi
Bali Anyar
Puisi Bali Anyar punika matiosan ring soroh tembang sakadi : sekar alit, sekar madya, miwah
sekar agung. Tembang kasorohang ring puisi Bali Tradisional. Pengertian puisi inggih punika karya
80
Bab VI Puisi Bali
sastra sané nganggén basa Bali tur susunanipun kaiket manut wirama (irama), wirasa (imajinasi)
miwah kosa basa.
Puisi Bali Anyar punika dados kawacen utawi deklamasi. Mangda wawacenan miwah deklamsi
para sisia (murid-murid) becik wirasa miwah wirama, panees (tekanan) ri kala ngadeklamasiang
puisi patut pesan para sisiané makejang uning napi sané kaunggahang, kamanahang utawi
piteketsané kengin karaosang olih sang pangawi.
Upami pacang ngwacén Pancasila, Cening Komang, I raga sareng sami mangda uning tetuwek,
suksma, unteng daging puisine punika.Yan mangkin pacang ngwacén Puisi Bali Anyar, I raga
prasida ngumpulang puisi mangda :
1. prasida milihan soroh puisine sané becik (berbobot)
2. prasida ngrereh puisi sané manut ring sisia (sesuai, cocok)
3. prasida ngrereh puisi sané unteng pidagingane ngunggahang indik tresna (cinta kasih),
kasinatrian (kepahlawanan), agama lan budaya
4. prasida ngrereh puisi sané basa, kosa basa, lengkara, nénten ngewehin suksman para sisia
sané kantun durung uning ring paindikan basa Bali.
Sajeroning ngwacén puisi wénten makudang-kudang uger utawi pidabdab sané patut uratiang.
Uger punika luire :
1. Interpretasi, pidabdab nafsir utawi narka daging lan tetuek suksman puisine.
2. Penghayatan, nelebang unteng suksman puisi.
3. Ekspresi, semita, semu utawi tata wedana/raras
4. Olah vokal, suara sané jelas kapiragi sida antuk minayang suara nengen, suara arda suara,
suara cendek utawi suara lantang/wirama.
5. Nafas, ngempeng angkihan, ngulehang angkihan. Wénten puisi sané lengkaran ipun
lantang sinah muatang angkihan sané lantang
6. Olah tubuh, gaya utawi gerakan. Sajeroning ngwacén puisi taler kasarengin antuk pidabdab
sakadi majaln, negak, matimpuh miwah sané lianan/wiraga.
Kesusastraan Bali Anyar sané mawangun puisi makadi :
1. Sasih Karo ring Bali olih I Made Taro
2. Galang Bulan olih K. Putra
3. Mati Nguda olih Putu Sedana
4. Idup lan Mati olih Made Sanggra
5. Bali olih Ngurah Yupa
6. Pura Agung Jagatnatha olih Wayan Rugeg Nataran
7. Margarana olih Wayan Rugeg Nataran
8. Pangubaktian tan Payasa olih I Gusti Putu Antara
9. Denpasar Sané Mangkin olih I Made Sanggra
Pidabdab 2. Ngwacén Puisi
Bengong
Nguda negak bengong
Sebeng enduk nrawang-nrawang
Bengong natakin jagut
81
Udiana Sastra
Anggut-anggut
Kacapatin tan pasaut
Bengong keneh suung angalayang
Makejang masawang-sawang
Ngawi keneh liang
Rasa galang
Galang apadang
Nanging ring tangkahe makejang
Ngarang
Bengong
Bengong
Bengong nyodog
Ento adané awak belog
Krana
Cara jani
Idup makarya
Olih: Nyoman Manda
Conto Puisi Bali Purwa
Pupuh Ginanti
Diah Tantri gelis matur
Uduh Aji maha luih
Napi ke Aji lipia
Titiang kantun malih siki
Durus Aji mangaturang
Anggén selir mahaniti
Bandeswarya nimbal wuwus
Mundut titah sang nrepati
Aji mangaturang daa
Mirib ada duang tali
Ento mula gaen yayah
Uli pidan nganti jani
Pidabdab 3. Latihan miwah Tugas
3.a Latihan
I. Indayang saurin pitaken ring sor !
1. Puisi Bali ngranjing soroh Kasusastraan napi?
Cawisan:........................................................................
82
Bab VI Puisi Bali
2. Napi sané minayang Puisi Bali Purwa lan Puisi Bali Anyar?
Cawisan:........................................................................
3. Indayang aturang uger-uger gwacen puisi Bali Anyar!
Cawisan:........................................................................
4. Madaging indik napi kemanten Puisi Bali Anyar punika?
Cawisan:........................................................................
5. Napi sané kabaos Wirama punika?
Cawisan:........................................................................
6. Napi murdan Puisi Bali Anyare ring ajeng?
Cawisan:........................................................................
7. Napi suksman Puisi Bali Anyare ring ajeng punika?
Cawisan:........................................................................
