ศิลปะอิสลามสุนทรียะเสน่ห์ และแรงบันดาลใจ

บทท่ี 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

มงกุฎยอดอาคารของมัสยดิ
บางอ้อ ด้านขา้ งประดบั ด้วย
กระถางปูน
กรงุ เทพฯ

ลายฉลแุ บบขนมปงั ขิงบนซุม้
ประตขู องกุฎีเจรญิ พาศน์
กรงุ เทพฯ

ลายฉลแุ บบขนมปังขิงบนหน้า
จว่ั ของมัสยดิ ดารุ้ลอาบีดีน
(สุเหรา่ แดง)
นนทบุรี

201

บทที่ 4 ลวดลายและการตกแตง่ แบบศลิ ปะอสิ ลามเรมิ่
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย ปรากฏในมัสยิดท่ีสร้างขึ้นในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่
23 ถึงกลางพทุ ธศตวรรษที่ 24 เป็นชว่ งทศ่ี ลิ ปะอิสลาม
(4) เรม่ิ เปน็ ทรี่ จู้ กั ในประเทศไทย และพบมากขน้ึ ตามลำ� ดบั
มาจนถึงปัจจุบัน ชาวไทยมุสลิมน�ำลายประดับแบบ
ลวดลายและการ ศิลปะอิสลามมาตกแต่งมัสยิดเพ่ือเน้นถึงความเป็น
ตกแตง่ แบบศลิ ปะ สถาปัตยกรรมของมุสลิม ลวดลายดังกล่าวแบ่งได้ 3
อิสลาม ประเภทได้แก่ อักษรอาหรับวิจิตรและข้อความภาษา
อาหรับ, ลายพรรณพฤกษา และลายเรขาคณติ

(4.1) มสั ยดิ ในประเทศไทยชว่ งสมยั แรก สนั นษิ ฐาน
ว่ามุสลิมในประเทศยังไม่คุ้นเคยกับภาษาอาหรับและ
อกั ษรอาหรบั วจิ ิตร การประดับอักษรวิจิตรจึงยังไม่มีการตกแต่งลักษณะ
และข้อความภาษา ดงั กลา่ ว งานเขยี นอกั ษรอาหรบั ในยคุ แรกๆ นา่ จะพบใน
อาหรับ มสั ยิดเกา่ แกท่ างภาคใต้ เพราะผูค้ นในพื้นท่ีดงั กล่าวใช้
ภาษายาวี (ภาษามลายูทีเ่ ขยี นด้วยอกั ษรอาหรบั ) และ
ตัวอยา่ งการตกแตง่ อาคาร คุ้นเคยกับภาษาอาหรับ จึงน่าจะมีการตกแต่งมัสยิด
ด้วยอกั ษรวจิ ติ รของมัสยิดใน ด้วยข้อความภาษาอาหรับมาช้านานแล้ว แต่ภายหลัง
ประเทศไทย ลวดลายดังกล่าวเสียหายไปจากการบูรณะหรือการ
พระนครศรอี ยธุ ยา รื้อถอนอาคาร
หลักฐานเก่าแก่ท่ีพบเห็นในปัจจุบัน ได้แก่
ขอ้ ความทจ่ี ำ� หลกั บนแผน่ ไมภ้ ายในเมยี๊ ะหรอ็ บหลงั เดมิ
ของมสั ยดิ ตน้ สน กรงุ เทพฯ ภายหลงั เมอ่ื ชาวไทยมสุ ลมิ
ไดเ้ รยี นรภู้ าษาอาหรบั และตดิ ตอ่ กบั ชาวตา่ งชาตมิ ากขน้ึ
จงึ เรม่ิ ตกแตง่ มสั ยดิ ดว้ ยขอ้ ความภาษาอาหรบั ตามแบบ
มัสยดิ ในประเทศมุสลมิ มากขึ้น

202

แผน่ ไม้ภายในเมย๊ี ะหร็อบ บทที่ 4
หลงั เดมิ ของมัสยิดตน้ สน ศิลปะอิสลามในประเทศไทย
กรุงเทพฯ
งานเขียนในช่วงแรกมักเป็นงานท่ีน�ำเข้ามาจาก
ตา่ งประเทศ สว่ นงานอกั ษรวจิ ติ รทที่ ำ� ขน้ึ โดยชาวไทยมสุ ลมิ
เพ่ิงมีข้ึนในสมัยหลังและกลายเป็นลวดลายที่ถูกน�ำมาใช้
ตกแตง่ มัสยิดในประเทศไทยมากทสี่ ดุ

ขอ้ ความทใี่ ชต้ กแตง่ มสั ยดิ ในประเทศไทย
มักเลือกใช้ข้อความท่ีมีความยาวเหมาะสม
กับขนาดของพื้นท่ีและมีเนื้อความที่สะท้อน
ภาพลักษณ์ของชุมชน ส่วนใหญ่มีเนื้อหา
เกี่ยวกับพระเจ้า มารยาทในมัสยิด และ
การปฏิบัติศาสนกิจ มักคัดบทโองการมา
จากคัมภีร์อัลกุรอ่านโดยซูเราะฮ์ (บท) ท่ี
พบบอ่ ยไดแ้ กซ่ เู ราะฮฟ์ าตฮิ ะห,์ อายะฮก์ รุ
ซ,ี บางสว่ นของซเู ราะฮอ์ ลั บะเกาะเราะฮ์,
ซูเราะฮ์อัลมุลก์, ซูเราะฮ์อัตเตาบะห์,
ซูเราะห์อัลอะห์ซาบ และซูเราะห์
อัลอิคลาศ หรือยกมาจากอัลฮะดีษ
(บันทึกค�ำกล่าวและจริยวัตรของศาสดา
มุฮัมมัด) หรือเป็นข้อความส้ันๆ แต่มี
ความหมายมงคลอย่างพระนามของ
พระเจา้ , ชอ่ื ของศาสดามฮุ มั มดั , ชอื่ ของสี่
เคาะลีฟะฮ์ผู้ทรงธรรม (อะบูบักร, อุมัร,
อุษมาน และอะลี), ค�ำปฏิญาณในการ
เข้ารับอิสลาม และค�ำกล่าวสรรเสริญ
พระเจ้าและท่านศาสดา บ้างก็เขียนเป็น
นามของผบู้ รจิ าคและวนั เดอื นปที เ่ี รม่ิ สรา้ ง
มสั ยดิ ขณะทศี่ าสนสถานของกลมุ่ แขกเจา้

เซ็นจะปรากฏข้อความท่ีสะท้อนความเช่ือของมุสลิมนิกาย
ชอี ะฮอ์ นั ไดแ้ กน่ ามของผบู้ รสิ ทุ ธทิ์ งั้ หา้ ทเ่ี รยี กวา่ “ปญั จตนั ”
และขอ้ ความเช่ือที่เรียกว่า “นะบวู ัต” ควบคไู่ ปกับข้อความ
จากคมั ภีรอ์ ลั กุรอ่าน

203

บทท่ี 4 ข้อความที่ประดับมัสยิดมักคัดมาจาก
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย พระวจนะของพระเจ้าและมีนัยยะทางศาสนาจึงถูก
จัดวางไว้ในต�ำแหน่งท่ีสูงอย่างบริเวณเหนือช่องประตู
ตัวอยา่ งอักษรอาหรบั เหนือช่องหน้าต่าง คอสอง และตามส่วนต่างๆ ของ
แบบต่างๆ ทปี่ ระดับ โดม หรือใช้ตกแต่งองค์ประกอบสำ� คัญในการประกอบ
ตามอาคารมัสยิด
ในประเทศไทย ศาสนกิจอย่างเมี๊ยะหร็อบและมิมบัร
อย่างไรก็ดีมีข้อความบางอย่างที่ถูกจัด
วางในต�ำแหน่งเฉพาะเพ่ือประโยชน์
ในการใช้งานหรือเพื่อสร้างบรรยากาศ
ของความเป็นศาสนสถาน อาทิเช่น
บทอ่านก่อนเข้ามัสยิดและก่อนออก
จากมัสยิดท่ีติดอยู่เหนือช่องประตู,
ซูเราะฮ์ฟาติฮะห์ท่ีเป็นบทเปิดก่อนการ
ละหมาด ตกแต่งอยู่บนก�ำแพงกิบลัต
หรือที่ซุ้มเม๊ียะหร็อบ และอายะฮ์กุรซีซึ่ง
เปน็ บทภาวนาเพอ่ื ขอความคมุ้ ครองจาก
พระเจ้าท่ีประดับตลอดเส้นรอบวงของโดม ประหนึ่งว่า
พลานุภาพของพระเจา้ ได้แผป่ กคลุมทว่ั พื้นที่มสั ยดิ

204

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

อั ก ษ ร วิ จิ ต ร แ ล ะ
ข้อความภาษาอาหรับท่ีตกแต่ง
ในมัสยิดในประเทศไทย พบใน
รูปของงานไม้แกะสลัก, งาน
ฉลุไม้, งานปูนปั้น, งานเขียน
กระจก รวมถึงเทคนิคสมัยใหม่
อยา่ งการพน่ ทราย, เลเซอรค์ ทั และอนื่ ๆ นอกจากนยี้ งั มี
งานเหลก็ ดดั ทไี่ ดร้ บั ความนยิ มในสมยั หนงึ่ ตาม
ร้ัวและช่องหน้าต่างของมัสยิดหลายแห่ง
ปรากฏเหล็กดัดเขียนเป็นข้อความต่างๆ

