The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by widya pustaka SMP Negeri 5 melaya, 2021-03-31 01:38:35

Bahasa Bali 9 SMP udiana sastra

BB 9 SMP udiana sastra

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

Panganggé Suara

No. Rupané Wastané Ngwetuang Suara
1 ulu i
...ᬶ
2 ...ᬸ suku u

3 ᬾ ... taléng é

4 ᬾ ...ᬵ taléng tedong o

5 pepet e
...ᭂ

Aksarané h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m,g,b,\,p,j,y,Zÿ.mawasta aksara
lagna duaning durung polih panganggé aksara. Yéning dagingin panganggé suara, suarané
pacang mauwah kadi conto ring sor!

Aksara Polih Dados Huruf Latinné
ha
h, ¨¨¨o ho, hi
h, ¨¨¨i hi, hu
h, ¨¨¨u hu, hé
h, e¨¨¨ eh, ho
h, e¨¨¨o eho, he
h, ¨¨¨) h),

Aksara suara pateh ring huruf vokal sajeroning huruf Latin. Vokal aksara Baliné sané
mawasta aksara suara, luiripun:

Aksarané h, hi, hu, eh, eho h),

Wastané ha hi hu hé ho he

Maka sami aksara Baliné, yéning dagingin panganggé sakadi panggén aksara suarané ba
duur jagi mauah suara kadi punika. Wacén suaran akasarané ring sor puniki!

h hi hu eh eho h)

a i uéoe

n ni nu en eno n)

na ni nu né no ne

45

Udiana Sastra

c ci cu ec eco c)

ca ci cu cé co ce

Salanturipun ring aksara Bali wénten panganggé tengenan sakadi ring sor puniki:

No. Rupané Wastané Ngwetuang
Suara
1 ¨¨¨*¾ cecek
2 ¨¨¨;¾ bisah ng
3 ¨¨¨(¾ surang
4 ¨¨¨/ adeg-adeg h

r

manut ring aksara
sané neket

2. Ngwacén Aksara Swalalita
Aksara Swalalita, aksara Baliné sané jangkep, kanggén nyuratang basa Bali sané

maweweh aksara wit saking basa Kawi miwah Sansekerta. Sané ngranjing sorohing aksara
Swalalita makasami aksara wrésastrané sané 18 (pelekutus), maweweh aksara Baliné sané
ring sasuratan puniki:

PAWEWEH AKSARA SWALALITA
ᬡᬡ᭄ na rambat ᬥ᭄ᬥ dha madu

ᬝ᭄ᬝ ta latik ᬣᬣ᭄ tha tawa

ᬱ᭄ᬱ sa sapa ᬰᬰ᭄ sa saga

ᬖᬖ᭄ gha ghora ᬪ᭄ᬪ bha kembang

ᬨ᭄ᬨ pha kapal ᬛ jha jera

Dadosnyané, akéh wilangan Aksara Swalalitané, 18 (aksara Wrésastra) dagingin 10
(adasa) aksara wayah, makatah 28 (ululikur) wiji, pateh ring makasami warga aksara Baliné
sané munggah ring bagan ba duur. Conto sasuratan sané nganggén aksara Swalalita kadi
ring sor.

k(x, ]Iw,Upami: 1) karna =
6) çiwa =

2) dharma = a(m, 7) gaghora = gefor,

3) katah = k`;, 8) wibhawa = wivw,

4) artha = h(q, 9) phala = 8l,

5) paksa = pk×, 10) niraiara = n^ür,

46

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

Sajeroning aksara Bali taler kaanggé panganggé suara kadi ring sor sané sering manggé ring kru-
na-kruna pasang pageh. durusang panganggé suara punika!

...ᬵ tedung atau tedong, untuk menunjukkan bunyi /a/panjang.
...ᬶ ulu, untuk menunjukkan bunyi /i/.
...ᬷ ulu sari/dirga, untuk menunjukkan bunyi /i/ panjang.
... ᬸ suku, untuk menunjukkan bunyi /u/.
... ᬹ suku ilut/dirga, untuk menunjukkan bunyi /u/ panjang.

ᬾ... taleng, untuk menunjukkan bunyi /e/.

ᬾ...ᬵ taleng tedung/tedong, untuk menunjukkan bunyi /o/.
...ᭂ pepet, untuk menunjukkan bunyi /e/.
pepet metedung/tedong, untuk menunjukkan bunyi /o/ panjang.
....ᭃ

Aksara Wianjana
Upami: ᬦ᭄᭞ (n/en), ᬓ᭄᭞ (k/ek), ᬩ᭄᭞ (b/eb),ᬕ᭄᭞ (g/eg), ᬮ᭄᭞​(l/el), ᬲ᭄᭞ (s/es), msl.

Aksara Suara

Á, õ, ÷, ÷o, ú, úo, 6, ü, 3, 3o,

a ā i ī u ū e ai o au
Angka
᭑᭒ ᭓ ᭔ ᭕ ᭖ ᭗ ᭘ ᭙ ᭐

1234567890

3. Tata Cara Ngwacén Aksara Magantungan
Sajeroning ngwacén aksara Bali, yéning aksara punika polih gantungan utawi gémpélan,

aksara punika kawacén padem utawi tan pasuara.

s\С :s = kawacén sa (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.
:\ ¨¨¨Ð¡ = kawacén ng (nénten madaging vokal) duaning polih gantungan
:¨¨¨Ð¡ = kawacén ku (madaging vokal)duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

Dados pacané: sa ng ku = sangku

47

Udiana Sastra

nmæ :n = kawacén na (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.
:m æ = kawacén m (nénten madaging vokal) duaning polih gémpélan ...
:¨¨¨æ = kawacén pa (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

Dados pacané: na m pa = nampa

kmæêl/ :k = kawacén na (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi
:m gémpélan.

æ = kawacén m (nénten madaging vokal) duaning polih gémpélan ...

:¨¨¨æ = kawacén pa (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi
gémpélan.

:¨¨¨ê = kawacén ya (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi
gémpélan.

:l/ = kawacén l (nénten madaging vokal) duaning polih adeg-adeg.

Dados pacané: ka m pya l = kampyal

3.4.2 Ngrereh Suksman Kruna Maaksara Bali
Jagat Bali sampun kasub ka dura negara. Sané ngawinang kaasrian jagat, katreptian, lan

budaya sané adiluhung. Kawéntenané puniki prasida kauningin olih para janané ring sajebag jagat
majalaran ngwacén buku duaning sampun kasurat kasobiahang ring sajebag jagat mangda sang
sané meled uning ring indiké puniki. Riantuk kasurat ngawinang kabudayaan Baliné kaloktah rauh
mangkin. Sinalih tunggil kabudayaan Bali sané sampun kasub inggih punika sané wénten ring
Désa Bedulu miwah Pejeng.

Mangda alit-alité uning ring kawéntenan désa punika durusang uratiang wacanané ring sor,
raris tegarang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki! Yéning durung uning ngwacén uratiang
dumun tuntunan ngwacén baduur! Ri sampuné prasida alit-alité ngwacén raris rereh suksman
kruna-kruna sané wénten ring wacanané ring sor!

<ed]b)dulumiw;epej*.

Sumber: dokumentasi pribadi

<ed]b)dulumiw;épej*mg)n;r&kbUpetn/gêz(,r&pnÓrn&kli;tukd/,hi\ái;punik:
tukdæk)risnÉ&sisik\inßiw;tukdæ)tnur&sisikwu;.mkkli;ed]enpunikihek;

48

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

md$eb
s)kymrUpsitusuæitusæ)ni\álnuæ)jr;lnæU(bkol,nikmowinenÙnÓ)næn(ksk&prsujn
en,wnÓ;ed]b)dulumiw;epej*duekriyinÑw)gßsblikun,pinkpus$kretonuæenmbÙtæi
snÉ&bli.hinÑiekhspunikkvukÓí*hnÓ¡kÐp\áihinæurpus$k)rjonãlisenmwo[ÕpurpntrnÖ
]i;miw;purpus)r&jgt/,lnæinkpurgunu*zenhi\ái;pnikpurbukitænulisnuæenmg)n;r&
kinÓmniwwid\nÐbupetn/b\Þi.
hspnu ki t2m( oneU to(À tti dÉ ei sêonlrß pU elon,(Ó senmmd(U úÒ snbl,i zni hw* n;Ó roj]tIÉ
epolu*minbæt);sÏ*roj]ÉIÁ[ÕsurrtÂvUmibnÓ)n/,senmli\ái;r&kretoenãdhulu,tu(roj
punikisenkkesor*eholi;mhpti;gj;mdsk&mjphit/.punikmowinnÓnuæ\uæy,ej
ec,ksiÉ nß /,sujnskw& l) n,Ñ \±Ér;u g)n;jgki e\ná ÐenÓ(opni\lá nuæ)jr;lnæU(bkl,senm\Ði
nßwo[ÕkenÓ(osÙks)jr;lnæU(bklp)ni\álnÂesêonl/,senmg)n;r&pnÓrn&ed]epej*l
nã)dulu.
w\nu \Ù nu æn) \i lá næu j) r;rk& l;i ed]pnu ki hi ekhnrß pU pru senrj& e) roneñ nhek;krki tmi
tu(ksimæ)næ)ni\álnuæU(bkolskodiÁ(ckun.mkud*kud*p)ni\álnÓieyosnuæenmrUppur,
skodi: purguwgj;, pur ey; pulu, pur smÙ nÓig,purpus)r&jgt/,purp)ntrnÖ]i;,miw;purs
enliynn/.

Keketus saking
Buku Panuntun Objék Purbakala
Alih basa lan aksara Agung Setyawan

Risampuné negarang ngwacén wacana sané mamurda Désa Bedulu miwah Penjeng,
napiké alit-alité sampun uning ngwacén tur prasida ngresepang daging lan suksman
wacanané punika? Mangkin pastikayang yéning alit-alité sampun uning ngwacén
antuk nyurat napi pacané kruna-kruna sané maaksara Bali ring sor!

