ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ οταν μιλαει το σωμα (μορφ).

Οδοντοσκοπική μελέτη
των Σαρακατσάνων
Σύγκλιση

O Γ Welker για την αμοιβαία
διάταξη των άνω και κάτω
τομέων διακρίνει πέντε
βασικούς τύπους (βλέπε το
άρθρο του R. L. Weinberg :.
«Τα τελευταία επιτεύγματα
στον τομέα των οστών
ανθρωπολογίας» στο βιβλίο
VI «Ρωσική Εφημερίδα της
ανθρωπολογικού ...»
Αυτοί οι τύποι είναι :
a) λαβιδοδοντία, (labidodontia), chiptseobrazny που
είναι ένας σχηματισμός (pitecoid). Η λαβιδοδοντία
είναι μια κατάσταση στην οποία τα άνω και κάτω δόντια
συγκλίνουν δίκην λαβίδας.
b) ψαλιδοδοντία (psalidodontiya), η οποία
παρατηρείται μεταξύ των γερμανικών και Ρομανικών
πληθυσμών στο 80%, ενώ οι Φιλανδοί μόνο το 70%,
μεταξύ Σλαβικών και κινέζικων - 50%, σε Πολυνήσιους,
Μαύρους και Παπούα - 40%, στη Μαλαισιανούς - 20
%, Hottentots και αρχαίοι Περουβιανοί - 15%,
Μικρονησιώτες - 10%, Αμερικανοί, Ινδοί - 5%,
Αυστραλοί αυτό το είδος απουσιάζει εντελώς.
Στη φυσική ανθρωπολογία, ψαλιδοδοντία είναι μία
κατάσταση (συχνή μεταξύ των ευρωποειδών) για την
οποία το περιθώριο των άνω οδόντων του κοπτήρα είναι
κάπως προεξέχουσα σε σχέση με τα κατώτερα δόντια
c)Στεγοδοντία (stegodontia), πιο κοινός τύπος στους
κινέζους και τα ιάπωνες.

151

d) Οπισθοδοντία, με τους χαμηλότερους κοπτήρες
(opistodontia), - σε μερικές φυλές του αρχιπελάγους
της Μαλαισίας,
e) Χιατοδοντία, (hiatodontiya) - οι Φιλανδοί και
Μαύροι (σχήματα α, b, c, d, e)

Oι μετρήσεις που έκανε ο
Α. Πουλιανός στους
Σαρακατσάνους δείχνουν
ότι υπερισχύει η
ψαλιδοδοντία σε μικρότερο
ποσοστό η λαβιδοδοντία
και ένα πολύ μικρότερο στο 5% Χιατοδοντίας. Άλλη μια
απόδειξη που επιβεβαιώνει την Ευρωπαϊκή ταξινόμηση
των Σαρακατσάνων.

Υπερώα

Η κάτω γνάθος του H. erectus δεν φέρει γένειο
(πηγούνι) και η οδοντοστοιχία έχει παραβολικό
σχήμα με πολύ μικρό διάστημα μεταξύ κυνόδοντα και
του δεύτερου κοπτήρα της άνω γνάθου (5-6 mm). Οι
κυνόδοντες είναι μικρότεροι από αυτούς των
αυστραλοπιθήκων, οι προγόμφιοι συμμετρικοί, όπως
στον σύγχρονο άνθρωπο, και οι γομφίοι σχετικά
ογκώδεις, με τάση ελάττωσης του τρίτου γομφίου.

Το μέγεθος του H. sapiens ποικίλλει σημαντικά και
αυτό οφείλεται στην προσαρμογή του στα τοπικά
περιβάλλοντα. Οι πρωτόγονοι H. sapiens είχαν κοντό
και λεπτό κορμό, με επιμήκη άκρα, που είναι
προσαρμογές σε ένα θερμό και υγρό (τροπικό)
περιβάλλον. Πιο εύρωστες παρουσιάζονται οι μορφές
που μετανάστευσαν σε ψυχρές ζώνες. Το μέσο ύψος του