อักษรอาหรับนั้นมีแบบอักษร
หลายรูปแบบ แบบที่นิยมในไทยมาก
ที่สุดคือ “ษุลุษ (Thuluth)” แต่มีมุสลิม
บางกลุ่มท่ีตกแต่งมัสยิดด้วยอักษรในแบบ
เฉพาะของตนเอง ได้แก่อักษรยาวีของมุสลิม
เช้ือสายมลายูในภาคใต้ อักษรอาหรับแบบจีนที่เรียกว่า
“ซอื่ หนี (Sini)” ของชาวจีนมุสลิมในภาคเหนอื และอกั ษร
ลาวของมสั ยดิ ในภาคอสี านทต่ี ง้ั อยใู่ นเขตชายแดนไทย-ลาว
นอกจากนย้ี งั พบอกั ษรอาหรบั ทม่ี เี ทคนคิ การเขยี นทน่ี า่ สนใจ
ได้แก่ อักษรที่เขียนผูกข้ึนเป็นรูปต่างๆ และอักษรอาหรับท่ี
เขยี นแบบสะทอ้ นกลบั ดา้ นทเี่ รยี กวา่ “มซุ นั นา (Musanna)”
เทคนิคน้ีเริ่มปรากฏในสมัยรัชกาลท่ี 5 ในมัสยิดในภาคใต้
และภาคกลาง สว่ นใหญเ่ ขียนเปน็
ข้อความจากคัมภีร์อัลกุรอ่าน, ชื่อ
ของศาสดามุฮัมมัด หรือนามของ
เคาะลีฟะฮ์ ผทู้ รงธรรมสีท่ า่ น โดย
ชื่อของศาสดามุฮัมมัดเป็นแบบท่ี
พบมากทส่ี ุด

205

บทที่ 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

ปจั จบุ นั มชี าวไทยมสุ ลมิ จำ� นวนไมน่ อ้ ยทศ่ี กึ ษา
การเขียนอักษรอาหรับวิจิตรจนกลายเป็นช่างเขียน
หรือ “ค็อฏฏอฏ” ท่ีมีความสามารถเป็นที่รู้จักท้ังใน
ระดับประเทศและในระดับนานาชาติ ค็อฏฏอฏเหล่านี้
สร้างผลงานส�ำหรบั ตกแตง่ ศาสนสถานด้วย ปจั จุบนั ใน
ประเทศไทยจงึ มมี สั ยิดท่ีประดับดว้ ยอกั ษรอาหรับวิจติ ร
มากขึ้นเรื่อยๆ มีท้ังที่เป็นผลงานท่ีผลิตในประเทศและ
ผลงานทนี่ �ำเขา้ จากต่างประเทศ

ซเู ราะฮ์ฟาติฮะหเ์ ขยี นด้วยอกั ษร อักษรอาหรบั ผูกเปน็ รูปคลา้ ยตรา
ซอ่ื หนี ภายในเมย๊ี ะหร็อบของ พระราชลัญจกรของสุลต่านออตโตมันและ
มสั ยิดเฮดายาตลุ้ อสิ ลาม จันทรเ์ สี้ยว บนยอดมมิ บรั ของมัสยดิ อะมะดียะห์
(บ้านฮอ่ ) พระนครศรีอยุธยา
เชียงใหม่

206

(4.2) ลายเขียนสีแบบตุรกีบนเพดาน
ของมสั ยิดบางอทุ ศิ
ลายพรรณพฤกษา กรุงเทพฯ

ลายพรรณพฤกษาแบบศิลปะอิสลามพบใน
มสั ยดิ ในประเทศไทยไมม่ ากนกั เมอ่ื เทยี บกบั ลายประเภท
อนื่ และเกอื บทง้ั หมดเปน็ งานนำ� เขา้ จากตา่ งประเทศหรอื
ท�ำเลียนแบบงานในต่างประเทศ เช่น กระเบื้องที่สั่งท�ำ
จากประเทศอิหร่าน บนซุ้มประตูของมัสยิดผดุงธรรม
อิสลาม และลายเขียนสีแบบตุรกีบนเพดานของมัสยิด
บางอทุ ศิ ทบี่ รู ณะใหม่

ตัวอย่างการตกแต่งอาคาร
ด้วยลายพรรณพฤกษาของ
มสั ยิดในต่างประเทศ
อิหรา่ น

บทท่ี 4 ตัวอย่างของลายเรขาคณิตในประเทศไทยใน
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย ยุคแรกได้แก่เหล็กดัดลายเรขาคณิตท่ีมิมบัรของมัสยิด
ต้นสนหลังที่ 3 กรุงเทพฯ หลังจากนั้นก็พบไม่มากนักซ่งึ
(4.3) คงเนอื่ งมาจากชาวไทยมสุ ลมิ ยงั ไมม่ คี วามรใู้ นการสรา้ ง
ลายเรขาคณิตแบบศิลปะอิสลาม แต่ปัจจุบันลวดลาย
ลายเรขาคณติ ดังกล่าวเป็นตัวเลือกอันดับต้นๆ มักจะประดับมัสยิด
โดยเฉพาะมัสยิดท่ีได้รับการบูรณะหรือสร้างขึ้นใหม่
ลายเรขาคณิตจาก ลายเรขาคณิตเหล่านี้คัดลอกมาจากลายเรขาคณิตของ
มสั ยิดกลางบาลอ สถาปัตยกรรมอิสลามในประเทศต่างๆ ใช้ตกแต่งราว
ยะลา ระเบียง, ราวบนั ได, ชอ่ งลม, เม๊ียะหร็อบ และมมิ บัร ใน
ลายเรขาคณติ บนมิมบรั ของ รูปของงานนนู ตำ่� และงานฉลุ
มสั ยดิ ตน้ สนกอ่ นบรู ณะ ปัจจุบันชาวไทยมุสลิมเริ่มหันมาศึกษาลาย
กรุงเทพฯ เรขาคณิตมากข้ึน มีหน่วยงานอย่างสถาบันศิลปะ
อิสลามแห่งประเทศไทยที่ผลิตลวดลายส�ำหรับตกแต่ง
มสั ยดิ โดยนำ� ศลิ ปะไทยมาผสมผสานเพอื่ สรา้ งลายทเี่ ปน็
เอกลักษณข์ องศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

208

บทที่ 4
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

ลายเรขาคณิตจากมัสยิดตน้ สน
กรงุ เทพฯ

ตัวอยา่ งลายเรขาคณติ
ของมัสยิดในต่างประเทศ

ภาพจากประตขู อง
มัสยดิ กลางสุลัยมานิเย

อิสตนั บลู
ประเทศตรุ กี

209

บทท่ี 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

ตัวอย่างการประยกุ ตใ์ ชล้ วดลายศลิ ปะอิสลาม
ในงานออกแบบ

จาฮอร์ บ๊อกฆ์ สวนเป็นหน่ึงในองค์ประกอบส�ำคัญของ
(Chahar Bagh) สถาปัตยกรรมมุสลิม เพราะสวนนอกจากจะให้ความ
ร่มรื่นและความชุ่มฉ่�ำจากต้นไม้และธารน้�ำในสวน
Alhambra Lion Court แล้ว สวนยังเป็นภาพแทนของสวรรค์อันเป็นดินแดน
เมืองกรานาดา ท่ีมุสลิมทุกคนปรารถนาที่จะได้เข้าไปพ�ำนักในชีวิต
ประเทศสเปน ในโลกหน้าอีกด้วย สวรรค์ในความเชื่อของศาสนา
อิสลามคือสวนที่เรียกว่า “ญันนะฮ์” เป็นสถานที่ท่ีเต็ม
ไปด้วยพรรณไม้นานาพันธุ์ที่มีดอกผลอันอุดม ดังน้ัน
มุสลิมจึงนิยมจัดสวนไว้ในเขตเคหสถานของตน สวน

ในสถาปัตยกรรมอิสลามมี
หลายแบบ แต่มีแบบหนึ่ง
ที่น�ำแรงบันดาลใจมาจาก
“ญันนะฮ์” อย่างชัดเจน
ได้แก่สวนแบบ “จาฮอร์
บอ๊ กฆ์”

“จาฮอร์ บ๊อกฆ์” คือสวนท่ี
ถูกแบ่งพื้นที่เป็นสี่ส่วนโดย
มีทางเดินสี่เส้นเป็นตัวแบ่ง
ค�ำว่า “จาฮอร์ บ๊อกฆ์” เป็น
ภาษาฟาร์ซี (ภาษาราชการ
ของอิหร่าน) หมายถึง “สวน
สี่แห่ง” การจัดสวนแบบแบ่ง
พื้นที่เป็นสี่ช่องน่าจะเป็นการ
จ�ำลองภาพของสวรรค์ตาม
ข้อความในคมั ภรี อ์ ัลกรุ อา่ น