No. Kruna Maaksara Bali Pacané Teges
... ...
1 pnÓrn& ... ...
2 gêz(, ... ...
3 hi\ái;punik ... ...
4 mbÙt/ ... ...
5 \ɱru; ... ...
6 wnÓ;

49

Udiana Sastra

7 kvukÓí* ... ...
8 kbUpetn/ ... ...
9 mwo[Õ ... ...
10 wnÓ; ... ...
11 mmU(dÒ ... ...
12 monUetÀ(oti ... ...
13 \ɱru; ... ...
14 ke\ánÐenÓ(o ... ...
15 tÉdiesêonl/ ... ...

3.4.4 Ngrereh Daging Wacana sané Maaksara Bali
Ri sampuné alit-alité uning ngwacén wacanané ring ajeng durusang
mangkin Saurin miwah bligbagang pitakéné ring sor sareng tim-
pal-timpalé!

1. Ring dija magenah désa Bedulu miwah pejeng punika?
Cawisan:...........................................

2. Peninggalan budaya napi kemanten sané wénten ring désa Pejeng miwah pejeng punika?
Cawisan:...........................................

3. Raja sira sané kaunggahang ring wacanané ring ajeng?
Cawisan:...........................................

4. Tiosan ring kabudayaan, wénten tukad ring pantaraning désa Bedulu miwah Pejeng. Napi
wastan tukadé punika?
Cawisan:...........................................

5. Pinaka murid pinaka krama Bali, napi sané mabuat ngeninin indik désa Bedulu miwah Pe-
jeng punika semaliha napi sané patut laksanayang? Indayang bligbagang sareng kelompok
raris baosang ring ajeng kelas!
Cawisan:...........................................

Wacana ring ajeng wiakti becik kawacén duaning pinaka pangweruh sajeroning ngwikanin
indik kabudayaan Bali sané adiluhung punika. Téks puniki teler ngicenin informasi indik kabu-
dayaan Bali sané luih maka objék pariwisata ring jagat Bali. Nénten karasayang sang anyurat buku
puniki ngiring iraga sareng sami ngaturang parama majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
duaning antuk paswecan Ida prasida iraga katamiang kabudayaan sané dahat luih olih para leluhuré
sami. Kabudayaané puniki taler maka pangweweh kabudayaan Nasional.

Kebudayaan miwah kaluihan genah maka objék wisata taler katami olih para jana Bali ring
sajebag Bali. Puniki katamiang majeng ring generasi penerus kantos ka pungkur wekas sané majanten
ageng pikenohipun sajeroning nincapang kauripan para janané sami. Indiké puniki sampun ka-

50

Bab IV Ngwacén Aksara Bali
buktiang mabuatnyané kabudayaanné puniki pinaka objék wisata sané prasida nincapang pangupa
jiwa. Mangda indiké puniki rasida mamargi, iraga sareng sami patut nunasicha ring Ida Sang
Hyang Widhi nunas tuntunan lan wara nugraha. Alit-alité mangda madué rasa angayubagia lan
rasa bangga embas ring Indonesia bilih-bilih ring jagat Bali sané sampun kasub ring sajebag jagat.

Rasa angayubagia patut kacihnain antuk parilaksana sané becik sané kaswecanin antuk Ida
semaliha mapikenoh majeng ring para jana sami. Mangdané nénten kaliput olih parilaksana kaon
patut nunas tuntunan ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa.

Palajahan Bab 4 puniki ngiring alit-alité mlajah ngwacén aksara Bali, ngrereh dagingipun
miwah suksman wacana puniki. Majalaran téks sané kawedar kaaptiang mangda alit-alité polih
paplajahan pinaka bekel uripé ka pungkur wekas.
4.4.2 Ngwacén Kruna-Kruna miwah Wacana sané Maaksara

Bali
Sajeroning peplajahané puniki kawedar wacana maaksara Bali sané mamurda I dharma. Ring
wacana puniki alit-alité katuntun mangda uning ngwacén aksara Bali mangda uning nwacén
durusang uratiang aksara Bali sané ngwangun wacana puniki, raris uratiang tuntunan ngwacén
ring ajeng! salanturipun durusang wacén wacanané ring sor ring ajeng kelas!

hο (m

kciÉtewnÓ)n¾Ànk)Çrki ¾ßdnÀi¾a(m.¾ bukhdena(m,¾ Œ(mmsuk×ßmlk×
nsenb)cik/.ggønenswhøwhøkdipunik.ø dsmÞ) ehhøysub
b\un/,lhut¾ÀøymsugølnÓsß¾lj;.suwuedÐeTÿhøymk)dsÐ)dsÑik
m(ent)k)dÐnt;¾lnŠ\á;.ydês¡Óen¾ÐeTÿggønenhøytus¾&tehn)Ó
lt)Ók)dÑiseKÿlhn/.t)k)dѾiseKÿlhnyÀi bÏ*¾mbÊsi;¾bÊsi;¾\j

51

Udiana Sastra

køÓmælÓø¾mæelÂ. seTÿenÑenãlŠeKÿlhn)msÙr,mhnß¾si;¾høym
l j h*¾ bu ku h en elnn)Óekn¾¡®ku pljhen,swier;¾k)eTÿ pi tudu;¾
guruen.eblåwitæ¾ ljhen Sÿmæun¾ßsÙr,murdi ¡àriedmtøsÉ nÒí,høŒ(
mtus&¾tehn)åeln)åeln¾Éi Kÿl mtÉøsníÒ ,ekeTÿmsi;¾ riKÿl\)nÑi\¾*
lg÷u enÑoensêry.
høymsi;¾d)m)nß¾tul*u,¾ eH(ÿmt)Ók)n¾Érm,guruwie´³¾,gurur¾&seKÿlh
nißw;¾gurusÙdêy.riKÿlmlj;¾dik)lsÀøys)ògæ)snÓ¾(¡sttddieCÿ
enoÓ eHÿlø;¾tømælÓømæelÂ.høytus¾&tehn¡å¾t*¾wk¡Ó,høy\)l;¾k) n)
;¾ j) \;¾ hp*¾ lø yu \)l ;¾ k bøs n/.k di s en mu\á;¾ r&¾tu tu¾( t kø t kø n¾& es w
kgnu widê,riKÿlwimdu gl;b¾ )cikßlj;.

"taki-takining séwaka gunawidya"

Ri sampuné wus ngwacén wacanané ring ajeng napiké alit-alité sampun uning ngwacén
wacanané punika? Mangdané pastika kauningin indik kawagedan alit-alité indayang
saurin pitakéné ring sor puniki!
Indayang uratiang tur wacén wacanané ring sor tur dagingin tegesipun!

No. Kruna Maaksara Bali Pacané Teges Basa Bali
1 Œm( ... ...

2 kctÉi ... ...

3 msku ×ß ... ...

4 mlk×n ... ...
5 dsÞm) eh ... ...

6 lnÓs¾lß j; ... ...

7 mk)ds)dÐ s/ ... ...

8 nt;l¾ nŠ\á; ... ...

52

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

9 ydêsÓe¡ neо Tÿ ... ...
10 ggnø en ... ...
11 mtøÉsnÒí ... ...
12 òg ... ...
13 lgu÷enÑoensêry ... ...
14 eCÿenÓo ... ...
15 mu\;á ¾ ... ...

Ri sampuné alit-alité uning ngwacén indayang mangkin lanturang ngrereh kru-
na-kruna lan suksmanipun sané ngwangun wacanané ring ajeng.

No. Kruna Maaksara Bali Pacané Arti BI
1 Œm( ... ...
2 kcÉit ...
...

3 msuk×ß ... ...

4 mlk×n ... ...
5 dsmÞ) eh ... ...

6 lnÓsß¾lj; ... ...

7 mkd) sÐd) s/ ... ...

8 nt;¾lnŠ\á; ... ...

9 ydês¡Óen¾ÐeTÿ ... ...

10 ggønen ... ...
11 mtÉøsníÒ ... ...

12 òg ... ...

13 lgu÷enÑoensêry ... ...

14 eCÿenÓo ... ...

15 m\u ;á ¾ ... ...

53

Udiana Sastra

Ri sampuné alit-alité ngrereh kruna-kruna sané ngwangun wacana ring ajeng, indayang
satwayang daging pepacané punika antuk basa Bali manut sané kauningn alit-alité ngraga!

Durusang keniang suksman miwah piteket sané kaunggahang ring wacana maaksara Bali sané
mamurda “I Dharma” sané kawedar ring ajeng. Wacana puniki matetujon magdané murid-muridé
sané ngwacén wacana punika uning ngwacén semaliha mangda nureksain tokoh, karakter tokoh
mangda prasida kanggén srana mulat sarira, salanturipun mangda prasida kaanggén tuntunan
maparilaksana sajeroning kauripan.

Mangda alit-alité uning napiké daging wacan ring ajeng sampun
karesepang, durusang bligbagang sareng timpal-timpalé, raris
saurin pitakéné ring sor puniki!
1. Sapasira tokoh sané kaunggahang?
Cawisan:...........................................
2. Asapunapi parilaksanan tokoh punika?
Cawisan:...........................................
3. Napi geginan tokoh sané kaunggahang ring ajeng?
Cawisan:...........................................
4. Piteket napi sané prasida kapolihang sajeroning wacana ring ajeng?
Cawisan:...........................................
5. Aksara Bali pinaka warisan budaya daerah lan Nasional sané patut kalestariang. Sapunapi
pidabdab alit-alité sajeroning nglestariang warisan puniki?
Cawisan:...........................................

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang

Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab IV, durusang bligbagang sareng
timpal-timpalé pikolih palajahan ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang
tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten
ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang resep indik kawéntenan paribasa Bali sajeroning basa Bali
pinaka warisan budaya daerah lan nasional sané madué nilai seni
utawi nilai estetis prasida kaanggén panglengut basa.

2 Titiang sampun naenin miragiang paribasa Bali sajeroning gending,
pupuh, miwah ring wacana tiosan.

3 Titiang sampun nganggén paribasa Bali sakadi tetingkesan saje-
roning mabebaosan ring pagubugan, maka cihna ngmargiang sikap
kemandirian miwah sosial.

4 Titiang sampun ngresep ngwacén cerpen miwah wacana sané
tiosan sané madaging paribasa Bali tur uning pikenohipun.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna indik paribasa Bali
ngeninin indik daging miwah suksmanipun.

