The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by widya pustaka SMP Negeri 5 melaya, 2021-03-31 01:38:35

Bahasa Bali 9 SMP udiana sastra

BB 9 SMP udiana sastra

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟

Udiana Sastra

uSMntuPkKelas IX

Ni Wayan Sariani

Buku Pelajaran Bahasa Bali

Udiana Sastra

᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟

SMP Kelas IX

Penulis:
Ni Wayan Sariani
Editor:
Dr. I Nyoman Suwija, M. Hum.
Penata Letak:
Ida Bagus Komang Sudarma
Ilustrasi Sampul:
Sudam Bariana
Ilustrasi:
Ida Bagus Komang Sudarma
Sudam Bariana

᭚ᬧᬗᬓ᭄ᬱᬫ᭟
PANGAKSAMA
Om Swastyastu
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa,
buku basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon
nyiyagayang matri ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan
kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka
dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa,
aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin basa Bali. Antuk
buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar téori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juni 2016

Sang Sinurat

iii

PETA KONSEP

I. Bebaosan II . Kawagedan III. Paribasa Bali IV. Ngwacén
Basa Aksara Bali
1. Nguratiang téks 1. Nguratiang paribasa
ugrawakya. 1. Menganalisis Bali sajeroning téks 1. Tata Cara Ngwacén
anggah-ungguhing (tetingkesan sesong- Aksara Bali
2. Binan téks ugrawak- basa sajeroning gan, sesenggakan,
ya sareng pidarta. wacana. sloka, sesawangan, 2. Ngrereh Suksman
pepindan). Kruna Maaksara Bali
3. Wirasan kruna. 2. Wirasan kruna.
4. Makarya téks 3. Makarya téks 2. Teges paribasa. 3. Ngrereh Daging Wa-
3. Menganalisis suks- cana sané Maaksara
ugrawakya. wacana nganutin Bali
5. Maktayang téks anggah-ungguhing man lengkara utawi
basa. wacana sané ngang- 4. Ngwacén Kru-
ugrawakya. gén paribasa bali. na-Kruna miwah
4. Makarya lengkara. Wacana sané Maak-
sara Bali

Materi
Bahasa Bali

Kelas IX

V. Ngrereh VI.Wira Carita VII . Geguritan VIII. Nyurat
Sasuluh Saking Aksara Bali
Satua Ni Diah 1. Latihan Ngwacén 1. Ngwacén Notasi
Sinambi Ngura- 2. Padalingsa Pupuh 1. Sarana Nyurat
Tantri tiang Wacana “Sang Lontar
Sutasoma Dados Sinom
1. Ngwacén Sajeroning Caru” 3. Ngrereh Suksman 2. Tata Cara Nyurat
Angen Sinambi Ngu- Lontar
ratiang Téks Carita 2. Ngrereh Sesuratan Pupuh Sinom
Ni Diah Tantri Kruna-Kruna Sukil 4. Ngendingang Pupuh 3. Ngwikanin indik
Pasang Aksara
2. Ngrereh Teges 3. Ngrereh Struktur sinom Bali miwah Pasang
Kruna Sajeroning Intrinsik “Sang Suta- Pageh
Téks Carita Ni Diah soma Dados Caru”
Tantri 4. Ngrangkepang
4. Ngwacén Wacana Aksara Ngwangun
3. Ngrereh Struktur “Sang Sutasoma Da- Kaligrafi
Intrinsik dos Caru” ring Ajeng
Kelas 5. Nyurat Lontar utawi
4. Nyatuayang Carita Kaligrafi
Tantri

iv

DAGING CAKEPAN

Pangaksama..................................................................... i
Peta Konsep.................................................................... iv
Daging Cakepan............................................................... v

Bab I Bebaosan................................................................ 1

3.1.1 Nguratiang Téks Ugrawakya................................................................. 2
3.1.2 Binan Téks Ugrawakya Sareng Pidarta................................................ 3
3.1.3 Wirasan Kruna....................................................................................... 5
4.1.1 Makarya Téks Ugrawakya..................................................................... 8
4.1.2 Maktayang Téks Ugrawakya................................................................. 9

Bab II Kawagedan Basa.................................................. 13

3.2.3 Menganalisis Anggah-ungguhing Basa Sajeroning Wacana.........22
3.2.4 Wirasan Kruna....................................................................................27
4.2.1 Makarya Téks Wacana Nganutin Anggah-ungguhing Basa..........28

Bab III Paribasa Bali...................................................... 33

3.3.1 Nguratiang Paribasa Bali Sajeroning Téks (tetingkesan sesonggan,
sesenggakan, sloka, sesawangan, Pepindan)....................................34

3.3.2 Teges Paribasa......................................................................................36
3.3.3 Menganalisis Suksman Lengkara utawi Wacana sané Nganggén

Paribasa Bali.........................................................................................39
4.3.1 Makarya Lengkara..............................................................................40

Bab IV Ngwacén Aksara Bali........................................... 43

3.4.1 Tata Cara Ngwacén Aksara Bali........................................................44
3.4.2 Ngrereh Suksman Kruna Maaksara Bali..........................................48
3.4.4 Ngrereh Daging Wacana sané Maaksara Bali..................................50
4.4.2 Ngwacén Kruna-Kruna miwah Wacana sané Maaksara Bali.......51

v

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni Diah Tantri....... 57

3.5.1 Ngwacén Sajeroning Angen Sinambi Nguratiang Téks Carita
Ni Diah Tantri.....................................................................................58

3.5.2 Ngrereh Teges Kruna Sajeroning Téks Carita Ni Diah Tantri.......61
3.5.3 Ngrereh Struktur Intrinsik.................................................................65
4.5.1 Nyatuayang Carita Tantri...................................................................65

Bab VI Wira Carita......................................................... 69

3.6.1 Latihan Ngwacén Sinambi Nguratiang Wacana “Sang Sutasoma
Dados Caru”........................................................................................70

3.6.2 Ngrereh Sesuratan Kruna-Kruna Sukil............................................73
3.6.3 Ngrereh Struktur Intrinsik “Sang Sutasoma Dados Caru”............75
4.6.2 Ngwacén Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” ring Ajeng

Kelas...................................................................................................... 76

Bab VII Geguritan.......................................................... 79

3.7.1 Ngwacén Notasi..................................................................................80
3.7.2 Padalingsa Pupuh Sinom...................................................................81
3.7.3 Ngrereh Suksman Pupuh Sinom.......................................................82
4.7.1 Ngendingang Pupuh sinom...............................................................82

Bab VIII Nyurat Aksara Bali........................................... 85

3.8.1 Sarana Nyurat Lontar.........................................................................87
3.8.2 Tata Cara Nyurat Lontar....................................................................87
3.8.3 Ngwikanin indik Pasang Aksara Bali miwah Pasang Pageh.........90
3.8.4 Ngrangkepang Aksara Ngwangun Kaligrafi....................................94
3.8.5 Nyurat Lontar utawi Kaligrafi...........................................................96

Daftar Pustaka............................................................ 100
Glosarium.................................................................... 103

vi

Bab 1

Bebaosan

Kompetensi Dasar

3.1 Memahami téks pembawa acara
berbahasa Bali

4.1 Mendemonstrasikan téks pembawa acara
berbahasa Bali

Indikator

3.1.1 N guratiang Téks Ugrawakya
3.1.2 M inayang Téks Ugrawakya ring Téks

Pidarta
3.1.3 W irasan Kruna
4.1.1 M akarya Téks Ugrawakya
4.1.2 N gwacén utawi Maktayang Téks

Ugrawakya

Sumber: Dokumentasi PribadiUdiana Sastra

3.1.1 Nguratiang Téks Ugrawakya
Durusang wacén sinambi nguratiang téks ugrawakya ring sor puniki raris, raris catet unteng-

unteng dagingipun! Salanturipun rereh kruna-kruna sané sukil!
Bebaosan Ugrawakya (MC)

Inggih, Ida, Dané sané wangiang titiang, titiang nunas uratiané
duaning acara pacang kakawitin. Om swastyastu,

• Sané singgihin titiang Bapak kepala sekolah,
• Bapak manggalaning komité sané wangiang titiang,
• Bapak-bapak lan ibu-ibu guru punika taler staf sané

wangiang titiang,
• rauhing para pamilet lomba lan sisiané sami sané tresna

sihin titiang.
Swasti prapta aturang titiang majeng ring Ida, Dané sinamian,

santukan sampun lédang ngrauhin parikrama Pamungkahan
Lomba Nyastra Bali rahinané puniki, Soma, tanggal 28
Oktober 2013 ring SMP Negeri, nanging aksamaayang
pisan antuk genah punika taler panyembrahma sané dahat
kirang.
Inggih, para atiti sané dahat wangiang titiang, ring pangawit acara puniki, ngiring
riin ngadeg ajebos, ngaturang puja pangastuti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa,
manut sradha druéné suang-suang utawi doa majeng ring sang sané ngwacén inggih
durusang
Inggih Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, sajeroning acara pamungkah
puniki pacang katur sasolahan Sekar Jagat. Majeng ring para pragina lan panabuh, inggih,
durusang!

Sasolahan Sekar Jagat
Ida, Dané sinamian. Acara salanturipun, atur piuning saking manggala karya. Majeng
ring manggala karya, inggih, durusang!

Atur Piuning
Inggih, para atiti sinamian, sané mangkin jagi nincap ring acara kaping tiga, inggih
punika sambrama wacana saking Bapak Kepala Sekolah sané sapisan pacang mamungkah
resmi acara Lomba Nyastra Bali ring SMP warsané puniki. Majeng ring Bapak kepala
sekolah, inggih, durusang!

Sembrama Wacana
Ida, Dané sinamian sané wangiang titiang, kadi asapunika titiang prasida ngénterang
acara pamungkahan puniki. Manawi ta wénten atur titiang sané nénten manut ring arsa,
lugrayang titiang nglungsur agung rena pangampura. Pinaka pamuput atur, lugrayang
titiang ngaturang paramasanti, Om Santih Santih Santih Om.

2

Bab I Bebaosan

3.1.2 Binan Téks Ugrawakya Sareng Pidarta
Durusang wacén daging pidartané ring sor, raris tlatarang indik binanipun!

Ngukuhang Agama lan Budaya Bali
Malarapan Subakti ring Guru

Suksma aturang titiang, majeng ring ugrawakya antuk galah sané kapaica ring
titiang. Sadurung titiang nglantur matur pinih riin titiang ngaturang pangastungkara
“Om Swastyastu”.