210

Taj Mahal Garden บทท่ี 4
Aerial view ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย
เมืองอักรา ประเทศอนิ เดีย
photo by Biswarup Ganguly ท่ีว่า “และส�ำหรับผู้ที่ย�ำเกรง ต่อการยืนหน้าพระ-
พักตร์แห่งพระเจ้าของเขา (เขาจะได้) สวนสวรรค์
Taj Mahal Garden สองแห่ง” (อัลกุรอ่าน 55:46) ร่วมกับบทที่ว่า “และ
Aerial view อ่ืนจากสวนสวรรค์ท้ังสองแห่งน้ันแล้ว ยังมีสวน
เมอื งอกั รา ประเทศอินเดยี สวรรค์อีกสองแห่ง” (อัลกุรอ่าน 55:62) ส่วนทาง
photo by Nathan Hughes
Hamilton เดินท้ังสี่ที่แบ่งสวนออกเป็นส่ี
ช่องนั้นสื่อถึงสายน้�ำส่ีเส้นท่ีตัด
ผ่านสวนในสวรรค์ ซ่งึ คงนำ� แรง
บันดาลใจมาจากเนื้อหาที่ว่า
“…ในสวนสวรรค์นั้นมีธารน�้ำ
หลายสายที่ไม่ผันแปร (ทั้ง
รสและกล่ิน) และธารน้�ำนม
หลายสาย ทร่ี สชาตขิ องมนั ไม่
เปลี่ยนแปลง และธารน�้ำจัณฑ์ (เหล้า) หลายสายท่ี
โอชะอร่ อยแก่ ผ้ ูดื่มและธารน�้ำผึ้งท่ีสะอาดบริสุทธิ์
หลายสาย…” (อลั กุรอ่าน 47:15)

ตวั อยา่ งสวนแบบจาฮอร์ บอ๊ กฆท์ ค่ี วรชมไดแ้ ก่
สวนภายในพระราชวงั อลั ฮมั บรา เมอื งกรานาดา ประเทศ
สเปน และสวนทตี่ ง้ั อยดู่ า้ นหนา้ ของตวั อาคารทชั มาฮาล
เมืองอักรา ประเทศอนิ เดยี

211

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

อาคาร The Museum of Islamic Art
พิพธิ ภณั ฑ์ /MIA
ศิลปะอิสลาม กรุงโดฮา ประเทศการ์ตา
กรงุ โดฮา
ประเทศการต์ า อาคารพิพิธภัณฑ์ศิลปะอิสลาม กรุงโดฮา
(The Museum ประเทศการ์ตา ออกแบบโดยเป้ยอวี้หมิง หรือท่ีรู้จักใน
of Islamic Art/ นาม I. M. Pei สถาปนิกชื่อดังเจ้าของรางวัล Pritzker
MIA, Doha, รูปทรงของอาคารน�ำแรงบันดาลใจมาจากมัสยิด
Qatar) อิบนิตุลูน กรุงไคโร ประเทศอียิปต์ สถาปัตยกรรมสมัย
ราชวงศ์ตุลูนิด เป็นอาคารห้าช้ัน ไม่เน้นลายประดับแต่
กรงุ โดฮา เน้นความงามท่ีรูปทรง อาคารถูกออกแบบให้มีเหลี่ยม
ประเทศการต์ า มุมคล้ายฐานโดมของมัสยิดอิบนิตุลูน ยามที่แสงตก
กระทบจะเกิดแสงและเงาท่ีขับเน้นรูปทรงและปริมาตร
(AD 2008) ของอาคารให้ดูงามสะดุดตา โดยรวมเปน็ อาคารท่ีเรียบ
งา่ ยแตด่ เู ครง่ ขรมึ และสงา่ งามสมกบั ทเ่ี ปน็ ศนู ยร์ วมของ
ศลิ ปวัตถุอนั ทรงคณุ คา่

The Museum of Islamic Art
/MIA
กรงุ โดฮา ประเทศการ์ตา

212

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

ภายในอาคารพิพิธภัณฑ์มีลวดลาย
แต่พองาม โดยประดับส่วนต่างๆ เช่น
ผนัง หน้าต่าง พื้น ด้วยลายเรขาคณิต
แบบศลิ ปะอสิ ลาม ผนงั บางสว่ นตกแตง่
ดว้ ยแถบสขี าวสลบั ดำ� เลยี นแบบเทคนคิ
การเรียงหินสลับสีของช่างในอดีตท่ี
เรยี กวา่ เทคนิค “อะบล๊คั ” (ablaq) ส่วน
ชอ่ งแสงด้านบนรายรอบดว้ ยโครงสร้าง
รับน้�ำหนักที่ลดทอนมาจากโครงสร้าง
ร ว ง ผ้ึ ง ใ น ส ถ า ป ั ต ย ก ร ร ม อิ ส ล า ม
ท่ีเรียกว่า “มุกอร์นัส” (muqarnas)

The Museum of Islamic Art
/MIA
กรงุ โดฮา ประเทศการ์ตา

213

บทท่ี 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

มัสยิดกลาง มัสยิดกลางแห่งเมืองโคโลญออกแบบโดย
แห่งเมือง สถาปนิกชาวเยอรมัน ด้วยทุนสร้างจาก The Turkish-
โคโลญ Islamic Union for Religious Affairs (DITIB) ส�ำหรบั
ประเทศเยอรมนั ใช้เป็นศูนย์กลางในการประกอบศาสนกิจและกิจกรรม
(Cologne ทางศาสนาของมุสลิมในเมืองโคโลญ และเป็นแหล่ง
Central เรียนรู้ด้านศาสนาอิสลามส�ำหรับบุคคลท่ัวไป มัสยิด
Mosque, กลางแห่งเมืองโคโลญเป็นมัสยิดแห่งแรกๆ ของโลกที่
Germany) สร้างด้วยรูปแบบสถาปัตยกรรมสมัยใหม่ อาคารและ
หออะซานลดทอนมาจากรูปทรงของมัสยิดและหอ
เมืองโคโลญ อะซานแบบสถาปัตยกรรมออตโตมัน แต่ยังคง
ประเทศเยอรมนั เอกลักษณ์ของมัสยิดออตโตมันไว้ที่โดมใหญ่กลางตัว
(AD 2017) อาคารขนาบดว้ ยอะซานทง้ั สองข้าง ตลอดจนสขี าวของ
ตัวอาคารที่ชวนให้นึกถึงมัสยิดหลวงในตุรกีที่สร้างด้วย
Cologne Central Mosque หินอ่อน
เมืองโคโลญ ประเทศเยอรมนั
photo by Raimond Spekking

214

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

หนง่ึ ในความนา่ สนใจของมสั ยดิ กลาง
แห่งเมืองโคโลญ คือช่องหน้าต่างที่มีเป็น
จำ� นวนมาก หนา้ ตา่ ง เหลา่ นน้ี อกจากชว่ ย
น�ำแสงสว่างเข้ามาในอาคารมัสยิดแล้ว
ยงั เออ้ื ใหผ้ ทู้ อ่ี ยดู่ า้ นในเหน็ ผทู้ อ่ี ยดู่ า้ นนอก
และผู้ท่ีอยู่ด้านนอกก็เห็นผู้ที่อยู่ด้านใน
ได้ สะทอ้ นเจตนารมณ์ของมุสลิมในเมือง
โคโลญท่ีต้องการให้มุสลิมและผู้คนใน
เยอรมันที่นับถือศาสนาอ่ืนๆ เปิดใจเรียน
รู้ซ่ึงกันและกัน อันน�ำไปสู่การใช้ชีวิตร่วม
กนั ในสังคมอย่างสนั ติ

Cologne Central Mosque
เมืองโคโลญ ประเทศเยอรมนั
photo by Raimond Spekking

Cologne Central Mosque
เมอื งโคโลญ ประเทศเยอรมนั
photo by Michael Kramer

Cologne Central Mosque
เมอื งโคโลญ ประเทศเยอรมนั
photo by Michael Kramer

215

บทที่ 4
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

งานศกึ ษาและ งานออกแบบผลติ ภณั ฑช์ ดุ เครอ่ื งหอมเซรามกิ ส์
ออกแบบ ชุดน้ีจัดท�ำขึ้นเพ่ือศึกษาศิลปวัฒนธรรมศิลปะอิสลาม
ผลติ ภณั ฑ์ และเพ่ือออกแบบผลิตภัณฑ์ที่มีแนวคิดจากศิลปะ
ชุดเครอื่ งหอม อสิ ลาม จากการศึกษายุคสมยั ของศิลปะอิสลาม พบวา่
เซรามิกส์จาก ศิลปะยคุ มัมลคู เป็นยุคสมยั ทีม่ คี วามโดดเดน่ น่าสนใจ
แนวคดิ ศิลปะ จึงเลือกการตกแต่งสถาปัตยกรรมของมัสยิดในสมัย
อิสลาม มมั ลูคมาเปน็ จดุ เดน่ บนช้นิ งาน
นอกจากนผ้ี ลการวจิ ยั พบวา่ ลายพรรณพฤกษา
ผลงานออกแบบโดย เ ป ็ น ล ว ด ล า ย ท่ี นิ ย ม น� ำ ม า อ อ ก แ บ บ ต ก แ ต ่ ง แ ล ะ
นางสาวศศปิ ระภา เวชศลิ ป์ สร้างสรรค์บนผลิตภัณฑ์เพื่อสื่อถึงความเป็นเอกลักษณ์
เมื่อปี พ.ศ. 2562 และองค์ประกอบทางศิลปวัฒนธรรมของความเป็น
ศิลปะอสิ ลาม