152

H. sapiens κυμαίνεται από 1,6 m στα θηλυκά έως 1,75

m στα αρσενικά άτομα. Ο μέσος όρος της εγκεφαλικής

χωρητικότητας βρίσκεται στα 1400 cc (εύρος: 1000-

2000 cc). Το κρανίο έχει κοντή βάση, υψηλή

εγκεφαλική κάψα, με στρογγυλεμένο το πίσω άκρο,

σταδιακά όλο και πιο ανορθωμένο μέτωπο (που

υποδηλώνει την ιδιαίτερη ανάπτυξη του μετωπικού

λοβού του εγκεφάλου), κοντή προσωπική περιοχή,

ισχυρά ελαττωμένα υπερόφρυα τόξα και τετράγωνες

οφθαλμικές κόγχες. Η κάτω γνάθος είναι κοντή,

λεπτοδομημένη, φέρει γένειο και στερείται διαστήματος

μεταξύ του τρίτου γομφίου (m3) και του κατακόρυφου

κλάδου της γνάθου. Η οδοντοστοιχία είναι παραβολική

και τα δόντια, ιδιαίτερα οι κοπτήρες και οι κυνόδοντες,

σχετικά μικρά σε σύγκριση με παλαιότερα είδη, ενώ ο

τρίτος γομφίος της άνω και κάτω γνάθου παρουσιάζει

ισχυρή τάση ελάττωσης και εξαφάνισης.

Στους Σαρακατσάνους η υπερώα έχει τελείως
παραβολοειδές σχήμα

και λείπουν όλες οι

άλλες μορφές, π.χ. Η

υπερώα σε σχήμα θόλου

(θολωτή υπερώα) η

επίσης την υψηλή

υπερώα, γωνιώδης
υπερώα (αύξηση του

φυσιολογικού βάθους της) κλπ. Το σχήμα της

παραβολικής υπερώας όπως είδαμε είναι πανάρχαιο

χαρακτηριστικό της Ευρωπαϊκής φυλής. Ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά κεντρικών και πλαγίων τομέων

153

Οι τύποι της γλωσσικής επιφάνειας των κεντρικών
τομέων που συναντώνται είναι πέντε .

Οι πέντε παραλλαγές της γλωσσικής επιφάνειας του
άνω πλάγιου τομέα

1ος τύπος: Ο πιο συνηθισμένος από τους πέντε,
υπόκοιλος με γλωσσικό φύμα σύμφωνα με τον Black.
2ος τύπος: Με κοιλάνσεις εκατέρωθεν του αυχενικού
επάρματος.
3ος τύπος: Με δύο επάρματα προς το κοπτικό τμήμα
που χωρίζουν την γλωσσική πλευρά σε δύο ή τρία
τμήματα. Επίσης έχει αυχενικό έπαρμα.
4ος τύπος: Έχει μια περιφερειακή έπαρση και τρεις
αυχενικές.
5ος τύπος: Ονομάζεται «ανατολικός τύπος». Έχει
χαρακτηριστική κοίλανση στο μέσο τριτημόριο απ'
όπου αρχίζει βαθιά σχισμή προς τον αυχένα. Πολλές
φορές περνά τα όρια του αυχένα και επεκτείνεται προς
την ρίζα του δοντιού. Συναντάται στις φυλές της
ανατολής

Στους Σαρακατσάνους το
σχήμα των τομέων (όπως και
των άλλων δοντιών) είναι
κανονικό ως προς το
μέγεθος35.

35 Ανωμαλίες σχετικά με το μέγεθος των δοντιών

154

Λείπει το σχήμα τομέα, δίκην φτυαριού που
παρατηρείται σε πολλές παραλλαγές σε μεγάλο μέρος
πληθυσμών.
Μάλιστα στις Σαρακατσάνες το ποσοστό ελλείψεως
πτύου τομέα, αγγίζει σχεδόν το 100%, φτάνει στο 92%.
Καθώς το σχήμα πτύου είναι κυρίως γνώρισμα της
Μογγολικής φυλής διαψεύδεται η θεωρεία που
διατυπώθηκε από κάποιον, περί Τουρανικής
καταγωγής η ότι ήταν οι Σαρακατσάνοι κάποτε
Τουρκόφωνοι.
Οι πλάγιοι τομείς παρουσιάζουν την ίδια κανονικότητα,
με κανονική σμίκρυνση.
Με ποσοστό έλλειψης
πλαγίων, στην Ήπειρο
18% και στην Φλώρινα
14% στους άνδρες οι
Ηπειρώτες
Σαρακατσάνοι έρχονται πιο κοντά στους Φλωρινιώτες
Ο κυνόδους επίσης σε όμοιο σχήμα σε όλους, με
τυφλές γωνίες.
Οι προγόμφιοι επίσης ομοιόμορφοι με τον 2ο τύπο να
υπερτερεί και να ακολουθεί ο 3ος.
Στους γομφίους το μέγεθος μειώνεται προς τον τρίτο
γομφίο φυσιολογικά με τον 3=4 τύπο να υπερτερεί.