54

Bab IV Ngwacén Aksara Bali
6 Titiang sampun prasida makarya lengkara sané madaging paribasa

Bali.
Keterangan:
1: ngresepang lan nglaksanayang.
2: kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3: nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin ngwacén wacana maaksara Bali pasika alit-alité madué cutetang indik
paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab IV
puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan
sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

• Napi sané kapikayun antuk alit-alité indik rajeg Bali ngeninin indik kawéntenan aksara
Baliné ring aab jagaté mangkin sané ketah kabaos zaman globalisasi?

• Napi pamargi sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa lan aksara Baliné
puniki, maka cihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring para leluhur lan Ida
Sang Hyang Widhi antuk sampun mapica tetamian sané dahat luih sakadi basa lan Aksara
Bali?

55

Udiana Sastra

56

Bab 5

Ngrereh Sasuluh Saking
Satua Ni Diah Tantri

` Kompetensi Dasar

3.5 M enganalisis téks cerita Tantri
berbahasa Bali dengan baik

4.5 MenampilkansebuahceritaTan-
tri ké depan kelas

Indikator

3.5.1 N gwacén sajeroning angen
sinambi nguratiang téks
carita Ni Diah Tantri.

3.5.2 Ngrereh teges kruna saje-
roning téks carita Ni Diah
Tantri.

3.5.3 Ngrereh struktur intrinsik.
4.5.1 Maktayang carita Ni Diah

Tantri.
4.5.2 Ngwedar (présentasi) asil

analisis nilai cerita Tantri.

Udiana Sastra

3.5.1 Ngwacén Sajeroning anggén Sinambi Nguratiang Téks
Carita Ni Diah Tantri

Antuk Ngwangun Pangresep
kaweruhan lan Sajeroning kauripan iraga patut ngaturang parama suksma
kawagedan prasida
ngasorin mesehé. majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa duaning mawit
paswecan ida iraga kaicen maurip tur ngargiang kauripané
Sumber: storytellingguildvic.blogspot.com dados jadma. Kautaman dados jadma inggih punika madué
tri pramana inggih punika bayu, sabda muah idep. Yan sihang
ring buron sané madué dwi paramana inggih punika bayu
muah sabda, samaliha yang saihang ring i taru sané madué eka
pramana inggih punika wantah bayu kemanten, imanusa sampun
pinih utama duaning madué idep. Antuk madué idep puniki i
manusa prasida nimbangin iwang kalawan patut. nanging yan
selehang akéh para janané malaksana nénten patut, bilih-bilih
kabaos kasorang saking i buron. Indiké puniki patut kapratiak-
sayang olih murid-muridé mangda setata malaksana sané becik.
Tuntunan malaksana sané becik sampun akéh kawedar ring
Ajahan agamane, samaliha ring paplajahan sané tiosan sekadi
kasusupang ring carita-carita utawi satua-satua. Ring satua-sat-
ua akéh sampun ketah madaging sasuluh malaksana sané becik
sekadi satua Ni Diah Tantri.

Kacritayang Ni Diah Tantri punika wantah anak istri listuayu
lewihing pradnyan, wikan ring kaweruhan sangkaning seleg tur
uleng pikayunané malajahang angga. Wénten kabaos Sang Prabu
Eswarya Dala dahat kasmaran olih Ni Diah Tantri, nanging sang
prabu kemad kayuné duaning Ni Diah Tantri wantah putrin Ki
Patih Bandeswarya maha patih Ida Sang Prabu. Raris Ki Patih
kandikayang ngaturang anak istri ayu nyabran rahina kantos
telas para istriné sampun katurang, kantun malih asiki sané
durung katur inggih punika Ni Diah Tantri. Ki patih kalintang
sedih, nanging Ni Diah Tantri mapinunas ring ajiné mangda dané
katurang ring Sang Prabu. Irika Ni Diah Tantri ngaturang maku-
dang-kudang satua sané madaging sesuluh indik malaksana sané
becik kantos sang prabu eling ring angga. Durusang wacén satua
ring sor puniki raris saurin pitakéné!

Ngwacen satua Ni Diah Tantri

NI DIAH TANTRI

Kacarita Sang Bhupati ring Patali Nagantun dahating subhaga wirya, wiakti ratu wibuh
kabiuhaning wadua, kajerihin antuk para ratuné sasewengkoning Jambhu Warshadwi-
pa, samian reke ngaturang upti ngatahun. Tan patandingan antuk kaluwihan Ida Sang
Prabhu, santukan sapanyenengan idané tan wénten pisan ida naenin madrebé pakayunan
meweh angan apisan, dening jagaté sami gemuh raharja. Yan Umpamayang kawibawan
Ida Sang Prabhu wiakti tan bina kadi Sanghyang Wisnu nyakala, tan mari ngetisin jagat.
Akéh yan caritayang antuk kasubawan Ida Sang Prabhu. Munggwing pesengan ida sang
nata, Prabhu Eswaryadala. Papatihé maparab Ki Patih Bandeswarya. Dané Ki Patih

58

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni DiahTantri

Bandeswarya satata ngiring angulih-ulih amrih sutreptining nagara, kasarengin antuk
para punggawa miwah sakatahing para tanda mantri, pada widagda ngenterang jagat,
siddhi wakya sandi ngucap, reh tan mari nganutin linging Aji, Agama, Kutara, Manawa,
kalih Sastra sarodresti, makawinan nénten wénten sané makewuhin.

Critayang Ki Patih Bandesdwarya, madrewé putra istri adiri,

mapesengan Ni Diah Tantri, kalintang ayu mungguwing

warna, wiakti tan patandingan iriki sasoring akasa, wiadin

antuk kagunan, kawicaksanayan tur kapradnyanan,

sampun kajanapriya, makadi sampun puput indik Saras-

watiné Kaincep antuk Ni Diah Tantri. Yan mungguwing

kajegegan kadi Sanghyang Giriwadu, satata amangun

hyuning rat. Kasambung pisan antuk para wikuné

buat kalewihan warna kalih kagunan Ni Diah Tantri,

kala punika wiakti nénten wénten nyaminin ring

jagaté. Dening asapunika kenginan kapireng

antuk Ida Sang Prabhu Eswaryadala, raris Ida

mapakayun pacang ngelamar Ni Diah Tantri,

pacang kajumenengang prameswari. Nanging

pakayunan Ida kari kemad pacang ngarsay-

ang ring Ki Patih Bandeswarya. Irika raris

Sang Prabhu ngelocita pangindrajala. Ki Patih

Bandeswarya kapangandikayang ngaturang anak

istri anom tur ayu adiri nyabran rahina. Dané Ki Sumber: deviantart.com
Patih Bandeswarya ngiring sakadi pakarsan ida Sang

Prabhu, nyabran-nyabran ngaturang jatma wadon anom tur ayu adiri. Dening asapunika,

kasuen-suen telas para istriné ayu tur anom sampun katur. Kala irika dané Ki Patih

Bandeswarya kalintang epuh ring kayun. Sabudalé saking manangkil, ngraris dané ka

taman, kantun makekampuhan kalih nyungkelit, jag dané merem ring taman, antuk

dahating osek pakayunané. Dané I Gusti Ayu Biang, arin dané Ki Patih Bandeswarya

uning ring rakané asapunika, raris gelis ngesengin putranné. Ni Diah Tantri, Kapangand-

ikayang nunasang ring Ajinne, makajalaran dané kadi kalangkung sungkan ring kayun. Ni

Diah Tantri tan tempal ring pakayunan biange, tumuli mamargi ka taman, matur pitakén

ring Ajinné. Ajin dané mamidartayang saindik-indikané. Sawusan Ajiné midartayang

punika, tumuli Ni Diah Tantri matur pinunas, mangda dané kaaturang ring Sang Prabhu.

Dening asapunika, raris Ki patih Bandeswarya mabebawos ring rainé I Gusti Ayu Biang.

Gelising carita sampun igum pawilangane, pacang ngaturang Ni Diah Tantri.
Benjangné semeng dané Ni Diah Tantri raris katur ka puri ring Sang prabhu Eswary-
adala. Punapi lédang pisan arsanida Sang prabhu, dening sampun kasidan kadi pangap-
tinné. Kocap sampun surup suryane, sampun nyanjaang wengi, Ida Sang Prabhu jagi
merem, kairing antuk dané Ni Diah Tantri saha panyerowan asiki. Sang Prabhu raris
ngandikayang Ni Diah Tantri amijeti suku, Saha kapandikayang sairing. Jantos dawuh
tiga wengi dané Ni Diah Tantri mamijet sukunida Sang Prabhu, kandugi dané arip. Irika
raris Ni Diah Tantri ngandikayang parekan mabecikang damar. Wus punika raris dané
ngandika ring panyeroané tur kapandikayang nyatua. I Panyerowan matur tan wénten
uning nyatua, sakéwanten ipun demen miragiang. Sang Prabhu Eswaryadala. Punapi
lédang pisan arsan ida Sang prabhu, dening sampun kasidan kadi pangaptiné. Kocap
sampun surup suryane, sampun nyanjaang wengi, Ida Sang Prabhu jagi merem, kairing
antuk dané Ni Diah Tantri saha panyeroan asiki. Sang Prabhu raris ngandikayang Ni Diah

59

Udiana Sastra

Tantri amijeti suku. Sang kapandikayang sairing. Jantos dawuh tiga wengi raris dané Ni Diah
Tantri mamijet sukunida Sang Prabhu, kandugi dané arip. Irika raris Ni Diah tantri ngand-
ikayang parekan ngamecikang damar. Wus punika raris dané ngandika ring panyerowané
tur kapandikayang nyatua. I Panyerowan matur tan wénten uning nyatua, sakéwanten ipun
demen miragiang, Sang prabhu raris nundik panyerowané antuk cokor. I Panyerowan uning
ring wangsit anyingid, tumuli raris ipun ngaturin Ni Diah Tantri mangda dané nyatua. Ni
Diah Tantri raris angutara sloka.

Kaketus saking :
Ni Dyah Tantri
olih I Madé Pasek

Ri sampuné ngwacén lan ngresepang satua sané mamurda “Ni Diah
Tantri”, durusang bligbagang sareng timpal-timpalé indik teges kruna-kru-
na sané sukil, surat ring sor puniki!

No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...

Risampuné ngwacén lan ngresepang satua sané mamurda “Ni Diah Tantri”,
durusang bligbagang pitakéné ring sor puniki sareng timpal-timpalé!