Para panuréksa sané dahat kusumayang titiang, Ida,
Dané sareng sami sané wangiang titiang, punika taler
para pamilet lomba pidarta sané tresna sihin titiang.
Ring galah sané becik puniki angayu bagia pisan manah
titiang duaning sangkaning asung kerta wara nugrahan
Ida Sang Hyang Widhi Wasa prasida titiang masadu
ajeng sareng Ida, Dané sinamian tur pada ngmangguhang
karahayuan. Ring galah sané becik puniki pidarta sané jagi
atur uningayang titiang mamurda “Ngukuhang Agama lan
Budaya Bali Malarapan Subakti Ring Guru”. Sakéwanten
sadurung titiang mahbahang indik punika ampurayang titiang
kari dahat wimuda, tuna kaweruhan, tuna basa. Wantah
sangkaning meled manah titiang malajah nulad kadi patapan
ijun, sané satata ngisep toya ring dija ipun kadagingin. Dumogi
sangkaning nyarengin lomba mapidarta iriki akéh titiang
ngamolihang kaweruhan, pratiwimba, sané prasida anggén
titiang sasuluh rikalaning nincapang padéwékan.

Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, niténin kawéntenan aab jagat sané
nyansan ngwayahang pastika sampun kahanan jagat Bali inggihan ring budaya,
pagubugan, téknologi miwah sané siosan, nénten pacang prasida katawengin gencang
panglimbak ipun, pradé iwang pamargi tur tuna tureksa iraga pinaka para yowana,
pastika jagat Bali tan pendah kadi entikan taru, pacang nguredang meh mehan sayan
puret pamuput bisa ngemasin padem. Antuk punika Ida, Dané, ring galahé puniki malih
titiang nangiang matur inggih punika: “Asapunapi pidabdab sané patut kamargiang para
yowana ngrajegang basa Bali ring jaman globalisasi sakadi mangkin?”

Maosang indik pidabdab ngrajegang Bali, punika marupa pabuat sané dahat mautama
pisan. Riantukan pawangunan jagat Bali kapungkur wekas, tan lémpas ring swadarma
sané mapiranti antuk pikukuh parilaksana, sané kajiwapramanain antuk sastra Agama
Hindu. Punika sami sida wredi tur limbak, majanten sangkaning kawéntenan adat lan
budaya Baliné sané mentik ring désa-désa pakramané. Parilaksana punika marupa srana
nyujur karahayuan urip kapungkur wekas, wastu sida moksartam jagat hita, malarapan
antuk subakti ring sang maraga catur guru, bilih-bilih guru rupaka. Paras paros
pasidikaran ring sesamén manusa miwah tresna asih ring sarwa mauripé. Sami punika
mangda kadasarin antuk Tri Kaya Parisuda, saha kaetang maduluran antuk Catur Marga.
Duaning asapunika, sandang pisan telebang anggén geguat lan sepat siku-siku pamatut
niténin urip maka krama Bali bilih-bilih ring panglimbak aab jagaté sakadi mangkin, yan
inargamayang titiang, tan bina luwir segara tanpa tepi, campuh awor tan pawates.

3

Udiana Sastra

Ida, Dané sané wangiang titiang.

Pamekas iraga sareng sami mangkin, mangda sida ngayunin malarapan antuk mulat
sarira. Iraga sareng sami maka pawaris, sakadi mangkiné kabaos putra bangsa, mangda
yakti-yakti nyejerang rasa sutindih ring gumi, maka putra sané kasinanggeh suputra,
putra sané satata mingsinggihang dharmaning agama lan dharmaning negara, sané
gumanti kasungkemin tur kasinggihang ring jagaté.

Mangda sida kinucap putra suputra sadu gunawan, patut subhakti ring sang sinanggeh
catur guru, minakadi guru rupaka, guru pangajian, guru wisésa, lan guru swadiaya. Napi
mawinan subhakti ring guru rupaka? Riantukan guru rupaka punika marupa sarira kret,
sané ngardi iraga anadata lan pranadata, sané nguripin tur miara iraga, ngicénin bhoga,
upabhoga, lan paribhoga, mawit saking telenging garba ngantos embas saha duwur
dados putra sané becik. Punika mawinan iraga patut satinut ring sapituduh guru rupaka,
sampunang langgana ring rerama, ngawinang tulah idup, alpaka guru.

Bhaktiné ring guru pangajian, riantukan iraga kaicén kaweruhan, sida uning tata-
titi aguron-guron, waged ring kadiatmikan, maka panuntun ngulati karahayuan urip
wekasan. Asapunika taler bhaktiné ring guru swadiaya, riantukan Ida sané maraga
sangkan paraning numadi, sané ngawawa sakala-niskala, ngupeti, stiti, lan mrelina
sahanan sané wénten ring jagaté. Punika ngawinang iraga tan purun tempal ring asing-
asing kasinanggeh guru.

Ida, Dané sané wangiang titiang, widya sastrané punika maka wiwéka, nimbangin
becik kalawan kaon, waluyané suluh rikala kapetengan, wastu sida nyihnayang iwang
patuté punika. Yan urip tan pasastra, nirdon urip ring jagaté.

Para yowana sareng sami, punika anggén pratiwimba, nampa kahuripané mangda
sida plapan, sampunang nenga-nenga malajah muruk sastra, yan sakadi pamarginé
mangda sida rauh katanggu. Maka cutet masekolah mangda kantos ngamolihang
ijasah, satsat panah pasupati pasuwécan Bhatara Siwa ring Arjuna rikala mancut Détya
Niwatakawaca sadaweg nglurung Swarga Lokané, saha sida jayanti. Raris kaweruhané
punika anggén nyanggra pawangunan jagaté, pamekas ring Bali, wastu sida ajeg, duaning
punika marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luwih guna.

Ngajegang budaya lan agama antuk parilaksana becik olih sang sané embas ring Bali,
sané gumanti patut ngertiang warisan leluhur, mapiranti antuk subakti ring guru rupaka.
Yan saihang ring kawéntenan riin, para leluhuré matoh pati mélanin gumi, riantukan
kabanda antuk wong corah, sané satata pangusak asik, marikosa, mati-mati wong
tanpa dosa, sané dados meseh dahat madurgama. sané mangkin meseh asapunika ten
wénten malih. Nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda
ten ngarubéda, riantukan punika sida ngawetuang jagat Baliné rusak. Adat, budaya,
lan sastra agamané anggén panegulan nekekang kaajegang jagat Baliné sané sampun
kaloktah rauh ka duranegara. Para yowana patut ngrajegang budaya lan agama antuk
parilaksana becik. Indiké punika patut kacihnayang antuk pidabdab:

1. Patut maparilaksana becik soméh ring dija ja magenah. Duaning yéning iraga
malaksana tan rahayu napiké nusa Bali puniki kantun kabaos Bali? Ngiring, ngiring
pikayunin. Siosan ring punika

2. Para panglingsir, cendikiawan, tokoh adat agama patut ngicén conto ring kulawarga
lan ring masyarakat, duaning yan kamanah antuk titiang asapunapi carané pacang
nuladang parilaksana becik ring anaké alit-alit mangdané sakancan sané rahayu
prasida nglimbak ring jagaté.

4

Bab I Bebaosan

Yan punika sida kaulati sareng sami, sinah jagat Bali landuh, gemah ripah loh
jinawi, tata tentrem kerta raharja sakala niskala, sané kabaos moksartam jagadhita ya ca
iti dharma.

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang, yéning cutetang titiang daging pidartané
puniki:

Ngrajegang agama lan budaya patut setata kautsahayang malarapan antuk nyinahang
subakti ring guru, indiké puniki dahat kabuatang sajeroning pamargin kauripané ngulati
tetujon uripé.

Inggih Ida, Dané sareng sami mustikannyané para angga panuréksa sané kusumayang
titiang, wantah asapunika mungguwing atur pidartan titiang, mogi-mogi wénten
pikenohipun. Manawi wénten atur titiang sané nénten manut ring arsa tan lali nglungsur
geng rena sinampura, Maka wésananing atur, titiang ngaturang paramasanti:

Om Santih, Santih, Santih Om.

3.1.3 Wirasan Kruna
Risampuné wus nguratiang wacanané ring ajeng napiké wénten medal pitakén ring kayun alit-

alité ngeninin indik wangun, binan ugrawakya lan pidarta, semaliha kruna-kruna sané nénten
kauningin artinipun sajeroning téks pidarta? Mangda alit-alité tatas uning durusang mangkin
uratiang pula-pali punika ring sor puniki!

Resepang wirasan kruna ring sor, raris tulis basa Indonésiané!

No. Kruna Andap Kruna Alus Kruna BI
1 marep majeng ...
2 nemuang mangguhang ...
3 tamiu atiti ...
4 kepala manggala ...
5 pamukaan pamungkahan ...
6 keneh arsa ...
7 ulihan sangkaning ...
8 lapuran atur piunung ...
9 ningkat nincap ...
10 sambutan sambrama wacana ...
11 ngundukang ngénterang ...
12 tusing cocok nénten manut ...
13 baangin lugrayang ...
14 ngidih nunas, nglungsur ...
15 igel-igelan sesolahan ...

5

Udiana Sastra

Salanturipun indayang rereh kruna-kruna sané nénten uningin artinipun
raris bligbagang sareng sametoné!

No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...

Wangun Ugrawakya miwah Pidarta
Ugrawakya pateh sakadi bebaosan sané tiosan taler karangan miwah surat sané ketah madaging

pendahuluan, isi, miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonésia, ugrawakya maderbé wangun
utawi format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun ugrawakya
kasaihin antuk wangun pidarta sané kapalih dados tigang palet.

No. Wangun Ugrawakya Pidarta
1 Pamahbah
Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang, Suksma aturang titiang, majeng ring
titiang nunas uratiané duaning acara ugrawakya antuk galah sané kapaica
pacang kakawitin. Om swastyastu ring titiang. Sadurung titiang nglantur

matur pinih riin titiang ngaturang
pangastungkara “Om Swastyastu”.

• Sané singgihin titiang Bapak Para panuréksa sané dahat kusumayang
kepala sekolah, titiang, Ida, Dané sareng sami sané
• Bapak manggalaning komité sané wangiang titiang, punika taler para
wangiang titiang, pamilet lomba pidarta sané tresna
• Bapak-bapak lan ibu-ibu guru sihin titiang.
punika taler staf sané wangiang
titiang,
• rauhing para pamilet lomba
lan sisiané sami sané trenasihin
titiang.

Inggih, para atiti sané dahat wangiang Ring galah sané becik puniki angayu
titiang, ring pangawit acara puniki, bagia pisan manah titiang duaning
ngiring riin ngadeg ajebos, ngaturang sangkaning asung kerta wara nugraha
puja pangastuti majeng ring Ida Ida Sang Hyang Widhi Wasa prasida
Sang Hyang Widhi Wasa, manut titiang masadu ajeng sareng Ida, Dané
sradha druéné suang-suang utawi sinamian tur pada ngmangguhang
doa majeng ring sang sané ngwacén karahayuan.
inggih durusang.