1. Μικροδοντία ή Νανοδοντία: όταν το μέγεθος του δοντιού είναι
μικρότερο από το φυσιολογικό. Μπορεί να είναι «αληθής» ή
«φαινομενική» (π.χ. φυσιολογικό μέγεθος οδόντων σε άτομο με
μεγάλη γνάθο)

2. Μεγαλοδοντία ή Γιγαντοδοντία: όταν το μέγεθος του δοντιού
είναι μεγαλύτερο από το φυσιολογικό. Μπορεί να είναι «αληθής»
ή «φαινομενική» (π.χ. φυσιολογικό μέγεθος οδόντων σε άτομο με
μικρή γνάθο)

155

Εκτός από τις διαφορές στην σχετική θέση, τα
ανθρώπινα δόντια είναι μάρτυρες και για φυλετικές
διαφορές με το μέγεθός τους.
Οι διαφορές αυτές, ιδιαίτερα στους κοπτήρες και
τραπεζίτες, μερικές φορές είναι πολύ σημαντικές.
Η χαμηλότερη σημασία στην μάσηση χαρακτηρίζει
τους κοπτήρες, τεράστια αξία και γομφίων, με
τελευταίους να είναι οι κυνόδοντες, όπως βρίσκουμε σε
πιθήκους.
Στους Owen και Pryuner Bay έδειξε μια έρευνά τους
ότι, ενώ η αξία των γομφίων στη γνάθο της λευκής
φυλής μειώνεται προς τα πίσω από τις κατώτερες φυλές
(Αυστραλίας, της Νέας-Καληδονίας) και σε πιθήκους
επίσης μειώνεται προς τα πίσω. Σύμφωνα με το Ν
Brandt, Parreydta,
Τα ανθρώπινα δόντια, καθώς και η γνάθος, μειώνονται
γενικά με την ανάπτυξη του πολιτισμού ως αποτέλεσμα
μεθόδων μαγειρέματος η οποία κάνει περιττή την
ισχυρή χρήση των σιαγόνων και των δοντιών, η οποία
ήταν αναγκαία στην πρωτόγονη χονδροαλεσμένη τροφή.
Τα σαγόνια μειώνονται σε μέγεθος σε ένα μεγαλύτερο
ποσοστό από τα δόντια.
Λόγω του γεγονότος ότι οι σιαγόνες έχουν μια
μεγαλύτερη περίοδο μεταβολής (κατά την οποία μόνο
μπορεί να επηρεαστεί η μείωση) από τα δόντια που
επηρεάζονται μόνο από στην αρχή της ανάπτυξης.

Φύμα (σύστημα) Καραμπέλλι

Το φύμα Καραμπέλλι (εικόνα) είναι ένα
μικρό επιπλέον φύμα στην εγγύς-
υπερώια επιφάνεια των πρώτων γομφίων
της άνω γνάθου.

156

Αυτό το επιπλέον φύμα συναντάται συνήθως στους
πρώτους άνω γομφίους και σταδιακά φθίνει στους
δεύτερους και τους τρίτους.
Αυτό το φύμα απουσιάζει πλήρως σε ορισμένους
ανθρώπους και εμφανίζεται σε άλλους με διάφορες
μορφές.
Στους Σαρακατσάνους έχουμε ένα πολύ μεγάλο
ποσοστό εμφάνισης κυρίως στον 1ο γομφίο της άνω
γνάθου, κατά τον Α. Πουλιανό.
Το «σύστημα» Καραμπέλλι όπως το αναφέρει είναι ένα
από τα πιο σημαντικά οδοντολογικά γνωρίσματα. Είναι
ιδιαίτερα σημαντικό κατά την διαφοροποίηση
συγγενικών πληθυσμών απο γενετική άποψη .
Η συγκέντρωση μετρήσεων και δεδομένων για αυτό το
σύστημα θα συντελούσε πάρα πολύ στην γνώση της
ανθρωπολογικής οδοντολογίας του πληθυσμού.
Το φύμα Καραμπέλλι το συναντούμε συχνότερα μεταξύ
ευρωποειδών πληθυσμών. Άλλη μια απόδειξη
επιβεβαίωσης της Ευρωπαϊκής συγγένειας των
Σαρακατσάνων.
Όσον αφορά το θέμα των φυλετικών διαφορών στην
απώλεια των δοντιών, δεν υπάρχουν τα ακριβή
δεδομένα. Υπάρχουν ενδείξεις, δεν έχει, όμως
αποδεδειχθεί τίποτα και απαιτούνται περαιτέρω
επικυρώσεις.
Η καταγραφή Πουλιανού για τα οδοντολογικά των
Σαρακατσάνων θεωρώ ότι είναι η πληρέστερη μέχρι
τώρα και σε πλήθος δείγματος και σε πλήθος
δεδομένων. Κάτι το οποίο την κάνει αξιόπιστη ως προς
τα αποτελέσματα της και τα συμπεράσματα τα οποία
πρ0κείπτουν από αυτήν.
Όσον αφορά τη συγκριτική αντοχή των δοντιών σε
σχέση εθνολογικές κατηγορίες απαιτείτε μεγαλύτερη

