โอวาทนุสาสนี

๑๕๖ ประกาศเปลีย่ นธรรมเนียมใหม่

ประกาศเลิกธรรมเนียมหมอบคลานเป็น ประกาศเปลีย่ นธรรมเนียมใหม่

โคง้ ศีรษะ ต้นฉบับสมุดไทยดา ฉบับทพ่ี ิมพใ์ นราชกิจจานุเบกษา

ถวายคานบั จงทุกคน ถ้ามาด้วยเรือภบ ถวายคานับจงทกุ คน ถ้ามาด้วยเรือภบ

กระบวนเสดจพระราชดาเนนิ ถ้าเรือเลก กระบวนเสดจพระราชดาเนนิ ถ้าเรือเลก

ยืนไม่ได้ ก็ใหถ้ อดหมวกก้มสีสะ ยืนไม่ได้ ก็ใหถ้ อดหมวกก้มสีสะ

ถวายคานับในเรือไม่ต้องยืน ถวายคานบั ในเรือไม่ต้องยืน

ถ้าเปนเรือใหญ่ควรจะยืนได้ ถ้าเปนเรือใหญ่ควรจะยืนได้

ก็ใหย้ ืนขึน้ ___คานับตามธรรมเนียม กใ็ หย้ ืนขนึ้ ถวายคานับตามธรรมเนียม

ข้อ ๔ ข้าราชการเมื่อจะเข้าไปใน ขอ้ ๔ ข้าราชการเมือ่ จะเข้าไปใน

พระบรมมหาราชวงั แลจะออกจาก พระบรมมหาราชวัง แลจะออกจาก

พระบรมมหาราชวัง ฤๅจะไปกิจธรุ ะ พระบรมมหาราชวงั ฤๅจะไปกิจธรุ ะ

แหง่ หนึง่ แหง่ ใดกด็ ี ถ้าภบปะท่านผู้มี แหง่ หนึง่ แหง่ ใดกด็ ี ถ้าภบ___ท่านผู้มี

บนั ดาศักดิท์ ีไ่ ด้เคยทาคานับยาเกรง บนั ดาศกั ดิท์ ี่ได้เคยทาคานับยาเกรง

ตามธรรมเนียมเกา่ ฉันใด ก็ใหท้ าคานับ ตามธรรมเนียมเกา่ ฉันใด กใ็ หท้ าคานบั

ยาเกรง อย่างธรรมเนยี มใหม่ให้เหมือนกนั ยาเกรง อย่างธรรมเนยี มใหม่ให้เหมือนกนั

ธรรมเนียมที่ยนื เหมือนกับน่ังเหมือน ธรรมเนียมทีย่ นื เหมือนกับน่งั เหมือน

กับหมอบ ธรรมเนียมทีเ่ ปิดหมวกก้มสีสะ กบั หมอบ ธรรมเนียมทีเ่ ปิดหมวกก้มสีสะ

เหมือนกบั กราบไหว้อย่างแต่ก่อนนั้น เหมือนกบั กราบไหว้อย่างแต่ก่อนนั้น

ถ้าผู้หญิงจะไปในทีเ่ ฝ้าแลภบปะท่าน ถ้าผู้หญิงจะไปในทีเ่ ฝ้าแลภบ___ท่าน

ผู้ใหญ่ไม่ต้องเปิดหมวก เปนแต่ก้มสีสะลง ผู้ใหญ่ไม่ต้องเปิดหมวก เปนแต่ก้มสีสะลง

คานบั เมื่อกระทาคานับแล้ว หมวกนั้น คานบั เมื่อกระทาคานบั แล้ว หมวกน้ัน

จะเปิดก็ได้ ไมเ่ ปิดกไ็ ด้ แลผู้คนข้าทาสท่ใี ช้ จะเปิดกไ็ ด้ ไมเ่ ปิดกไ็ ด้ แลผู้คนข้าทาสท่ใี ช้