216

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

แบบรา่ งผลิตภัณฑ์
ชุดเครือ่ งหอมเซรามิกส์จาก

แนวคดิ ศิลปะอสิ ลาม

แบบรา่ งผลิตภณั ฑ์
ชดุ เครือ่ งหอมเซรามิกสจ์ าก
แนวคิดศิลปะอิสลาม
217

บทที่ 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

A Piece of A Piece of Islamic Art เป็นงานออกแบบ
Islamic Art หนังสือภาพประกอบเกย่ี วกบั ศลิ ปะอิสลามท่สี อดคลอ้ ง
กับแนวคิดของศาสนาให้กับสถาบันศิลปะอิสลามแห่ง
ผลงานออกแบบโดย ประเทศไทย (THE ILLUSTRATED BOOK DESIGN
นางสาวดนิตา ลอตระกูล OF ISLAMIC ART FOR INSTITUTE OF ISLAMIC
(เพจ ms.midsummer) ART THAILAND) โดยอธิบายถึงศิลปะอสิ ลามผา่ นทาง
เมอ่ื ปี พ.ศ. 2563 ภาพประกอบ การตัดทอน และสสี ัน เพ่อื ใหบ้ คุ คลทั่วไป
ได้รจู้ ักและสัมผัสกับศิลปะอิสลามในรปู แบบใหม่
ด้วยความที่ศิลปะอิสลามเป็นศิลปะท่ีโดดเด่น
ดว้ ยลวดลายและขอ้ กำ� หนดทสี่ อดคลอ้ งกบั แนวคดิ ของ
ศาสนาจนเกิดเป็นเอกลักษณ์ท่ีส�ำคัญ หนังสือเล่มน้ีจึง
รวบรวมทง้ั ความเปน็ มา พาชมลวดลายศลิ ปะผา่ นสถาน
ท่สี ำ� คญั ในโลกมสุ ลิม สอนการข้นึ แมล่ ายเบื้องต้น และ
สอดแทรกเทคนิคการพบั กระดาษท่ไี ดแ้ รงบันดาลใจมา
จากศลิ ปะอสิ ลาม ดว้ ยรปู แบบหนงั สอื ทอี่ า่ นงา่ ย และจะ
พาคณุ เขา้ ถงึ ศิลปะนีไ้ ดง้ ่ายยิ่งขึน้

218



บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

งานออกแบบ งานออกแบบอัตลักษณ์องค์กร (Corporate
อตั ลักษณ์ Identity) ให้กับสถาบันศิลปะอิสลาม (ประเทศไทย)
องค์กรให้ มีการศึกษาเพ่ือให้ทราบถึงจุดเด่นของสถาบันศิลปะ
กบั สถาบนั อสิ ลาม ทง้ั กล่มุ เป้าหมาย และกิจกรรมทสี่ ถาบันจัดทำ�
ศิลปะอสิ ลาม จากน้ันออกแบบโลโก้องค์กร ลวดลายประดับศิลปะ
(ประเทศไทย) อิสลามท่ีเป็นเอกลักษณ์เพื่อน�ำไปตกแต่งอาคารท้ัง
ภายในและภายนอก และออกแบบสัญลักษณ์ต่างๆท่ี
จะใช้ภายในอาคาร

แบบรา่ งการออกแบบโลโก้

220

บทท่ี 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

แบบรา่ งอาคาร

221

บทที่ 4
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

โครงงาน งานออกแบบนวัตกรรมสร้างสรรค์ลวดลายผ้า
นวัตกรรม บาตกิ สำ� หรบั เครอ่ื งแตง่ กายสตรมี สุ ลมิ ไดร้ บั แรงบนั ดาล
สร้างสรรค์ ใจมาจากหลักการท่ีว่าเสื้อผ้าของมุสลิมต้องสะอาด
ลวดลายผา้ ประณตี เรยี บรอ้ ย ดูสวยงาม เหมาะสมกบั บคุ ลิกภาพ
บาตกิ สำ� หรับ การสร้างสรรค์งานออกแบบนี้ได้รับแนวคิด
เครอ่ื งแตง่ กาย มาจากศิลปะอิสลาม (Islamic art) ซึ่งมีต้นก�ำเนิดมา
สตรี ชาวมสุ ลมิ จากวถิ ชี วี ติ ในด้านตา่ ง ๆ ของชาวอสิ ลาม เชน่ ปรชั ญา
อสิ ลาม สนุ ทรยี ศาสตร์ และ วฒั นธรรมอสิ ลาม โครงงาน
ผลงานออกแบบโดย นวตั กรรมชนิ้ นม้ี วี ตั ถปุ ระสงคเ์ พอื่ อนรุ กั ษเ์ ครอ่ื งแตง่ กาย
นางสาวมานติ า บนิ อาล สตรีมุสลิม เพ่ือออกแบบและสร้างสรรค์เครื่องแต่งกาย
เมอ่ื ปี พ.ศ. 2561 สตรีชาวมสุ ลมิ ใหม้ เี อกลักษณแ์ ละร่วมสมัย เพือ่ พัฒนา
และสร้างสรรค์ลวดลายผ้าบาติกส�ำหรับเครื่องแต่งกาย
สตรีมุสลิม
ผู้วิจัยใช้เทคนคิ Silkscreen แบบ hand print
และเทคนิคบางส่วนของ Yuzen มาประยุกต์ใช้ในการ
พิมพล์ วดลายลงบนผนื ผ้า

222

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

223

บทท่ี 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

BENJAMETHA ก่อตั้งเมื่อปี 2010 เริ่มต้นจากความชอบของ
:: เบญจเมธา คนในครอบครัว สู่อาชีพหัตถกรรมของชุมชน และยัง
เป็นผลิตภัณฑ์งานเซรามิกเอกชนรายแรกในพ้ืนท่ีสาม
เซรามิก จงั หวดั ของประเทศไทย เปน็ งานเซรามกิ ทอี่ นรุ กั ษศ์ ลิ ปะ
หตั ถกรรมชมุ ชนดงั้ เดมิ ควบคไู่ ปกบั การสรา้ งสรรคศ์ ลิ ปะ
ท้องถ่ิน และภูมิปัญญาใหม่ๆ แห่งงานหัตถศิลป์แก่ :
ชุมชนให้เกดิ ขน้ึ เกิดเป็นผลิตภณั ฑท์ ม่ี ีเอกลกั ษณ์ใหมๆ่
ค
ในพื้นท่ีให้ด�ำรงต่อไปอย่างยั่งยืนสู่รุ่นลูก ห
รนุ่ หลาน ง
มกี ารถา่ ยทอดสง่ เสรมิ อาชพี ข
เชิงช่างแก่เยาวชนในพ้ืนที่ สร้าง อ
แหล่งเรียนรู้ พร้อมสร้างรายได้ให้ ห
กับชุมชน และน�ำเสนอทักษะเชิง ส
ชา่ งงานศลิ ปท์ ล่ี ะเอยี ดออ่ น สะทอ้ น ง
ความปราณีตของวิธีแห่งสันติ วิถี ผ
พ
ของชมุ ชนสสู่ งั คมภายนอก ภายใตแ้ นวคดิ
“Nature&Peace” (ธรรมชาติและสันติ) บนพื้นฐาน แ
ปรชั ญาหลกั ศรัทธา วถิ ีชมุ ชนของแบรนด์ ส
ป
224

บทท่ี 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

:: BENJAMETHA :: เบญจเมธา เซรา

ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี 2010 เราเริ่มต้นด
ความรักความชอบของคนในครอบครัว สู่อา
หัตถกรรมของชุมชน และเรายังเป็นผลิตภัณ
งานเซรามิกเอกชนรายแรกในพื้นที่สามจังห
ของประเทศไทย ที่ซึ่งมีอัตลักษณ์แห่งวิถีชุมช
อย่างยาวนาน เราพยายามอนุรักษ์ศิล
หัตกรรมชุมชนดั่งเดิมที่มีอยู่ ควบคู่การสร
สรรค์ศิลปะท้องถิ่น และภูมิปัญญาใหม่ๆแห
งานหัตถศิลป์แก่ชุมชนให้เกิดขึ้น ก่อเกิดเ
ผลิตภัณฑ์ ของที่ระลึกที่มีเอกลักษณ์ใหม่ๆ
พื้นที่ให้ดำารงต่อไปอย่างยั่งยืนสู่ลูกหลาน

เราเจตนาถ่ายทอดส่งเสริมอาชีพเชิงช
แก่เยาวชนในพื้นที่ สร้างแหล่งเรียนรู้พร้
สร้างรายได้ให้กับชุมชนของเรา หมู่บ้านปา
ปัตตานี และที่สำาคัญเราต้องการนำาเสนอทัก
เชิงช่างงานศิลป์ที่ละเอียดอ่อน และสะท้อ
ความประณีตของวิถีแห่งสันติ วิถีของชุมช
ของเราสู่สังคมภายนอกผ่านผลิตภัณฑ์ ภ
ใต้แนวคิดของแบรนด์ Nature&Peace
(ธรรมชาติและสันติ) บนพื้นฐานปรัชญาห
ศรัทธา วิถีชุมชนของแบรนด์ของเรา

“มาจากดิน อยู่กับดิน กลับสู่ด

225

บทท่ี 4 ดนุ ภู่มาลี “นักออกแบบผู้หลงใหลอัตลักษณ์
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย ท้องถ่ิน” ปัจจุบันท�ำงานหลักเป็นอาจารย์ประจ�ำที่
วิทยาลัยการออกแบบ มหาวิทยาลัยรังสิต ได้รับการ
danuSTUDIO ศึกษาในระดับปริญาตรีที่มหาวิทยาลัยเทคโนโลยี