8. Pupuh Ginanti ring ajeng ngranjing soroh kasusastraan ….
Cawisan:........................................................................
9. Indayang aturang padalingsa pupuh Ginanti!
Cawisan:........................................................................
10. Akuda akéh carik pupuh Ginanti sajeroning apada?
Cawisan:........................................................................
3.b Tugas
Indayang alit-alite ngripta Puisi Bali Anyar soang-soang 2 pada !
Genah nyurat
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
Ringkesan Matéri
Puisi Bali Anyar Yéning rerehang ring panglimbak Kasusastraan Bali, ngranjing ring
sajeroning kasusastran Bali Anyar. Uger-uger ri tatkala jagi ngwacén puisi modern prasida
kasurat sakadi ring sor :
1. Wirasa (Expresi), inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek
suksman puisine.
2. Wirama (olah vocal), inggih punika suara sané jelas kapiragi, sida antuk minayang suara
nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang.
3. Semita (ekspresi), inggih punika semu utawi tata wedana sané patut kanutang majeng
ring watak utawi suksman daging puisi sané kawacen.
83
Udiana Sastra
4. Wiraga (olah tubuh), inggih punika gaya utawi gerakan sajeroning ngwacén puisi
taler kasarengin antukpidabdab sakadi majalan, negak, matimpuh miwah sané tiosan.
Wates lengkara, inggih punika ngwacén puisi mangda sumeken tatas majeng ring tetuek
bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring puisine, ring dija sapatutnyane
matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyane ngwacén gelis.
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik kasusastraan Bali
2 Titiang resep ring tata cara ngarya puisi Bali anyar
3 Titiang sampun prasida maktayang puisi Bali anyar manut sakadi
agem-agemannyané
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
84
SBaabtu7a Tantri
Kompetensi Dasar Sumber: http://www.healingcodescoaching.com
3.7 M emahami teks, tata nilai cerita
Tantri, baik lisan maupun tulisan
dengan huruf latin dan aksara
Bali.
4.7 M engabstraksi teks cerita moral/
Tantri, biografi baik secara lisan
maupun tulisan dengan huruf latin
dan aksara Bali.
indikator
3.7.1 N yelasang téks cerita tantri.
3.7.2 N yelasang Pasang Aksara Bali.
3.7.3 Nyelasang anggah-ungguhing
basa Bali.
3.7.3 N gwacén téks cerita tantri
marupa sasuratan maaksara
Bali.
4.7.1 M engidentifikasi kawentenan
anggah-ungguhing basa Bali
ring téks carita tantri maaksara
Bali.
4.7.2 M engidentifikasi nilai moral
sané mungguh ring carita
tantri.
Udiana Sastra
Ring bab puniki, alit-alité kaicen ngwacén lan nampénin indik
panglimbak lan daging silih sinunggil carita Tantri, utamannyané indik
konsep ”Pati Brata” ring sajeroning anak istri. Salanturnyané ring
kegiatan puniki mangdané prasida taler alit-alité makarya tugas-tugas
sakadi sané kasurat ring sor !
Palajahan 1
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Pinaka dasar anggén ngwangun kontéks tur uning ring kawéntenan silih sinunggil carita Tantri,
salanturnyané durusang alit-alité nyaurin pitakén ring sor puniki !
1. Saking panegara napi wit carita Tantri punika ?
Cawisan:...............................................................................
2. Naskah napi sané pinaka sumber panyuratan karya sastra Tantri nring Bali ?
Cawisan:...............................................................................
3. Wangun napi kémanten karya sastra Tantri sané kapanggihin ring Bali ?
Cawisan:...............................................................................
4. Panegara India punika taler kawastanin ?
Cawisan:...............................................................................
5. Napi punika konsep ” Pati Brata ”?
Cawisan:...............................................................................
Carita tantri puniki mawit saking Bharatawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra.
Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh
ring Syria Kuna sané kawastanin carita Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin
Kalilah va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler
sampun kasurat nganggé basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda
miwah sané lianan. Ring basa Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran.
Sasampunné katuréksa lontar-lontar tantri sané wénten ring Bali prasida kapangguh tri tantri,
inggih punika :
1. Kidung Tantri Nandaka Harana, sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng
Ida Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Maka kalih kawiwiku
inucap magria ring Gria Punia, Sidemen, Karangasem.
2. Kidung Tantri manduka Prakarana, utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti
Madé Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem.
3. Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran
Sanur. Kidung punika kawangun olih sang kawi sawatara warsa saka 1860-1866 utawi 1938–
86
Bab VII SatuaTantri
1944 Maséhi.
Ring sajeroning daging kidung Tantri Nandaka Harana puniki, wénten menggah silih sinunggil
ajahan sané kawastanin Pati Brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian anaké
istri nelebang sasananyané ngraksa raga manadosang angga pinaka luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh sané becik saking I
rerama, sané prasida pacang nuntun ngruruh kasujatiang pinaka anak istri, mangdané ri wekasan
nénten wénten pikayunan pacang matilar saking sasananing dados anak istri, mangdané nénten
kasengguh pinaka anak luh.