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวัติศาสตร์ไทย 

พรชัย นาคสีทอง ๑๕

ประกาศเลิกธรรมเนียมหมอบคลานเปน็ ประกาศเปลี่ยนธรรมเนียมใหม่

โคง้ ศีรษะ ต้นฉบับสมุดไทยดา ฉบบั ทพ่ี ิมพ์ในราชกิจจานเุ บกษา

สอยอยู่ในบ้านเรือนน้ัน ก็อย่าใหท้ ่าน การงานอยู่ในบ้านเรือนน้ัน ก็อย่าใหท้ ่าน

ผู้ทีเ่ ปนเจ้าเปนนาย บังคับใหข้ ้าทาษ ผู้ที่เปนเจ้าเปนนาย บงั คบั ใหข้ ้าทาษ

หมอบคลาน ให้บังคบั ใหข้ ้าทาษใช้ยนื หมอบคลาน ให้บังคบั ใหข้ ้าทาษใช้ยนื

ใช้เดินตามพระราชบัญญัติ ใช้เดินตามพระราชบญั ญตั ิ

ซึ่งทรงพระกรณุ าโปรดให้ตั้งไวน้ ี้ ซึ่งทรงพระกรณุ าโปรดให้ตั้งไวน้ ี้

ใหพ้ ระบรมวงษานุวงษข้าราชการ ใหพ้ ระบรมวงษานวุ งษข้าราชการ

ฝ่ายทหาร ฝา่ ยพลเรือนฝ่ายน่าฝ่ายใน ฝ่ายทหาร___พลเรือนฝ่ายน่าฝ่ายใน

พระบรมมหาราชวงั พระราชวงั บวรสถาน พระบรมมหาราชวงั พระราชวงั บวร
มงคล

ใหก้ ระทาตามพระราชบัญญัติ์ ใหก้ ระทาตามพระราชบญั ญตั ิ์

ประกาศนี้ จงทุกประการ ประกาศนี้ จงทกุ ประการ

ประกาศมา ณ วัน ๑๒ ค่า ปีรกา ประกาศมา ณ วันอาทติ ย เดอื น ๑๒

เบญจศก ฯ แรม ๑๒ คา่ ปีรกา เบญจศก

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวตั ิศาสตร์ไทย 

๑๕๘ประกาศเปลีย่ นธรรมเนียมใหม่

บรรณานกุ รม
คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์. จดหมายเหตุพระราชกิจ

รายวัน ในรชั การท่ี ๕ ปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๑๑-ปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖.
กรงุ เทพฯ : สานกั ทาเนียบนายกรัฐมนตรี. ๕๑๖.
จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. ประชุมประกาศรัชกาลท่ี ๔ พ.ศ.
๒๓๙๔ – ๒๔๐๐. พระนคร : คุรุสภา. ๕๐ .
จลุ จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเดจ็ พระ. จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน
ภาค ๗. พระนคร: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒนากร. ๔ .
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. พระราชหัตถเลขา เสด็จพระ
ราชดาเนินประพาสยุโรป พ.ศ. ๒๔๔๐ เล่ม ๑ - ๒. กรุงเทพฯ :
องค์การค้าของคุรุสภา. ๕ ๘.
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเดจ็ พระ. พระราชดารัสในพระบาทสมเด็จ
พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ต้ังแต่ พ.ศ. ๒๔๑๗ ถึง ๒๔๕๓.
กรุงเทพฯ : มูลนิธิสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า. ๕๕๐.
ชัยอนันต์ สมุทวณิช. การเมือง-การเปลี่ยนแปลงทางการเมืองไทย.
กรงุ เทพฯ : บรรณกิจ. ๕ .
ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม. สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ อัครมหา
เสนาบดี เลม่ ๑. กรุงเทพฯ : แพร่พิทยา. ๕๑๖.
ดารงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. ความทรงจา. กรุงเทพฯ : ศิล
ปาบรรณาคาร. ๕๑๔.
ตะวันตกในตะวันออก : สงั คมไทยสมัยรัชกาลท่ีห้าถึงปัจจุบัน. เอกสารการ
สมั มนาทางวิชาการโครงการเฉลิมพระเกียรติในวโรกาสครบรอบ ๑๕๐
ปี พระราชสมภพในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเรื่อง
ตะวันตกในตะวันออก : สังคมไทยสมัยรัชกาลที่ห้าถึงปัจจุบัน .
กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ๕๔ .