157

ποσότητα δεδομένων που ομαδοποιούνται καθώς μέχρι

σήμερα δεν είναι αρκετά.

Είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι " λιγότερου" πολιτισμού,

έχουν ισχυρότερα δόντια, και είναι λιγότερο επιρρεπείς

να υποφέρουν από τερηδόνα. Μερικοί συγγραφείς (L.

Brandt) εξηγούν το φαινόμενο αυτό την ισχυρή

ανάπτυξη των γνάθων.

Ο Topinar εξηγεί αυτό το γεγονός ότι πολλοί από

αυτούς μασάνε καυστικές ουσίες. Στους

Σαρακατσάνους η έλλειψη δοντιών δεν είναι

σημαντική, καθώς το 100% στους τομείς και το 93,9%

στους πλάγιους είναι κανονικοί (μη ελλείποντες). Με

μεγαλύτερο ποσοστό ελλειπόντων πλαγίων στους

Σαρακατσάνους της Ηπείρου 12,5%

Η εμφάνιση των σωφρονιστήρων αγγίζει το 80% άνω. Η

μη εμφάνιση άνω δεξιών σωφρονιστήρων είναι 18% και

άνω αριστερών 20%.

Στους κάτω σωφρονιστήρες, έχουμε εμφάνιση, δεξιά,

αριστερά από 100% έως 64%. Με μη εμφάνιση 14%

δεξιά, αριστερά κάτω. Η μεγαλύτερη έλλειψη

παρατηρείται στους Ηπειρώτες Σαρακατσάνους 14% με

35% κάτω δεξιά, κάτω αριστερά.

Με τα ποσοστά στις Σαρακατσάνες να είναι της ίδιας

τάσης αλλα σε μικρότερα ποσοστά.

Με την ομάδα των Σαρακατσάνησων της Ηπείρου να

παρουσιάζει την μεγαλύτερη έλλειψη 35% στους

σωφρονιστήρες κάτω δεξιά.

Συμπέρασμα

Το συμπέρασμα που προκύπτει κατά τον Α. Πουλιανό

είναι οτι , παρ ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά τον

Μεσαίωνα έφτασαν Μογγολοειδείς δεν άφησαν κανένα

ίχνος γονιδίων το οποίο αποτυπώνεται στο πτυοειδές

158

σχήμα των τομέων και έτσι πρέπει να λήξει
οποιαδήποτε συζήτηση περί Ασιατικής τους καταγωγής.
Αλλά η οδοντολογική μελέτη αποδεικνύει ότι είναι
γέννημα θρέμμα της ΝΑ Ευρωπαϊκής χερσονήσου και
πιο συγκεκριμένα της περιοχής Αγράφων Πίνδου.
Το μέγεθος και η κανονικότητα των δοντιών και της
υπερώας των κατατάσσουν στην καρδιά των Ευρωπαίων
αρχανθρώπων.
Η σχετική απομόνωση και η ζωή στις σκληροτράχηλες
βουνοπλαγιές αλλα και ο λιτός βίος με τις
ακατέργαστες τροφές τους κάνει να διατηρούν τους
φρονιμίτες σε μεγάλο ποσοστό αλλα και να μην
εμφανίζουν υψηλά ποσοστά τερηδόνας.
Οι μετρήσεις που προκύπτουν από τους σχετικούς
πίνακες όπως ο πίνακας της εικόνας επιβεβαιώνουν την
άποψη Πουλιανού περί καταγωγής και προέλευσης των
Σαρακατσάνων.