THAI X ISLAMIC TYPEFACE พ ร ะ จ อ ม เ ก ล ้ า ธ น บุ รี
DESIGN AND ILLUSTRATION ระดับปริญาโทท่ีสถาบัน
(2020) เทคโนโลยพี ระจอมเกลา้
เจา้ คณุ ทหารลาดกระบงั
และได้รับปริญญาเอก
ส า ข า ทั ศ น ศิ ล ป ์ แ ล ะ
การออกแบบจาก
มหาวิทยาลัยบูรพา เปน็
นักออกแบบไทย-มุสลิม
ที่ท�ำงานด้วยคอนเซปต์
“ท้องถิ่นภิวัตน์ (local-
ization)” ซ่ึงหมายถึง
พยายามรักษารูปแบบ
บรบิ ทเดมิ ทางวฒั นธรรม
ของแต่ละท้องถ่ินท่ีมี
ลักษณะเฉพาะตัวให้คง
อยู่ท่ามกลางกระแสโลภิวัตน์ โดยเอกลักษณ์บางส่วน
อาจผสมผสานกับค่านิยมและวัฒนธรรมโลกก็เป็นได้
การให้เกียรติสกุลช่างในอดีต การศึกษาวิธีการของ
บรรพชนรุ่นก่อน ท�ำให้กระบวนการท�ำงานเข้าใจใน
ความลุ่มลึกของงานศาสนศิลป์ มีความเช่ือมโยงความ
ศรัทธาในพระผู้เป็นเจ้าผู้ออกแบบทุกสรรพส่ิงกับแก่น
สารของงานศิลปะและออกแบบในงานศาสนศิลป์

226

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

GRAPHIC DESIGN REFLACTING จากท่ีเคยท�ำงานด้านครีเอทีฟ, นักออกแบบ
THAI – MUSLIM IDENTITY กราฟิก มากว่า 20 ปี ทัง้ ในดา้ นการออกแบบ การสร้าง
(2019) แบรนด์ การตลาด อัตลักษณ์ และการโฆษณา การ
ทำ� งานดว้ ยวธิ ที คี่ ดิ งานจากคอนเซป จงึ ทำ� ใหท้ ศิ ทางของ
งานมีความชัดเจน ดนุเกิดในครอบครัวมุสลิมท่ีอาศัย
อยู่แถบคลองบางหลวง กรุงธนบุรี เติบโตมาในถ่ินที่
เต็มไปด้วยประวัติศาสตร์อย่างมัสยิดต้นสน หรือ กะดี
ใหญ่ บ้านท่ีอาศัยอยู่ตรงข้ามกับกะดีเจริญพาศน์ของ

แขกเจ้าเซ็น มัสยิดบางหลวงหรือกะดี
ขาว (มัสยิดทรงวัดตามแบบประเพณี
ไทยหลังเดียวในโลก) และอยู่ใกล้วัด
หงส์รัตนารามราชวรวิหาร ท�ำให้ได้
พบเจอกับรูปแบบสังคมพหุวัฒนธรรม
ผ่านสายตามาต้ังแต่เยาว์วัย จึงได้
ซมึ ซบั รปู แบบการผสมผสานวฒั นธรรม
หลากหลาย ผ่านอาหาร พิธีกรรมทาง
ศาสนา ศิลปะและการออกแบบ ซ่งึ ถอื
เปน็ วฒั นธรรมทางสาย (visual culture)
และเม่ือได้มีโอกาสศึกษาต่อในระดับ
ปริญญาเอกจึงได้มีความสนใจในงาน
ศิลปะและการออกแบบที่เชื่อมโยงกับ
ศาสนาจึงเลือกท�ำโครงการที่เก่ียวกับ
การออกแบบ ทแ่ี สดงอตั ลกั ษณข์ องชาว
ไทยมุสลมิ ภายใต้ทฤษฎที อ้ งถิน่ ภิวตั น์ นัน่ คือจดุ เริ่มตน้
ของการท�ำงานศิลปะและการออกแบบท่ีเชื่อมโยงกับ
หลกั ศรทั ธาในศาสนา ปจั จบุ นั ดนไุ ดเ้ ปดิ สตดู โิ อออกแบบ
ของตวั เองช่ือ danustudio.com

227

บทที่ 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

Graphic decoded from
Antiques Minbar
(2020)

Graphic decoded from
Antiques Qibla signage
(2020)
228

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

‘CHECK AMAD’
TYPEFACE DESIGN
(2019)

229

บทที่ 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

การประยกุ ต์ใช้ลายศลิ ปะอิสลามในงานออกแบบ
ของสถาบนั ศลิ ปะอสิ ลาม (ประเทศไทย)

ความงามท่ีเกิดข้ึนในศิลปะอิสลามมักแฝงไปด้วย
แนวคิดทางปรัชญาอันมุ่งไปสู่การเคารพสักการะพระเจ้า
องคเ์ ดียว“อลั ลอฮ์”ผทู้ รงยำ้� เตือนใหม้ นษุ ย์ใครค่ รวญถงึ การ
ดำ� เนนิ ชวี ติ และแสวงหาความสงบสขุ สนั ตแิ กช่ วี ติ ศลิ ปะจงึ
ถกู ใชเ้ ปน็ เครอ่ื งมอื หนง่ึ เพอ่ื จรรโลงหวั ใจมนษุ ยแ์ ละเรยี กรอ้ ง
ไปสู่การแสวงหาความดีงาม
ในยุคสมัยท่ีอาณาจักรอิสลามเจริญรุ่งเรืองถึง
ขดี สดุ หรอื เรยี กไดว้ า่ เปน็ “ยคุ ทองแหง่ อาณาจกั รอสิ ลาม”
ณ บัยตุ้ลฮิกมะห์ (House of Wisdom; บ้านแห่งมันตา)
บรรดานักปราชญ์ขวนขวายวิทยาการจากต�ำรับต�ำรา
โบราณของส�ำนักคิดต่างๆ น�ำไปสู่การพัฒนาและค้นพบ
เสถียรภาพของศาสตร์วิชาการสมัยใหม่ เช่น วิชาพีชคณิต
และตรีโกณมิติโดยอัลคอวาริซมีย์ การค้นพบดังกล่าวเป็น
ศาสตร์ที่มีคุณูปการต่อหลากหลายสาขาวิชาชีพ รวมไปถึง
เทคโนโลยที างวิศวกรรมและสถาปัตยกรรม การคดิ ค้นสตู ร
การคำ� นวณระบบโครงสรา้ งลวดลายจากสดั สว่ นความงาม
ซึ่งต่อมาถูกน�ำไปใช้อย่างแพร่หลายในโลกมุสลิม ผลผลิต
จากศิลปวัฒนธรรมอิสลามเรมิ่ กอ่ ร่างสรา้ งเอกลกั ษณ์ หล่อ
หลอมเกิดเป็นความก้าวหน้าทางอารยธรรมที่เด่นชัดและ
เป็นทีก่ ล่าวขานอย่างกว้างขวางจากต่างแดน

230

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

ดว้ ยความตระหนกั รถู้ งึ คณุ คา่ ความรคู้ วามสามารถ
ของนักปราชญ์และชนรุ่นก่อนในอดีตอันเป็นประโยชน์
คุณูปการตกทอดสู่วิทยาการสมัยใหม่ของโลก ด้วยความ
ตอ้ งการสบื สานและเผยแพรเ่ รอ่ื งราวองคค์ วามรขู้ องศาสตร์
และศิลป์ผ่านความงามและสุนทรียศาสตร์ สถาบันศิลปะ
อิสลาม (ประเทศไทย) จึงก่อร่างสร้างตัวข้ึนเป็นสถาบัน
ขนาดเลก็ ทที่ ำ� งานศลิ ปะ เผยแพรเ่ รอ่ื งราวทางประวตั ศิ าสตร์
แก่บุคคลทวั่ ไป ตอ่ ไปนี้คอื ตวั อยา่ งการประยกุ ตใ์ ชล้ วดลาย
ประดับแบบศิลปะอิสลามในงานออกแบบต่างๆ ของ
สถาบนั ฯ

231

บทท่ี 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

การออกแบบ Concept
ลายประดบั ชามที่ ดินแดนสุวรรณภูมิมีความสัมพันธ์ทางการค้า
ระลึกของส�ำนัก กับต่างแดนต้ังแต่อดีตสมัยก่อนสุโขทัย พบหลักฐาน
จุฬาราชมนตรี ข้าวของเคร่ืองใช้ เหรียญกษาปณ์ ฯลฯ จากดินแดน
ตะวนั ออกกลาง เอเชยี กลาง ชมพูทวีป อนั เป็นเรือ่ งราว
บอกเล่าความสัมพันธ์ระหว่างภูมิภาค เชื่อมโยงสังคม
และวัฒนธรรมเข้าด้วยกันต้ังแต่น้ันเรื่อยมาจนถึงยุค
สมัยรัตนโกสินทร์ ยังคงพบหลักฐานบ่งช้ีความสัมพันธ์
กับต่างแดนต้ังแต่การค้าขายกับราชส�ำนักไปจนถึงการ
อพยพย้ายถ่ินฐานหนีร้อนเข้าพึ่งเย็นในประเทศไทยจน
ถูกขนานนามว่าเป็นเมืองสังคมพหุวัฒนธรรม การอยู่
ร่วมกันอย่างสันติบนความแตกต่างทางเช้ือชาติ สังคม
วฒั นธรรม รวมไปถงึ การนบั ถอื ศาสนาตา่ งๆ เหลา่ นล้ี ว้ น
ตอ่ เสรมิ เตมิ แตง่ หลอมรวมกนั เปน็ วฒั นธรรมของทอ้ งถน่ิ
ไทยจนถึงปจั จุบนั