Punika mawinan, ajahan Pati Brata puniki karasayang mabuat pisan yéning kalimbakang malih,
ring sajeroning aab jagat mangkin sané sayan-sayan kalintang nyungsutang pikayun. Salanturnyané
durusang wacén cukilan carita Tantri ring sor becik-becik, uratiang tur telebang dagingnyané.
Pidabdab 2. Ngwacén wacana maaksara Bali
Ni Dyah Tantri
Sumber: rurimon.deviantart.com
Kacritayang Ida Sang Prabhu Eswaryadala sané jumeneng nata ring patali nagantun,
mangkin kalintang sungsut, ri sampunné makudang masa ida sampun muponin kalédangan
kayun, mawastu sampun mangkin telas pada istriné sané jegeg ring sajebag wewidangan
panegaranidané sampun kanggehang pinaka rabi, awinan mangkin ida marasa kaméwehan
antuk kasungsutan kayun idané sané nyantosangdéwan jegégé, okan patihidané Bandéswarya,
sané mawasta Dyah Tantri.
Ida sang patih Bandéswarya, uning ring sajeroning sungsut dukan pikayunan ida sang
prabu, irika ring genahé sané suung dané murnayang sungsutidané, sarwi merem-mereman
irika magenah ring balé megat sih sané wénten ring tengahing telaga. Irika uparenggan baléné
sawyakti dahat ngulangunin, sané katedungin antuk wit angsanané sané nedeng mekar,
kaincerin antuk I tamulilingan, sané suarannyané mailehan ngriung kadi nembangang kidung,
sané prasida nayuhin pikayunan sang mangatonang, napi malih nupdupang ida sang patih
sané nedeng sirep-sirepan.
Sepi mangmung irika ring sajeroning taman, nénten wénten para alit-alité macanda girang,
napi malih para panyroan nénten purun taler manampekin ida, sakémawon ida gusti biang,
nénten uning ring awinan sungsut danéné, sané mangkin wénten pikayunan pacang nangkilin
87
Udiana Sastra
ida sang patih, bilih-bilih pacang ngawewehin sungsutidané malih. Punika mawinan taler
dané gusti biang manados sungsut taler. Irika raris dané Gusti Biang ngutus para panyroané
mangdané ngaturin putrin danéné, sané sampun kasengguh déwan jegégé ring panegara
Pataliné, sané waluya déwan sasihé kapaté, sané sawyakti kalintang ayu, nénten wénten
sané nandingin kalistwayunnyané yéning rerehang iriki ring betén langité. indik kawigunan
pangaweruh miwah kapradnyanan idané waluya Sanghyang Saraswati, yéning ring sajeroning
kahayon ida waluya Sanghyang Giri Putri, tan patandingan buat pangalem ring jagaté, tan lian
wantah pesénganidané Dyah Tantri.
Ri sampun ida kanikayang nangkil, raris Dyah Tantri nganampekang biangnyané. Kapendak
ida antuk cecingak sané lindi. Lautang mai tampekang cening, asapunika pinunas biangnyané.
Cening.........waluya tan ring jagaté cening idep méméné mapianak tekén I déwa, rumasat
Déwi Saraswati nuronin, kangen ring sang nambet kasengsaran, dumadak makelo I déwa
cingakin mémé, anggon mémé bebungah sareng ajin ceningé. Mai dini déwa malinggih bareng
ajak biang! Sang Diah raris ngaturang sembah, nampek ring bataranné, raris Gusti Ayu Biang,
gegésonan tedun saha ngelut. Uduh......déwa atman jiwatmat biangé cening, betarané patut
baktinin, Ida Hyang Parama Siwa, tumuli raris sareng malinggih, Ni Diah Tantri andapan ring I
biang.
Irika ring korsi dantané sané maukir, sarwi kaurut-urut sang ajegég, I biang sada alon
ngamedalang wecana, cening.....apa kranané pangrauhé enduk seming, manawita i déwa
sungkan? apa ké ulian nangun brata? Panyroan danéné raris matur, saha ngandapang déwék
tur ngabakti. Inggih......putran palungguh I Gusti, nyabran dina ngulik sloka, kapangandikayang
antuk Mpu Dhang Guru. Masawang lédang Gusti Biang mirengang, raris micayang adem ring
putran danéné, raris kakebang ring pabinné, sarwi ngandika aris banban. “Sampunang iwang
panampén mas biangé I déwa, awinan biang maputusan, sawiréh keneh biangé tusing ja melah
nyingakin. Dané ajin I déwa buka jani, sapangrauhé I busan uli manangkil, tetakehan danéné
masawang sedih, tusing manut tekén cara ané suba liwat, jeg jumujug ka balé payogané sirep,
tur tusing ngelésang kampuh miwah papetet, maka ciri dané kasedihan, tondén kakeneh baan
i biang.”