εικ. από το βιβλίο του Α. Πουλιανού « ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ
ΛΑΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

159

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ

Μελετώντας τα βιβλία "Η ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ
ΕΛΛΑΔΑΣ – ΤΟ DNA ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ" και "Η
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ", του
Ομότιμου Καθηγητή Γενετικής και Γενετικής του
Ανθρώπου του Α.Π.Θ. Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη,
βρίσκουμε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοιχεία.
Παραθέτουμε εδώ αυτά που αφορούν τους
Σαρακατσάνους και Βλάχους.
Πολλοί επιστήμονες έχουν αποφανθεί για την
αρχαιοελληνική καταγωγή των Σαρακατσάνων όπως
αναφέραμε και στο πρώτο βιβλίο "ΟΙ ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ" . Οι περισσότεροι επιστήμονες,
συμφωνούν ότι οι Σαρακατσάνοι είναι ελληνικό φύλο
που ασχολείται με την κτηνοτροφία από τα πανάρχαια
χρόνια.
Τώρα και η γενετική με το DNA, τον επιβεβαιώνει! Οι
Σαρακατσάνοι δείχνουν μεγάλη γενετική ομοιότητα με
τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό. Και από την
ανάλυση του μιτοχονδριακού DNA των Σαρακατσάνων
δείχνει, κατά τον Κ. Τριανταφυλλίδη ότι "το 80%
περίπου του σημερινού μιτοχονδριακού DNA
αποθέματος των Σαρακατσαναίων προέρχεται από
προγόνους που ζούσαν την Ύστερη Παλαιολιθική εποχή
στον ελλαδικό γεωγραφικό χώρο, όπως και των
υπόλοιπων Ελλήνων".
Η γενετική σύσταση των Βλάχων, είναι περίπλοκη.
Είναι γνωστές η προσπάθεια και η προπαγάνδα των
Ρουμάνων (και λιγότερο των Ιταλών), να
προσεταιριστούν τους βλαχόφωνους Έλληνες (κυρίως
μεταξύ 1870 και 1943), χωρίς όμως να τα καταφέρουν.

160

Η γενετική εξέταση, δύο πληθυσμιακών δειγμάτων
Βλάχων από το Dukasi της Αλβανίας και το Krusovo
της FYROM, έδειξε ότι οι πληθυσμοί των Βλάχων
αυτών, δεν έχουν στενή γενετική συγγένεια μεταξύ τους,
αλλά ούτε και με τους Αλβανούς ή τους Σλάβους των
Σκοπίων, τους Ρουμάνους ή τους Έλληνες της Θράκης.
Επίσης από τις πολυμορφικές αλληλουχίες Alu,
αποδείχτηκε ότι οι Βλάχοι ανήκουν στους βαλκανικούς
πληθυσμούς, ενώ οι γενετικοί δείκτες του μιτοχονδρίου
και του χρωμοσώματος Υ, πληθυσμών Βλάχων από
Αλβανία, FYROM και Ρουμανία, έδειξαν ότι οι Βλάχοι
δεν αποτελούν μια γενετικά ομοιογενή ομάδα που να
διαχωρίζεται από τις υπόλοιπες βαλκανικές
πληθυσμιακές ομάδες. Οι περισσότεροι πληθυσμοί των
Βλάχων είναι γενετικά πιο κοντά στους Έλληνες, παρά
στους Ιταλούς, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει την άποψη
ότι οι Βλάχοι προέκυψαν από εκλατινισμένο ελληνικό
πληθυσμό (με πιθανές επιγαμίες με Ρωμαίους)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η μελέτη των ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών σε μια
πλήρη, την πιο πλήρη, μέχρι τώρα μελέτη έδωσε
απαντήσεις σε πολλά θέματα για την καταγωγή και την
συνέχεια των Σαρακατσάνων στους αιώνες.
Όπως λέει όμως και ο Α. Πουλιανός " Με το να
αποδεικνύουμε ότι οι Σαρακατσαναίοι είναι ο
αρχαιότερος λαός της Ευρώπης, σημαίνει ότι
αποτελούν κάτι ξεχωριστό η ότι αποτελούν
ξεχωριστή ράτσα; όχι! «Ράτσα» σημαίνει φυλή. Φυλή
είναι όρος που χωρίζει τουλάχιστον σε τρία μεγάλα
τμήματα το ανθρώπινο γένος…. Για αυτό λέμε ότι δεν

