Bab VIII Lagu Pop Bali
No Bantang Bebasan Arti Paribasa
1 ketimun pait paya semaya
2 wayang gadang kresna tresna
3 makunyit di alas temu katemu
4 mabunga layu mayang sayang
5 mabawang putih kesuna pisuna
6 mabuah jaka bluluk nguluk-uluk
7 madamar langit bulan bulanan
8 ental magulung subeng nyebeng
9 masarin tanah buk ibuk
10 mablauk ngindang capung ngapung
11 mapatin kadutan danganan dengan ( gampang )
12 matulang api areng bareng
13 golok jembrana sadu masadu
14 matulang nyuh kau tau
15 arjuna durian tualén ngelén-ngelén
16 magambar gumi peta peta-peta dogén
17 majuan pancing pales males
18 macéléngné lua bangkung bengkung
19 makisan ayam kerpé ngrépé
20 mapanak bikul nyingnying manying
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
1. Ni Luh Sari dasar mula jegeg, bangkiangne…. a. majoan radio
2. I Made Karya lakar … ajaka Ni Luh Merti di selikur Galungane. b. gumi linggah ajak liu
3. Anaké ane pangenahne melah, nanging sujatine tusing ada c. acekel gona layu
d. jegeg ngontel kutune liu
apane, kaorahang kadi…. e. makamben di sunduk
4. Yan suba orahin, pragat ... sesai. f. mabok dadua
5. Tiing ampel bukune liu…. g. mataluh nyuh
6. Dija kacang ditu komak…. h. kropak majalan
7. Clebingkah batan biu…. i. bungan natah
8. Ia anak mula dadi…di désané j. katibangbung
9. Yen suba dueg tusing dadi…ngajak timpal k. matalin kendang
10. Awak suba…nu masih demen negak di pos kambling l. dija pejang ditu jemak
101
Udiana Sastra
Palajahan 2
Paribasa ring Wangun Lagu Pop Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep
Yéning indik basita paribasa akéh kapanggihin ring gending-gending Bali kadi mangkin. Silih
tunggilnyane ring sor puniki katur conto gending utawi Lagu pop Bali sané katembangin olih A.A.
Raka Sidan.
Bukit Ejohin
Adi jegeg,
yen majalan bedikang je nolih menek, apang tusing nyan katanjung
mara nyumu makurenan, raga madasar sing ngelah jeg be nagih hidup mewah
aget baas enu nyidang meli, jani ajine suba melambung tinggi
Beli sing nombang,
Yéning adi nyaih anak jak pisaga, ane suba pada ngelah
tolih masi ne betenan liu ada ne sangsara, ngemasin kanti makenta
da nyen ngaden mara anak ngelah hidupne lakar tusing ngelah masalah
reff.
Yen raga nolih bukite uling joh
Mula kedas alus tusing ada mlendag-mlendugne
Keto masih yen taluh semuuk
Mula patuh putih kedas tusing luung tengahne
Pang sing kanti ngutang kandik nuduk jaum maan ne jelekan
Ulian… raga stata angob teken kasugihan
Apa…. buin ulian harta ngemasin palas makurenan
Pidabdab 2. Paribasa ring Lagu Pop Bali
Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané
kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan jadma,
kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayunan
seneng, jengah, duka, utawi éling.
Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun
102
Bab VIII Lagu Pop Bali
maurip. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang antuk
Balai Penelitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggén murda Bhasita
Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén murda
Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Dewata Singaraja.
Majalaran kawéntenan buku-buku sané kabaos iwawu, rauh mangkin kawéntenan paribasa
Baliné kepah dados patbelas, inggih punika: (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sloka, (4)
bladbadan, (5) cecimpedan, (6) cecangkriman, (7) wewangsalan, (8) peparikan, (9) raos ngempelin,
(10) sesimbing, (11) tetikesan, (12) sesapan, (13) sesawén, (14) sesawangan.
Pidabdab 3. Pakéling indik Basa Basita ”Raos Ngémpélin”
Raos ngempelin inggih punika kruna sané dempet. Tegesipun, kruna sané asiki madué arti
kakalih (ganda). Sané asiki maarti sujati, tur sané asiki artinipun ngintari. Raos ngempelin punika
mesib kadi cecangkita. Binanipun akidik, nanging suksemannyane pateh. Wantah maanggé ri kala
magagonjakan kewanten.