Mémé tusing ja nawang cening.....tekén ané ngawinang dané sungsut?, awinan mémé
jejeh nangkilin, nanging kapineh baan mémé solah anaké ngwang jero, sida dadi lenga natakin,
apang bisa ngamong papineh anak muani, kautaman anaké dadi anak luh, sing ada lén ané
patut utamayang, mula tuah guna kapati bratané, apang adung tekén sasanan anak muani,
sing ada kanti ané luwihang tekén gegunané, keraos sing ada musuh ané nyaihin sakité, yan
indik kawisesan, Batara tan ada nandingin, yan raosang indik tresna, sing ada nyaihin tresnané
mapianak sing bisa med, yan tresnané anak masomah, magdoh sumaih waluya tambulilingan
ring sekaré, yén suba layu ilang kamelahanné, buin ya ngalih bunga ané miik. Kéto dadi anak
luh cening.........! Yéning suba tua corah baana mamuatang, natakin tresnan anak muani, yan
sing dasarin baan solah melah, apang pradnyan ring tutur agama, bilih-bilih katresnain dyastu
tambet.
Lén kamelahang anaké luh bajang, sawiréh andel tekén kajegégané, pangrumrumnyané
di mapreman, ngardinin tresnan anak muani, yén suba tua sing nawang malaksana, satata iri
tur ngawé dadalan, sing satinut tekén anak muani, pari cacad tur iri tekén madu. Waluya kadi
bungan lading ané mentik di semané, mawuwuh ambuné tuara miik, akéto kasinahang cening,
sawiréh sing ada dadua ané kautamayang, yéning anak luh tuah satiané jejerang, apang bisa
natak keneh anak muani, awinan anaké kadi mémé cening, nundénin ngaturang I déwa, apang
I déwa prasida uning buat kasungsutan kayun ajin i déwané.
Ané jani apang di gelis I déwa nangkilin ring ajin i déwané, sawiréh sing ada lén ané kajap-
88
Bab VII SatuaTantri
ajap, ané satata ngalangin pakayunan, diastu dané sungsut kadi mangkin, sinah nyidayang
purna, yan suba nyingakin I déwa! Diah Tantri masebeng kenyem saha ngaturang sembah,
raris matur dabdab alus, pangandikan biangé jani iringang titiang, sampunang biang
sumanangsaya, ngraris dané Diah Tantri mamargi alon, kairing antuk wang jeroné. Diah Tantri
sané waluya déwi Ratih rauh ring taman, di gelis dané ngojog ring balé megat sihé, raris dané
munggah ring bebataranné, saha nabdab tindak alon, munggwing dané rarkryan patih wawu
sirep ngungkurin surya. Dané Diah Tantri rauh malinggih ring samping ajinné saha ngilihin,
santukan dané uning ring panes pakayunan ajinné. Sayan marasa dayuh pakayunan danéné,
raris dané mabading merem nguadang cokor, tan mari kapijet cokor danéné, sané mangkin
sampun dané éling, kaaksi dané sang ajegég, “Uduh......cening mas kasugihan bapané I déwa,
dadi tumbén I déwa teka, minab suba makelo I déwa nyantosang dini, apa ané lakar buatang
I déwa, napi....mas, sesocan sarwa mulé-mulé, asing ané utama di kayun I déwané, bapa lakar
nyerahang tekén I déwa sang ajegég.”
Dané sang kapangandikayang raris macelos, dahat pranamya ngaturang bakti, inggih
mangda aji mikayunin, pangastungkaran titiang, munggwing acep manah titiangé rauh wantah
mangda tiang uning sané mangawinang aji sungsut, bilih-bilih titiang nyidayang murnayang
sungsut kayun ajiné. Raris kagelut antuk dané rakryan patih, uduh cening ataman bapané I
déwa, kalangkung subakti I déwané marep tekén bapa, sujati I déwa anak pradnyan tur jegég,
bisa I déwa nunasang kasungsutan ané banget panggihin aji, raris kaaras rambut danéné
Ni Dyah Tantri, maduluran toyan panonné sané medal deres jantos nyapcap ring pipin okan
danéné, raris kasapsapin panyingakan putrinidané, “uduh.....cening suba kapineh baan aji,
mapikolih yasan I déwa tur kaswécanin antuk ida betara kaluhuranné, kasidan pangastawan
bapanné ring Ida Betara Úiwa, lautang paekin cening bareng dini ngajak bapa malinggih!”
Dané Diah Tantri ngadpada tur ngubakti raris dané munggah tur malinggih ring genahé
sané di wau. “Kéné cening apang tawang I déwa, pangawit kasedihan bapané makrana
sungsut, antuk pangandikan Ida Sang Prabhu sané satata ngarsayang mabuncingan ring anak
istri bajang tur jegég, suba kasidan baan bapa sesai-sai bapa ngaturang anak istri, yan kudang
masa makelonné cening, suba rasa telah istriné ané bajang-bajang aturang bapa.” Ento ané
ngardi peteng rasan kenehé, kapineh baan bapa pacang duka Ida Sang Prabhu, tusing buungan
bapa lakar kapucehan.
