The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by widya pustaka SMP Negeri 5 melaya, 2021-03-31 01:38:35

Bahasa Bali 9 SMP udiana sastra

BB 9 SMP udiana sastra

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

Conto kaligrafi: Modré ring ajeng rangkepan saking aksara:

Sumber: dokumentasi pribadi Aksara I : pralambang Sadasiwa
Aksara Ha : pralambang Wisnu
Conto kaligrafi tiosan: Aksara Ka : pralambang Mahadéwa
Aksara Sa : pralambang Brahma
Aksara Ma : pralambang Sangkara
Aksara Ra : pralambang Maheswara
Aksara La : pralambang Rudra
Akarsa Wa : pralambang Sangkara
Aksara Ya : pralambang Sambu
Aksara Ung : pralambang Sadasiwa

Sumber: dokumentasi pribadi. Sumber: dokumentasi pribadi.

95

Udiana Sastra

3.8.5 Nyurat Lontar utawi Kaligrafi

Ring palajahané ring ajeng sampun kawedar indik kaweruhan nyurat lintar
miwah kaligrafi. Sané mangkin alit-alit dados milihin asiki napiké nyurat lontar,
napiké makarya kaligrafi, utawi ali-alité dados milih pahan “a” utawi “b” uratiang
pituduhé ring sor puniki!

1. Indayang surat ring lontar wacanané ring sor puniki!

Sapuntul-puntulan besiné, yen sangih lakar mangan.

Sesonggan puniki mateges, “Lamunapi ja belog utawi tambet anaké, yéning
sampun jemet malajahang angga, majanten pacang dados anak wikan.” Puniki becik
pisan kanggén miteketin alit-alité mangda percaya, nénten wénten anak belog/
tambet ring jagaté. Sané wénten wantah anak durung uning utawi sané telat uning.
Sumingkin arang kayun malajah, sumingkin banget iraga telat uning. Sumingkin
jemet utawi sering mlajahang angga, sayan ngakéhan sané pacang kawikanin.

Duaning asapunika, sesonggan puniki madaging tuntunan karakter sané
risaksat nguduhin jadmané mangda setata éling ring angga, mangda saking alit
jemet-jemet malajahang angga. Duaning ri kantun yusané alit madué adnyana
tajep anggén ngidepin saluir daging sastra aji. Bénjangan ri sampuné lingsir pacang
dados tedung jagat sané prasida pinaka tetuladan, ngayomin miwah ngetisin
jagaté puniki, sakadi patapan ambengané ri kantun alit ipun tajep tur mangan, ri
sampuné wayah prasida kanggén panayuh.

2. Indayang alit-alité makarya kaligrafi malarapan aksara Bali

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab VIII, durusang bligbagang sareng timpal-
timpalé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom
ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten
ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang sampun uning tata cara nyurat lontar tur sampun malajahin
nyurat lontar.

2 Titiang sampun latihan nyurat lontar manut urutan pamargin nyurat
lontar.

3 Titiang sampun ngrencanayang tur nyayagayang srana sadurungé
ngawit nyurat lontar.

4 Titiang sampun ngresep ring kaweruhan nyurat lontar tur uning
kawigunan kaweruhan miwah kawagedané puniki.

5 Titiang sampun uning ring kaweruhan indik kaligrafi, tur sampun
naenin manggihin kaligrafi.

96

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

No. Pangresep lan Panglaksana 123
6 Titiang sampun makarya kaligrafi.

Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin nyurat lontar miwah kaligrafi, pastika alit-alité madué cutetang indik
paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab VIII
puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan sané
kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

97

Udiana Sastra

98

᭚ᬧᬫᬸᬧᬢᬸ ᭄᭟

PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané
katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda
nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para
sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan
mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yowana utawi para sisia
oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.