6

Bab I Bebaosan

Inggih Ida, Dané sareng sami sané Ring galah sané becik puniki pidarta
wangiang titiang, sajeroning acara sané jagi atur uningayang titiang
pamungkah puniki pacang katur mamurda “Ngukuhang Agama lan
sasolahan Sekar Jagat. Majeng ring Budaya Bali Malarapan Subakti
para pragina lan panabuh, inggih, Ring Guru”.
durusang!

2 Daging Inggih, para atiti sinamian, sané Maosang indik pidabdab Ngukuhang
3 Panyineb mangkin jagi nincap ring acara Agama lan Budaya Bali Malarapan
selanturipun, inggih punika sambrama Subakti Ring Guru, punika marupa
wacana saking kepala SMP, sané pabuat sané dahat mautama pisan.
sapisan pacang mamungkah resmi Riantukan pawangunan jagat Bali
acara Lomba Nyastra Bali sekolah kapungkur wekas, tan lémpas ring
puniki warsané puniki. Majeng swadarma sané mapiranti antuk
ring Bapak kepala sekolah, inggih, pikukuh parilaksana, subakti ring guru
durusang! sané kadasarin antuk sastra Agama
Hindu. (cingak sajangkepipun ring
téks pidarta ring ajeng).

Ida, Dané sinamian sané wangiang Inggih Ida, Dané sané wangiang
titiang, Kadi asapunika titiang prasida titiang, yéning cutetang titiang daging
ngénterang acara puniki. Manawi pidartané puniki:
ta wénten atur titiang sané nénten Ngrajegang agama lan budaya patut
manut ring arsa, lugrayang titiang setata kautsahayang malarapan antuk
nglungsur agung rena pangampura. nyinahang subakti ring guru, indiké
Maka wesananing atur puputang puniki dahat kabuatang sajeroning
titiang antuk parama santi, Om pamargin kauripané ngulati tetujon
Santih Santih Santih Om. oripe.
Inggih Ida, Dané sareng sami
mustikannyané para angga panuréksa
sané kusumayang titiang, wantah
asapunika mungguwing atur
pidartan titiang, mogi-mogi wénten
pikenohipun. Manawi wénten atur
titian sané nénten manut ring arsa tan
lali nglungsur agung rena sinampura,
Maka wésananing atur, titiang
ngaturang paramasanti: Om Santih,
Santih, Santih Om.

7

Udiana Sastra

Salanturipun indayang rereh kruna-kruna sané nénten uningin artinipun
raris bligbagang sareng sametoné!

No. Kruna Tegesipun
1 masadu ajeng ...
2 pratiwimba ...
3 langgana ...
4 ngamolihang ...
5 kaweruhan ...
6 nincapang ...
7 pikenohipun ...
8 subakti ring guru ...
9 kaon ...
10 nirdon ...
11 kruna ...
12 swadharma ...
13 ngrebéda ...
14 cutetang ...
15 nglungsur agung rena
...
pangampura
...
16 ka pungkur wekas ...
17 manah ...
18 ledang ...
19 sané wangiang titiag ...
20 maka wesananing atur ...
21 agung rena sinampura

4.1.1 Makarya Téks Ugrawakya
Ri sampuné wus matetegar ngrereh teges kruna-kruna sané mungguh ring wacanané

ring ajeng sinah alit-alité sampun uning ring gambaran ugrawakya tur prasida nyaihin téks
ugrawakya punika sané sampun sering uratiang alit-alité jawat ring désa pakraman utawi ring
radio miwah ring televisi. Mangkin indayang alit-alité makarya téks ugrawakya nganggén
tema manut gambar ring sor, karyanang sareng kelompok soang-soang!

Sumber: https://i.ytimg.com/vi/Ab9CzqjT4v0/hqdefault.jpg

8

Bab I Bebaosan

Genah Makarya

Tetikesan Mabebaosan
Sajeroning maktayang ugrawakya utawi pidarta patut nganutin tetikesan, mangda napi sané

kawedar prasida kauratiang saha mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang. Indayang
uratiang tetikesan mabebaosan raris tegarang baktayang ugrawakya anutin ring daging sareng
tetikesané! Mangda alit-alité tatas uning, binayang ring asapunapi maktayang pidarta! Sadurungé
uratiang dumun tetikesan mabebaosan ring sor puniki!

1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi téma pidarta, sané prasida nudut kayun
para pamiarsa.

2. Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang
pidarta.

3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané
anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.

4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ri tatkala maktayang pidarta mangda daging
pidarta punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

4.1.2 Maktayang Téks Ugrawakya
Ri sampuné alit-alité ngwikanin indik tetikesan mabebaosan tur sampun makarya téks

ugrawakya, durusang wacén utawi baktayang téks ugrawakya punika ring ajeng kelas!
1. Kawagedan napi alit-alité polih yéning mlajahin maktayang ugrawakya lan pidarta?
2. Kaweruhan napi alit-alité polih ngeninin indik sikap sosial?
3. Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik kemandirian?
4. Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik tanggung jawab?
5. Nlatarang indik napi ugrawakya sané kawedar ring ajeng?
6. Napi suksman pidarta ring ajeng?
7. Indayang tlatarang piteket sané prasida anggén sesuluh ring kauripané ngeninin indik
matata krama miwah nyihnayang rasa subakti ring guru rupaka!

9

Udiana Sastra

Présentasi

Ri sampun puput alit-alité ngaryanang pabligbagané sareng kelompok, durus
mangkin wedar ring ajeng kelas!

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab I, durusang bligbagang sareng timpal-timpalé
pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur
nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan
nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinaka warisan budaya
daerah lan Nasional madaging kaweruhan lan tuntunan budi
pekerti.

2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.

3 Titiang sampun nglaksanayang sikap, sosial sakadi subakti ring
guru manut kadi sané mungguh ring pidartané ring ajeng.

4 Titiang sampun ngresep ngwacén ugrawakya lan pidarta nganutin
tetikesanipun.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna, ngrereh daging lan
suksman wacana sané mungguh ring wacanané ring ajeng.

6 Titiang sampun nglaksanayang piteket sané kaunggahang ring
wacanané ring ajeng.

Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

10

Bab I Bebaosan

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin ngwacén wacana téks ugrawakya lan pidarta pastika alit-alité madué
cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring
Bab puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan
sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

Yéning alit-alité wikan ngwacén ugrawakya sinah prasida anggén ngruruh pangupa jiwa
kapungkur wekas. Minab alit-alité uning ring dija kemanten prasida kamargiang kawagedané
puniki?

Salanturipun napi sané kapikayun antuk alit-alité ngeninin indik kawéntenan Basa Baliné
pinaka tetamian para leluhur drewene, antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa?

Asapunapi sapatutné pamargi sané kalaksanayang antuk iraga dados generasi penerus ring Bali
mangda basa Baliné setata rajeg?

11

Udiana Sastra

12

Bab2

Kawagedan
Basa

Kompetensi Dasar

3.2 N gresepang indik tata basa
miwah anggah-ungguhing
sajeroning wacana

4.2 M akarya bebaosan miwah
ngwedar bebaosan mabasa
Bali sané kakaryanin olih
murid-muridé

Indikator Sumber: http://cdn-2.tstatic.net/

3.2.1 N gwikanin indik kawagedan
mabasa Bali nganutin tata
basa lan anggah- ungguhing
basa

3.2.2 N yelehin tata basa sajeroning
téks basa Bali

3.2.3 W irasan kruna
3.2.4 M enganalisis anggah-unggu-

hing basa sajeroning wacana
4.2.1 M akarya téks wacana

nganutin anggah-ungguhing
basa

Judul Buku

Ngresepang Satua

I Manjangan Nyelselin Déwék

Kacritayang I Manjangan ri sedek ipun maplalianan ring tengahing alasé. Subagia pisan
manahipuné malaib-laiban ngiderin alasé sané kalintang bet punika. Jag tan pasangkan, rauh
kocap ipun ring sisin telagané sané toyané ening pisan. Ring madianing telagané punika,
wénten punyan sekar tunjung sané mawarna-warni. Ring sisin telagané akéh pisan wénten
tetanduran sarwa sekar sané katon asri pisan.

Duaning marasa kenyel lan bedak pisan, metu manahipuné i manjangan masandekan saha
nginum toya. Lawatipuné makanten jenar pisan ring toyané. lpun bagia pisan ngantenang
tandukipuné pacrénggah, bulunipuné gading, maweweh matanipuné jeling. Sué ipun
nlektekang lawatné ring toyané. Nanging wénten sané kaselselin, duaning ipun marasa ring
buntutnyané jelek, alit, panjang, miwah selem pisan. Ipun mamanah-manah sapuniki. “Dadi
bebéki pesan betarané ngicén awaké batis jelék buka kené?”

Ri sedek ipun bengong maseselan, sagét wénten suaran Macan ngelur,
“Graauuuuuummm,....”. Gruéngan suran macané ngresresin pisan. I Manjangan makecos
ngéncolang malaib. I Macan sahasa nguberin. Marasa déwékné kauber, sayan becat I
Manjangan malaib macelep ka ebet-ebeté. Tandukipuné sering nyangkét ring carang kayuné
mawinan nglantudin palaibnyané, tambis-tambis ipun keni kasagrep antuk I Macan.

Ri sampuné sué saling uber, I Manjangan mrasidayang makelid, nyilib betén ebeté,
mawinan nénten kakantenang antuk I Macan. Bagia manahné I Manjangan luput saking
panca baya. Angkihanipuné kari ngangsur pisan. Eling ipun ring pariselselnyané, mungguing
buntutipuné sané alit karasayang jelek, mapuara ipun luput saking pancabaya, nanging
tandukipuné pacrénggah sané karasayang becik mapuara tambis keni kasagrep antuk I
Macan.

Punika mawinan patut kawikanin, jatinné nénten ja makasami sané makanten jelek/
kaon, pacang mapuara kaon ring i manusa. Taler nénten makasami sané karasayang becik
pacang sida ngawinang kautaman. Puniki nyinahang,
nénten wénten sarwa maurip ring jagaté puniki sané
paripurna. Wantah Ida Sang Hyang Widhi sané
kaucap nulus paripurna. Iraga patut nyuksmayang
paican Ida Sang Hyang Widhi. Kaon miwah becik
angga sarira druéné, tetep manusané kaucap mahluk
utama duaning madué bayu miwah sabda, sané
maweweh idep.

Ngiring setata nglarang idep (mapikayun) sané becik
gumanti prasida ngwetuang bebaos sané becik. Malarapan
baosé becik punika pacang mawinan prasida maparilaksana sané
rahayu. Sapasira ugi sané setata mapikayun, mabaos, lan malaksana
ayu pacang kasidan nemu bagia, nanging sang malaksana kaon
pacang mangguhin papa neraka (manut Hukum Karma Phala).

Kaketus ring

Satua Ni Diah Tantri

14

Bab II Kawagedan Basa

Widyatulayang pitakéné ring sor!
1. Dartayang napi daging wacana sané mamurda Manjangan nyelselin déwék punika?