Dané sang kapangandikain waluya kadi kairis rasan pakayunan, awanan alon dané matur,
“Inggih aji sampunang aji salit arsa ring titiang puniki, duaning waluya titiang lémpas ring
sasanané sané patut, sakadi nénten patut tetingkahan anak luh bajang, kabaos nénten patut
santukan mapaica sakadi jalir, yan kapikayun boya ké asapunika pangucap anaké, kaupamiang
sakadi kedis krekuak buang rauh maranin muaninipunné, inggih asapunika kapikantenang
titiang, yéning patut banggiang titiang aturang sané bénjang ring buk padan Ida Sang
Prabhu.” “Dumadak titiang uning ring paridabdab dados wang jero, nglédangin ida sang
prabhu, mangdané sampunang ida malih mapikayun sakadi tamulilinganné ring sekar, pacang
utsahayang antuk tantra carita, sané sampun lumrah ring niti sastra murnayang kayun ida
sang prabhu miarsayang.”
Munggwing ida I aji banget mamuji, antuk kalascaryan Ni Diah Tantri, taler punika I biang,
nika sané makawinan ical sungsut pikayunan ida sang patih Bandéswarya, ri antuka sampun
kapurnayang kasungsutan danéné antuk Ni Diah Tantri.
Kaketus saking :
Kidung Tantri Nandaka Harana
Ring buku Pudak Sari VIII
89
Udiana Sastra
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
3.a Latihan
1. Napi murdan wacanane ring ajeng?
Cawisan : ...............................................................................................................................
2. Sapasira pesengan Sang Prabu ring Jambu Warsa Dwipa?
Cawisan : ...............................................................................................................................
3. Sapunapi kawibawan Ida Sang Prabu?
Cawisan : ...............................................................................................................................
4. Ring panegara napi Sang Prabu Aiswaryadhala jumeneng nata?
Cawisan : ...............................................................................................................................
5. Sapasira parab pepatih idané?
Cawisan : ...............................................................................................................................
6. Sapasira sané ngaturang upeti ngatahun?.........................................................................
Cawisan : ...............................................................................................................................
7. Napi mawinan Sang Prabu tan keni pakewuh ngenterang jagat?
Cawisan : ...............................................................................................................................
8. Sapa sira sané ngwantu Sang Prabu ngambel jagat?
Cawisan : ...............................................................................................................................
9. Kaketus saking satua napi wacana ring ajeng?
Cawisan : ...............................................................................................................................
10. Panegara Jambu Dwipa mangkin mawasta Panegara napi?
Cawisan : ...............................................................................................................................
3.a Tugas
Uning cawis pitakénné ring sor antuk ngrereh artos kruna sané magaris ring sornyané.
1. Kacritayang Ida Sang Prabhu Eswaryadala sané jumeneng nata.
Cawisan : ..................................................................................................................................
2. Ring Patali nagantun.
Cawisan : ..................................................................................................................................
3. I rika uparenggan baléné sayuwakti dahat ngulangunin.
Cawisan : ..................................................................................................................................
4. Sayuwakti kalintang ayu, nénten wénten sané nandingin kalistwayunnyané.
Cawisan : ..................................................................................................................................
5. Nanging kapineh baan mémé solah anaké ngwang jero.
Cawisan : ..................................................................................................................................
6. Dané sang kapangandikayang raris macelos, dahat pranamya ngaturang bakti.
Cawisan : ..................................................................................................................................
7. Inggih mangda aji mikayunin, pangastungkaran titiang.
Cawisan : ..................................................................................................................................
8. Aji sampunang aji salit arsa ring titiang puniki.
Cawisan : ..................................................................................................................................
9. Kebaos nénten patut santukan mapaica sakadi jalir.
Cawisan : ..................................................................................................................................
10. Yéning patut banggiang titiang aturang sané bénjang ring buk padan Ida Sang Prabhu.
Cawisan : ..................................................................................................................................
90
Bab VII SatuaTantri
Palajahan 2
Transkripsi Téks Satwa Tantri
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita
tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté. Carita tantri sampun
kasurat nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané
lianan. Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran.
Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggil
ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian
anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking rerama.
Satua Tantri kakepah dados tig.ang soroh manut daging satuannynéNandaka Harana, Manduka
Prakrana, miwah Pisaca Harana
Pidabdab 2. Ngwacén wacana
Prabu Singa lan Sampi Jagiran
Sumber: www.healingcodescoaching.com
Duké riin ring panegara Patali kanikayang wénten Brahmana Resi sané maparab Bhagawan
Sri Darma Suami. Kawéntenan idané yuakti kirang artha brana, mrika-mriki ida ngrereh
pangupa jiwa, yadiastun asapunika kawéntenanida, tan surud-surud ngelarang tapa, brata,
yoga lan semadi, mucukang pikayun ring Ida Hyang Siwa. Saking baktinidané wénten sabda
maosang jagi kaicén Sampi Jagiran mawarna selem, sané jaga ngawetuang arta brana.