Puniki wénten makudang-kudang raos ngempelin:
1. Lamun payu motonan, beli nyelengin.
Tegesipun: 1) Nyelengin = lakar maan céléngné, 2) Nyelengin = ningalin sambilang
nyeleng.
2. Yan ngae arja, tiang ngaluhin.
Tegesipun: 1) Dadi galuh, 2) Ngaluhin + juru aluh (nongos).
3. Damar bedauh, mati kanginan.
Tegesipun: 1) Kanginan = genah ipun medangin, 2) kanginan = tempuh angin.
4. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang.
Tegesipun: 1) Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
5. Ring dija palungane mangkin?
Tegesipun: 1) Palungane = jaga lunga, 2) Palungane = pangamahan bawi.
Pidabdab 4
4a. Latihan
1. Sawilang katemu ajak Luh Nyoman satata cara ental magulung.
Cawisan : ........................................................................................................................................
2. Yén tuah madasar wiwéka sampunang madasar nasi raos anak tiosan.
Cawisan : ........................................................................................................................................
3. Arjuna durian gen gaénné yén orahin tutur.
Cawisan : ........................................................................................................................................
4. Omongan panak cicing bakal gugu !
Cawisan : ........................................................................................................................................
5. Kapisaga pagaénné tuah mabawang putih dogén.
Cawisan : ........................................................................................................................................
6. Urip titiang mawayang gadang sareng beli .
Cawisan : ........................................................................................................................................
103
Udiana Sastra
7. Ri tepengan mangkin titiang nunas majeron pura antuk iwang parilasanan titiang.
Cawisan : ........................................................................................................................................
8. Satata matanah jalikan pakaryan titiangé.
Cawisan : ........................................................................................................................................
9. Tiang wantah mabunga layu ring pitresnan adiné.
Cawisan : ........................................................................................................................................
10. Sing nyidayang matekep kuskusan ulian liu ngelah utang.
Cawisan : ........................................................................................................................................
4b. Tugas
1. Gegendingan utawi lagu pop punika wangun karya sané marupa?
Cawisan : ........................................................................................................................................
2. Lumbrahnyané lagu pop Bali nganggé basa?
Cawisan : ........................................................................................................................................
3. Karya sastra lagu pop Bali punika manut aab jagat ngranjing kasusastraan?
Cawisan : ........................................................................................................................................
4. Pastika alit-alit naenin mirengang utawi ngendingang gending POP Bali. Indayang gendingang
lagu pop Bali sané kauningin?
Cawisan : ........................................................................................................................................
5. Wénten ke lagu pop Bali sané kauningin alit-alite sané madaging basita paribasa? Napi manten?
Cawisan : ........................................................................................................................................
Ringkesan Matéri
1. Yéning katilik ring sorohnyane lagu pop bali punika ngranjing ring puisi Bali anyar sané
katembangin. Satiosan ring basa Bali, ring sajeroning panglimbaknyané karya sastra lagu pop
Bali punika taler wénten sané nganggé basa siosan sakadi basa Melayu, lan basa Jawa basa
Indonesia miwah basa Inggris, punika sangkaning wéntennyané pengaruh kabudayaan lan
aab jagat (era globalisasi) ring sajeroning panglimbak basa Bali
2. Bladbadan sujatine masaih ring sesenggakan yéning Bladbadan kawangun antuk tigang sulur
(untai). Sulur kapertama pinaka dados jalaran ngwangun pura kanti (bantang), suluré sané
kaping kalih dados arti sujati (bebasan) sané ngwangun purwa kanti sajak. Sulur kaping tiga
dados arti paribasa
3. Raos ngempelin inggih punika kruna sané dempet. Tegesipun, kruna sané asiki madué arti
kakalih (ganda). Sané asiki maarti sujati, tur sané asiki artinipun ngintari. Raos ngempelin
punika mesib kadi cecangkita. Binanipun akidik, nanging suksemannyane pateh.
104
Bab VIII Lagu Pop Bali
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik lagu pop Bali
2 Titiang resep ring indik tata paribasa sane wenten ring lagu pop
Bali.
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
105
Udiana Sastra
106
Bab 9
Kasusastraan
Babad
Kompetensi Dasar
3.8 M engevaluasi kembali isi penggalan
cerita babad.