 ๑๐๐ เอกสารสาคญั : สรรพสาระประวัติศาสตร์ไทย 

พรชัย นาคสีทอง ๑๕๙

ตาราแบบธรรมเนียมในราชสานักคร้ังกรุงศรีอยุธยากับพระวิจารณ์ของ
สมเด็จฯกรมพระยาดารงราชานุภาพ. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร.
๕ ๙.

นันทนา กปิลกาญจน์. การวิเคราะห์ในเชิงประวัติศาสตร์เรื่องบทบาทของวัง
หน้าสมัยรัตนโกสินทร์ : พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๔๒๘. กรุงเทพฯ : โอ
เดียนสโตร์. ๕ ๙.

บรรจง ตันตยานนท์ . “ปัญหาการรวมชาติในสมัยพระบาทสมเด็จพระ
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว,” ใน การเมืองการปกครองสมัยใหม่ : รวม
งานวิจัยทางประวัติศาสตร์และรัฐศาสตร์. กรุงเทพฯ : สมาคม
สงั คมศาสตร์แหง่ ประเทศไทย. ๕ .

ประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) , หลวง , ประชุมกฎหมายไทย ภาค
เพิ่มเติม. พระนคร ; โรงพิมพ์นิติสาส์น. ๔ ๕.

ประไพ รักษา. ผลของการเสด็จประพาสของพระบาทสมเด็จพระ
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวท่ีมีผลต่อการปรับปรุงประเทศให้ทันสมัย
(พ.ศ. ๒๔๑๑–พ.ศ. ๒๔๕๓), ปริญญานิพนธ์ กศ.ม. ประวัติศาสตร์
มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร. ๕ .

ประมวลพระบรมราชาโชวาทและพระราชดารัสในพระบาทสมเด็จพระ
ปรมินทรมหาประชาธิปกพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ :
คณะกรรมการชาระประวัติศาสตร์ไทยและจัดพิมพ์เอกสารทาง
ประวตั ิศาสตร์และโบราณคดี. ๕ ๖.

พิริยะ ไกรฤกษ์. “ปกิณกะในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเรื่อง
ความเปลีย่ นแปลงทางศิลปะและวฒั นธรรม,” ใน เอกสารการสัมมนา
ทางวชิ าการโครงการเฉลิมพระเกียรติในวโรกาสครบรอบ ๑๕๐ ปี
พระราชสมภพในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเรื่อง
ตะวันตกในตะวันออก : สังคมไทยสมัยรัชกาลท่ีห้าถึงปัจจุบัน.
๕๔ .

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวตั ิศาสตร์ไทย 

๑๖๐ ประกาศเปลี่ยนธรรมเนียมใหม่

เฟรด ดับบลิว. ริกส์. การปรับตัวเข้าสู่ยุคใหม่ของสยามและพม่า = The
modernization of Siam and Burma, Thailand, the
modernization of a burcancratic polity. แปลโดย อมร โสภณวิ
เชษฐ์วงศ์และเอกวิทย์ ณ ถลาง. กรุงเทพฯ : ภาควิชาประวัติศาสตร์
มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร. ๕๑๙.

มูลนิธิโครงการตาราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์. “ประกาศเปลี่ยนธรรม
เนียมใหม่ ให้ผู้น้อย เลิกหมอบคลาน กราบไหว้ ต่อเจ้านายและผู้มี
บรรดาศักดิ์ จุลศักราช ๑ ๕ (พ.ศ. ๔๑๖)” ใน เอกสารชุด ๔๒ ปี
โครงการตาราสงั คมศาสตรแ์ ละมนษุ ยศาสตร์. กรุงเทพฯ : มูลนิธิฯ.
๕๕๑.

มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. ประมวลบทพระราชนิพนธ์ใน
พระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ภาคปกิณณะ. กรุงเทพฯ
: มิตรสยาม. ๒๕๑๐.

ภานุ ชาญประโคน. การสร้างความทันสมัยในประเทศไทย : เปรียบเทียบ
ระหว่างรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับยุค
จอมพล ป. พิบูลสงคราม. วิทยานิพนธ์ ศศ .ม. รัฐศาสตร์.
มหาวิทยาลัยรามคาแหง. ๕๕๐.