Ri kala rahina sané becik Ida Sang Bhagawan lunga ka alasé, tan dumadé manggihin sampi
jagiran mawarna selem malengis, kapikayun antuk ida wantah jagiran puniki sampun paican
Ida Hyang Siwa. Sampi jagiran punika raris kabakta ka pasraman, kapiara kaicén tatedan
sané lumbung-lumbung. Sasampun nem sasih sampi jagiran punika kapiara ring pasraman
nénten wénten asil napi-napi, kapikayun antuk ida miara sampi punika wantah ngawinang
rugi kémaon, yan anggén nenggala akidik nénten madrebé carik miwah abian. Sapunapi
minab metu pikayun ida mondongin i sampi jagiran saang saakéh-akéhné raris adola ka kota,
91
Udiana Sastra
jinahné tumbasanga sampi, jaran, ngantos akéh madué turangga, sisanné simpena. Kasuén-
suén sugih Sang Bhagawan tan kirangan arta berana kasumbung ring jagaté. Ri kala rahina
sawusan ngadep saang Sang Nandhaka / i sampi jagiran ring pantaraning margi, jagi ka
pasraman kapineh antuk Sang Nandhaka, jani suba sugih Sang Bhagawan , sampi suba liu
masih ngelah, nu masih i raga pondongina ngansan ngeliunang, kéné Sang Bhagawan maraga
Dharma, wikan ring sastra ngudiang buka kéné, lobha, tamak jelékan tekén beburon. Ri kala
punika Sang Nandhaka bah mapi-mapi mati, rauh raris Sang Bhagawan sareng parekané
I Teka sareng I Pinet, tur mawecana “Cai Pinet lan Teka, tongosin sang Nandhaka dini, yan
mati patungang bénné yan hidup ajak ia ka pasraman pondongin saka sidan. Sasampuné Sang
Bhagawan mawali ka pasraman, riantukan sampun katarka mati raris katumpukin saang tur
katunjel, I Pinet lan I Teka ngetut pamargan Ida Sang Bhagawan ka pasraman. Sang Nandhaka
raris bangun ngerereh tetedan don-donan sané lumbung-lumbung.
Kanikayang doh saking genahé punika, ring alas Malawané wénten nyeneng agung
maharaja singa, sané kairing antuk mahapatih nyané mawasta Sambada. Rikala cicing borosan
punika maboros ka alasé raris nepukin buron gedé tandukné nyanyap sané nénten sios
wantah Sang Nandhaka. Sang Nandhaka raris karebut, kasingsé nanging makasami panjak
asuné babak belur taler wénten sané mati keni séngkot Sang Nandhaka. Nika ngawinang Ki
Patih Sambada ngatundung indiké punika ring Maharaja Singa. Sasampuné katurang indiké
punika ring Maharaja Singa raris brangti, semuné barak biing malaib ngungsi alas, kapanggih
Sang Nandhaka sedeng itepa muponin kalegan ngrimes don- donan sané lumbung-lumbung.
Sang kalih pada saling tatasang, Sang Nandaka ngaku sisian Ida Hyang Siwa, ngorahang sing
dadi anak memati-mati apang buin pidan nemu suarga. I rika Prabhu Singa sareng dados sisia
ngajeng don-donan lan padang ngerahina mawastu berag akig. I rika Patih Sambada ngéka
daya misunayang sang kalih raris miyegan pada saling grudugan. Lantas makakalih padem,
pamuput panjak asuné ngamah motah.
Kaketus saking : Kidung Tantri
Nandhaka Harana
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
3.a Latihan
Mangda alit-alité tatas ring kawéntenan suksman Tantri Nandhaka Harana rarisang rereh suksman
kruna-krunané sané macétak tebel ring sor puniki !
1. Ida Sang Bhagawan ngandika yan mati Sang Nandhaka patungang bénné
Cawisan:...............................................................................
2. Sang Nandhaka maguru bhakti ring Ida Hyang Siwa
Cawisan:...............................................................................
3. Sang Nandhaka muponin kalegan ames ngrimis don-donan sané lumbung- lumbung ring
alas Malawané
Cawisan:...............................................................................
4. Ki Patih Sambada misunayang sang kalih ngantos masiat tur padem makekalih
92
Bab VII SatuaTantri
Cawisan:...............................................................................
5. Parekan asuné berag tigrés ngamah padang sawai-wai
Cawisan:...............................................................................
6. Sang Nandhaka akéh pondongina saang lakar adepa ka kota
Cawisan:...............................................................................
7. Panjak asuné pada ngrebut tur nyingsé Sang Nandhaka
Cawisan:...............................................................................
8. Sang prabhu singa nyeneng agung ring alas Malawa kasarengin Patih Sambada
Cawisan:...............................................................................