161

υπάρχει Σαρακατσάνικη φυλή. Απλώς οι Σαρακατσάνοι
ανθρωπολογικά ταξινομούνται στον Ηπειρωτικό η
Στεριανό (Continental) Τύπο της Ελλάδας, σε
αντιπαράθεση με τον άλλο μεγάλο ανθρωπολογικό τύπο
που κατοικεί στην χώρα μας τον Αιγαιακό" .
Όπως αποδεικνύεται και από άλλες μελέτες οι τύποι
αυτοί απλώνονται σε όλα τα βαλκάνια με κάποιες
αλλαγές από επιμιξίες αλλα στην βάση τους
παραμένουν ίδιοι , όπως και αν ονομάζονται αφού τα
οστά είναι πολύ σκληρά για να λένε την αλήθεια.
Του στεριανού αυτού τύπου (continental) της
παλαιολιθικής εποχής συνέχεια αποτελεί ο
Ηπειρωτικός του οποίου βασικός πυρήνας είναι οι
Σαρακατσάνοι.
Οι Σαρακατσάνοι οι οποίοι ξεκίνησαν από την περιοχή
της Πίνδου ως αρχαιοελληνικό Πελασγικό, φύλο και
αποτελούσαν κομμάτι των Δωριέων η των Ελλήνων της
Φθίας. Ομιλούσαν Πρωτοελληνικά με στοιχεία από τις
διαλέκτους της περιοχής, Θεσσαλών , Δωριέων, Αιολών.
Καθόσον δεν χρησίμευαν και τίποτα οι γραμματικές σε
έναν προφορικό τύπο μπορεί να ήταν αιoλοφωνούντες
(με τη βορειοθεσσαλική διάλεκτο) αλλα στο λεξιλόγιο
τους υπήρχαν και λέξεις Δωρικές ( αφορούσαν κυρίως
την ορεινή διαβίωση και την γλώσσα των ποιμένων ). Η
γλώσσα αυτή όμως ήταν Ελληνική και παρέμεινε ίδια
στους αιώνες, ακριβώς για να μαρτυρά αυτές τις ρίζες.
Η ενδογαμικότητα των Σαρακατσάνων και ο
τρόπος διαβίωσης τους, τους έκανε να έχουν
μεγαλύτερες αντιστάσεις στις ανθρωπολογικές,
εθνολογικές, μεταβολές.
Ο Θ. Καλοδήμος, στηριζόμενος στο έργο των βιολόγων
Κ. Ζαφειράτου και Γ. Παναγιάρη, γράφει ότι «πρόσφατη
επιστημονική έρευνα που έγινε σχετικά με τη γενετική
σύσταση των Σαρακατσαναίων (αν και θεωρήθηκε

162

ανεπαρκής από τον Α. Πουλιανό), απέδειξε ότι οι
Σαρακατσαναίοι παρουσιάζουν γενετικές ομοιότητες με
τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό και αποκλείεται κάθε
γονιδιακή σχέση με άλλες ευρωπαϊκές ομάδες που
θεωρούνται ότι επέζησαν από την παλαιολιθική εποχή».
Η έρευνα της ταυτότητας των Σαρακατσάνων από
προηγούμενους μελετητές36 που τους συνδέουν με
Μογγολοειδείς και Βλάχους καταρρίπτεται και από
ανθρωπολογικής πλευράς αλλα και από γλωσσικής.
Χωρίς να λέμε ότι τα άλλα φύλα ακόμα και τα δίγλωσσα
δεν είναι Έλληνες . Όμως ταύτιση η κοινή ρίζα με τους
Σαρακατσάνους δεν μπορεί να υπάρξει, βάση των
στοιχείων.
Το ποσοστό συμμετοχής των Ηπειρωτικών στον
πληθυσμό της Ελλάδος ήταν υψηλό ανέκαθεν. Τις
τελευταίες δεκάδες χιλιάδες χρόνια ένα μέρος το οποίο
αποτελούσε ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά (πιθανόν
Δωριείς (των βουνών) οι Έλληνες της Φθίας)
ακολούθησε την ποιμενική ζωή. Πολύ αργότερα
θέλοντας να δηλώσουν την προέλευση τους απ τα κάσια
και τις σάρες της Πίνδου δήλωσαν Σάρα-κάσι-ανοι ,
Σαρακατσάνοι .