Cawisan:...........................................
2. Sapunapi penampen alit-alité ngenénin indik pariselsel I Manjangan?

Cawisan:...........................................
3. Napi sané ngawinang I Manjangan wusan nyelsel déwék?

Cawisan:...........................................
4. Napi sané prasida anggén sesuluh ngeninin satua ring ajeng!

Cawisan:...........................................

3.2.1 Ngwikanin indik Kawagedan Mabasa Bali Nganutin
Tata Basa lan Anggah-Ungguhing Basa

Kawagedan basa punika wénten marupa kawagedan mirengang utawi miragiang basa,
kawagedan nganggén basa, kawagedan ngwacén basa miwah kawagedan nulis basa punika. Pinih
riin pisan saking dawegé i raga kantun alit sampun malajah mirengang basa saking memé bapa
miwah aji lan biang. Sasampuné cacep mirengang basa, prasida tatas ngresep ring ucapan kruna
miwah lengkara, wau raris muruk mabaos, nganggén basa sajeroning bebaosan, mangda prasida
ngamedalang daging kayun utawi manah. Salantur ipun wau mlajah mamaca miwah nulis ring
sekolahan sané kapica olih bapak guru miwah ibu guru.

Kawagedan nganggén basa sajeroning mabebasoan wénten sané kasengguh bebaosan pakraman
wiadin bebaosan pasawitran. Ri kala mabebaosan nganutin pakraman sakadi nyambrama tamiu,
ring pasangkepan wiadin paruman, anggah-ungguhing basa sané kaanggén inggih punika basa
alus. Yening mabaos nganut pasawitran, mabebaosan sareng nyama wiadin ring timpal-timpal
sané sampun leket pisan ring jumah wiadin ring pisaga, basa sané kaanggén mabebaosan inggih
punika basa kepara.

Conto wacana kelian seka truna ri kala pasangkepan seka truna.
Om swastyastu. Inggih Ida-dané krama seka truna sané dahat wangiang titiang. Riantuk sampun
nepek panemaya, ngiring mangkin kawitin peparuman druéné!. Ri kanjekan patemon druéné wenginé
mangkin, manut daging dedauhan sané sampun kaatur ring Ida-dané mangda lédang ngrauhin kadi
mangkin, titiang pacang ngiring Ida-dané maosang indik pangrencana ngawéntenang gotong royong
mabresih-bresih ring wewidangan désa puniki, duaning krama désané akéh sané katibén sungkan
demam berdarah meh-meh wénten sané ngemasin lampus. Manut manah titiang, ngiring ngawit
mangkin iraga mataki-taki, ngepah pakaryané antuk kelompok mangda pakaryané gelis mamargi
tur dangan antuk ngamargiang. Pinunas titiang mangda sareng sami krama seka truna lédang arsa
ngremba karya puniki.

3.2.2 Nyelehing Tata Basa
Indayang uratiang tata basa sajeroning wacana kelian seka truna ring ajeng, punika taler ring

satuaé sané mamurda “Manjangan Nyelselin Déwék”, raris rereh kruna lingga, kruna tiron, kruna
dwilingga, miwah kruna aran, miwah kruna pangentos! Mangdané prasida ngamargiang pituduh
ring ajeng, patut ngwikanin indik tata basa Bali. Indiké puniki pacang katlatarang ring sor puniki:
A. Wangun Kruna

Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Upama: tan,
nyak, , malarapan, sesari, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané kawangun
antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda.

15

Udiana Sastra

Nganutin wangunipun, kruna punika kaepah dados:
1. Kruna Lingga
2. Kruna Tiron
3. Kruna Dwi Lingga
4. Kruna Polah

Ring sajeroning midartayang indik materi wangun kruna, kapalih-palih panlatarannyané
nganutin widangnyané soang-soang, sekadi ring sor:

1. Kruna Lingga
Kruna Lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan. Kruna lingga nganutin

kecap/wanda, kaepah dados:
a. Kruna Lingga akecap/ awanda,

Umpami: sing , bok, nah, yeh, juk, jun, tum, ron, mis, tua, sor msl.
b. Kruna Lingga kalih kecap/ kalih wanda,

Umpami: lakar, bawak, lamun, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap, selem,
msl.
c. Kruna Lingga tigang kecap/tigang wanda
Umpami: kesela, purnama lascarya, semaya, semaga, semangka, celagi, lemari, pandita,
msl.
d. Kruna Lingga petang kecap/petang wanda,
Umpami: jebugarum, kaliasem, katilampa kaliadrém, katibangbung, lelakut, msl.
e. Kruna Lingga limang kecap/limang wanda,
Umpami: katimumulan,katiwawalan, kalisasuan, msl.

2. Kruna Tiron
Kruna tiron inggih punika: kruna sané sampun polih wewehan (afiks). Kruna tiron

yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron
punika tiruan saking kruna lingga. Wewehan sané ngwangun kruna tiron punika luiré:
pangater (préfiks), seselan, (infiks), Pangiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks).
a. Pangater

Manut krunané, pangater punika magenah ring arép (ngater) kruna lingga. Luiré: N-
(anusuara), ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pari-, pati-, maka-, saka, kuma-.
b. Seselan
Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa
antuk suara (vokal), seselan punika magenah jeng ring ajeng kruna lingga . Yéning kruna
linggannyané mapurwa antuk wianjana (konsonan), punika magenah ring pungkur
wianjana kapertama ring kruna lingga punika, sakadi: Seselan [- in -], Seselan [ - um - ],
Seselan [- ël-] miwah Seselan [- ër -]
c. Pangiring
Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkur (ngiring) kruna lingga,
luiré: [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -é ], [-né ]
d. Gabungan Wewehan
Luiré: [ ma-an ], [ ka-an ], [ bra-an ]
Upami: masambatan, majaranan, makapalan, masileman, msl

16

Bab II Kawagedan Basa

Upami: kasengsaran, kasugihan, karahayuan, kadituan, msl
Upami: bragedegan, brakapakan, msl
3. Kruna Dwi Lingga
Kruna Duilingga inggih punika kruna lingga sané kapingkalihang. Wangun ipun
mawarna-warni, sakadi ring sor!
a. Kruna Dwi Sama Lingga
Kruna lingga sané kapindoang. Upami: gedé-gedé, wacénik-wacénik, tua-tua.
b. Kruna Dwi Samatra Lingga
Kruna lingga sané kapindoang nanging salah tunggal mauah ucapannyané. Upami: kitak-
kituk, dengak-dengok, kecas-kecos.
c. Kruna Dwi Maya Lingga
Kruna lingga sané kaucapang ping kalih wau madrébé arti, nanging yéning kaucapang
apisan nénten wénten tegesipun. Upami: katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu.
d. Kruna Dwi Purwa
Kruna lingga sané kecapné ring ajeng kaping kalihang. Upami: sésaté, gegaén,
tetajén,bebanten,bebaos.
e. Kruna Dwi Wesana
Kruna lingga sané kecapé ring ungkur kaping kalihang tur satata kadulurin antuk pangater
[pa- ]. Upami: pakecoscos, paketeltel, pakényitnyit.
f. Kruna Polah
Inggih punika kruna lingga sané polih anusuara (anunasika) sakadi: ny, m, n, ng.
Pidabdab nganusuara wiadin nganunasika:
Anusuara ny, ngobah sané ngobah aksara j, s, c, yéning wénten kruna-kruna aran sané
mapangawit antuk j, s, c, manados kruna kria upaminipun:
• jungkling → nyungkling
• sampat → nyampat
• cokot → nyokot
Anusuara m, sané ngobah aksara p, b pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit
antuk p, b, manados Kruna Kriya upaminipun:
• pegat → megat
• babar → mabar
Anusuara n, sané ngobah aksara t,d pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit antuk
aksara t, d manados Kruna Kriya upaminipun:
• dakep → nakep
• tikul → nikul
Anusuara ng, sané ngobah aksara k, g, h, yening wénten Kruna Lingga mapangawit antuk
aksara k, g, h, tur kruna lingga punika marupa Kruna Aran, kangkat Kruna aran punika
sésampuné kanusuarayang dados Kruna Kriya minakadinipun:
• kandik → gandik,
• ogo → gogo
• h(a) alih → galih

17

Udiana Sastra

Pituduh

Indayang dagingin pangater [ ma - ], [ ka- ] miwah [ pra - ]

1. (jani) ia ngomong ané tawah – tawah.
Cawisan: ..........................................
2. Ibi ia (jalan) di sisin pasihé.
Cawisan: ..........................................
3. Ipun mangkin sampun dados (kanggo) ring puri.
Cawisan: ..........................................
4. Saking alit sampun ida (angkat) santana olih ida anak agung.
Cawisan: ..........................................
5. Ipun (gaé) dados pegawai ring koperasi sekolah.
Cawisan: ..........................................
6. Satata ipun (jugjag) ajak nyamané magarang warisan.
Cawisan: ..........................................
7. Ring Bancingah puriné akén sampun (ratuné) ngrauhin sewamara.
Cawisan: ..........................................
8. Baan i beli titiang (gugul).
Cawisan: ..........................................
9. I Mémé (dagang) di peken Badung.
Cawisan: ..........................................
10. (mangkin) anaké ngruruh jinah BLT ring Kantor Pos.
Cawisan: ..........................................

Dagingin cecek-cecek antuk nyangkepang silih sinunggil kruna sané wénten
ring tengen !

1. Umahné ....pesan uli sekolah a. bok

2. Titiang sareng kalih ....saidup samati b. barak

3. Sawilang ....i bapa ngangon sampi ka tegalan c. kuwir

4. Bajun tiangé mawarna ....malali ka pasih. d. kaliasem

5. ....ngudiang ditu négak? é. masemaya

6. Men Ganjréng ngadep lawar.... di Ketapian f. peteng

7. Rasan buah ....masem sajan g. joh

8. I Kadek nyuun ....misi yéh h. jun

9. Lemah .... ia magadang ngalih gaé i. ih

10. Nyén ngelah ....ané selem lantang-lantangné ? j. peteng

18

Bab II Kawagedan Basa

Tegepang krunané sané ring tengah kuruné mangda patut !
1. Wangunan paumahan punika (jajar) saking kangin ngauhang.
Cawisan: ..........................................
2. Désa Bugbug taler (wastan) désa Bali Aga.
Cawisan: ..........................................
3. Sabilang wai geginané pragat (kandik) saang.
Cawisan: ..........................................
4. Gria batu aji (tampek) saking margi aspalé.
Cawisan: ..........................................
5. Prabéa ngabén massal (telas) prabéa 500 yuta.
Cawisan: ..........................................