9. Panjak asuné galak ngrebut sang Nandhaka pada tan ngili karesresan
Cawisan:...............................................................................
10. Sampi jagiran punika mawasta Sang Nandhaka
Cawisan:...............................................................................
Palajahan 3
Transkripsi Téks Satwa Tantri
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
1. Ring paplajahan sané dumun alit-alite sampun ngewacen cerita tantri nganggé aksara Bali,
aksara Bali napi sané kaanggén ring cetita punika?
2. Tiosan ring aksara Bali, carita tantri sané sampun kawacen
Téks punika wantah mabinayan sareng naskah, sakémaon ring wangunnyané kasujatiannyané
wantah tunggil tur nénten prasida kapasahang. Sakadi anaké ngorahang téks Ràmàyaóa, téks
Arjuna Wiwàha, naskah geguritan Bungkling, naskah Adi Parwa.
Sangkaning asapunika mangkin patut i ragané uning sané encen téks, sané encén naskah.
Téks punika wantah daging naskah, yéning naskah wantah wangun utawi wirupan sekala saking
pupulan makudang-kudang téks sané kajangkepan dados asiki.
Ring sajeroning pakilitannyané sareng transkripsi téks, wantah panyalinan téks saking aksara
wit ( aksara Bali ) ka huruf latin, asapunikan teler kawalikannyané. Salanturnyané durusang
transkripsiang téks tantri ring sor!
93
Udiana Sastra
Pidabdab 2. Ngwacén wacana maaksara Bali
<ktuturn/yuyumlk×xml) ;.
senrihøenÙnÓ)n»ekyuyupa)m/,khurøpÀn¡ÓkøÀdpdxÒ,røKÿlhødpdxÒ\m(gnøn¡Ók
dñt/.hørøkhød\m\háø øn/yuyub)rgÀk&.kpøw)lsn(À[nÀødpdxÒ.kdudukæunøkhøyuyu,ku
mh*r&t)lgen.ksuewnuæomæunÀg%ohøpunøÀyyu u,pønujuhødÿpdxÒm)ÏmøÀrøkr&belenr&sø
sInÓl) gen,segtÓ)k2løÿpøre& Gÿwk/,meSÿbyt)ks*keRÿjg\ø tu á¡tÀødpdxÒ,pc*ez
dyh* ødpdx.Ò
ek\ønn¡Àn&høpunÀøyuyur&lk×xenÇorehÿkkl;ø ,høwêlklø;høggk/.hørkø r
røsøÀyuyumpj(r&høeGÿwkÐlø;hø2løpø,jgø\mø2tønÞk×xnøÀpunæu *klø;.SÿmæunÀdu*Ïekp
htø \u enÂs*tgø *dørø,tumlu hø yø yu ku egenoÑ* sÏ*kkl;ø .wwhu pø unøZÂ Çÿpeã W*ÿs*keRÿ,rrsø Ðg)
t)peã Wÿ* zÿhøwêlmønkdhø gø gk/.pa)m»ekhøggkÐlø;hulpunøk.spunøkwêkÓølk×
xnøÀpunÀøyuyubc) kø æøsn/,s&bsø h)\æu pe)Ó knh& ut.*
kkt) usæu k&,bukucrtø tnIÓË.
eHÿl;ø hmø eapsk) /.
Pidabdab 2 Kosa Basa
Aking : berag rigrig Arsa : kayun
Pinuju : ri kala Masobaya : masamaya, panemaya
Kénginan : makeneh Ngamiletin : nyarengin
Reké : kocap, koné
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
3.a Latihan
1. Napi murdan wecanané ring ajeng?
Cawisan : ....................................................................................................................................
2. Sira sané ngurip yuyuné sané padem?
Cawisan : ....................................................................................................................................
3. Sapunapi arsan ida padanda ring i yuyu?
Cawisan : ....................................................................................................................................
4. Ri kala napi ida padanda ngamanggihin I Yuyu padem?
Cawisan : ....................................................................................................................................
5. Yuyu sapunapi sané kapanggihin?
Cawisan : ....................................................................................................................................
6. Ri sampun yuyu punika kaduduk, ring dija ipun kaumahang?
94
Bab VII SatuaTantri
Cawisan : ....................................................................................................................................
7. Sira sané masobaya pacang nyédayang ida padanda?
Cawisan : ....................................................................................................................................
8. Sira sané uning ring panemaya I Lelipi sareng I Goak jagi nyédayang Ida Pedanda?
Cawisan : ....................................................................................................................................
9. Sira sané kagéndong olih I Lelipi sareng I Goak?
Cawisan : ....................................................................................................................................
10. Sapunapi pademnyané I Lelipi sareng I Goak olih I Yuyu?
Cawisan : ....................................................................................................................................
3.b Tugas
Nyaurin Napi artin intar-intaran krunané sané magaris ring sornyané?
1. Kubunné I Lara suba tuduh.
Cawisan : ....................................................................................................................................