4.8 M enginterprestasi penggalan babad,
baik secara lisan maupun tulisan.
indikator Sumber: https://upload.wikimedia.org
3.9.1 N gwacén cerita babad mabasa
Bali.
3.9.2 N yelasang pengartosn babad.
3.9.3 N yambatang jenis – jenis babad
3.9.4 N yambatang sifat – sifat babad/
watak babad.
3.9.5 Mengevaluasi daging silih
sinunggil uenggelan cerita babad
sané sampun kasediang.
4.9.1 N ginterprestasiang punggelan
babad sané siosan manut sifat –
sifat babad/ watak babad.
4.9.2 M engoreksi ketepatan
nginterprestasi punggelan babad
manut sifat – sifat babad/ watak
babad.
Udiana Sastra
Ring bab puniki, alit-alité kaicén makudang-kudang téks puisi
Bali Anyar sané prasida taler kaanggén conto ri kala ngripta, nyurat,
taler maktayang puisi miwah prasida taler kaanggén wangun laporan
observasi. Salanturnyané alit-alit mangda prasida taler ngaryanang tugas
antuk nagingin panampén saking silih sinunggil puisi Bali Modern sané
kaunggahang ring buku puniki.
Palajahan I
Kasusatraaan Babad
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Ring kegiatan puniki alit-alité kapidartayang indik panglimbak lan pangertian babad saha
babad pinaka karya sastra sejarah nénten sejarah. Salanturnyané alit-alité mangda taler makarya
tugas-tugas sané ngenénin indik babad sané kasurat ring sor puniki! Anggén ngwangun kontéks
alit-alit mangda uning ring pangertian lan panglimbak babad antuk nyaurin pitakén ring sor !
1. Napiké alit - alité naenin mirengang utawi memaca babad mabasa Bali?
Cawisan : .............................................................................
2. Napi kemanten murdan babad mabasa Bali sané naenin alit – alité kamaca utawi kapireng?
Cawisan : .............................................................................
3. Babad inggih punika?
Cawisan : .............................................................................
4. Tegarang carca cecanggahang utawi kepah – kepahang kesusastraan babad?
Cawisan : .............................................................................
Pidabdab 2. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Uning Ring
Sukseman lan Panglimbak Kasusastraan Babadas 2
Kasusastran Babad wantah pinaka silih sinunggil awi-awian karya sastra sané ngranjing ring
sajeroning wangun kasusastran gancaran ring Bali, sané kirang langkung embasnyané ngawit
duk abad ka-16 Masehi. Medalnyané kasusastran babad ring Bali, nénten dados pasahang
saking panglimbak kasusastran babad ring Tanah Jawi, sané ngawit saking kerajaan Mataram
Islam, utamannyané ngawit saking panyenengan Sultan Agung. Yéning anutin ring warganyane,
kasusastran Babad taler marupa
1. pamancangah,
2. uwug,
108
Bab VIII Lagu Pop Bali
3. usak,
4. rug,
5. usana, miwah
6. paswara.
Sinamian punika nénten bina sakadi kasusastraan babad, sakéwanten marupa kepah-kepahan
utawi canggah-canggahan saking kasusastran babad, sané madrué tetujon nénten lian wantah
pinaka patinget majeng ring pamargin para batara hyang lelangit soang-soang wangsa sané wénten
ring Bali.
Yéningrerehangartoskruna“babad”punika,wantahmawitsaking basaJawaKuna, sakingkruna
“mbabad”, sané madué artos “ngabas” utawi “mabad”. Kruna “mabad”, pinaka kruna kria maartos
ngaryanin napi-napi saking ngawit ngantos kapungkur. Yéning pakilitannyané sareng “babad”
pinaka sejarah, babad punika maartos kawitan / silsilah. Nanging yén rerehang pakilitannyané
pinaka karya sastra “babad” ngranjing silih sinunggil karya sastra sejarah. Panadosannyané
“babad” inggih punika silih sinunggil “historiografi tradisional”, sané marupa karya sastra sejarah.
Conto-conto babad minakadinnyané : Babad Dalem, Babad Pandé Besi, Babad Ksatria Taman Bali,
Babad Mengwi, Babad Uwug Buléléng, Babad Pasek, Babad Arya, Babad Brahmana Catur, Babad
Sukehet, Babad Tambyak, Babad Dukuh Suladri, miwah sané lianan.