1. Sapasira kemanten pragina utawi tokoh sané wénten ring caritané ring ajeng?
Cawisan: ..........................................

2. Sapasira wastan pregina utawi tokoh sané pinih utama ring satuané punika?
Cawisan: ..........................................

3. Napi tema sané kaunggah olih pangawi sajeroning satua punika?
Cawisan: ..........................................

4. Napi piteket utawi pesan sané kawedar olih pangawi malarapan satua punika?
Cawisan: ..........................................

5. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik pergaulan sosial tur patut lak-
sanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................

6. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik tanggung jawab tur patut lak-
sanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................

7. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik kemandirian tur patut laksan-
ayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................

60

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni DiahTantri

8. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik etika moral tur patut laksan-
ayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................

3.5.2 Ngrereh Teges Kruna Sajeroning Téks Carita Ni Diah
Tantri

Ngresepang carita Tantri
I Empas Padem Kabatek antuk Gedeg Ipuné ring Asu

Wénten reke empas kakalih lua muani, mawasta I Durbudi kalih Ni Kacapa.
Magenah ring telagané sané akéh uparengganipun, makadi sekancan sekaré kala sami
nedeng kembang luir ipun sekar tunjung minakadi Tunjung Bang, Tunjung Nila, Tunjung
Biru, Tunjung Putih, Sekar Angsana, Sekar Jempiring Kalih sané lian-lianan. Telaga punika
mawasta reke taman Kumuda Wati. Lian ring I Empas irika taler wénten angsa akéh ipun
kakalih lua muani melali-lali ipun sarwi manjus. Sané lua mawasta Ni Cakrenggi sané
muani I Cakrengga. Sasuwen ipun angsa punika magenah irika kocap sampun ipun maka-
kasian ring I Empas. Kalih ring I Empas sampun masurudayu ring angsané kakalih punika.

Kacrita mangkin rauh reke masaning panes banteng, ngantos toyan telaga Kumuda
Wati punika tambis-tambis asat. Kala punika I Angsa lua muani mamanah jaga matinggal
saking irika, pacang matulak kagenah nyané riin. Semunyané ngun-ngun, santukan
ngangen sawitrannya sané pacang pacang tinggal ipun. Irika raris angsa lua muani mabaos
ring I Empas maka kalih. "Uduh nyai cai pada maka dadua, apang melah-melah pada dini,

wiréh I déwék lakar ngalain cai nyai uli dini maka buina eda
pesan cai nyai sekel, baané mabelasan ngajak I déwék uli
jani. Mani puan kewala enu pada idup, dumadak apang buin
pada kacunduk. Apa awanan déwéké ninggalin cai nyai,
wiréh I déwék sing ja dadi pasah tekéning yeh, baan gaman
déwéké sadina-dina mabresih. Pangungsin déwéké jani lakar
kagunung Imawan. Ditu ada telaga melah, madan Manasara,
yehné ening pesan. Yan andeang telagané ento tan bina kadi
taman Narmadane, pesiraman Ida Batara Indra. Buina

61

Udiana Sastra

telagané ento yehné sing ja taen asat, apituwi masan panes ngentak. Ento ané lakar
jujug déwéké.

Wawu asapunika pajar ipun I Angsa punika, I Empas lua muani sami sedih, antuk jagi
katinggalin sawitra, solah ipun amelas hyun, matedoh ipun ring buntut angsané, raris
mapajar. Sapuniki pajar ipun, "inggih ratu, kalintang-lintang tan suecan i ratuné ngawu-
layang titiang kaliwat nista. Yan i ratu nilar déwék titiang iriki, punapi dados titiange,
tan pariwangdé titiang pacang padem, antuk sedih manah titiangé tilar I ratu. Sapunapi
kenginan I ratu ngardinin kenak pakayunan I ratuné kewanten, tan wénten pesan
i ratu ngaksi buat kasakitan titiangé. Mawinan titiang matur asapunika, wiréh titiang
taler ngamertayang toya, tan bina ring I ratu. Cendek ipun titiang pacang ngiring I ratu
mangda titiang polih muponin kadarmaning sawitra". Sapunika atur I Empas. Antuk ka-
piwelsannyané miragi baos I Empas, raris mabawos I Angsa, "nah yan keto né ada baan
I déwék daya melah. Né kayu atugel dangal, basatengahane, sabilang tanggu I déwék
nangal ajak dadua. Kewala pabesen kaine, selantang jalan eda pesan cai nyai mamunyi
apituwi ada anak matakon, ada anak nyacad, eda sautina. Ingetang san pangorah kainé
eda nyen nyai cai ima tekén pabesen déwéké. Yan ima, sing buungan cai nyai lakar mati,
mawastu tan prasida amun pengaptine". Dening asapunika, lega pesan manah I Empas
pacang ngiring sapitutur angsa punika.

Gelising crita I Empas sampun kakeberang olih I Angsa ngalerang Tambis rauh reke
ring tegal Wirajenggala. Mungguing ring tegal Wirajenggala wénten asu kakalih lua
muani masayuban ring sor tarune, sané muani mawasta I Angsang, sané lua Ni Angsing
wastanipun. Asu punika praya ngerereh teda, nangin lacur tan polih punapa punapi.
Kabatek antuk layah kalih bedak ipuné, kenginan nyongkok ipun sinambi manyonyoin
pianak ipuné, sané kantun alit alit. Kala punika nuju pisan Ni Angsing nulengek keamba-
rane, kekantenang wénten angsa ngeberang empas nganginang, Ni Angsing kagagawok
ngantenang. Sawiréh sané sampun-sampun tan naenin ipun manggihin indik sakadi
punika. Raris ipun mapiorahan ring muaninipun: "Ih nanang ceninge, tingalin ja baduur
ada empas kakeberang baan angsa. Kija lakar abana?" I Angsa sumahur," sing ja buka
munyin nyaine, dija ada perah empas kakeberang baan angsa. Kenehang awaké ento
tidong ja empas, tatuiyané tain sampi tuh, ané umahin bakutis. Ento keberanga baan
I Angsa, wiréh panak bakutisé mula tuah amah-amahan panak angsa. Wawu I Empas
miragi, ipun kasengguh tain banteng tuh, kenginan kumetug pedihnyané. Gregeten I
Empas, bungut ipuné enggang jagi nyander I Asu. Wiréh bungut ipuné enggang, dados
ipun ulung ka tanahé. Kala punika lega pisan manah I angsang kalih Ni Angsing punika,
minakadi panak-panak ipuné, saminda bangken empas.

Kocap I Angsa lua muani sami masemu kerangan, tumuli makakalih makeber
ngalérang.

Kaketus saking :
Ni Dyah Tantri
olih I Madé Pasek

"Tan satinut ring pitutur ayu,
ala katemu."

62

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni DiahTantri

Risampuné ngwacén lan ngresepang satua sané mamurda “I Empas
Padem Kabatek antuk Gedeg Ipuné ring Asu”, durusang bligbagang sareng tim-
pal-timpalé indik teges kruna-kruna sané sukil, surat ring sor puniki!

No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...

Ri sampuné wusan ngwacén carita Tantri “I Empas Padem Kabatek antuk Gedeg Ipuné ring Asu”
ring ajeng, napiké sampun alit-alité prasida ngresepang daging lan suksmanipun? Mangdané
prasida kauningin amunapi sampun ngresepang daging carita ring ajeng, indayang saurin
pitakéné ring sor puniki!

1. Sapasira tokoh-tokoh sané kaunggahang ring caritané ring ajeng?
Cawisan: ..........................................
2. sapasira tokoh utama lan tokoh sampingan ring critané ring ajeng?
Cawisan: ..........................................
3. Napi sané kalaksanayang sarahina olih i empas lan i angsa?
Cawisan: ..........................................
4. Indayang tlatarang asapunapi geginan I angsa sarahina! Raris saihang ring kauripané!
Cawisan: ..........................................
5. buron soroh napi punika I Empas? Ring dija ipun sarahina?
Cawisan: ..........................................
6. napi mawinan I Empas padem?
Cawisan: ..........................................
7. asapunapi laksanan asuné punika?
Cawisan: ..........................................
8. Indayang bligbagang sasuluh napi sané kapolihang ring sajeroning carita punika?
Cawisan: .........................................

63

Udiana Sastra

Katuturan Yuyu Mlaksana Melah

Sané riin wénten reke yuyu padem. Kaurip antuk ida padanda,
ri kala ida padanda ngamarganin tukad nyat. Irika ida mamanggihin
yuyu berag aking . Kapiwlasan harsan ida padanda. Kaduduk punika
i yuyu, kumahang ring tlagané. Kasuen sampun ageng ipun i yuyu,
pinuju ida padanda merem irika ring balene, kaget teka lelipi ring guak.
Masobayan teka sang karo jagi ngutgut ida padanda, pacang nyedayang ida
padanda.kengin uning ipun i yuyu ring laksanan corahé kalih, i wiala kalih i gagak. Irika raris
i yuyu mapajar ring i guak kalih i lelipi, jagi ngamiletin laksanan ipun kalih. Sampun adung
reke paitungané sang tigang diri, tumuli i yuyu kagandong sareng kakalih. Wawu ipun
nincap baongnya sang karo, raris kagetep baongnya i wiala miwah i gagak. Padem reke i
gagak kalih ula punika. Sapunika wiakti laksanan ipun i yuyu becik pisan, sing bisa engsap
tekéning utang.

Kaketus saking :
Ni Dyah Tantri olih I Madé Pasek

olih I Madé Pasek

“Sampunang ngélingang napi sané kadanaang nanging patut
élingang pitulung sané katampi.”

Risampuné ngwacén lan ngresepang satua sané mamurda “I Empas
Padem Kabatek antuk Gedeg Ipuné ring Asu”, durusang bligbagang sareng
timpal-timpalé indik teges kruna-kruna sané sukil, surat ring sor puniki!

No. Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
6 ... ... ...
7 ... ... ...
8 ... ... ...
9 ... ... ...
10 ... ... ...

64

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni DiahTantri

3.5.3 Ngrereh Struktur Intrinsik

Pragina/ Wasta Téks: I Empas Padem Téks: Katuturan Yuyu
Tokoh ... Kabatek antuk Gedeg Mlaksana Melah
...
Tokoh utama Ipuné ring Asu

Tokoh Parilaksana Parilaksana Parilaksana Parilaksana
Pendukung
Becik Kaon Becik Kaon

... ... ... ...