ราโชทัย, หม่อม (ม.ร.ว. กระต่าย อิศรางกูร). นิราศลอนดอน ; และ, จดหมาย
เหตุเรื่องราชทูตไทยไปประเทศอังกฤษในรัชกาลท่ี ๔. กรุงเทพฯ :
ศยาม. ๕๕ .

ราชกิจจานุเบกษา สืบค้นจากhttp://www.ratchakitcha.soc.go.th/RKJ/index/
index.htm

รตั นาญัษ์ติ (เปล่ง), หลวง (รวมรวม). กฎหมายในรชั กาลท่ี ๕. กรุงเทพฯ : พระ
ตาหนักจิตรลดารโหฐาน, ๕๔๐

วุฒิชัย มูลศิลป์. การปรับตัวของไทยและจีนในสมัยจักรวรรดินิยมใหม่.
กรุงเทพฯ : ต้นออ้ . ๕ ๔.

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวตั ิศาสตร์ไทย 

พรชัย นาคสีทอง ๑๖๑

วินัย พงศ์ศรีเพียร (บรรณาธิการ). ประวัติศาสตร์ปริทรรศน์. พิพิธนิพนธ์เชิดชู
เกียรติ พลโท ดาเนิร เลขะกุล เนื่องในโอกาสมีอายุครบ ๘๔ ปี.
กรุงเทพฯ : กองทุน ดาเนิร เลขะกุล เพื่อประวัติศาสตร์. ๕๔ .

วิไลเลขา ถาวรธนสาร. ชนชั้นนาไทยกับการรับวัฒนธรรมตะวันตก.
กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ. ๕๔๕.

สาคชิดอนันท สหาย. ร. ๕ เสดจ็ อินเดีย : India in ๑๘๗๒ : AsSeen by the
Siamese.แปลโดย กัณฐิกา ศรีอุดม กรุงเทพฯ : มูลนิธิโตโยต้า
ประเทศไทย. ๕๔๖.

สวุ ิชัย โกศัยยะวัฒน์. “การพัฒนาประเทศในสมัยรัชกาลที่ ๔ : การวางรากฐาน
เพื่อก้าวจากสังคมจารีตลักษณ์สู่สังคมนวลักษณ์ของสยาม ,” ใน
วารสารศึกษาศาสตร์. ๕๔ . ๑๖(๑) : ๙ – ๔๘.

สภุ ทั รดิศ ดิศกลุ , หม่อมเจ้า (แปล). “พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว” ใน
หนังสือท่ีระลึกถึงรอบ ๑๐๐ ปี แห่งวันสวรรคตพระบาทสมเด็จ
พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและวันเสวยราชย์พระบาทสมเด็จพระ
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ๑ ตุลาคม ๒๕๑๑. พระนคร : พระจันทร์.
๕๑๑.

เสถียร วิชัยลักษณ์และคนอื่นๆ (รวบรวม). ประชุมกฎหมายประจาศก เล่ม ๘.
พระนคร. ๔ ๘.

อรรถจกั ร์ สัตยานุรักษ์. การเปลี่ยนแปลงโลกทัศน์ของชนชั้นผู้นาไทย ต้ังแต่
รัชกาลท่ี ๔ - พ.ศ. ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ : สานักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์
มหาวิทยาลัย. ๕๔๑.

อรอนงค์ ทิพย์พิมล. “การเสด็จประพาสสิงคโปร์และมลายู: พระบาทสมเดจ็ พระ
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับการเสดจ็ ประพาสต่างประเทศ,” ใน รชั กาลท่ี
๕ : สยามกับอุษาคเนย์และชมพูทวีป. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการ
ตาราสงั คมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, ๕๔ . หน้า ๐ - ๖.

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวตั ิศาสตร์ไทย 

๑๖ ประกาศเปลี่ยนธรรมเนียมใหม่
D.G.E. Hall. A History of South East Asia. London : Macmillan. 1968.
David K. Wyatt, Thailand : a short history. Bangkok : Thai

Watana Panich. 1984.

 ๑๐๐ เอกสารสาคัญ: สรรพสาระประวตั ิศาสตร์ไทย 