Manut ring Anak Agung Gdé Agung, nartayang ring Bali ketah babad punika madrué watak
Makadi:
1. Sakral magis : wénten pakilinnyané sareng sané marupa niskala.
2. Legendaris : wénten pakilitannyané sereng kawéntenan utawi pamargin sané
3. Religius Magis
4. Mitologis mabuat pisan,
5. Istana sentris : bakti srada ri sajroning nyinggihang para lelangit saking babad
6. Raja kultus
7. Geneologis soang-soang
8. Pragmatis : watak babad satata nganggén dasar pakilitan marupa
9. Pragmentaris
kawéntenan dewa-dewi, taler anak lingsir sané sampun putus,
10. Lokal : satata ninutin pancer ring Puri,
11. Analogis : ngangungan tur ngajum kawéntenang raja,
: nyritayang indik panglimbak warih-warih soroh soang-soang,
12. Simbolis : Nyaritayang indik pamargin sané wénten paiketané sareng
13. Anonim
ajah-ajahan tattwa (ilmu filsafat),
: babad puniki marupa paletan – paletan. Ri sajroning babad
wénten kruna-kruna makadi : wus samapta, hnengakna, carita
nira, wantunën, punang carita miwah sané lianan. Kruna-
kruna punika pinaka caciri pamungkah daging babad sané
ketah nganggé basa Jawa kuno utawi tengahan.
: babad punika nyritayang silih sinunggil “tokoh”,
: watak babad punika wantah ngwawanin utawi nedunin
babad sané riinan wénten umpamannyané saking reraosan-
reraosannyané,
: pakilitannyané sareng pusaka-pusaka utawi cihna-cihna
pamijilanyané ring mrecapada,
: pangawi nénten naenin nagingin aran ri sajroning
kakawyannyané.
109
Udiana Sastra
Palajahan 2
Kasusatraaan Babad
Pidabdab 1 Babad Segara Rupek
Babad Segara Rupek
Ring tanah jawi wentem empu sané mapesengan Mpu Bekung. Mpu Bekung pateh sakadai
pesengan idané, nénten madué putra. Sabilang wai karyan ida wantah ngastiti bakti linggih
Ida Sang Hyang Widhi (Tuhan Yang Maha Esa).
Kaceritayang mangking Mpu Bekung ngungsi jagat Bali. Duk punika Bali lan Jawa kantun
dados asiki. Sapengrauh ida ringdi Bali, ring bongkol Gunung Agung wénten raris kapanggih
goa ageng, Mpu Bekung raris masandekan ngraris ida majapa mantra. Riantukan lengut
uncaran mantra lan gentan Idané kantos kapireng olih Naga Basuki meneng ring goané
punika. Kejaba raris Sang Naga Basuki tur nyapatin ida Sang Mpu Bekung. Riantukan rasa tulus
Mpu Bekung ri tatkala nguncaran mantra, Sang Naga Basuki ngicenin waraanugraha marupa
gelar ring Mpu Bekung inggih punika Dhang Hyang Sidhi Mantra. Naga Basuki nakénang indik
karauhan Ida ring tanah Bali. Dhang Hyang raris nunas ring Sang Naga Basukih mangdé madué
putra sebagai pinaka panglantur keturunan Idané.
Mawit saking kasaktian Sang Naga Basukih, Ida mapica putra majeng ring Dhang Hyang
sané karipta saking manik bang. Putra punika raris kaicenin pesengan Bang Manik Angkeran.
Bang Manik Angkeran raris kairing ké tanah Jawa. Nanging kasuén-suén Ida Bang Manik
Angkeran lali ring angga. Ida Bang Manik Angkeran mangkin sampun dados babotoh, nayntos
Dhang Hyang Sidhi Mantra sampun nénten prasida nagingin pakayunan okané.
Kacritayang mangkin Manik Angkeran kalilit utang, kantos Dhang Hyang Sidhi Mantra
nénten prasida naurin kapiutangan okan idané, Ida raris malih nunas tulung ring pun Naga
Basukih ring bongkol Gunung Agunge. Riantukan pitulung Naga Basukih utang punika prasida
katawur . Nanging riantukan kamomoan Sang Manik Angkeran tan surut. Éling raris ida ring
pabesen Naga Basukih mangda Manik angkeran kautus tangkil ka bongkol Gunung Agungé
mangdi matur majeng Naga Basukih.