... ... ... ...

Indayang bligbagang!
1. Sapasira tokoh-tokoh miwah sané kaunggahang ring caritané ring ajeng?

Cawisan: ..........................................
2. Indayang tlatarang indik karakter tokoh sané kaunggahang ring caritané ring ajeng?

Cawisan: ..........................................
3. Indayang baosang indik latar carita ring ajeng!

Cawisan: ..........................................
4. Indayang rereh tema carita Tantri ring ajeng!

Cawisan: ..........................................
5. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik pergaulan sosial tur patut

laksanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................
6. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik tanggung jawab tur patut
laksanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................
7. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik kemandirian tur patut
laksanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................
8. Pinaka murid, napi sané prasida kapolihang ngeninin indik welas asih, ngwales budi tur
patut laksanayang mapaiketan ring kauripané?
Cawisan: ..........................................

4.5.1 Nyatuayang Carita Tantri
Ri sampuné alit-alité wus ngwacén carita Tantri, mangkin indayang satwayang ring ajeng kelas
sinalih tunggil satuané ring ajeng!

65

Udiana Sastra

4.5.2 Ngwedar (présentasi) Asil Analisis Nilai Carita Tantri
Ri sampuné wus alit-alité mirengang satua sané kabaktayang olih timpal-timpalé, tur sampun

mligbagang, sinah alit-alité prasida uning ring parilaksana becik miwah kaon sané mungguh ring
caritané punika. Mangkin durusang rereh nilai-nilai saeroning carita ring ajeng sakadi sané kasurat
ring sor puniki!

Nilai Ni Diah Tantri I Empas Padem Katuturan Yuyu
Kabatek Antuk Gedeg Malaksana Melah
kecerdasan ...
kejujuran ... Ipuné Ring Asu ...
ketulusan ... ...
emosional ... ... ...
olas asih ... ... ...
wales budi ... ... ...
... ...
...
...

Présentasi
Ri sampuné angkep kakaryanang tugas-tugasé ring ajeng durusang mangkin baosang
ring ajeng kelas!

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab V, durusang bligbagang sareng timpal-tim-
palé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang
tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nenten ngresepang lan
nenten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinaka warisan budaya daerah
lan Nasional madaging kaweruhan lan tuntunan budi pekerti.

66

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni DiahTantri

No. Pangresep lan Panglaksana 123

2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi antuk
sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa basa Bali.

3 Titiang sampun nglaksanayang sikap, sosial sakadi subakti ring guru
manut kadi sané mungguh ring pidartané ring ajeng.

4 Titiang sampun ngresep ngwacen ugrawakya lan pidarta nganutin
tetikesanipun.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna, ngrereh daging lan
suksman wacana sané mungguh ring wacanané ring ajeng.

6 Titiang sampun nglaksanayang piteket sané kaunggahang ring
wacanané ring ajeng.

Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin ngwacén satuan Ni Diah Tantri, pastika alit-alité madué cutetang indik pa-
plajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab V puniki.
Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin
salami parikrama paplajané puniki.

67

Udiana Sastra

68

Bab 6

Wira Carita

` Kompetensi Dasar

3.6 M enganalisis isi wira carita "Sang Suta-
soma Dados Caru" dan pasang aksara
Bali.

4.6 Menampilkan pembacaan wira carita
beraksara Bali dan melaporkan isi bacaan
wira carita beraksara Bali.

Indikator

3.6.1 Ngwacén sinambi nguratiang wacana
“Sang Sutasoma Dados Caru”

3.6.2 Ngrereh sesuratan kruna-kruna sukil.
3.6.3 Ngrereh struktur intrinsik “Sang

Sutasoma Dados Caru”
4.6.1 Ngwacén wacana “Sang Sutasoma

Dados Caru” ring ajeng kelas.

Sumber: baligoldentour.com

Udiana Sastra

3.6.1 Latihan Ngwacén Sinambi Nguratiang Wacana “Sang
Sutasoma Dados Caru”

Ngwacén wacana “Sang Sutasoma Dados Caru”
Indayang alit-alité ngwangun kelompok dados petang kelompok. soang-soang kelompok

mangda ngwacén sinambi nguratiang asiki paragraf ring wacanané ring sor. Raris tatasin daging
paragraf sané kawacén. ri sampuné puput mangda soang-soang kelompok maosang ring ajeng
kelas utawi presentasi!

<s*sutesomdedosrÇ .u
<ewn)ÓnÐtuturnæu *pru [u od,pÉvuyk×r&rtÂknÑ.hdø pÉy\tru *pnu gør&hød
v~ rkol, hnuÓkærrtustusrÑø .ø ekocpøÀdwweu polø;prrtwu n;Ó syø
d]dørønkø \wnø *hød\Þurugégtæu ø\lÀ enpyÉ \j) ku æu *pvÉ ujywkø mÉ .sonkuÓ
nøÀds*pvÉ ujywkø Émkløn*Ó]Urwrø r&pydu nÒ /,rrøsëdÒenrm)sæsø nÐdøsogr
h\lnu /, sÙrnuÐ d, gj; lnoÉ k×s enk dø ehomãek \Ìb h*gun*u. dÙ n&
hspnu kø yudÒen,s*jywøkmÉ rriesæu d,htßndøÀ en\u\æu øs(Ùgelok.nkø
\wøn*s*pru [u odklnø Ó*ekos)knÉ&khën/.sonÓuknÀspunøks*pur[u od\Þuru
ggé t/waø b( en,\enoÓ sæu p* vÉ ku n) cø dø rÊ rsø bÐ [É lÔ nkÐ b) r) .*

ssomæeu nj\e)Ð pæol;ø rtsu tsu røÑ ,i hrø kø sp* ru [u odwh\u tru *
pnu gpø nu ki rh& di v~ rk¾ ol.hdø v~ rkolen

nn)Ó r) mø pnu gpø nu kø sonkuÓ enn n)Ó dß g&pÉvuhsÓønhids*su
tesom.tnÀseu wsp* Évpu ru u[odlnlã wdrÙ ok×sen

rrøs/\rÞu gu gé tÀsnøÓ enpyÉ \j) ukuæ*sutesom.eko
cpæu s* tu esomduekpunkø rki olmpikhënb Ñbh* ø
xkÒø ÐrhyÙngé t/.hnukÓ wÐ l) snÀdø en\k×jø gtÀsiÓ
nenkrsu k/,hødmkhë nñr) hÁ* \má \sÑ *pur[u odj
\p)Ð Âhup( ungtø ju( gtsÀ ÓønenpÉsødÒrhyu.hspnu kø w
nÓ;ka(mnuæ*\kÞ ×xyb* du Òcøt,Ó ptUt(ådê*kq¾¨ mø klrp

Sumber: baligoldentour.com

70

Bab VI Wira Carita

neøß kolhø *pm(gnø zø Çpb* udÒelok.

sekwnÓ)nærtxÒmnÓÉø,bhudxÒ,rojputÉenennÓ)nßtU(t*kënuæ*sut

esomhspunikrrøsuægÊhnÐkuruek×tÉmpgutÉ&blwdÙrok×spzékuæ*

pru [u oden.ydu eÒ nyku riÓ ms) /.blwdsÙ p* ru [u odenllø ;ø ,hk;senkpa)

m*,mkdø:pÉvuemgdlnæÉvuÁw\ákesdy*hnÓukuæ*d]bhu.sonÓuknÀs

punøks*puru[odekÉodrrøsßmU(tø,h\áensok×tánu u*mohmru,pÉvuenrÙ\tu

s/,bhuenrÙe\wu,smøm\g)muæzétbjÉ,ga,emosl,ckÉ,cnÑÉhsmuw*

t]øÉ lu ,t\(u md) lg* n) \ø ldlå d/.blwdhÙ snøÓ enhk;sengs) ,% epoenoÑ

k/,tr,u t)gluæennmæ)kÉ&kuruek×tÉsmøg)s%tnægnÓuln/.s*sutesoms

enkhørh& nuÓkæu *suctø Épnø ksorq\ø hÉ uhnø æydu Òenr&kureu k×t.É

sp\Éhu;r&kuruek×tÉkp\áø;s*puru[odknÓunßmU(tø,Á\áenhg%\m)

dl*g)nøm\ldåld/,hørøks*stu esomm\Ïp*,pÉm\ÐønÀpøt)lsÑedoesÓo

ylønÓ*tøs/,smøsénpa)mßwlømurpi /,hs&kcø\kærøpU(xmlø;.hørøks*pu

ru[od\ujn ønuæ *sutesom h nÓuk æ n; ,n &s møszéten mh uw; møn k døc k É

dedosÓuzéu*,kuxÕdedosæudk/,l\ÐpÑedosæu )møn&g,*u bjÉdedosßsßxøk/,

m\ÐønÀids*puru[odsomæunÐ)nøÁjñnwømlrrøsÊb;tnuæødÒmmU(tøkdøjtømul

.ssomæuens*puru[odksusupnåunÒøstÙm/,Á\Ðrmu(knÀødenhøcl/rrøsßt\ø

tu(\)lutuæukunuæ*sutesom,nunsÀmæurmwø ;ennÓ)nkß hënåtru *s*stu esomr&

v~ rkol.v~ rkoleldp* sø nrÉ sø m)ñ ælæu s* tu esomhnkuÓ æu zté ,no\&À

smsø zétentenÙn)ÓnßønluÓ øn/,ekÉodentnæu øpørrøst¡ñ ørUpdedoso gÁg*,u

\nu Ólæu * stu esom, n\&À whu ecoeko( hdø en ekwn)Ón æÉsdø Ò khunÓ luæomæu

nßrskwÏgn/,edn&kssu upnßn; ]cu ø,elovÁ\Ðrenmtø\lá Ðge) nÓosønÀ

nkuÓ /wl) sÀs;ø .s*sutesomrrøsÐm)dl*,v~ rkolsomæundÐ øjtømlu ,rrø

sñ ¡ mã;¾,mpnø nu sßgru ru &ss* tu esom.

krø\s)Ð æu k&:tnu Zéÿ¡ m)k(
eholø;:høk)ttU /]uktÉ .

71

Udiana Sastra

Indayang dagingin napi pacan kruna-krunané ring sor puniki?