Lengkara
Lengkara inggih punika: pepupulaning kruna sané manut lintihan, sané mamuat teges inggih

wénten wirasanipun. Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka
Cawisan lengkara sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos
lengkara inggih punika: (a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané
jangkep manut uger-uger tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring
pamuput madaging panéges suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis),
lengkara ketahnyané kakawitin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging
cecirén (tanda) gecek (titik), pitakén (tanya), miwah pakeengan (seru). Indayang cingakin conto
ring sor puniki:

• Nyen ento di warung?
• Tiang.
• Siapé ané belina ibi suba mati.

Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjek) miwah
linging lengkara (prédikat). Kawigunan (fungsi) lianan sakadi panandang (objek) miwah katerangan
(keterangan) nénten ngwetuang lengkara punika nénten jangkep.

Wewangsan kruna
Wewangsan kruna utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan kruna,

sekadi ring sor:
1. Kruna Aran (kata benda)
Kruna aran inggih punika kruna sané nyinahang barang, manusa, miwah sato beburon.
Kruna aran kapalih dados kalih soroh:
a. Kruna Aran Sakala
Upami: manusa, kayu, kedis, méja, tasik, kayu, api, nasi, miwah sané lianan.
b. Kruna Aran Niskala
Upami: widhi, keneh, déwa, atma, ebo, keneh, suarga, néraka, samar, angin, munyi,
gamang, miwah sané lianan.

19

Udiana Sastra

2. Kruna Kria (kata kerja)
Kruna kria inggih punika kruna sané nyinahang solah, karya. Kruna kria kapalih dados
kalih soroh:

a. Kruna Kria Lumaksana
Upami: ngetep, ngalap, nagih, mapayas, sumungsung, nyangkol, négul, mentil, nondén,
sumaur, makecuh, nyaga, masuah, sumanggup, miwah sané lianan.

b. Kruna Kria Linaksana
Upami: kajemak, jaguranga, ginawé, kabrasta, aliha, tanjunga, abana, kajekjek, pasilihin,
inucap miwah sané lianan.

3. Kruna Pangentos (kata ganti)
Kruna pangentos inggih punika: kruna sané dados anggén ngentosin, barang, sato ,

manusa. Kruna Pangentos kapalih dados tigang soroh:
a. Kruna Pangentos Jadma ka Pertama

Upami: tiang, icang, titiang, iraga.
b. Kruna Pangentos Jadma kaping Kalih

Upami: cai, nyai, Ragané, ratu.
c. Kruna Pangentos Jadma kaping Tiga

Upami: dané, ipun, ia, ida.

4. Kruna Pangarep (kata depan)
Kruna pangarep inggih punika: kruna sané nyinahang genah, dauh. Upami: ring , di, ba,

ka, saking, uli, ri, olih, sig, duk. .
5. Kruna Kahanan (kata keadaan)

Kruna kahanan inggih punika: kruna sané midartayang indik kruna aran (barang,
manusa, sato), miwah sifat. Upami: cénik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, bagus,
kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng miwah sané lianan.
6. Kruna Wilangan (kata bilangan)

Kruna wilangan inggih punika: kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik papupulan
barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna wilangan kapalih dados papat
inggih punika:
a. Kruna Wilangan Ketékan

Upami: sa, dua, telu, pat, lima ném, pitu, kutus miwah sané lianan.
b. Kruna Wilangan Gebogan

Upami: pasasur, setiman, lebak, satak, abangsit, telungatak, domas, sepaa, miwah sané
lianan.
c. Kruna Wilangan Pahan
Upami: atenga, apah dasa, atugel, asibak, abagi. miwah sané lianan.
d. Kruna Wilangan tan janten
Upami: abedik, agetul, adésa, begeh, akéh, kuang, bek, miwah sané lianan.
7. Kruna Pidarta (kata keterangan)
Kruna pidarta inggih punika kruna sané midartayang indik kruna kria, kruna kahanan,
kruna wilangan. Kruna pidarta kapalih dados:

20

Bab II Kawagedan Basa

e. Kruna pidarta nyinahang kahanan
Upami: enggal, adéng, endép, sebet, tegeh.

f. Kruna pidarta nyinahang négésang
Upami: jua, masih, koné.

g. Kruna pidarta nyinahang pasti
Upami: saja, bisa, niscaya, suba, tondén, kaliwat, mugi-mugi, benéh.

h. Kruna pidarta nyinang tingkat
Upami: sai-sai, kuang, lebih, hampir, keréng, bes.

8. Kruna Panyambung (kata sambung)
Kruna panyambung inggih punika kruna sané kaanggén nyambungang makudang-

kudang kruna miwah lengkara. Upami: krana, kémaon, sakéwala, dugas, awinan, nanging,
yadiastun, yadiapin, tur, buina, mangda, laut, raris.
9. Kruna Piteket (kata sandang)

Kruna piteket inggih punika kruna sané makawinan kruna punika dados kruna aran
utawi miteketang kruna aran punika. Kruna sandang kepah dados 6 soroh inggih punika:
a. Kruna Piteket nyinahang wastan jalma

I, Ni, Gede, I mémé, ngakan, Luh, I Nengah.
b. Kruna Piteket nyinahang mautama

Sang Bima, Sang Rama.
c. Kruna Piteket nyinahang suci

Dang Guru, Dang Acarya.
d. Kruna Piteket nyinahang niskala.

Hyang Widhi, Hyang Kawi, Hyang Murbéng Dumadi.
e. Kruna Piteket nyinahang suci niskala.

Danghyang Nirartha, Danghyang Drona.
f. Kruna Piteket nyinahang utama niskala.

Sanghyang Widhi, Sanghyang Wenang.
10. Kruna Panguuh (kata seru)

Kruna panguuh utawi kruna sésambatan inggih punika kruna sané manyinahang suara
utawi nyengguhang rasa (manah), sané marupa awanda. Kruna pangguuh punika kapalih
dados kalih inggih punika:
a. Kruna Panguuh nyinahang indik rasa.

Upami: ah, hé, é, o, duh, béh, nah, yah, yé, dong, ja, na.
b. Kruna Panguuh nyinahang munyi utawi suara.

Upami: bur, dar, dor, bring, plok, siur, briak, tok, tik.

21

Udiana Sastra

aP. ituduh

1. Indayang nyurat lengkara tunggal sané jangkep pada lelima!
Cawisan:...........................................

2. Indayang sambatang soroh wewangsan krunané sané macetak sendeh ring
sajeroning lengkara puniki!
a. Bukuné ento suba kajemak tekén I Madé.
Cawisan:...........................................
b. Setiman tuah pangargan potloté ento.
Cawisan:...........................................
c. Sampunang sumanangsaya yadiapin séwalapatrané tan kapangguhin.
Cawisan:...........................................
d. Ibi I Mémé ngalap poh di tegalé.
Cawisan:...........................................
e. Sira sané nénten polih ngambil raport bénjang.
Cawisan:...........................................

3.2.3 Menganalisis Anggah-ungguhing Basa Sajeroning
Wacana

Indayang baosang nganggén basa napi wacanané ring sor puniki manut kadi anggah-ungguhing
basa?
1. Pupuh Ginada

Eda ngadén awak bisa,
depang anaké ngadanin,
geginané buka nyampat,
anak sai tumbuh luu,
ilang luu buké katah,
yadin ririh,
liu enu paplajahan
2. “Ratu Padanda, makadi pranagata, nadak sara I Ratu ngutus sikian titiang mangda titiang
pedek tangkil rahinané mangkin. Punapi manawi wénten sané kabaosang? Inggih durus-durus
Ratu mawecana!”.
3. Rajapala
Anak lanang bagus genjing,
wantah titiang widiadari,
Kén Sulasih parab titiang.
Napi wénten …
ngambil busanan tiangé,
titiang nyadia mangentosin,
antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,

22

Bab II Kawagedan Basa

yéning wénten putra adiri,
titiang mapamit ring beli.
4. Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.

Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Duaning I
Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa puniki, kaanggén
ngasorang déwék ipuné.

Mangdané alit-alité prasida nyaurin pitakéné ring ajeng, durusang uratiang
anggah-ungguhing basa ring sor puniki!

Anggah-ungguhing Basa
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan
kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak
mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia,
wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa
kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.

1. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat

miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah),
miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa
kasar jabag.

a. Basa Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané
wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering kanggén
marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan: “Ih cicing, delikang matan
ibané! Apa léklék iba mai ah?”

b. Basa Kasar Jabag Sumber: irasutoya.com
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané
kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné
maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén
mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik
sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén

23

Udiana Sastra

mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos
basa kasar jabag.
Conto Basa Kasar Jabag: “Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu,
ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak
sing ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kuala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”

2. Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten

halus. Biasané basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané
pateh utawi papadan (sesamén wangsa), ngraos sareng timpa.

Conto: Wayan kija tuni malali?
3. Basa Madia

Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging
wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa
madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana.
Sapatutnyané maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih,
patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané
puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané
ketah mabaos ma-tiang, ma-jero.

Pinaka conto basa madia inggih punika lagu Pop sané mamurda Bungan Sandat sané
kakawi olih A. A. Madé Cakra.

4. Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang.

Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané
linggihnyané sor ring sang singgih.

Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih
punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

a. Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih
punika basa Baliné sané
wirasannyané alus saha
kanggén nyinggihang sang
singgih sané kairing mabaos
utawi sané sedek kabaosang,
sakadi para janané matur
ring ida padanda.

b. Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika
basa Baliné sané mawirasa
alus, kanggén ngasorang raga
utawi ngasorang sang saspanaséiraSumber:
patut kasorang. Sang http://balilanguageservices.com

ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga
nganggén basa alus sor.

24

Bab II Kawagedan Basa

Conto basa alus sor: “Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring
Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I
Wayan Darma. Titiang wit saking Banjar Pasalakan, Désa Jimbaran, Kecamatan Kuta Selatan,
Kabupaten Badung. Titiang manyama sareng kalih samaliha titiang mangkin kantun kelas 9
ring SMP.
c. Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan
sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos
miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi
druéné.
Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun
nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan
Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang
malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih
saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

Wacénan Bhagawan Domya

Kacarita wénten Sang Pandita, mapesengan Bhagawan Domya, madué pasraman ring jagat
Ayodhya. Ida madué sisia tigang diri, soang-soang maparab: Sang Utamaniu, Sang Arunika,
miwah Sang Wéda.

Makatiga sisiané punika katureksa utawi kauji, napi ké sayuakti bhakti ring guru? Tata
caranné nguji utawi mintonin, kapretama, Sang Arunika kandikayang makarya ring sawah.

Sadurungé, Dang Guru Domya sampun micayang kaweruhan indik kadharman. Duaning
asapunika, Ida Dang Guru nitahang mangda Sang Arunika ngamargiang pakaryan ring sawah
praragan, nénten dados ngedih pitulung ring anak tiosan.