Olih Sang Naga Basukih, Manik Angkeran Katuturin, nanging riantukan momo angkara
sang Manik Angkeran rais metu biuta, ri tatkala Sang Naga Basuki ngranjing ka goiané sawusan
nuturin Manik Angkeran. Ikut Naga Basuki sané mamuncuk antuk mirah kagetep olih Manik
Angkeran. Niké mawinan bendu Ida Sang Naga Basuki turmuli ngeseng Ida Manik Angkeran
nyantos dados awu.
Ring Jawa Dhang Hyang Sidhi Mantra inguh ring kawéntenan putrane, raris punika ida sané
kapanggihin. Kawéntenané punika raris karauhan ring Naga Basukih. Dhang Hyang nglungsur
pangampura majeng Naga Basukih antuk kaiwangan Manik Angkeran lan nunas mangda
Manik Angkeran kauripang. Naga Basukih raris nyanggupin pinunas Dhang Hyang Sidhi
Mantra yening Dhang Hyang Sidhi Mantra ikut Dané sané sampun pegat. Dhang Hyang Sidhi
Mantra raris nyanggupin. Riantukan kasidian Naga Basukih lan Dhang Hyang Sidhi Mantra,
Manik Angkeran lan ikut sang Naga Basukih malih mawali kadi jati mula. Dhang Hyang matur
110
Bab VIII Lagu Pop Bali
suksma maring Naga Basukih riantukan Manik Angkeran kauripang malih. Sapunika taler Naga
Basukih matur suksma majeng Dhang Hyang riantukan sampun ngawaliang ikut Dané kadi jati
mula.
Dhang Hyang Sidhi Mantra raris mawali ké Jawa nanging oakan Dané Manik Angkeran
katitah mangda ngayah ring pura Besakih lan dados pamangku ring Pura Besakih tur maparab
Dhang Hyang Bang Manik Angkeran. Ring tengahing margi Dhang Hyang Sidhi Mantra éling
antuk putrandané, jejeh putrané mawali ké Jawa lan éling ring pamargi sné iwang , Dhang
Hyang Sidhi Mantra raris nancebang teteken. Saking pecak tetanceban teteken pubnika raris
kejaba toya sané sayan sué sayan ngagengan, nyatos pegat pulo Bali lan pulo Jawané, raris
toya punika kawaastanin Segara Rupek.
Kaketus saking:
Geguritan Babad Segara Rupek
Pidabdab 3 : Latihan miwah Tugas
3a. Latihan
1. Napi murdan wecanané ring ajeng ?
Cawisan : .........................................................................
2. Ring dija Ida Bhagawan Siddhimantra malinggih ?
Cawisan : .........................................................................
3. Sapasira pesengan sawitran Ida Bhagawan Siddhimantra sané wenten ring gunung Agung ?
Cawisan : .........................................................................
4. Napi sané kanggén nguet ring tanah genting ngantos medal toya ?
Cawisan : .........................................................................
5. Ring dija genah Selat Bali punika ?
Cawisan : .........................................................................
6. Ring dija genah Pura Segara Rupek, linggih pnyungsungan Ida Bhagawan Sidhimantra ?
Cawisan : .........................................................................
7. Napi kasujatianné sané kaonengin antuk Ida Manik Angkeran ?
Cawisan : .........................................................................
8. Napi wastan tampak guet Ida Bhagawan Siddhimatra kantos mangkin?
Cawisan : .........................................................................
9. Ida Manik Angkeran sarahina mamotoh, mamadat, napiké parilaksana punika becik ? Napi
mawinan ?
Cawisan : .........................................................................
10. Napi mawinan Manik Angkeran kageseng olih I Naga Basukih ?
Cawisan : .........................................................................