232

บทท่ี 4
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

Reference

จากการส�ำรวจศิลปกรรมในประเทศไทยโดย
สถาบันฯ ปรากฎโครงสร้างระบบลวดลายประดับรูปแบบ
ศลิ ปะอสิ ลามในงานสถาปตั ยกรรมชัน้ สูงตง้ั แตส่ มัยอยธุ ยา
จากศาสนสถานโดยไม่จ�ำกัดศาสนา เช่น วัดวาอาราม
เปน็ ตน้ และยงั คงปรากฎสบื มาถงึ สมยั รตั นโกสนิ ทร์ พบวา่
วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม เป็นพระอารามหลวงชั้นเอก
ชนดิ ราชวรวหิ าร ซง่ึ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั
โปรดเกลา้ ฯ ใหส้ รา้ งขน้ึ เปน็ วดั ประจำ� รชั กาลเมอื่ พ.ศ. 2412
ต้ังอยู่ในเขตพระนคร กรุงเทพฯ พบว่ามีความเชื่อมโยงกับ
ระบบลวดลายศลิ ปะอสิ ลามเปน็ จำ� นวนมากอกี ทงั้ การตกแตง่
อาคารดว้ ยกระเบอ้ื งเคลอื บเผาจากเอเชยี กลาง (ประเทศจนี
ในปจั จบุ นั ) ฝมี อื ชา่ งศลิ ปกรรมมคี วามงดงามเทยี บเทา่ งาน
ประณตี ศลิ ปใ์ นโลกมสุ ลมิ อยา่ ง อสิ ฟาฮาน เปน็ ตน้ จงึ เปน็
เรอื่ งราวทน่ี า่ ประทบั ใจทจี่ ะบอกเลา่ ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งไทย
กบั โลกมสุ ลมิ

เทคนคิ โครงสร้างทาง
สถาปัตยกรรมทีพ่ บเหน็ ได้
อย่างแพรห่ ลายในดนิ แดน

เปอร์เซยี

ภาพจาก
https://www.btripnews.

net/?p=49331

โครงสร้างลวดลายและ
การใช้สีของศลิ ปกรรมใน
วัดราชบพิธสถติ มหาสมี าราม

233

บทท่ี 4 Concept & Inspiration
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย จากสภาพวิถีชีวิตและสังคมท้องถิ่น มีสภาพ
พนื้ ทสี่ ่วนใหญ่เปน็ ท้องทุง่ มคี ลองสามวาเป็นคลองสาย
การออกแบบ หลักเช่ือมต่อด้วยคลองซอยหลายสายคล้ายก้างปลา
ศิลปกรรม ประชาชนส่วนใหญ่ประกอบอาชีพกสิกรรมท�ำนาและ
ตกแต่งมัสยดิ สวน แรงบันดาลใจจากธรรมชาติและพืชพรรณส่วน
คลองสามวา ใหญท่ พ่ี บในทอ้ งถ่นิ ได้แก่ ผิวน้ำ� สายลม ใบหญา้ และ
เมล็ดขา้ ว ถูกนำ� มาใช้ในการออกแบบลวดลายและการ
เขตคลองสามวา ใชส้ ขี องสถาบันศิลปะอสิ ลามฯ
กรุงเทพมหานคร ศาสนสถานเป็นสถานท่ีส�ำคัญส�ำหรับการ
ละหมาดซง่ึ เปรยี บเสมอื นเปน็ การเขา้ เฝา้ และขอพรจาก
พระเจ้าของชาวมุสลิม ฉะน้ันการใช้สีและการประดับ
ตกแต่งอาคารสถานท่ีควรอยู่ภายใต้ความรู้สึกส�ำรวม
สงบนิ่ง และส่งเสริมจิตใจใหร้ ำ� ลึกถึงพระเจ้า เนอื่ งจาก
ความสงบทางอารมณเ์ ปน็ องคป์ ระกอบสำ� คญั ทสี่ ง่ เสรมิ
ให้การละหมาดของชาวมสุ ลมิ สมบรู ณ์

การออกแบบลวดลายกระเบื้อง ดว้ ยสนุ ทรียภาพ
จากระลอกคล่นื ของผวิ น�ำ้ สายลมที่พดั ผ่าน
ความเคลอื่ นไหวของใบหญา้ และรปู ทรงของเมลด็ ข้าว

บทท่ี 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

การออกแบบศลิ ปกรรมตกแตง่
ภายนอกอาคารมสั ยดิ คลองสามวา
โดยใชส้ ีทเ่ี รยี บงา่ ย เหมาะสมกบั
อัตลักษณท์ ้องถนิ่ และบริบทของ
สถานท่ี
235

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

ตวั อย่างการ Concept & Inspiration
ออกแบบปา้ ย
ทางเข้า มัสยิดฮารูณ ตั้งอยู่ในซอยเจริญกรุง 36 โดยกลุ่ม
มัสยดิ ฮารณู ชนจากเมืองปนตียานัก ประเทศอินโดนีเซียที่อพยพเข้ามา
ตง้ั รกรากถน่ิ ฐานอยบู่ รเิ วณน้ี เดมิ มสั ยดิ หลงั แรกกอ่ สรา้ งขนึ้
ในชว่ งตน้ สมยั รชั กาลที่ 3 และมสั ยดิ หลงั ปจั จบุ นั ถกู กอ่ สรา้ ง
ข้ึนใหม่ราวปลายสมัยรัชกาลที่ 5 มีรูปแบบสถาปัตยกรรม
ภายนอกผสมผสานตะวันตก ศิลปกรรมภายในมคี วามโดด
เด่นจากลายประดับ Islamic Calligraphy หรือลายอักษร
ประดิษฐ์อิสลาม รูปแบบ “มูซันนา” เป็นการเขียนแบบ
สะท้อนแบบกระจกซ้าย-ขวา ด้วยเทคนิคการแกะสลักไม้
และฉลไุ มจ้ ากชา่ งประณตี ศลิ ปช์ าวอนิ โดนเี ซยี ตวั อกั ษรเปน็
ประตมิ ากรรมนนู ตำ�่ ใชส้ ที องอรา่ มตดั กบั พน้ื หลงั สเี ขยี ว และ
ปดิ ล้อมกรอบพืน้ หลังงานศลิ ปกรรมดว้ ยขอบสีทอง

แรงบนั ดาลใจในการออกแบบโดยใช้ศลิ ปกรรมการตกแตง่ ภายใน
มัสยดิ ทโ่ี ดดเดน่ ด้วยศลิ ปะอักษรประดษิ ฐ์แบบ “มูซนั นา” ตวั อักษร
ใช้สีทองอรา่ มตัดกับพนื้ หลังสีเขียว ปิดล้อมกรอบพน้ื หลงั งาน
ศลิ ปกรรมดว้ ยขอบสีทอง

แบบภาพสำ� เรจ็ ของป้ายทางเดนิ
เข้ามัสยดิ ฮารูณ

236

บทที่ 4
ศลิ ปะอสิ ลามในประเทศไทย

ปา้ ยทางเดินเข้ามัสยดิ ฮารูณ ณ สถานทีต่ ิดตั้ง
ภาพจาก https://www.bangkokriver.com
ป้ายผนื เกา่ ที่เกดิ ความชำ� รุดทรดุ โทรมตามกาลเวลา

ปา้ ยทางเดนิ เขา้ มัสยดิ ฮารณู ณ สถานท่ตี ดิ ตั้ง
ป้ายทางเขา้ ผืนใหม่ โดยสถาบนั ศิลปะอิสลามฯ
237