2. Minab sampun tuduh Ida Sang Hyang Widhi.
Cawisan : ....................................................................................................................................
3. Nénten wénten tuduh titiang makurenan sarengipun.
Cawisan : ....................................................................................................................................
4. Mrika gelisang patuduhinipun rurung I rika!
Cawisan : ....................................................................................................................................
5. Makejang anaké grebéda tuduha mamaling.
Cawisan : ....................................................................................................................................
6. Pangadegipuné lanjar pamuluné nyandat gading
Cawisan : ....................................................................................................................................
7. Becikang nyurat adeg-adeg mangda nénten mabandung sareng taléng!
Cawisan : ....................................................................................................................................
8. Sang Dharmawangsa madeg ratu ring Astina Pura.
Cawisan : ....................................................................................................................................
9. Sampunang ngadeg I rika wénten sungga.
Cawisan : ....................................................................................................................................
Ringkesan Matéri
Ring sajeroning daging kidung Tantri Nandaka Harana puniki, wénten menggah silih
sinunggil ajahan sané kawastanin Pati Brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik
kasujatian anaké istri nelebang sasananyané ngraksa raga manadosang angga pinaka luh luih,
anak istri sané mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh
sané becik saking I rerama, sané prasida pacang nuntun ngruruh kasujatiang pinaka anak istri,
mangdané ri wekasan nénten wénten pikayunan pacang matilar saking sasananing dados anak
istri, mangdané nénten kasengguh pinaka anak luh.
95
Udiana Sastra
96
Bab VII SatuaTantri
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik satua Ni Diah Tantri
2 Titiang resep ring tata cara ngwacén téks cerita tantri marupa
sasuratan maaksara Bali.
3 Titiang sampun prasida mahbahang panglimbak satua Tantri
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
97
Bab 8
Lagu Pop Bali
Kompetensi Dasar
3.8 M enganalisis téks lagu Pop Bali,
untuk menentukan makna Paribasa
yang terkandung dalam téks melalui
kegiatan menyimak.
4.8 M enulis atau menyalin téks Lagu Pop
Bali, ke huruf Bali Latin sesuai dengan
éjaan Bali Latin.
indikator
3.8.1 N guratiang téks lagu Pop Bali.
3.8.2 N yelasang pengartos Basita
Paribasa.
3.8.3 N yambatang jenis-jenis Basita
Paribasa.
4.8.1 N yurat téks Lagu Pop Bali, ke
aksara Bali Latin nganutin éjaan
Bali Latin.
Udiana Sastra
Ring kegiatan bab puniki alit-alité kaicen indik téks gending pop Bali sané madaging indik
basita paribasa. Salanturnyané ring kegiatan puniki taler alit-alité mangda prasida nembangin,
ngrereh basita paribasa tur alit-alit sida ngartiang gendinge punika.
Palajahan 1
Wangun Lagu Pop Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Karya sastra lagu pop, wantah karya sastra sané wangunnyané marupa puisi Bali Anyar sané
katembangin, tur nganggé basa Bali. Lagu pop Bali sampun ketah kekeninin, ketembangin tur
sampun nglimbak pakuuban para yowanane ring Bali. Pinaka conto artis sané sampun kauningin
inggih punika Dek Ulik, Anak Agung Raka Sidan, Anak Agung Wirasutha, Widi Widiana tur sané
lianan sampun sering kapanggihin ring media elektronik.
Yéning katilik ring sorohnyane lagu pop bali punika ngranjing ring puisi Bali anyar sané
katembangin. Satiosan ring basa Bali, ring sajeroning panglimbaknyané karya sastra lagu pop Bali
punika taler wénten sané nganggé basa siosan sakadi basa Melayu, lan basa Jawa basa Indonesia
miwah basa Inggris, punika sangkaning wéntennyané pengaruh kabudayaan lan aab jagat (era
globalisasi) ring sajeroning panglimbak basa Bali.
Pidabdab 2 Pakéling indik Basa Basita ” Bladbadan”
Basa basita paribasa punika dados rerasmén, wiadin pangelengut basa, sakadi sasimbing, wiadin
sasemon indik kehanan kalih laksanan jadma, sané kainebangang ring laksanan kalih kahanan
barang wiadin buron, ketah ring lingga krama, sané ngranjing Basita paribasa sané jagi baosain
ring galah kadi mangkin Paribasa Bali Bladbadan
Bladbadan sujatine masaih ring sesenggakan yéning Bladbadan kawangun antuk tigang sulur
(untai). Sulur kapertama pinaka dados jalaran ngwangun pura kanti (bantang), suluré sané kaping
kalih dados arti sujati ( bebasan ) sané ngwangun purwa kanti sajak. Sulur kaping tiga dados arti
paribasa sakadi: majempong bébék artiné sejati jambul, arti paribasa ngambul. Nanging yaning
sampun mabladbadan para alit-alité langsung nyihnayang arti paribasa, sakadi :
100