3b. Tugas
<sl) tl¾ã .ø
<kcÉitr&¾jgt/b¾ Þmã\enÙn)Ónä¾gwonŠenmp)es\n¾iÀdvgwonŠidiÒmnÓË.hødksubɾ&
ját/¾bÞmã\nÀ¾nÓ¡kоwiknnñ¾enr&¾skZÿÇ niÙ¾dêsenmpik)eNÿ;.¾ nki \win¾*prjnensumuyubæisn¾&É
111
Udiana Sastra
hød,npimlø;¾hødtnÐi¾r\n¾À(qbÉx.tøeYÿsn¾É&punikhødtò¾(mduewrbølnæ¾ utÉsenmpu³
ætmxkø ¾À\Ðr) n/.
hødvgwonо idiÒmnÓË\rhøn\iecÈnienÀ¾okenpit)k)tæ¾ øt)k)tøÀ¾nÑik¾Ö¡siln&¾bud.iÒ r¾&hj¾%
hødvgwoenoÀ¾ kenwêkøÓhòp/,n\¾&sujtøn¾iÀpueno¾À n¾%pisn¾É&prnù iÑknß¾eMÿeTÿ;¾skdimtej
n/,dd,u lnŠentøeYÿsn/.nik\win¾*høpunÀ¾ek;¾mduewhut¾*r¾&mÞn*Ѿtejn/.mxki ¾À\Ð)rn¾Éris¾Ó
n¾æÉsidÒnh¾(uhut*¾Zÿén,rrisi¾ÀmÞnÑ*¾tejn¾Šen\ÊÏ;¾kp´ÉmnÀi¾dvgwon¾ŠidiÒmnËÓ .ydês¡Ón¾(ÀqbÉ
xndiÀ¾ \enoÓ sÓ)l¾ sÐo¾ e\ná 塾lru ni iÀ¾nðÑ enÀ¾oken,
1. Indayang surat napi sané prasida alit-alité resepin saking daging babad Segara Rupek i wau!
2. Indayang Wacen wacana maaksara Bali ring duur!
Ringkesan Matéri
Kasusastran Babad wantah pinaka silih sinunggil awi-awian karya sastra sané ngranjing ring
sajeroning wangun kasusastran gancaran ring Bali, sané kirang langkung embasnyané ngawit
duk abad ka-16 Masehi.
Manut ring Anak Agung Gde Agung, nartayang ring Bali ketah babad punika madrué
watak Makadi: Sakral magis, Legendaris, Religius Magis, Mitologis Istana sentris, Raja kultus,
Geneologis, Pragmatis, Pragmentaris, Lokal Genus,Analogis, Simbolis, Anoni
Pangresep
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan
sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané
rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ring indik kasusastraan babad.
2 Titiang resep ring wangun babad.
3 Titiang sampun prasida mahbahang indik wangun babad.
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
112
Soal UAS
SOAL UAS
Petunjuk
Pilih sinalih tunggil aksara a, b, c, utawi d ring lembar jawaban sané sampun kasediyang.
1. Bagian pidarta sané medaging indik cutetan daging pidarta, piteket, utawi saran miwah
pengampura magenah ring bagian....
a. Pamahbah pidarta
b. Panguntat/penutup pidarta
c. Daging pidarta
d. Sambrama wacana pidarta
2. Uger-uger utawi pidadbdab sané patut kauratiang yéning pacang ngwacén pidarta ring sor
sami patut sajabaning ....
a. Wiraga
b. Wirasa
c. Aprésiasi
d. Wirama
3. Pidarta sané kabaktayang angtuk ngapalang téks kawastanin tata cara ….
a. Impromtu
b. Manuskrip
c. Memoriter
d. Ekstempfore
4. Tata cara maktayang pidarta sané nganggé téks, nanging daging téks pidarta wantah unteng
pidarta kemanten kawastanain....
a. Impromtu
b. Manuskrip
c. Skéma
d. Ekstempfore
5. Babaosan sané daging lan tetueknyane indik nyanggra uleman ring sajeroning upacara adat
lan agama kawastanin....
a. Dharma Wacana
b. Dharma Tula
c. Sambrama Wacana
d. Widya Tula
6. Wenten makudang-kudang soroh tata cara maktayang pidarta inggih punika...
a. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Ekstempore, Memoriter
b. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Interior, Memoriter
c. Impromtu, Wacana, Skéma, Ekstempore, Memoriter
d. Impromtu, Manuskrip, Memoriabel, Ekstempore, Memoriter
7. Babaosan sané dagingnyane indik pikayunan sané kawedar ring ajeng anak makéh sané
madaging indik sastra Agama kawastanin...
a. Dharma wacana
b. Widya tula
c. Dharma tula
d. Sambrama wacana
8. Ri kala maktayang puisi sané patut kauratian inggih punika, sajabaning....
a. Wiraga
b. Wikas
113
Udiana Sastra
c. Wates lengkara
d. Wirama
9. Nabdabang indik tegeh endep suara, kalengutan suara, gegilik suara, Parindikan punika ring
puisi patut kauratian gring sajeroning....