Sang Arunika sampun nandur pantun ring sawah. Ri sampun lanus entik pantuné, wénten
sabeh bales pisan sané kadulurin blabar ageng, mawinan telas embid pundukan cariké. Antuk
ajerih idané, pantuné kalancah antuk toyané ageng, mautsaha ida ngempelin toyané punika.
Kacrita durung sué, empelané punika sampun embid. Pingkuda-kuda kaempelin, malih
kémanten embid.

Antuk jengah kayunné, anggan idané kanggén ngempel toya, nyelémpang ida ngentungang
angga ring toyané. Paindikan punika kaaksi olih Dang Guru Domya, raris ida ngandika: ”Cening

25

Udiana Sastra

Sang Arunika matangi idéwa, dahating pageh cening mayasa, kantos idéwa ngempel
toyané antuk ragan ceningé. Jani bapa ngemaang cening adan Sang Udalaka, sawiréh
cening elas ngentungang ragan ceningé ring toyané. Malarapan bhaktin ceningé, cening
lakar mangguhin kasukan sekala sidhi mantra, sandi ngucap”.

Mangkin Sang Utamaniu sané kapintonin, kandikayang ngangonang lembu. Kacrita
sampun Ida Sang Utamanyu ngangon. Ri kala ngangon, ida kluwén pisan mawinan ida
ngagéndong utawi ngidih-idih, utamanipun ngidih ajengan anggén ida pangupajiwa.
Sakéwanten pikolih idané nénten pisan katurang ring dang guru. Indiké punika
kawikanin olih Ida Bhagawan Domya. Raris Ida mawacana: ”Cening Sang Utamaniu,
tata kraman anaké manadi sisia bhakti ring guru, patut ngaturang pikolihé ngidih-idih,
sing patut ajengang cening padidi”. Sang Utamaniu ngaturang sembah kadulurin nunas
pangampura, duaning marasa iwang.

Bénjang semengané, malih ida ngangon, sinambi ngidih-idih. Pikolih punika katurang
ring ida dang guru. Sawusan maturan, malih ida ngidih-idih. Duaning kaaksi Sang Arunika
mingkalihin ngidih-idih, raris kawarah, déning kabaos lobha. Santukan kluwéné kalintang,
raris ida nayub susu sareng godélé ring nyonyon lembuné. Duaning taler kauningin,
mabaos ida dang guru sapuniki. ”Cening Sang Utamaniu, sing patut laksanan ceningé
buka kéto, sawiréh ento madan nyuang druén nabé. Pramangkin Sang Utamaniu wusan
nginum susu”.

Ri kala wénten didih medal saking monmon godélé, punika sané dilat ida pinaka
sangu ngangon. Taler kaiwangin malarapan baos sapuniki. “Cening Sang Utamaniu, pelih
laksanan ceningé buka kéto, tusing dadi cening nyuwangin mertan ia i godél, sawireh
lakar mapuara godélé berag akig”.

Sang Utamaniu ngaturang sembah tur nunas pangampura. Bénjang pasemengan
malih ida ngangon, nénten ngajengang punapa-punapi. Antuk kluwén idané ring
tegalan, raris ida ngajengang getah daun madori. Santukan getah daun madori punika
panes pisan, nyupsup rauh ring panyingakanidané, mawinan ida buta. Paling ida ngruruh
lembuné, tan kaaksi wénten sémér, irika ida runtuh maclempung.

Sasampuné soré, mawali lembuné ka badannyané nénten wénten ngatehang.
Duaning nénten nyingakin Sang Utamaniu, paling ida peranda nabé ngruruhin. Bénjang
semengané, kapanggihin Sang Utamaniu ring tengah séméré. Ri kala katakénin sané
mawinan ida runtuh ring séméré, Sang Utamaniu nguningang ragané buta sangkaning
ngajengang getah madori.

Pariangen Ida Paranda Guru ngaksi sisiané ngemasin buta sangkaning dahat bhakti
ring sang guru. Pamuput, Sang Utamaniu kapaica Mantra Aswinodéwa pinaka tamba
mangda panyingakané waras kadi jati mula. Sangkaning kateleban Sang Utamaniu
ngamargiang swadharmaning sisia, raris ida kaicén waranugraha marupa kawruhan
miwah kawisésan olih Ida Bhagawan Domya.

Mangkin Sang Wéda sané kapintonin. Sang Wéda kanikain mangda jenek ring
pawaregan, ngaturang rayunan ring ida dang guru nyabran rahina. Malarapan antuk
bhaktin Ida Sang Wéda ring dang guru, saha setata tinut ring saluir pituduh sang meraga
guru, raris ida kaicén panugrahan pangweruhan miwah wéda mantra.

Sang Wéda raris mapamit, mantuk ka patapanidané. Ida uning pisan mangkin ring
pakéwuhé molihang kaweruhan utawi kawikanan, mawinan ida mapkayun ring angga.
Daging pakayunanidané, ”Yan manian idéwék ngelah sisia, lakar baang ia ngidih sangyang

26

Bab II Kawagedan Basa

mantra, sing ja lakar idihin sesari, buina sing ja lakar uji buka Ida Bhagawan Domya
nguji déwéké”. Asapunika pakayunan Ida Sang Wéda.

Kaketus saking Adi Parwa

3.2.4 Wirasan Kruna

A. Durusang rereh kruna-kruna sané sukil:

No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...
11 ... ... ...
12 ... ... ...
13 ... ... ...
14 ... ... ...
15 ... ... ...

B. Indayang bligbagang pitakéné ring sor puniki!
1. Napi ké murdan wacénan ba duur?
Cawisan: ...........................................
2. Sapasira praginané sané kacritayang ring wacanané ring ajeng?
Cawisan: ...........................................
3. Sapunapi parikraman ida Bagawan Domya nureksain para sisyane?
Cawisan: ...........................................
4. Sapunai pamargin sang Utamaniu ngamargiang panuréksan gurun Idane?
Cawisan: ...........................................
5. Napi piteket sané kaunggahang ring wacanané ring ajeng?
Cawisan: ...........................................

27

Udiana Sastra

C. Napi teges kruna-krunané ring sor puniki?

No. Kruna Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia

1 mintonin
2 bakti
3 embid
4 ngangon
5 ngempel
6 kaaksi
7 kadulurin
8 pangampura
9 katakenin
10 ngemasin
11 kawisesan
12 Katunasin
13 kateleban
14 kawisesan
15 tinut

4.2.1 Makarya Téks Wacana Nganutin Anggah-ungguhing
Basa

Indayang makarya wacana sareng kelompok nganggén basa alus malarapan
gambar ring sor!

Sumber: dokumentasi pribadi.

28

Bab II Kawagedan Basa

Indayang makarya bebaosan utawi dialog sareng kelompok nganggén
basa nganutin tata basa miwah anggah-ungguhing basa malarapan gambar
ring sor! Sajeroning ngaryanang tugasé puniki elingang taler nganggén
wewangsang kruna sané kawedar ring ajeng!

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

Sumber: jpikjava.org

Sumber: http://kaliaja.blogspot.com ...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

Sumber: http://blog.act.id

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

Sumber: www.antaranews.com

29

Udiana Sastra

Sumber: http://www.kemendagri.go.id/ ...............................................................................................................................
Sumber: lutviavandi.com/ ...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

4.2.2 Ngwedar Bebaosan sané Kakaryanin olih Murid-
muridé

Présentasi
Ri sampuné wus alit-alité makarya wacana durusang baosang ring ajeng kelas!

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab II, durusang bligbagang sareng timpal-
timpalé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng.
Napi pikenoh mlajahin anggah-ungguhing basa nganutin sikap sosial sekadi tata krama, susila
lan sikap pribadi andel utawi waged mabasa Bali nganutin anggah-ungguhing basa?

30

Bab II Kawagedan Basa

Ring dija iraga patut mareraosang nganggén anggah-ungguhing basa?
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun
nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-
alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang resep indik basa Bali sané madué anggah-ungguhing basa
becik kanggén tuntunan malaksana madaging kaweruhan lan
tuntunan kesusilan.

2 Titiang resep ring ngawigunayang tata basa sajeroning wacana basa
Bali.

3 Titiang sampun nganggén basa Bali manut anggah-ungguhing
basa nganutin parilaksana sikap sosial sakadi kasusilan, matata
krama, samaliha rungu ring kawéntenan basa Baliné.

4 Titiang sampun ngresep ring pikenoh mlajahin anggah-ungguhing
basa Bali.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna nganutin anggah-
ungguhing basa, tur suksman wacana sané nganggén anggah-
ungguhing basa

6 Titiang sampun prasida makarya wacana nganutin anggah-
ungguhing basa, tur sampun nglaksanayang piteket sakadi wacana
sané kakaryanin.

Keterangan:
1: ngresepang lan nglaksanayang.
2: kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3: nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin anggah-ungguhing basa Bali pastika alit-alité madué cutetang indik
paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab II puniki.
Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap sosial, etika moral, kemandirian, tanggung
jawab, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

Samaliha napi sané kapikayun indik kawéntenan Basa Baliné pinaka tetamian para leluhuré
antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa?

Salanturipun asapunapi alit-alité mikayunin indik ngrajegang basa Bali utaminipun anggah-
ungguhing basa maka tetamian leluhuré sané adi luhung?

31

Udiana Sastra

32

Bab 3

Paribasa Bali

Kompetensi Dasar Sumber: https://farm7.staticflickr.com

3.3 M emahami makna paribasa
Bali.

4.3 Menerapkan penggunaan
paribasa Bali dalam kalimat
secara lisan dan tulisan.

Indikator

3.3.1 N guratiang paribasa Bali
sajeroning téks (tetingkesan
sesonggan, sesenggakan, sloka,
sesawangan, pepindan).

3.3.2 T eges paribasa Bali miwah
kawigunan paribasa Bali
sajeroning kauripané.

3.3.3 M enganalisis suksman lengkara
utawi wacana sané nganggén
paribasa Bali

4.3.1 M akarya lengkara madaging
paribasa Bali

4.3.2 M abebaosan nganggén paribasa
Bali

Judul Buku

3.3.1 Nguratiang Paribasa Bali Sajeroning Téks (Tetingkesan
Sesonggan, Sesenggakan, Sloka, Sesawangan, Pepindan)

Durusang wacén punggelan cerpené ring sor puniki sinambi nguratiang paribasa
Bali sané wénten ring cerpené puniki!