No. Kruna Maaksara Bali Pacané Manut Pacané Manut Latin Kawi
Latin Kawi ...
...
1 pru u[od puruṣāda ...
...
2 ᬧᬪ᭄ᬭ ᬸ prabhu ...
...
3 yk× yakṣa ...
...
4 v~ r bhaṭāra ...
...
5 d] daśa ...
...
6 ]rU śūra ...
...
7 pyudÒn/ payuddhan ...
...
8 lnÉok×s lan rākṣasa ...
...
9 rrøsbÐ [É Ô raris kabraṣta ...

10 budÒcøtÓbudÒ¾ buddha citta

11 pttU å(dê*k¾q¨ ø patūt ngardyang
12 psÉ ødÒ kirthi
prasiddha

13 \Þk×xy* nglakṣaóayang

14 txmÒ nÓøÉ taóḍa mantri

15 tøÉ]lu triśula

16 Sorqø sārathi

17 kru uek×tÉ kurukṣétra

18 Á\áen anggané

19 kcø\kærpø x(U kacingak paripūróa

72

Bab VI Wira Carita

20 nøzÇpb* udÒelok nincapang buddha ...
21 kxu Õ loka ...
22 Ájnñ kuóṭa ...
23 dedossß xß øk/ adnyana ...
24 rUp dados mas maóik ...
25 elovÁ\Ðren rūpa ...
26 S zté lobha angkarané ...
sanjata

3.6.2 Ngrereh Sesuratan Kruna-Kruna Sukil
Alit-alité minab akeh sané durung uning ring teges kruna-kruna ring pepacané ring ajeng.

Durusang uratiang kruna-kruna sukil ring sor puniki!

No. Kruna Maaksara Bali Pacané Artos
raksasa
1 yk× yaksa pajak
menyerang wilayah
2 pungø punagi pemberani
parang sungguh seru
3 \¯¡rugégt/ nglurug jagat
tempat berperang
4 ]Urwør sura wira susah memikirkan

5 yudÒenyukÓirm)s/ yudané yukti rames lalu segera ké lapangan perang
harus berbuat kebaikan
6 ekÉodentnuæøpø krodané tan sipi berhasil, bisa
melawan
7 pyudÒn/ payudan

8 ekos)knÉ&khën/ kosekan ring kahyun

9 rrøsÐbÉ[Ô raris kabrasta

10 rrøsuægÊhnÐkuruek×tÉ raris sagrehan ka kuru ksetra

11 ptUtå(dê*k!qø patut ngardiang kirti

12 pÉsødÒ prasida

13 mpgutÉ&¾ mapagut ring

73

Udiana Sastra

14 txÒmnÓÉø tanda mantri patih (abdi raja)
15 tnægnÓuln/ tan pagantulan tidak bisa dihindari
16 Sorqø sarati kusir
17 \unÓluæ*sutesom nguntal sang Sutasoma menelan sang sutasoma
18 elovÁ\Ðren loba angkarane loba serakah
19 hs&¾kcø\kærøpU(x asing kacingak paripurna semua terlihat sempurna
20 nøzÇp*budÒelok nincapang buda loka meningkatkan ajaran buddha
21 blwdÙ bala wadwa rakyat
22 Ájñn adnyana
23 yudÒenyukÓirm)s/ yudané yukti rames parang sungguh seru
24 ekÉodrrøsßmU(tø kroda raris mamurti marah menjadi-jadi
25 klølø; kalilih kalah

Ri sampuné alit-alité nguratiang kruna-krunané ring ajeng, salanturipun
durusang wacén miwah rereh tegesipun!

No. Kruna Pacané Artos
1 pru u[od ...
...

2 pvÉ u ... ...

3 rpU ... ...

4 v~ r ... ...

5 d] ... ...

6 ]rU ... ...

7 pydu nÒ / ... ...

8 Á\áen ... ...

9 rrøsbÐ É[Ô ... ...

74

Bab VI Wira Carita

10 budcÒ tø Ó ... ...
11 pttU (då êk* øq( ø ... ...
12 pÉsdø Ò ... ...
13 \kÞ ×xy* ... ...
14 txmÒ nøÉÓ ... ...
15 tÉ]ø lu ... ...
16 Sÿrqø ... ...
17 Ájnñ ... ...
18 dedossß ßxøk/ ... ...
19 elovÁ\rÐ en ... ...

3.6.3 Ngrereh Struktur Intrinsik“Sang Sutasoma Dados Caru”

Struktur Intrinsik Sang Sutasoma Dados Caru

judul ...

tokoh ...

latar ...

tema ...

amanat ...

nilai ...

75

Udiana Sastra
4.6.2 Ngwacén Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” ring
Ajeng Kelas
Indayang wacén wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” ring ajeng kelas!
Ri sampuné alit-alité ngwacén paragraf-paragraf ring carita Sang
Sutasoma ring ajeng raris indayang bligbagang tur saurin pitakéné ring
sor puniki!
1. Indayang rereh daging wacanané ring soang-soang paragraf (kelompok maka sami nge-
dum paragraf ring ajeng, soang-soang kelompok polih duman 1 paragraf.
Cawisan:..................................................................................................................
2. Indayang soang-soang kelompok makarya ringkesan wacana sané kawacén!
Cawisan:..................................................................................................................
3. Majeng ring sareng sami murid, indayang ringkes angkepan makasami paragraf punika!
Cawisan:..................................................................................................................
4. Sapasira kemanten tokoh sané mungguh ring caritané ring ajeng?
Cawisan:..................................................................................................................
5. Sapasira pesengan tokoh sané malaksana becik miwah sané malaksana nénten becik!
Cawisan:..................................................................................................................
6. Napiké puspatan panegaran Sang Sutasoma?
Cawisan:..................................................................................................................
7. Napi sané katurang olih Sang Pu rusada majeng ring Bhatara Kala?
Cawisan:..................................................................................................................
8. Napi mawinan Sang Sutasoma makayun nyerahang angga ring Sang Purusada?
Cawisan:..................................................................................................................
9. Indayang bligbagang indik nilai sané kaunggahang ring wacanané ring ajeng!
Cawisan:..................................................................................................................
10. Indayang cutetang napi piteket utawi amanat sajeroning carita ring ajeng sané sida ang-
gén sesuluh sajeroning kauripan iraga!
Cawisan:..................................................................................................................

Présentasi
Ri sampuné wus mligbagang tur sampun wusan makarya sareng kelompok
durusang mangkin baosang ring ajeng kelas!

76

Bab VI Wira Carita

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab VI, durusang bligbagang sareng timpal-tim-
palé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang
tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang
lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123

1 Titiang sampun ngresep ngwacén wacana "Sang Sutasoma Dados
Caru nganggén aksara Bali".

2 Titiang sampun nguratiang sang sané presentasi, madué rasa
ngajiang pikayunan anak tiosan sajeroning mabligbagang.

3 Titiang sampun ngresepang daging bebaosan sadurungé pacang
ngusul sajeroning mabligbagang.

4 Titiang nganggén basa Bali sané mawirasa alus sajeroning saeroning
mabligbagang.

5 Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna, ngrereh daging
wacana maaksara Bali miwah nilai-nilai wacana Sang Sutasoma
Dados Caru nganggén aksara Bali.

6 Titiang sampun nglaksanayang piteket sané kaunggahang ring
pepacané ring ajeng.

Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin ngwacén wacana "Sang Sutasoma Dados Caru" nganggén aksara Bali,
pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapi-
kayunin indik paplajahan ring Bab VI puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring
sikap, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

77

Udiana Sastra

78

Bab 7

Geguritan

` Kompetensi Dasar

3.7 M enganalisis isi pupuh sinom.
4.7 Mendemonstrasikanpembacaanpui-

si Bali purwa (pupuh sinom)

Indikator

3.7.1 Ngwacén Notasi
3.7.2 Ngrereh pada lingsa pupuh sinom.
3.7.3 Ngrereh suksman pupuh

sinom
4.7.1 Ngendingang pupuh sinom.

Udiana Sastra

3.7.1 Ngwacén Notasi

Ngwangun Pangresep
Gaguritan ring Bali kadadosang warisan budaya, ritatkala umat Hindu ngalaksanayang

upakara, Déwa Yadnya, Manusa Yadnya,ring jero utawi ring genah sané kasuciang(pura) pastika,
jalan upakara ipun nénten jé doh tekéning iringan lagu-lagu utawi gagendingan sané silih sinunggil
kawastanin Gaguritan.

Gaguritan kabaos silih sinunggil bentuk prosa Bali sané mapaiket lan sareng perpajakan pupuh,
yaning kocap kadadosang karya sastra tradisional kabaos sekar alit. Lan kakawin (Karya Sastra
Jawa Kuna) kabaos sekar agung.

Pupuh sinom wantah silih sinunggil. Kasusastraan Bali purwa, sané ngeranjing ring kategori
Tembang Macapat utawi Sekar Alit. Pupuh Sinom kaiket antuk aturan padalingsané (baris tiap
baitnya) akéhné adasa lan susunan carik lan suara nuntatné inggih punika, 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i
4u 8a. Unteng raosé biasané anggén maseneng-seneng, liang, pitutur becik utawi nasehat, lan pite-
ket-piteket.

Ring sor puniki wantah marupa imba utawi conto pupuh sinom sané madagingatur I Tamtam
majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir.

Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,

nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,

suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,

ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.

Kaketus saking geguritan Tamtam

Pupuh Sinom

oe u uuuu u

ti tyang jat ma su nian ta ra

eue ee u u ,

nis ta la cur ma nu ma di
,, , u e, u e

80

Bab VII Geguritan

ma la ra pan su ka lga wa
eu u,u eoo

ca tur be kel ti tyang pas ti

,,, i u,i,

su ka du ka la ra pa ti
u u ee u ,e u

ni ka wan tah ti tyang ti kul
eee u eeoe

ti tyang ma was ta I Tam tam
u eoo
eu u,

nya dya ti tyang tang kil mang kin
oe u,

ring sang a yu u ,e u
uu e e

sa ne te las tu nas ti tyang

3.7.2 Padalingsa Pupuh Sinom

Silih tunggil tembang pupuh ring kasusastran Bali, mawasta pupuh Sinom. Pupuh Sinom
maderbé karakter kumanyama (ramah-tamah) duaning manut Gautama, sinom pateh ring sinuam
sané mateges pucuk (sekar lan daun sané kantun seger), mawinan prasida ngwetuang manah
ulangun. Pupuh Sinom anut kanggén mapitutur utawi bebeosan saling asah, asih, lan asuh.
Minab alit-alité sampun uning ring pada lingsa? Pada lingsa punika wantah:
1. akeh baris ring apada
2. akeh wanda ring abaris
3. labuh suara ring ungkur baris.
Conto: sinampura atur tityang (8a).