Buku puniki nartayang kapertama indik kawagedan mabasa Bali. Kaping
kalih anggah-ungguhing basa. Kaping tiga paribasa (sesonggan,sesenggakan,
sloka, sesawangan, papindan, tetingkesan). Kaping pat indik ngwacén aksara
Bali. Kaping lima indik carita tantri. Kaping nemnem wacana meaksara Bali wi-
racarita. Kaping pitu nartayang indik geguritan. Kaping kutus nartayang indik
nyurat lontar miwah kaligrafi.

Malarapan Buku Basa Bali puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné
setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan
sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata
ajeg.

99

DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropologi”. Orasi Ilmiah.

Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
������������1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali.

Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Dinas Kebudayaan

Provinsi Bali.
������������2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar : Dinas

Kebudayaan Provinsi Bali.
������������2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.
Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya:

Paramita.
������������2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang aksara Bali basa

Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid I & II. Denpasar:

Cempaka.
Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang dalam media

rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan
Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai Penélitian Bahasa
Cabang I.
������������.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
������������. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebuadayaan Provinsi

100

Bali.
Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2
Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.
Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
������������dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.
Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh I Wayan Karji.

Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat 1 Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar: Fak. Sastra.
������������ 2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara Bali. Denpasar:

Fak. Sastra Univ Udayana.
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wacana University

Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin Denpasar: Balai

Bahasa.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Sekolah Lanjutan.

Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA Hindu Négeri

Denpasar.
Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar : Sanggar Ayu Suara.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebudayaan Propinsi Bali.
Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin).

Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
������������1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
������������1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf Bali.

Singaraja: Rhika Déwata.
������������1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
������������1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.
������������1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko Buku Indra Jaya.
������������1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
������������2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
������������2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali. Bubunan: Indra

Jaya.
������������2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.

101

������������2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.
Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan Bentuk-Bentuk

Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan Mistik Dalam
Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur Austronésia Di Bali (Makalah).
Denpasar: Program Magister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

102

GLOSARIUM

Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplajahan, sakadi: puisi, pidarta,

lelampahan, miwah sané siosan.

Aksara : pralambang suara.

Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prélambang

(simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita nyantos wénten wicara-

wicara utawi konflik, sané kajangkepin antuk panguntat carita.

Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa), sané pamargin

caritannyané cutet sané nyaritayang indik kawéntënan kahuripan i manusa

ring jagaté puniki antuk pamargin carita sané madaging wicara-wicara

utawi konplik utawi insiden sané kajangkepin ring sajeroning pangawit

carita nyantos ring kapanguntat carita.

Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket olih pada lingsa.

Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik), ring pamargin karya

sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring pamuput, sané

kaunggahang ring panguntat sesuratan ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan (afiksasi). Kruna

tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an],

dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kacaritayang ring sajeroning

karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lintangan sané madué

ririgan sané pasti tur madué arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun kaproses antuk reramon ,

sané dados anggén nyurat aksara Bali.

Murda : judul.

Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané

pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajeroning genah pasantian,

mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara legena mangda prasida

kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangutik sané landep, tur

kaanggé mabading ri kala nyuratnyané

103

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara Bali.
Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nénten dados kaobah.
Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané kabolongin, tur

Pidarta kanggén nyaketin lontar mangda nénten goyah ri kala nyurat.
: sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar tur katlatarang
Satua
mantuka ring ajeng anak tiosan.
Sor singgih basa : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang antuk tradisi oral

Takepan utawi tradisi nyatua.
: anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berbahasa Bali, nganutin
Tebek nguda
Tebek wayah genah lan sapa sira sané pacang nyarengin mabebaosan.
: bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané kanggén nyangkepin
Tokoh carita
ental sané sampun puput mangda becik macakep.
Usada : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng nuek utawi kirang becik.
: aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun aksarannyané sampun
Wariga
nuek, nguub miwah sampun becik.
: manusa utawi beburon sané pinaka pragina (tokoh) sané kacaritayang

ring sajeroning karya sastra olih sang kawi
: daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu kedokteran

tradisional).
: waging lontar indik pangaweruhan palelintangan (astronomi) pinaka

dasar nguruh déwasa hayu.

104


Click to View FlipBook Version