บทท่ี 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

การทำ�งานของสถาบนั ศิลปะ
อิสลามโดยสงั เขป

สถาบันศิลปะอสิ ลาม (ประเทศไทย) กอ่ ต้ังข้ึนเมือ่
วันที่ 16 เมษายน พ.ศ.2559 โดยกลุ่มคนผ้หู ลงไหลในการ
ท�ำงานศิลปะ มีปณิธานการรวมตัวกันเพื่อท่ีจะเผยแพร่
เร่ืองราวของศิลปะอิสลามให้เป็นที่รู้จักแพร่หลายในสังคม
ไทย เปดิ มมุ มองบคุ คลทัว่ ไปใหม้ ีความเขา้ ใจอันดีตอ่ ศิลปะ
อิสลาม ต่อยอดพัฒนากระบวนการสร้างสรรค์งานศิลปะ
ฝึกฝนเดก็ ร่นุ ใหม่ในแวดวงศิลปะให้มีความร้คู วามสามารถ
เป็นท่ยี อมรับในสงั คมวงกวา้ งได้
สถาบันศิลปะอิสลามฯ ให้ความสนใจและเร่ิมต้น
ออกส�ำรวจศิลปกรรมรูปแบบต่างๆ ในสังคมพหุวัฒนธรรม
ไทยโดยไม่จ�ำกัดศาสนาและวัฒนธรรม ทั้งน้ี เพื่อมุ่งเน้น
รักษาความสัมพันธ์และสร้างความเข้าใจอันดีต่อกันใน
สังคม สถาบันฯ ส่งเสริมกิจกรรมหัตถกรรมช่างศิลป์เพ่ือ
อนุรกั ษ์คุณคา่ จากภมู ปิ ญั ญาท้องถน่ิ ต่างๆ ไมใ่ ห้เลอื นหาย
ไป ศึกษา รวบรวม ทดลอง และพัฒนาองค์ความรู้จาก
เทคนคิ เชิงชา่ งโบราณ เช่น พฒั นาเทคนคิ งานลงรกั ปิดทอง
ดั้งเดิมไปสู่งานซิลค์สกรีน ศึกษากระบวนการออกแบบ
ลายประดับ Islamic Geometry โดยใช้สตู รการคำ� นวณเชิง
ช่างโบราณดั้งเดิมจากประเทศมุสลิม เป็นต้น องค์ความรู้
ท้ังหมดที่สถาบันศิลปะอิสลามศึกษา ทดลอง และพัฒนา
มาอย่างต่อเนื่องนี้ สถาบันฯ มีความต้ังใจท่ีจะจัดระบบ
องค์ความรู้ต่างๆ ออกเผยแพร่สู่สังคมไทย จัดท�ำหนังสือ
ค้นคว้าเพ่ือที่จะน�ำไปใช้ประโยชน์ในระบบการศึกษา ทั้งน้ี
ในแวดวงการศกึ ษา สถาบันฯ ได้รบั เกยี รตจิ ากสถาบันการ
ศึกษาและองค์กรหน่วยงานต่างๆ เข้าร่วมเสวนาบรรยาย
ความรศู้ าสตรศ์ ลิ ปะอสิ ลาม ทงั้ ยงั ใหค้ ำ� ปรกึ ษาวทิ ยานพิ นธ์

238

บทที่ 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

แก่นักศึกษาสาขาวิชาศิลปะและการออกแบบอยู่บ่อยคร้ัง
โดยให้ค�ำแนะน�ำต้ังแต่ขั้นตอนการค้นคว้าหาแนวคิด ดูแล
กระบวนการออกแบบตลอดจนกระบวนเทคนคิ การผลติ ผล
งานส�ำเร็จลลุ ่วงไปดว้ ยดี

กิจกรรม “Walk with the ในส่วนปฏิสัมพันธ์ทางสังคม สถาบันฯ ร่วม
cloud” งานมหกรรมการกุศลจากองค์กรภาคมุสลิมต่างๆ อาทิ
Halal Assembly, Yateem TV, White Chanel อยู่เป็น
สถาบันศิลปะอสิ ลาม(ประเทศไทย) ประจ�ำทุกปี จัดกิจกรรมเชิงบรรยายต่างๆ ในแง่มุมของ
ร่วมกับนติ ยสารออนไลน์ The ปรัชญาและแนวคดิ ในงานศลิ ปกรรมอิสลาม, ลักษณะทาง
Cloud (readthecloud.co) สถาปัตยกรรมและมัสยิดพ้ืนถิ่น เผยแพร่สารบทความเชิง
และคณะ ออกเดนิ ทางสำ� รวจ ประวัติศาสตร์ ศิลปกรรมและวัฒนธรรมอิสลามผ่านส่ือ
สถาปัตยกรรมและศิลปกรรม ออนไลน์ อาทิ นิตยสารออนไลน์ readthecloud.co และ
อิสลามในยา่ นเจรญิ กรุง Facebook fanpage: Institute of Islamic Art (Thailand)
โดยบคุ ลากรผมู้ ากความสามารถจากสถาบนั ศลิ ปะอสิ ลาม
(ประเทศไทย) นอกจากน้ี สถาบันฯ ผลิตส่ือวิดีโอน�ำเสนอ
เรื่องราววัฒนธรรมในโลกมุสลิม และน�ำเสนอแง่มุมในการ
ท�ำงานของช่างศิลปะอสิ ลามบนส่ือออนไลน์ Youtube ช่อง
Islamic Art Thailand อกี ดว้ ย

239

บทที่ 4
ศิลปะอสิ ลามในประเทศไทย

ร่วมเวทีพดู คุยเร่อื ง ศลิ ปะอสิ ลาม
ในงาน Thailand Halal Assembly 2017

240

บทท่ี 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

กิจกรรมในงานการกศุ ลรว่ ม
กบั องค์กรภาคมสุ ลิมตา่ งๆ
อาทิ กิจกรรมเสรมิ ทักษะเด็ก
สรา้ งสรรค์งานศลิ ปะรว่ มกัน
กิจกรรมประมูลภาพเพ่อื ชว่ ย

เหลอื ผูป้ ระสบภัย เปน็ ต้น

241

บทท่ี 4
ศลิ ปะอิสลามในประเทศไทย

สถาบันศิลปะ พิพิธภัณฑศ์ ลิ ปะอสิ ลาม
อิสลาม (ประเทศไทย) “บ้านเขียวอนั ยมุ นั ”
เปิดพ้ืนท่ีรองรับเพื่อ
นั ก ส ร ้ า ง ส ร ร ค ์ ง า น ณ ซอยเจรญิ กรุง 36
ศิลปะ นักออกแบบ เขตบางรัก กรงุ เทพฯ
สาขาต่างๆ ผู้ผลิตงาน
หตั ถกรรมและชา่ งศลิ ป์ พน้ื ทจ่ี ดั แสดงผลงานศลิ ปะ
ใ ห ้ เ ป ็ น พ้ื น ที่ ไ ด ้ แ ล ก อิสลาม แหลง่ เรยี นรศู้ ิลปะอสิ ลาม
เปลี่ยนความรู้และแบ่งปันประสบการณ์ ต่อยอดพัฒนา พ้ืนท่รี วมตัวนักสรา้ งสรรค์
แนวคิดการท�ำงานและความคิดสร้างสรรค์ร่วมกันให้ดี ปัจจุบนั กำ� ลังปิดปรบั ปรงุ
ยิ่งขึ้น ในอนาคต สถาบันฯ มีความต้ังใจที่จะเปิดพื้นที่ เนอ่ื งจากการบรู ณะซอ่ มแซม
เรียนรู้ศิลปะอิสลามศึกษา เป็นแหล่งรวมตัวเยาวชน โครงสร้างอาคารและตกแตง่
รุ่นใหม่ท่ีสนใจในศิลปะอิสลามให้มีพ้ืนที่เรียนรู้และ สถานท่ี
พฒั นาทกั ษะของตนใหเ้ ปน็ บคุ ลากรทมี่ ปี ระสทิ ธภิ าพและ
ความสามารถเจนจัดคนหนึ่งของสังคมไทยได้

242

บทท่ี 4
ศิลปะอิสลามในประเทศไทย

สถาบันศิลปะอิสลาม (ประเทศไทย) ขอบคุณ
ทกุ ทา่ นทใ่ี หค้ วามสนใจหนงั สอื เลม่ นี้ และหวงั เปน็ อยา่ งยงิ่ วา่ การ
ค้นคว้าและรวบรวมข้อมูลท่ีบุคลากรของสถาบันฯ ลงแรงลงใจ
ส่ังสมมาตลอดระยะเวลา 5 ปีน้ีจักเป็นประโยชน์ต่อท่านผู้อ่าน
ในการศึกษาและประยุกต์ใช้ลวดลายศิลปะอิสลามเบ้ืองต้นได้
สถาบันฯ ยงั คงท่ีจะดำ� เนนิ งานตามเปา้ ประสงค์ดงั ทก่ี ลา่ วไวข้ ้าง
ตน้ ตอ่ ไปดว้ ยความเชอื่ มนั่ วา่ องคค์ วามรตู้ า่ งๆ ทบ่ี คุ ลากรทกุ ทา่ น
ในสถาบันศิลปะอิสลาม (ประเทศไทย) ไม่ย่อท้อที่จะแสวงหา
และเผยแพรค่ วามรอู้ อกไปนน้ั จะเปน็ ประโยชนต์ อ่ สงั คมไทยและ
เยาวชนไทยในภายภาคหน้าอยา่ งแนน่ อน

เลขท่ี 27 อาคารอันยุมนั อิสลาม ชนั้ 2
ซอยเจรญิ กรุง 36 แขวง/เขตบางรกั
กรุงเทพมหานคร 10500
ติดต่อ โทร: 086-791-0844
243

บรรณานุกรม

หนงั สือภาษาไทย
กุลนดิ า เหลือบจ�ำเริญ. (2553). องค์ประกอบศิลป์. ปทุมธาน:ี ส�ำนักพิมพส์ กายบกุ๊ ส์.
ปิยะแสง จันทรว์ งศไ์ พศาล. (2561). ศลิ ปะอิสลาม. กรุงเทพฯ: สำ� นักพมิ พจ์ ฬุ าลงกรณ์
มหาวิทยาลัย.
พิบลู ไวจติ รกรรม. (2554). การศกึ ษาศิลปกรรมอสิ ลามทีเ่ ก่ียวข้องกบั มัสยดิ
ในกรงุ เทพฯ. กรุงเทพฯ: มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั สวนสนุ ันทา.
อาลี เสือสมิง. (2556). ชุมนุมนกั ปราชญ์ในสายธารอารยธรรมอสิ ลาม. กรงุ เทพฯ:
สำ� นกั พิมพ์ศูนย์หนงั สืออิสลาม