KATEMU RING TAMPAK SIRING
Sakadi nyawané ngababin, paseliab para wartawan belandané ngungsi pancorané ring
jaban pura tirta empul, saha motrek anak kayeh miwah masiram. Daweg punika wauné
pisan Ratu Juliana saking Kerajaan Belanda saha pangiring nyané rauh ring Istana Tampak-
siring, sajeroning masesanjan ring Indonesia. Gumanti kasumbung pisan Istana Tampaksir-
ing punika dados pakoleman para tamiu agung sané rauh ring Bali.
Wénten adiri sané palas sareng kumpulannyané itep ipun medasin togog-togog kalih
barang kesenian lianan sané padampiak majajar-jajar ring jaba pura Tirta Empul punika.
Rauh ring ajeng kios paderben ipun Ni Luh Rai, tamiu punika majanggelan tumuli mapitakén
“ Tabé nona……..apa boleh saya tanya sesuatu….?”
“ Boleh tuan…..silahkan !” saur banban Ni Luh Rai
“ Terima kasih…..apa arti patung ini ? ceritra apa ? “ sinambi ipun ngambil togog tulang
pakaryan Tampaksiring ugi.
“ Arjuna bertapa tuan…!” saur Ni Luh Rai sada gugup.
“ Ooo ya ya….dari Arjuna Wiwaha. Itu Arjuna bertapa di gunung Indrakila, en digoda
oleh tuju bidadari. Ia menang melawan godaan, tapi manusia sekarang suka nyerah sama
itu godaan “ asapunika tamiu nutur ndéwék, sakadi anaké masatua. Cacep pisan tamiu
punika ngraos Indonesia. Tabuhnyané caluh sakéwanten kadi wus kacunguh kedik, sakadi
lumrah tetabuhan wangsa-wangsa eropa lianan. Ni Luh Rai angob pisan saantukan nembé
ipun ngarepin tamiu sakadi punika.
Ngawit punika nyaberan Van Steffan, asapunika wastan tamiu punika wénten kewanten
ring kios Ni Luh Rainé. Yening Van Steffan sedek sareng ring timpal-timpalnyane, ipun sané
dados juru basa santukan ipun naen kursus basa Indonesia ring mahasiswa Indonesia sané
wénten ring negeri Belanda. Samaliha ipun oneng mamaca buku-buku indik Indonesia
miwah satua pewayangan.
Jagaté kantun semeng tur dingin. Sang hyang surya durung medal saking pakoleman.
Nanging ring wetan ambarané sampun masemu bang. Warung lan kios-kios sané wénten
ring jaba Pura Tirta Empul punika kantun matutup. Wénten asiki mebuka kios ipun Ni

Sumber: http://balihellotravel.com

34

Bab III Paribasa Bali

Luh Rai kewanten. Ni Luh Rai sedek nyapu mebersih-bersih. Saking alit kumalenjong ipun
sampun malajah madolan togog nanging tan naan ipun metanjé kadi dagang-dagang lianan.
Manut manah ipun Ni Luh Rai yening barangé katanjaang sinah kasengguh barang tan
becik. Napimalih yen suksukang, janten kapitaen barang tan paaji. Yening wantah barang
becik, yadiastun ring dijé ugi kagenahang sinah karuruh olih sang maperih. Asapunika
manah ipun Ni Luh Rai. Naen ipun ngeling sengi-sengi manggihin turis pedih mamisuh, tur
ngraos ngawag ngambung ngorahang Bali biadab, santukan turis punika kasuksukin togog,
jantos limanyané matatu olih dagang-dagangé sané matanje, sané kadondonan antuk dolar
nanging tan angetung argan gumi.

“Halo…..selamat pagi non Rai…”

“Oh…..selamat pagi tuan Steffan” Ni Luh Rai sané saking ituni itep ngelapin togog,
kandugi tengkejut santukan tan naen ring sapengrauhnyané Van Steffan semeng pisan,
biné ring dibi poané.

“Kemana tuan sepagi ini…?” ngangsehang Ni Luh Rai matakon kaanggén ngicalang kabil-
bilnyane, santukan angob ngantenang Van Steffan ganteng mapayas ageng. Duk punika
Van Steffan nganggé stelan jas putih bersih, nganggé dasi kupu-kupu pelung dongker.
Jenar-bingar pakantenannyané Van Steffan semengé punika. Gumanti Van Stefan makanten
bagusan yan saihang ring timpal-timpalnyané. Pengadeg ipun nyepek nyempaka, nénten
jé landung agul-agul kadi timpal-timpalnyané lianan. Paningalan miwah boknyané selem,
nanging timpal-timpal ipuné mapaningalan pelung tur mebok kadi bok jagung.

“Pagi ini saya mau ikut Sri Ratu….ké Basuki…eh ké Besakih” Van Steffan nguntul kimud
santukan iwang antuk nyambat Besakih. Ni Luh Rai uning ring indik tumuli nyedekang:

“Ratu Juliana ké Pura Besakih…?”

“Betul, nona Rai”

“Oh, bagus sekali. Selamat jalan tuan Steffan. Pura Besakih sangat indahnya tuan”

Olih: I Madé Sanggra

Indayang wacén punggelan cerpen pakaryan Bapak I Madé Sanggra ring ajeng raris
selehin paribasa Bali sané kaanggén ngiasin cerpené punika! Selanturipun saurin pitakéné
ring sor puniki!
1. Sapasira tokoh utama ring cerpen baduur ?
Cawisan: ..........................................
2. Cerpen baduur nganggé basa Bali napi ?
Cawisan: ..........................................
3. Ring dijé latar utawi setting cerpené ring ajeng?
Cawisan: ..........................................
4. Sapasiré tokoh Luh Rai punika ?
Cawisan: ..........................................
5. Sapasira tokoh Van Steffan punika ?
Cawisan: ..........................................

35

Udiana Sastra

3.3.2 Teges Paribasa
Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané

kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan jadma,
kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayunan
senéng, jengah, duka, utawi éling.

Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun maurip
ring pambyaran, sakéwanten pungkuran puniki sampun akéh sané kasurat mawangun sténsilan
miwah cétakan. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang
antuk Balai Penélitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggén murda
Bhasita Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén
murda Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Déwata Singaraja.

Majalaran kawéntenan buku-buku sané kabaos iwawu, rauh mangkin kawéntenan paribasa
Baliné kepah dados némbelas, inggih punika:

a. TETINGKESAN
Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala

ngandapang raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sané madué arti ringkes, ngalitan
(mengecil/merendahkan) sané polih pangiring “an” dados tetingkesan.

Indayang wacén conto tetikesané ring sor, raris tegarang karyanang lengkara sané lianan
nganutin indik tetikesan sakadi conto ring sor!
1. Mai medaar ka paon kangguang nasi ken uyah keres!
2. Kanggoang singgah polos nah, sing maan ngidih

apa!
3. Lugrayang titiang nunas ampura riantuk genah

titiangé kaon pisan!
4. Kanggoang nah umah uwug, tongos negak sing ja

ada!
5. Ampura ratu titiang kamulan panjak kaliantang

tambet!
6. Aksamang ukudan bapane, bapa belog anggon

cening rerama!
7. Amoné ka ngelah rerama, kadi rasa liwat jlinjingan

sing ja taena.
8. Dini luh ngayahin I Beli Made, kanggoang metapa

lacur.
Risampuné alit-alité ngwacén indik tetingkesané
ring ajeng tur sampun makarya lengkara ngeninin
indik tetingkesan, sinah alit-alité sampun uning ring kawigunan tetingkesané punika.
indayang bligbagang napi kawigunan bladbadané punika ngeninin indik
1. Kaweruhan miwah kawagedan mabasa bali!
1. Sikap sosial utawi matata krama!
2. Etika moral, sopan santun!

b. SESENGGAKAN (pepatah)
Sasenggakan punika pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggan

iupn “senggak”, artiipun “singguk” utawi “sentil” antuk raos. Senggak polih pangiring
“an” dados senggakan, kadwipurwayang dados sasenggakan. Sasenggakan punika sakadi

36

Bab III Paribasa Bali

palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sané kaimbangan ring kahanan
kalih polah buronutawi barang.

Puniki wénten mekudang-kudang sesenggakan rauhin suksmanipun, indayang karyanang
lengkara nginutin sesenggakané ring sor!

1. Buka makpak tebune, ampasné kutang, suksmanipun: Sakadi anaké sané makurenan,
ring kantun pangantenan, kalih sasuenné kantun bajang kasayangang tur kajungjung,
risampuné tua tan mampuh kakutang.

2. Buka gowaké ngadanin ibane: sekadi anak corah sané
nuturang kacorahan padidi

3. Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun:
Sakadi anaké sané ngaku wanen kalih jaga muputang
karya, sakéwanten nénten wénten buktinipun
nglaksanayang.

4. Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok,
suksmanipun: Sakadi i bapa ngenken i pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik
ngenken bapanipuné ngerereh punika.

5. Buka payané disisi maukir, ditengahné masumbe: sekadi anak matiosan laksana tekén
munyine

6. Buka siapé sambehin injin, kileng kileng; suksmanipun: sakadi janmané sané nambet,
yening tunden ngambil punapa punapi ipun kilang kileng kemaon

7. Buka bantenne, masorohan; suksmanipun: sakadi janmané sané madué prusahan,
sané utamayanga wantah panyaman ipuné kewanten

c. SESONGGAN (pepatah)
Sesonggan wit ipun saking kruna ‘ungguh’, sané mateges linggih, genah, wiadin nongos.

Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) “an”, dados ungguhan sané mateges
janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubahan sandi suara) dados
unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan.Selantuir ipun kruna
unggan puniki polih pangater (awalan) “sa” dados saunggan, taler kasandiang malih dados
songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.

Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sané kaimbangang ring
kahanan kalih polah barang wiadin buron.Umpami: “bedug pengoréngan”. Pengoréngan
punika wantah wangun utawi kawéntenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang
mangda asah (lurus/datar). Dados ipun suksmannyané: kaucapang ring anak sané kalintang
bengkung tur sigug, nénten dados ajahin.

Puniki wénten mekudang-kudang sesonggan rauhin suksmanipun, indayang karyanang
lengkara nginutin sesonggan ring sor!
1. Taluh apit batu, suksmannyané: kaucapang ring anaké sané

magenah ring genahé sané sukil/keweh, singsal agulikan
pacang nému baya.
2. Ada gula ada semut, suksmanipun: anaké sané sugih tur
dana, irika janten akéh anaké sané rauh nunas pakaryan.
3. Ada andus ada apiné, suksmanipun: yening wénten orti ala
wiadin ayu, sinah wénten sané jati (pasaja), diastun ipun
akidik.

37

Udiana Sastra

4. Buta tumben kedat, suksmanipun: sakadi anaké sané pecak tiwas, kasuen raris ipun
sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.

5. Gedé ombaké gedé anginé, suksmanipun: ageng pikolih utawi asil anaké, janten ageng
taler penelasipun.

d. Sloka (bidal)
Sloka yening ring bahasa Indonésia pateh sakadi “bidal”. Sloka puniki masaih ring

sesonggan, kantun ilid artinipun, skola punika nggé lengkara: buka slokané…, kadi slokané…,
buka slokané guminé….