81

Udiana Sastra
Pituduh
Indayang rereh padalingsan pupuhé ring sor puniki!

Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.

Pupuh Sinom puniki akéh pisan sorohipun. Wénten sinom dasar, sinom lawé, sinom uwug
payangan, sinom silir, sinom sewagati, miwah sané lianan. Pupuh sinom maderbé wangun panjang,
wénten 10 (dasa) carik. Ngiring wacén/tembangang téks pupuh sinom ring sor puniki nganggén
sinom dasar!
3.7.3 Ngrereh Suksman Pupuh Sinom

Salanturipun indayang ngrereh teges kruna-kruna ring sajeroning pupuh
sinomé ring ajeng!

Genah Makarya

82

Bab VII Geguritan

4.7.1 Ngendingang Pupuh Sinom

Présentasi
Ri sampuné alit-alité ngwacén notasi, miwah sampun latihan ngendingang pupuh
sinom, mangkin indayang gendingan pupuh sinomé ring ajeng ring ajeng kelas!

Ngringkes

Ngiring Mabligbagang
Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab VI, durusang bligbagang sareng timpal-tim-
palé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang
tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang
lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep ngwacén notasi pupuh sinom

2 Titiang sampun uning ngrereh pada lingsa ring pupuh sinom

3 Titiang sampun ngresep ring kruna-kruna sané mungguh ring
pupuhé ring ajeng tur nganggen basa punika

4 Titiang sampun ngresep ngwacén tur ngendingang pupuh sinom.

5 Titiang sampun ngresep ring daging miwah suksman pupuhé ring
ajeng.

6 Titiang sampun nglaksanayang piteket sané kaunggahang ring
pupuhé ring ajeng.

Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

83

Udiana Sastra

Mulat Sarira

Sesampuné mlajahin ngwacén geguritan tur ngendingan pupuh sinom, pastika alit-alité
madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik papla-
jahan ring Bab VII puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan,
lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

84

Bab 8

Nyurat
Aksara Bali

` Kompetensi Dasar Sumber: I Dewa Gede Para Marta, 2016.

3.8 M emahami aturan menulis lontar
miwah kaligrafi.

4.8 Memodifikasikan aksara Bali dalam
bentuk kaligrafi

Indikator

3.7.1 Ngwikanin indik Srana nyurat
lontar.

3.7.2 Ngwikanin Tata cara nyurat lontar.
3.7.3 Ngwikanin Pasang Aksara

sajeroning nyurat lontar.
4.7.1 Ngwikanin indik kaligrafi.
4.8.1 Waged nyurat lontar.
4.8.2 Makarya Kaligrafi.

Udiana Sastra

Ruruh prestasi antuk
nyurat lontar.

Sumber: dokumentasi pribadi.

Nyurat Lontar Sumber: dokumentasi pribadi.
Tradisi nyurat lontar pinaka sinalih tunggil

kebudayaan Bali sané dahat luih. Geginan nyurat lontar
kantun pinaka tetamian leluhur Bali sané katami rauh
mangkin. Pinaka generasi penerus patut ngutsahayang
mangda tetamian jagat Bali puniki nénten punah.
Indiké puniki patut polih uratian saking kulawarga,
masyarakat, lan guru (catur guru), utaminnyané guru
pangajian inggih punika guru basa Bali.

Para guru basa Bali patut nuntun para sisya ring
sekolahan manggda madué kaweruhan lan kawagedan
indik nyurat lontar. Kawigunan waged ring nyurat
lontar prasida nyarengin lomba, yéning ngamolihin
jayanti prasida anggén ngruruh sekolahan selanturipun.
Tios ring punika prasida anggén ngruruh pangupajiwa,
samaliha prasida nincapang pamargi ngrajegang
kebudayaan Bali maka tetamian sané adi luhung.

Sumber: http://balardenpasar.blogspot.co.id

86

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

3.8.1 Sarana Nyurat Lontar
Sarana sané kaanggé ri kala nyurang lontar inggih punika: lontar, pangrupak, pelikan, wanci/

dulang (tatakan nyurat), lungka-lungka, panyeleman. Indik tata cara nyurat sakadi ring sor puniki:
Daun lontar sané sampun sayaga kaanggén nyurat. Ukurannyané inggih punika dawané manut
wénten 25 cm, 30cm, 35 cm, 40 cm., 45 cm, 50 cm., 55 cm., miwah 60 cm. Lebar lepihan lontar
kirang langkung wantah 3,5 cm.

Sumber: http://balardenpasar.blogspot.co.id

3.8.2 Tata Cara Nyurat Lontar

Sumber: http://balardenpasar.blog- Tata cara nyurat lontar ngawit saking ngawigunayang pangrupak.
spot.co.id Pangrupak inggih punika lemat sané madué raikakalih nénten sakadi
rain lemat sané ketahnyekaanggén majejahitan. Pangrupak
kawigunanipun pateh sakadi pulpen utawi pensil nanging yéning
nganggén pangrupak masaih sakadi nggén paet rikala ngukir, ental
sané katulis pacang magores. Potlot miwah garisan sané kaanggén
ngaryanan garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong
sané wénten ring lontar, kirang langkung 0,8 cm. Ri kalaning
ngaryanang garis pinggir, sané patut kauratiang inggih punika
bolong lontar sané magenah ring kebot(A) nuju bolong tengah (B)
tur jarak bolong (B) ka bolong (C). Jarak bolong A ka B punika
bawakan yéning bandingang ring bolong B ka C, nika awinan nyurat lontar kakawitin saking
bolong kiwa (A). Yaning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah sasuratan sané
kakawitin antuk panten utawi carik agung sané kalanturang nganggé pangastawa inggih punika
“Om Awighnamastu” salanturnya katutup malih nganggé pamahbah, conto:
>0>þÁwifm sÓ>¡ 0>.

Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk Sumber: http://balardenpasar.blogspot.co.id
tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punika
akéhnyané lebih saking asiki. Nyurat lontar nénten
pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplék
ring meja), nanging tangan sané ngambel lontar
punika kaaledin antuk lungka-lungka (kasur alit).
Lontar sané sasuratannyané kakawitin saking
bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah.
Lontar tulah punika kabangayang manten mangda
rusak preragan. Dulang utawi meja sané kaanggén
tatakan ri kalanyurat. Panyangihan sané marupa
sakadi batu sané ketah kaanggén nyangihin
pangrupak utawi lemat sané sampun puntul.

87

Sumber: http://assets.catawiki.nlUdiana Sastra

Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar
sambung inggih punika kruna-kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin
nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking bidang 1b. sané kakawitin
saking bolong A ngantos bolong C, yéning bidang kapertama sampun telas kasurat, raris lontar
kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa, kalanturang ka bidang kaping
2a, 2b, 3a, 3b, miwah selanturipun. Soang-soang bidang madag-ing petang baris sesuratan.

Sané pacang nyalin utawi nedun ring lontar mangda uning
pisan ring pasang aksara Bali mangda nénten wénten kaiwangan
tatujon daging lontaré punika. Makéh kruna-krunané sané
ucapannyané pateh nanging sasuratannyané matiosan teller
pangartosnyané matiosan. Wangun aksara Bali sané kasurat
mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarané
taler spasinnyané mangda pateh. Yéning iwang rikala nyurat,
sampunang aksara punika kaurék utawi kacorét. Aksara sané
iwang punika kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput
nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané manyayah, buah jarak sané
nasak dipunya, utawi mangsi. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm utawi manut
akéh lepihan lontar. Sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat inggih punika benang
lan jinah bolong. Sané kaanggén ngapit lontaré inggih punika kayu utawi tiing sané sampun kagetep
manut dawan lontaré. Ketahnyané lontar sané magenah sané luur tur pinih sor gelis keni jamur
utawi keset.
Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah bolong asiki-asiki anggén ngancing cakepan lontaré
wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingin inggih punika indik
cecirénsakadi lelintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané,
conto:
Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, , tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I Putu
Guna, magenah ri wewidangan banjar...désa..... Turunan lontar puniki wit druen Gedong Kirtya
Singaraja, nomor keropak 761.
Puput

÷køôôôsmp,Ó puputÐsurtɾ&ew,c,k,wrwy,* ÷³k¾w(³,¾ 1937,t\ál¾ßeshø
,8,eNÿpm) ã$¾,2015,eHÿl;ø ¾ôôôsk&¾ôôô\¾Àh& mænu nwirUpn¾ &Á¾ k×erkbø opwÐ Â*.

Ring sajeroning nyurat don ental, sasuratan aksara sané katuekang pada pateh utawi rata,
inggih punika sesuratan saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin
natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, kekuub, miwah natar, sané pinih
utama patut uratiang inggih punika kekuub aksara. Indik kekuub aksara punika kaepah dados
kalih soroh inggih punika :
1. Tebek Wayah
2. Tebek Nguda

Sesuratan aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur nglangenin, sané madruwé cihna sakadi :
1. Tetuekan aksara sané becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin makarat utawi wayah.
2. Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder-

88

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.
3. Wangun, tetuek lan ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika kawastanin

galih.
4. Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang,

ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.
5. Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika

kawastanin macai.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun sesuratan aksarannyané sané kawastanin
bandung, inggih punika, sasuratannyané kirang becik.
(Catetan : Tradisi nyurat ental taler ketah kaanggé ring ental matah sané kawastanin embat-
embatan sané ketah kasurat ring urak, pipil, msl).

Sasuratan Aksara ring Lontar
Malajah nyurat Aksara Bali ring daun lontar, sané kapertama siagayang piranti-pirantinyané

minakadi, lontar , pangrupak alat tulis sané marupa tiuk, nanging muncuk-muncuknyané sané
mangan, gunanipun anggén nyurat ring daun lontar.