วิทยานิพนธภ์ าษาไทย
ดนิตา ลอตระกูล. (2562). โครงการออกแบบหนงั สอื ภาพประกอบเกี่ยวกบั ศิลปะ
อิลามท่ีสอดคลอ้ งกับแนวคดิ ของศาสนาใหก้ ับสถาบนั ศิลปะอิสลามแห่ง
ประเทศไทย (วทิ ยานพิ นธศ์ ลิ ปกรรมศาสตรบณั ฑติ ภาควชิ าการออกแบบสอ่ื สาร,
มหาวิทยาลยั ศรีนครนิ ทรวโิ รฒ).
มานิตา บินอาลี. (2561). โครงงานนวตั กรรมสร้างสรรคล์ วดลายผ้าบาตกิ สาหรบั
เครือ่ งแต่งกายสตรี ชาวมุสลิม (โครงงานการศึกษาหลกั สตู รเทคโนโลยบี ณั ฑติ
ภาควิชาออกแบบสิ่งทอและแฟชั่น, มหาวิทยาลยั เทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ).
วสมน สาณะเสน. (2564). สถาปตั ยกรรมและลายประดบั ของมสั ยดิ ในประเทศไทย.
(วทิ ยานพิ นธ์ปรญิ ญาดุษฎบี ัณฑติ ภาควิชาประวัติศาสตร์ศลิ ปะ สถาบนั
สงั คมศาสตร์, มหาวิทยาลยั อสิ ตนั บลู ).
วรพจน์ ไวยเวทา. (2561). ทฤษฎีเชิงชา่ งศลิ ปะอสิ ลามทใ่ี หอ้ ิทธพิ ลกบั ลวดลาย
ประดบั สมยั อยุธยา (วทิ ยานพิ นธ์ปริญญาศิลปกรรมศาสตรมหาบัณฑิต
ภาควิชาทัศนศลิ ป์ แขนงวชิ าประวตั ศิ ิลปะ คณะศิลปกรรมศาสตร,์ จุฬาลงกรณ์
มหาวิทยาลยั ).

ศศิประภา เวชศิลป์. (2562). ศกึ ษาและออกแบบผลตภิ ณั ฑช์ ดุ เครอง่ื หอมเซรามกิ ส์
จากแนวคดิ ศลิ ปะอสิ ลาม(วทิ ยานพิ นธป์ รญิ ญาครศุ าสตรอ์ ตุ สาหกรรมมหาบณั ฑติ
ภาควิชาเทคโนโลยกี ารออกแบบผลิตภณั ฑ์อตุ สาหกรรม, สถาบันเทคโนโลย ี
พระจอมเกล้าเจ้าคณุ ทหารลาดกระบัง).
สธุ าวี พมิ พน์ นท.์ (2561). การถอดรหัสจากคมั ภรี ์อลั กรุ อานสู่หลกั การออกแบบ
ทางสถาปัตยกรรมศูนย์บริหารกจิ การศาสนาอิสลามแห่งชาตเิ ฉลมิ
พระเกยี รติ (วทิ ยานพิ นธ์สถาปัตยกรรมศาสตรบณั ฑติ ภาควิชาสถาปัตยกรรม,
มหาวทิ ยาลยั ศรปี ทุม).

เอกสารอ่ืนๆ
สถาบันศลิ ปะอิสลาม (ประเทศไทย), (2560), ศลิ ปะอสิ ลามคืออะไร, กรุงเทพฯ.

หนงั สอื ภาษาต่างประเทศ
Al-Hind. (2002). The making of the Indo-Islamic world (2nd ed., amended. ed.).
Leiden: E.J. Brill.
C.E. Bosworth & M.S. Asimov. (1994). History of Civilizations of Central Asia.
(South Asia Books), UNESCO.
Einthoven. (1990). Tribes and Castes of Bombay Presidency -3 vols. London:
Laurier Books Ltd. /AES.
Einthoven. (1990). Tribes and Castes of Bombay Presidency. London : Laurier
Books Ltd./AES.
Enamul Haque. (1983). Islamic Art Heritage of Bangladesh. Dhaka : Bangladesh
National Museum.

Eric Broug. (2013). Islamic geometric design. London : Themes & Hudson
Esin Atil, (ed.). (1990). Islamic art & Patronage treasures from Kuwait. New York
: Rizzoli.
Golru Necipoglu. (2017). The Arts of Ornamental geometry. The Hague : Brill.
Hillenbrand Robert. (1999). Islamic Art and Architecture. London: Thames &
Hudson World of Art series.
Khaled Azzam. (2013). Art & Craft of the Islamic lands – Principles, Materials,
Practice. London : Thames & Hudson.
Luca Mozzati. (2003). L’art de L’Islam. Paris : Menges.
Markus Hattstein. (2015). Islam: Art and architecture. Potsdam : H.F.Ullmann
Publishing Gmbh.
Moya Carey et.al. (2014). The Illustration Encyclopaedia of Islamic Art and
Architecture. London: Lorenz Books.
Mughal Silver Magnificence (XVI-XIXth C.) The Victoria Albert Museum. (1937).
London: Antalga.
Museum with No Frontiers, Discover Islamic art in the Mediterranean. (2007).
London: Compass Press.
Nasim Akhtar. (2002). Islamic Art of India. Kuala Lumpur: Islamic Arts Museum
Malaysia.
Necipoglu G. (2017). The Arts of Ornamental geometry. Boston: Brill.

R.W. Ferrier. (1989). The arts of Persia. Ahmedabad : Mapin Publishing PVT.Ltd.

Salim T.S. Al-Hassani, Chief Editor. (2012). 1001 Inventions The Enduring Legacy
of Muslim Civilization (3rd ed.). Washington, D.C. : National Geographic.

Sobhy Sharouny. (2008). The treasures Islamic art in the museum of Cairo. Cairo:
al-Dar al-Masriah al-Lubnaniah.
Titus Burckhardt. (2009). Art of Islam Language and Meaning. Bloomington,
Indianna: World Wisdom.

วารสาร
Martin S. Briggs. (1933). Gothic Architecture and Persian Origins. The Burlington
Magazine for Connoisseurs, vol. 62, no. 361, 183–189.

เอกสารอีเลก็ โทรนกิ ส์
วริ ัลพัชร บางโรย. (2563). ความหมายของศลิ ปะ. สืบคน้ เม่อื 17 กรกฎาคม 2563,
จาก https://sites.google.com/site/virunphatart/khwam-hmay-khxng-silpa

คณะผู้จัดทำ�

ที่ปรกึ ษา
สกั กฉฐั ศิวะบวร ที่ปรกึ ษา บรษิ ทั อนิ ดัสเทรยี ล ดไี ซน์ เน็ทเวิรค์ จำ� กัด
ภูสิษฐ์ จาตุรงคกุล ที่ปรกึ ษา ผูอ้ �ำนวยการอุทยานวิทยาศาสตร์
มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์

สถาบันศลิ ปะอสิ ลาม(ประเทศไทย)
วรพจน์ ไวยเวทา นกั วิชาการสถาบนั ศลิ ปะอิสลาม(ประเทศไทย)
ดร. วสมน สาณะเสน นักวชิ าการสถาบันศิลปะอสิ ลาม(ประเทศไทย)
สนุ ติ ิ จุฑามาศ นกั วชิ าการศนู ย์มานษุ ยวิทยาสริ นิ ธร / ท่ีปรึกษาวชิ าการ
สถาบนั ศลิ ปะอสิ ลาม(ประเทศไทย)

คณะผูบ้ รหิ ารโครงการ รักษาการแทนผอู้ �ำนวยการอทุ ยานวทิ ยาศาสตร์
ผศ. คำ� รณ พทิ กั ษ ์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์
รกั ษาการแทนรองผอู้ �ำนวยการอุทยานวทิ ยาศาสตร์
วรสันติ์ โสภณ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์
ผู้จดั การ ศูนย์นวัตกรรมการออกแบบ
ยิง่ ลักษณ์ ศรนี วลขาว อทุ ยานวิทยาศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยสงขลานครินทร์
นกั ออกแบบ ศูนยน์ วัตกรรมการออกแบบ
สภุ าพร ช่อเรอื งศกั ดิ์ อุทยานวทิ ยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์
นกั ออกแบบ ศนู ยน์ วตั กรรมการออกแบบ
ตว่ นสาปีหนะ รายอเงาะ อุทยานวทิ ยาศาสตร์ มหาวิทยาลยั สงขลานครนิ ทร์
เจ้าหนา้ ท่บี รหิ ารงานท่ัวไป ศนู ยน์ วตั กรรมการออกแบบ
ธญั รตั น์ เส้งเล่ง อุทยานวทิ ยาศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั สงขลานครินทร์


ออกแบบปกและรปู เลม่ ดนติ า ลอตระกูล

ขอขอบคณุ ผ้ใู ห้ความอนเุ คราะห์ขอ้ มลู
อ.สมาน อู่งามสนิ นกั วิชาการสถาบันศิลปะอสิ ลาม (ประเทศไทย)