36 Βέβαια υπάρχουν και κάποιοι οι οποίοι δεν ενστερνίζονται την άποψη
αυτή. Ο N. Iorga, γράφει ότι πρόκειται για εξελληνισμένους Ρουμάνους και
άλλοτε ότι είναι εξελληνισμένος πληθυσμός ιλλυρικής καταγωγής. Ο Arn.
Van Gennep θεωρεί τους Σαρακατσάνους υπολείμματα Τούρκων εποίκων
και ο A. Meillet ότι είναι εξελληνισμένη αλλογενής φυλή. Ο Α. Baldacci,
αναφέρει ρητά ότι οι Σαρακατσάνοι περηφανεύονται πως μιλούν ελληνικά,
έχουν ελληνικά αισθήματα και είναι φανατικά προσηλωμένοι στην Ελλάδα,
τους θεωρεί λατινικής προέλευσης, όπως επίσης του Κουτσόβλαχους και
τους Αρβανιτόβλαχους . Οι C. Jirecek ,L. Thalloir, Karl Oestreich, P. Tsilef κ.ά.
θεωρούν τους Σαρακατσάνους εξελληνισμένους Αρωμούνους ή παραλλαγή
τους

163

Τα κρανία όμως όπως λέει και ο Α. Πουλιανός "είναι

πολύ σκληρά" και δεν επιδέχονται αμφισβητήσεις , σε

σχέση με τους ανθρώπους που "είναι πολύ

συντηρητικοί" . Η ομοιογένεια αυτή στις μετρήσεις όλων

των ομάδων των Σαρακατσάνων επιβεβαιώνει την

συγγένεια αίματος μεταξύ των.

Κοιτίδα τους η Πίνδος και η διακλαδώσεις της στις πιο

απόμακρες κορφές τους.

Η απομόνωση37 αυτή διατήρησε τα αρχέγονα

χαρακτηριστικά τους στο πέρασμα των χρόνων αλώβητα

από προσμίξεις με αποτέλεσμα να αποτελούν θεμέλιο

λίθο για τη μελέτη όχι μόνο των Ηπειρωτικών της

Ελλάδος αλλα και των Στεριανών της Ευρώπης.

Αυτό συνέβη και στα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά

αλλα και στα γλωσσικά, πολιτισμικά, ιστορικά,

χαρακτηριστικά τους. Καθόσον η γλώσσα τους ήταν

μία, ήταν Ελληνική, μιλιόνταν η ίδια σε όλα τα μήκη

και πλάτη του Αίμου, όπου υπήρχαν Σαρακατσάνοι.

Είχε πρωτοελληνικές, αρχαιοελληνικές, Ομηρικές ρίζες

και παρέμεινε μέχρι τέλους χωρίς επιρροές.

Όποιος θέλει να χαρακτηρίσει ομάδα, φύλα, έθνη,

οφείλει να γνωρίζει τα ανθρωπολογικά γνωρίσματα,

όπως λεπτοπροσωπία/ευρυπροσωπία,

37 Οι περισσότεροι επιστήμονες, συμφωνούν ότι οι Σαρακατσάνοι
είναι ελληνικό φύλο που ασχολείται με την κτηνοτροφία από τα
πανάρχαια χρόνια. Το πιθανότερο είναι ότι ο «κτηνοτροφικός
νομαδισμός» τους στης Ελλάδα και τη Βαλκανική Χερσόνησο
ενισχύθηκε στα χρόνια του Μεσαίωνα, καθώς τότε δημιουργήθηκαν
μεγάλα κτήματα που δεν καλλιεργούνταν εντατικά και στο χέρσο
μέρος τους φύτρωνε χορτάρι το οποίο ήταν κατάλληλο για τη βοσκή
των προβάτων. Αυτή η άποψη διατυπώθηκε από τον Γιάννη
Μποτό στο βιβλίο του «Οι Σαρακατσιαναίοι» (1982).