a. Wiraga
b. Wirasa
c. Wates lengkara
d. Wirama
10. Aksara sané anggén nyurat basa bali lumrah kawastanin aksara …
a. Wréasta
b. Swalalita
c. Modré
d. Kawi
11. I raga dados sisia patutné … ring catur guru.
a. Tungkas
b. alpaka
c. Subakti
d. Bangras
12. Mémén tiangé numbas biu aijas aji dasa tali. Niki kawastanin …
a. Kruna kahanan
b. kruna Aran
c. Kruna wilangan
d. Kruna penandang
13. Sané ngranjing kruna sama lingga …
a. Gedé gedé
b. Kunang kunang
c. Katang katang
d. Tulah tulih
14. Panganggé suara sané nagenah ring ajeng aksara minakadi …
a. Suku, suku ilut
b. tedong
c. Ulu
d. Taléng, taléng détya
15. Sasuratan berag-beragan gajahé sané patut ring sor …
a. br) gr)ã gnjá eh,
b. b Ég)ãrn/gjeh,
c. b r) g)ãrgn¾/gjeh,
d. br) gã)rgnáj;¾eh,
16. Sasuratan siap rengas sané patut ring sor puniki …
a. shi p\Ê s/,
b. siyp»\s/,
c. syi p\É s/,
d. shi p»\s/,
114
Soal UAS
17. bdu kÒ eÞø WÿnÑ\¡ lu n/,yéning surat antuk huruf latin …
a. Budha klewon degulan
b. budha kliwon dunggulan
c. Budhi kliwon dungulan
d. bhudha kliwon dungulan
16. Ia gedeg pesan teken panakné. Lengkara alus singgihné ….
a. Ia bendu pisan ring okané
b. Ia bendu pesan ring pianakné
c. Ida gedeg pisan ring pianakné
d. Ida bendu pisan ring okané
17. Kruna-kruna sané durung polih paweweh pangater, seselan, utawi pangiring kaswastanin
kruna ….
a. Aran
b. Polah
c. Lingga
d. Satma
18. Kruna–kruna sané polih anuswara: “ ny,m,n,ng “ kawastanin kruna ….
a. Polah
b. Kahanan
c. Satma
d. Aran
19. Kruna lingga sampat yéning polahang dados ….
a. Sampatin
b. Sapuhang
c. Sampatang
d. Nyampat
20. Kruna lingga pingping yéning wewehin imbuhan seselan dados ….
a. Pringping
b. Plingping
c. Pringpring
d. Piningping
21. Sesuratan kruna tamblang sané pinih patut ….
a. tm«bÞ*ó
b. tmb$ ó*Þ
c. tmbÞó*
d. tb$ß Þ*ó
22. Nyurat kruna prungpung antuk aksara Bali sané pinih patut ….
a. pÎp±* *u,
b. pαp*,
c. pÎp*± ,u
d. pÎ*pu*,
115
Udiana Sastra
23. kkÊ kÚ /. Tulisan Latiné ….
a. Krekwak
b. Kerkuak
c. Kerekuak
d. Kurkuak
24. Ring sor puniki sané encen patut kasurat nganggé adeg-adeg ….
a. Sabuk
b. Serbu
c. Libur
d. Duri
25. Sané patut kasurat nganggé surang kruna ring sor ….
a. Kentang
b. Kampiah
c. Wulan
d. Kasur
26. Kruna ring sor sané patut kasurat nganggé bisah wantah kruna ….
a. Cahya
b. Linuh
c. Cahaya
d. Lanus
27. Kruna Banjar yéning surat antuk aksara Bali sané pinih patut ….
a. bZ jr,
b. bZé( ,
c. bZé r,
d. bné(,
28. Wenten reke, yéning surat antuk aksara Bali sané pinih patut wantah ….
a. ewnn)Ó »ek,
b. ewnÓn) Êk,
c. ewnn)Ó /Ïek,
d. ewnÓ)nÊek,
29. Sang Prabu Watugunung agung dosa santukan marabian sareng ….
a. Embokné
b. Ibuné
c. Ariné
d. Dedari
30. Biang Sang Prabu Watugunung nénten sios wantah Dewi ….
a. Landep
b. Saraswati
c. Sinta
d. Laksmi
116
PAMUPUT
᭚ᬧᬫᬸᬧᬸᬢ᭄᭟
Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané katamiang
olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda nglestariang,
ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut polih uratian
saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah saking para
guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para sisya ring sekolah
mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan mangda prasida
nglimbakang ajah-ajah gumanti para yowana utawi para sisia oneng mlajahin
basa, aksara lan sastra Baliné.