Sumber: archive.org

Tingkih utawi buah campung,utawi buah naga sari, dados angen tinta, mangda tulisané ring
lontar prasida kawacén, santukan ritatkala iraga nyurat ring daun lontar tulisan iraga nénten jelas,
duaning sané anggén nyurat wantah pangrupak sekadi ngukir. Yéning sampun puput wawu lontar
punika kawarnin nganggé tingkih utawi buah naga sari sané sampun matunu.

Risampuné akéh lepihan lontar sané kasurat raris lontar punika katusuk antu benang kaiket
antuk jinah bolong, puniki sané mawasta cakepan.

Sumber: http://www.thejakartapost.com/
Sumber: https://art.famsf.org

89

Udiana Sastra

3.8.3 Ngwikanin indik Pasang Aksara Bali miwah Pasang
Pageh

Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Wénten taler maosang aksara inggih
punika kruna serapan ring basa Bali, sané sampun ketah keanggé antuk ngentosin kruna huruf
ring sajeroning basa Indonésia.

Pasang aksara Bali tegesipun uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih warna kawastanin :
1. Aksara suara (vokal)
2. Aksara Wianjana (konsonan)
Manut Bapak Simpen A.B., aksara Bali kaepah dados tigang soroh inggih punika:
1. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami :

urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan sakadi:

h,ÿ¿¿¿n,ÿ¿¿¿c,ÿ¿¿¿r,ÿ¿¿¿k,ÿ¿¿¿d,ÿ¿¿¿t,¿¿¿¿¿s,ÿ¿¿¿¿w,ÿ¿¿¿l,ÿ¿¿¿m,¿¿¿¿¿g,ÿ¿¿¿b,ÿ¿¿¿\,¿¿¿¿¿p,ÿ¿¿¿j,ÿ¿¿¿y,¿¿
¿¿Zÿ.

2. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. conto aksara swalalita: Á,´,Œ, 
miwah sané lianan.

3. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami: Japa
Mantra sakadi: ý, kawacén Om, ö, kawacén Ang. û, kawacén Ung. ½, kawacén Mang.
Sajeroning nyurat aksara Bali patut ngwikanin indik pasang aksara lan pasang pageh. Pasang

aksara Bali tegesipun uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali. pasang aksara
punika akéh wilanganipun minakadi pasang panganggé tengenan. Tengenan inggih punika aksara
wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané néngen. Conto
panganggé tengenan inggih punika bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. mangdané alit-alité uning
ring kawigunan panganggé tengenan durusan uratiang ring sor puniki

b. Tengenan \,
Tengenan \,ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (...ᬂ), upami: rendang = Ïn,Ñ*
barang = br*, miwah sané lianan.

(a) Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan
\, makakalih dados cecek (...ᬂ), yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan -er-

miwah -el-, upami:

kungkung = k*ku ,*u Klungkung = kÞ¡*ku*,miwah sané lianan.

(b) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan, \,upami:

Bungsil = bu\Šli «, panggang = p\á,*

blungking = b\*Þ¡ ,Ð& jangkrik = j\ÐkiÉ «

miwah sané lianan.

(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggén

ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
jungkling = ju*k,&Þ nyungkling = zuk* ,Þ&
miwah sané lianan.

90

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

(d) Wastan genah ring sor puniki sinéngguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungkarung = p\k¡Ð* r*,u
miwah sané lianan.

c. Tengenan (r) r,

Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......)( , upami:

karma =k(m, pidarta = pid(q,

miwah sané lianan.

d. Tengenan (h) h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
miwah sané lianan.
(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih
polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang,
upami:
cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,
(c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané
mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
lahru = lh±É, bahni = bhi,Â

miwah sané lianan.
(d) Wastan genah ring sor puniki sinéngguh saking kalih kruna, upami:
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,

e. Adeg-adeg (......./ )
(a) Ring panguntat kruna, upami:
malaib = mlhbi /, kajengklok = keje* kÞok/,
miwah sané lianan.
(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:
Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.

dgu esnulsi Þmrn/,hiezomnc)ß iekæel\n/.

Emboké ngadep poh di peken.

hei Mãÿek\Â de) pæo;dipk) )n/.

(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:

tamblang = tm/b,*Þ gemblong = egm/eb*oÞ ,
samblung = sm/bÞ*,¡ Tamblingan = tm/bi\Þ n/,
miwah sané lianan.

91

Udiana Sastra

(d) ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami: sakadi
I Nyoman Widia.

hei zomn/widê.
Watek ksatriané ngamuk.

wtk) /k×tðen\mku /.
Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara
wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:
Sira sané ngemit rainidané?
sirsen\)mit/rhni Àiden.

Tengenan Majalan
Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat antuk aksara

néngen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara suara, upami:

mata (+n) + ai -> matanai = mtnh,i
tegeh + an -> tegehan = tg) h) n/,

Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.
Nga + mitrain = mitra -> \mti Éhindi .
Ngemitrain = ngemit -> \)mti hÉ inid.

Pakeling :

a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah
kruna satma), upami:
enggal-enggal = eh\áelÀ\lá /,/eh\áel\ál/,
jebugarum = jb) ugrÀ mu /,/j)bugrum/,
miwah sané lianan.

b) Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggén ngamanggehang guru-lagu ring saje-
roning kekawin.

d. G antungan Lan Gémpélan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih

gantungan utawi gémpélan kasurat sakadi ring sor, upami:
bakti = vkÓ,i
sampi = smæ,i
Yén tonden pragat gaéné = eyné ÓoennÑ æÉgtáehen.
miwah sané lianan.

f. K runa Lingga Tigang Kecap
Suara é /ø/ ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap kasinahang antuk :

(1) Lagna (ranah tradisional sané mawit saking basa Kawi/ Sanskerta), upami:

segara = Sÿgr, negara = Nÿgr,

92

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

semadi = sMÿai, semaya = smy,

(2) pepet ....), (ranah modéren sané mawit saking basa Indonésia, basa daerah tiosan,

miwah basa asing), upami:

sekolah = s)ekol;, bendera = be) nrÑ ,

sepeda = se) pd, sepatu = s)ptu,

Pasang pageh tegesipun pasang aksara sané mula wantah asapunika nénten ja dados karobah-
robah. Wénten makudang-kudang kruna sané nénten kasurat manut uger-uger, Sasuratan kruna-
kruna sané nénten nginutin uger-uger pasang aksara, saha kemanggehang kadi asapunika (mula
keto) kawastanin pasang pageh utawi pasang sané kapagehang. Pasang pageh punika nénten
kanggén ring sinamian kruna. Wénten kruna – kruna sané patut nganggé sasuratan pasang pageh,
upami:

Indria : ÷nÑð¾
Madia : maê.
Prabhu : pÉv.U
Batara: vªor¾

Kruna-kruna kasuratan antuk pasang pageh, katah saking basa Jawa Kuna, miwah basa
Sansekerta atawa basa saking nusantara. Ring sajeroning basa lan aksara Bali, indik kawéntenan
pasang pageh punika taler nginutin antuk sané kawastanin Bina Arti, sané ring sajeroning
kawéntennyané madaging indik, artos kruna miwah unteng kruna.

Antuk parindikan punika yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang Pageh
wawu pacang prasida karesepang, tur sajabaning punika taler patut sampun wikan ring kawéntenan
basa Jawa Kuna taler ring basa Sansekerta, nika sané wantah pinaka dasar mangdané ali-alité
prasida resep ring sajeroning paplajahan indik sasuratan nyurat pasang pageh puniki. Riantukan
kawéntenan pasang pageh punika banget mabuat pisan utamannyané rikala alit-alité nyurat aksara
Bali.

Ring sor puniki kaunggahang kruna-kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti.
Kruna bina arti inggih punika kruna sané ring sajeroning pangucapanipin karasa tur kapirengin
pateh, nanging ring sajeroning panyuratan pasang pagehipunné mabinayan antuk pamiteges saking
tanda-tanda diakritik. Tanda-tanda diakritik inggih punika tanda-tanda sané kaanggén nagingin
tanda dirga (panjang), hréswa (pendek), utawi sané tiosan manut basa sané kaanggén. Kruna-kruna
sané pateh tur kabinayang olih tanda-tanda diakritik sakadi ring sor puniki:

No Tulisan Bali Jawa Kuna Latin Arti Kruna
1. dn. dana sungkan
2. don. dāna
3. an. dhana punia
4. pd. pada
5. Pÿd. pāda kasugihan

tanah, gumi

cokor, batis,
wangkong

93

Udiana Sastra

6. pa. paḍa pateh
7. huwsu /. huwus puput
8. wuwsu /. wuwus carita/kruna
9. Á[Õ. aṣṭa kutus
10. Ás.Ó asta inggih punika
11. ÁsÔ. astha galih
12. hs.Ó hasta tangan
13. stu . suta anak lanang
14. suto. sutā anak istri
15. stU . suta kusir
16. hd.i hadi ari/anten
17. Ádi. adi miwah sané tiosan
18. Áai. adhi utama
19. Áoai. ādi kapertama

Pituduh!

1. Indayang nyurat lengkara antuk Aksara Wrésastra petang soroh!
Cawisan:...........................................

2. Indayang nyurat conto kruna kakalih sané nganggé Aksara Swalalita!
Cawisan:...........................................

3. Napi kawigunan lontaré punika?
Cawisan:...........................................

4. Indayang baosang napi punika pasang pageh?
Cawisan:...........................................

5. Indayang karyanang conto kruna pasang pageh!
Cawisan:...........................................

3.8.4 Ngrangkepang Aksara Ngwangun Kaligrafi
Kruna kaligrafi kaambil saking kruna Latin “kalios” sané martos indah, tur “graph” martos

tulisan aksara aksara. Raris kruna kaligrafi martos indik kaweruhan sané wangun aksara tunggal,
raris karangkepan dados aksara masusun. Utawi sakancan sané katulis ring garis-garis sakadi nyurat
punika miwah sané encen sané nénten perlu katulis, nguwah abjad sané perlu kauwah seamaliha
nyantenang tata cara asapunapi nguwah punika. Sedangkan pengertian kaligrafi menurut Situmorang
yaitu suatu corak atau bentuk seni menulis indah dan merupakan suatu bentuk keterampilan tangan
serta dipadukan dengan rasa seni yang terkandung dalam hati setiap penciptanya.

94


Click to View FlipBook Version