Puniki wénten mekudang-kudang sloka rauhin suksmanipun, indayang karyanang
lengkara nginutin sloka ring sor!
1. Buka slokané, apa ané pamula, keto ané kapupu, sulsmanipun: napi sané kakaryanin,

sapunika taler pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sané jagi) Buka
slokané, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun: kaucapang ring anaké sané
néten uning ngajinin pitrésnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahné, suksmanipun: yening purun
ngambil pakaryan sané ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh
utawi kabean ageng.
3. Buka slokané, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun: kiwangané san
elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakéhang kanten
kaiwangan ipun.
4. Buka slokané, tusing ada bangké mapilih sema; suksmanipun: nénten wénten maling
(dusta) pacang ngitung anak, kalih nyama braya genah ipuné memaling, asal ipun
sampun polih.
5. Buka slokané, kasur ceburin, dui langkahin; suksemanipun; sekancan pakaryan sané
mapikolih becik patut marginin (karyanin), yening pakaryané sané mapikolih kaon patut
impasin.

No. Sesenggakan/Sesimbing Sesonggan Sloka/Bidal

1 buka gowaké ngadanin ibané ada gula ada semut buka slokané, apa ané pamula, keto
ané kapupu
2 buka bantenné, masorohan buta tumben kedat buka slokané, kasur ceburin, dui
langkahin
3 buka siapé sambehin injin ada gula ada semut buka slokané, adeng buin sepita, 
4 buka nyepeng yéhé. kamus majalan skadi slokan jagaté, sukeh anaké
ngebatang banjar
5 buka naar krupuké, gedénan Payuk prungpung buka sloka, bani mabak jepun, eda
kroakan misi berém takut kena getahné

e. SESAWANGAN (perumpamaan)
Sesawangan, lingganipun “sawang”, artinipun: mirib, polih pangiring “an”, dados

sesawangan, raris kadwipurwayang dados “sesawangan”, tegesipun: punapa-punapi ugi
sané katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih
kahanan janma (mapawongan), upami: kedapan bunga nagasariné maelogan tempuh angin,
kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.

38

Bab III Paribasa Bali

Puniki wénten mekudang-kudang tsesawangan, indayang karyanang lengkara ngeninin indik
sesawangan!
1. Betekan batisné kadi pudak sinungsang.
2. Romanné selem kadi manggis.
3. Isitné barak kadi kembang rijasa.
4. Paningalané ngonjol kadi mata kidang.
5. Alisné nyurarit kadi don intaran.

f. PEPINDAN (pengumpamaan)
Gambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib tekén…, upami: papindan kedis, teges

ipun:wangun gambaran mirib kedis. Sané dados pepindan punika kruna aran sané polih anusuara,
Papindan punika pateh sekadi sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih

“anusuara”, yening sesawangan karahinin antuk kruna “buka”, “kadi”, “luir”, “waluya kadi”, miwah
sané lianan. Puniki wénten mekudang-kudang pepindan, rauhin suksmanipun luire:
1. Boké membotan blayag, tegesipun: rambutné maombak-ombakan.
2. Betekan batisé meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3. Cokoré mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudaké sungsang.
4. Cecapingané nyaling kidang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakané natit, tegesipun: sledat-sledet manis.

Sesawangan Artos Pepindan Artos

Bokné gading kadi bok gading Boké membotan blayag. Rambutné mombak-ombakan.
jagung. lurus
Jrijiné kadi pusuh jagung. Jerijiné musuh bakung. Rurus ngancan mirib pusuh
bakung.

Kukuné kadi papah biu. sada Kukuné mapah biu. Kukuné mirip papah biu, sada
Batisné lantang kadi batis lengkung lengkung.
cangak. lantang
Betekan batisé meling Sekadi beling padi.
padi.

3.3.3 Menganalisis Suksman Lengkara utawi Wacana sané
Nganggén Paribasa Bali

Ngrereh suksman paribasa Bali sajeroning wacana
Indayang uratiang lagu pop Baliné ring sor puniki raris rereh paribasa sané ngwangun wacanané
puniki raris baosang piteket sang pangawi gendingé punika!

BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubané layu tan ada ngrunguang
Ngemasin makutang

Sumber: http://fincatranquilabocas.com

39

Udiana Sastra

Becik malaksana
Da gumanti dadi kembang bintang
Mentik di rurunge
Makejang mangempok raris kaentungang
Ia i bungan sandat
Salayu-layu layunné miik
To ia nyandang tulad
Sauripé malaksana becik
Para truna-truni
Mangda saling asah asih asuh
Manyama braya ‘to kukuhin
Rahayu kapanggih
A A Madé Cakra

Indayang bligbagang sareng kelompok napi suksma paribasa Baliné sané
wénten ring wacanané ring sor punika! Sapasira sané kabaosang kadi parib-
asané punika?
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan
ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu
maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia
dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.
“Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari”

4.3.1 Makarya Lengkara

Indayang karyanang lengkara sané madaging sesonggan, sesenggakan, sloka,
sesawangan, pepindan, miwah tetingkesan soang-soang pada kalih!

Ri sampun wus ngamargiang paplajahané ring ajeng indayang
bligbagang sareng timpal-timpalé indik:
1. Kawagedan napi alit-alité polih yening mlajahin paribasa Bali.
2. Kaweruhan napi alit-alité polih ngeninin indik sikap sosial.
3. Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik moral/etika.
4. Ri kala makarya napi kemanten mabuat nganggén paribasa bali.
5. Napi gunan paribasa Bali ngeninin indik mareraosan ring pagububgané.
6. Napi gunan paribasa Bali ngeninin indik makarya kakawian susastrané.
7. Napi pikenoh mlajahin paribasané, tur napi piteket sané prasida anggén sesuluh ring
kauripané.

40

Bab III Paribasa Bali

4.3.2 Mabebaosan Nganggén Paribasa Bali

Présentasi
Ri sampun wus nguratiang, tur mligbagang indik paribasané ring ajeng indayang
baosang pikolih pabligbagané sareng timpal-timpalé ring ajeng kelas!

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang

Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab III, durusang bligbagang sareng
timpal-timpalé pikolih palajahan ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang
tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten
ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang resep indik kawéntenan paribasa Bali sajeroning basa Bali
pinaka warisan budaya daerah lan nasional sané madué nilai seni
utawi nilai estetis prasida kaanggén panglengut basa.

2 Titiang sampun naenin miragiang paribasa Bali sajeroning gending,
pupuh, miwah ring wacana tiosan.

3 Titiang sampun nganggén paribasa Bali sakadi tetingkesan sajeroning
mabebaosan ring pagubugan, maka cihna ngmargiang sikap
kemandirian miwah sosial.

4 Titiang sampun ngresep ngwacén cerpen miwah wacana sané tiosan
sané madaging paribasa Bali tur uning pikenohipun.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna indik paribasa Bali
ngeninin indik daging miwah suksmanipun.

6 Titiang sampun prasida makarya lengkara sané madaging paribasa
Bali.

Keterangan:
1: ngresepang lan nglaksanayang.
2: kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3: nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

41

Udiana Sastra

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin paribasa Bali pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki.
Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab III puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité magda manut ring sikap sosial, etika moral, kemandirian, tanggung jawab,
kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

Samaliha napi sané kapikayun indik kawéntenan basa Baliné pinaka tetamian para leluhuré
antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa?

Salanturipun asapunapi alit-alité mikayunin indik ngrajegang basa Bali maka tetamian leluhuré
sané adi luhung?

42

Bab 4

Ngwacén

Aksara Bali

` Kompetensi Dasar

3.4 M emahami isi bacaan beraksara
Bali.

4.4 Mempertunjukkan kemampuan
membaca aksara Bali di depan
kelas.

Indikator

3.4.1 Tata cara ngwacén aksara Bali.
3.4.2 Ngrereh suksman kruna ma-

aksara Bali.
3.4.3 N grereh daging wacana sané

maaksara Bali.
4.4.1 N gwacén kruna-kruna miwah

wacana sané maaksara Bali.

Udiana Sastra

Kaweruhané pinakasundih, ngancan ageng suna-
rané ngancan galang pamarginé nuju tetujon uripé.

3.4.1 Tata Cara Ngwacén Aksara Bali
Minab alit-alité sampun uning kaweruhané punika waluya sundih rikala kapetengan. Ngancan

ageng sundih sané kabakta sinah sayan galang antuk mamargi. asapunika kawigunan kaweruhané.
Kaweruhan punika akéh wénten ring buku. Sampunké alit-alité naenin meireng utawi ngwacén
“buku adalah jendela dunia”. Akéh pikenoh ngwacén luire: ngicalang beloge, nincapang kaweruhan,
nincapang kewagedan mabebaosan, prasida ngawinang pikayun ening, nincapang kawicaksanan,
ngicalang keangkaraamurkané. Mangda prasida kadi punika patut wikanin daging bukuné.
Mangda uning daging bukuné punika patut madué kawagedan ngwacén. Ring Bali Buku punika
lumbrah kasurat antu aksara Latin lan aksara Bali. Yening kasurat antuk aksara Latin janten dangan
atuk ngwacén, nanging yening nganggén aksara Bali patut ngwikanin indik ngwacén aksara Bali.
Sadurung ngwacén aksara Bali durusang uratiang dumun tuntunan ngwacén aksara Bali ring sor
puniki

a. Tuntunan Ngwacén Aksara Bali

1. Tata Cara Ngwacén Angkepan Panganggé Suara ring Aksara Wianjana
Aksara Baliné sané durung polih sandangan suara kawastanin aksara lagna. Yéning

kanggén nyurat kruna, aksara Baliné kawewehin panganggé. Panganggé suara inggih punika
lambang huruf sané kanggén ngwewehin aksara Baliné mangda prasida masuara kadi sané
kaaptiang. Aksara Baliné pacang mauah suaraipun yéning kadagingin pangangé suara sakadi
ring sor puniki.
Aksara wianjana wénten 18

ᬳ᭞ ᬦ᭞ ᬘ᭞ ᬭ᭞ ᬓ᭞ ᬤ᭞
a na ca ra ka da

ᬢ᭞ ᬲ᭞ ᬯ᭞ ᬮ᭞ ᬫ᭞ ᬕ᭞
ta sa wa la ma ga
ᬩ᭞ ᬗ᭞ ᬧ᭞ ᬚ᭞ ᬬ᭞ ᬜ᭞
ba nga pa ja ya nya

Gantungan miwah gémpélan ... ᬭ᭄ ... ᭄ᬓ ... ᭄ᬤ
ra ka da
... ᬳ᭄ ... ᭄ᬦ ... ᭄ᬘ ... ᭄ᬮ ... ᭄ᬫ ... ᬕ᭄
a na ca la ma ga
... ᬢ᭄ ...᭄ᬲ ... ᬯ᭄ ... ᬚ᭄ ...᭄ᬬ ...᭄ᬜ᭞
ta sa wa ja ya nya
... ᬩ᭄ ... ᬗ᭄ ...᭄ᬧ
ba nga pa

44


Click to View FlipBook Version