Malarapan buku basa Bali puniki kaptiang prasida mapakeling ring para sisia
mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné setata
nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan sastra Bali
setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata ajeg.
117
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropologi”. Orasi
Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
������������1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali.
Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
������������2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar : Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.
Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya:
Paramita.
������������2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang aksara Bali
basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid I & II. Denpasar:
Cempaka.
Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang dalam media
rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan
Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai Penélitian Bahasa
Cabang I.
������������.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
118
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebuadayaan Provinsi
Bali.
Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2
Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.
Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
������������dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.
Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh I Wayan Karji.
Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat 1
Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar: Fak. Sastra.
������������ 2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara Bali. Denpasar:
Fak. Sastra Univ Udayana.
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wacana University
Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin Denpasar:
Balai Bahasa.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Sekolah Lanjutan.
Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA Hindu Négeri
Denpasar.
Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar : Sanggar Ayu Suara.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebudayaan Propinsi
Bali.
Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin).
Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
������������1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
������������1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf Bali.
Singaraja: Rhika Déwata.
������������1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
������������1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.
������������1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko Buku Indra Jaya.
������������1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
������������2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
119
������������2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali. Bubunan: Indra
Jaya.
������������2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.
������������2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.
Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan Bentuk-Bentuk
Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan Mistik Dalam
Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur Austronésia Di Bali (Makalah).
Denpasar: Program Magister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
120
GLOSARIUM
Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplajahan, sakadi: puisi,
pidarta, lelampahan, miwah sané siosan.
Aksara : pralambang suara.
Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prélambang
(simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita nyantos wénten
wicara-wicara utawi konflik, sané kajangkepin antuk panguntat carita.
Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa), sané pamargin
caritannyané cutet sané nyaritayang indik kawéntënan kahuripan
i manusa ring jagaté puniki antuk pamargin carita sané madaging
wicara-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajangkepin ring
sajeroning pangawit carita nyantos ring kapanguntat carita.
Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.
Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket olih pada lingsa.
Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik), ring pamargin
karya sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya
sastrannyané.
Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring pamuput, sané
kaunggahang ring panguntat sesuratan ental.
Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané sampun puput.
Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan (afiksasi). Kruna
tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an],
dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga.
Latar utawi setting: genah utawi galah pamargin éédan carita sané kacaritayang ring
sajeroning karya sastra.
Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lintangan sané
madué ririgan sané pasti tur madué arti.
Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun kaproses antuk reramon
, sané dados anggén nyurat aksara bali.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané
pinih alit tur bunder-bunder.
Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajeroning genah pasantian,
mabebasan, miwah lomba.
Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara legena mangda prasida
kawacén sajangkepnyané.
121
Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangutik sané landep,
Pasang aksara tur kaanggé mabading ri kala nyuratnyané
Pasang pageh
Pelik : uger-uger nyurat aksara bali.
Pidarta : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nénten dados kaobah.
Satua : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané kabolongin,
Sor singgih basa
Takepan tur kanggén nyaketin lontar mangda nénten goyah ri kala nyurat.
Tebek nguda : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar tur
Tebek wayah
Tokoh carita katlatarang mantuka ring ajeng anak tiosan.
Usada : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang antuk tradisi
Wariga
oral utawi tradisi nyatua.
: anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berbahasa bali, nganutin
genah lan sapa sira sané pacang nyarengin mabebaosan.
: bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané kanggén nyangkepin
ental sané sampun puput mangda becik macakep.
: sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng nuek utawi kirang
becik.
: aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun aksarannyané
sampun nuek, nguub miwah sampun becik.
: manusa utawi beburon sané pinaka pragina (tokoh) sané kacaritayang
ring sajeroning karya sastra olih sang kawi
: daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu kedokteran
tradisional).
: waging lontar indik pangaweruhan palelintangan (astronomi) pinaka
dasar nguruh déwasa hayu.
122
123