164

δολιχοκεφαλία/βραχυκεφαλία,
λεπτορρινία/μεσορρινία,
εξωμορφικότητα/ενδομορφικότητα, κτλ. και να
εφαρμόζει φυλετική ταξινόμηση, ώστε τα
συμπεράσματα τα οποία θα βγάλει να μην αποτελούν
απλώς μια μεταφυσική ρητορεία, αλλά να έχει
πραγματικό νόημα.
Νομίζω ότι ο Α. Πουλιανός σε αυτή την μελέτη
επιχείρησε και πέτυχε να εξετάσει πλήρως τα
ανθρωπολογικά εκείνα στοιχεία που ταξινομούν τους
Σαρακατσάνους στην καρδιά του Ευρωπαϊκού
Ηπειρωτικού τύπου αβίαστα.
Με την ανθρωπολογική έννοια λοιπόν οι
Σαρακατσάνοι ανήκουν στην Ηπειρωτική ποικιλία
των ευρωπαιοειδών, και όχι στην Αιγαιακή, που είναι
κατοπινή εξέλιξη.
Θεωρώ ότι οι Σαρακατσάνοι κάποια στιγμή της
Βυζαντινής εποχή κάτω από την πίεση άλλων φύλων, η
για την ανεύρεση νέων τόπων για την κτηνοτροφία, η με
την προσπάθεια των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων να
φέρουν νέο αίμα στην αποδεκατισμένη από τον λιμό
Αυτοκρατορία38 μεταναστεύουν προς το Βυζάντιο ως

38 Ο Ιωάννης της Εφέσου αναφέρει ότι στην Κωνσταντινούπολη, όταν τα
θύματα έφτασαν τις 230.000 χιλιάδες οι φρουροί των πυλών έπαψαν να τα
μετρούν. Σύγχρονοι ιστορικοί υπολογίζουν τον πληθυσμό της Πόλης την
εποχή του Ιουστινιανού σε 400.000 χιλιάδες. Επομένως, η πανώλη ελάττωσε
τον αριθμό των κατοίκων κατά 50% περίπου, αριθμός που θεωρείται
σωστός..

Αν στην πρωτεύουσα ο αριθμός των νεκρών ήταν πολύ μεγάλος,
στην επαρχία τα πράγματα ήταν κάπως καλύτερα. Λόγω της συγκέντρωσης
μεγάλου αριθμού ανθρώπων στις πόλεις, η μετάδοση και η εξάπλωση της
νόσου ήταν πολύ πιο εύκολη από ότι στα χωριά. Η θανατηφόρα αρρώστια
δεν εξαφανίστηκε μετά το πρώτο χτύπημα, αλλά επανεμφανίζονταν
σταδιακά μέχρι το έτος 746.

Οι άμεσες συνέπειες της πανώλης ήταν δραστική μείωση του
πληθυσμού, φτώχεια, πληθωρισμός και λιμός. Οι επιπτώσεις στην κοινωνία,
στην οικονομία, στο στράτευμα, στη θρησκεία ήταν σημαντικές και πολλές.

165

Πελασγοί, είτε ως Αιολικό είτε ως Δωρικό η απλά
ελληνικό φύλο. Αυτό αποδεικνύει η παράδοση των
Σαρακατσάνων αλλα και η ομοιότητα των Βυζαντινών
με τους Σαρακατσάνους στην γλώσσα, καθώς και
πολλές άλλες ομοιότητες που έχουμε αναφέρει σε
πολλά σημεία. Φανερή είναι επίσης η ιδιαίτερη σχέση
των Σαρακατσάνων όπως έχουμε αναφέρει και στο
παρόν πόνημα αλλα και σε προηγούμενο μας βιβλίο με
την "πόλη" και το Βυζάντιο. (Ζ. Κατσαρίκα "ΟΙ
ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ" Να προσθέσω εδώ
ένα Τραγούδι που μαρτυρά την σχέση με την Πόλη,
από το βιβλίο του Δ. Γαρούφα "ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ
ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΜΑΣ" σελ. 16
Τραγουδιόταν από τους Σαρακατσάνους της
Βουλγαρίας οι οποίοι λόγο της απομόνωσης τους για
170 χρόνια κράτησαν ανέπαφες τις παραδόσεις και τα
χαρακτηριστικά ανθρωπολογικά και πολιτιστικά των

Ο Ιουστινιανός προσπάθησε με νομοθετικά μέτρα να ενισχύσει τη γεωργική
παραγωγή, να αυξήσει τις εισαγωγές, να κρατήσει χαμηλά τις τιμές, όμως σε
μια αγροτική οικονομία, η έλλειψη εργατικών χεριών αυτόματα δημιουργεί
δυσχερή προβλήματα. Όπως είναι λογικό η αρρώστια έπληξε σε μεγαλύτερο
ποσοστό τον φτωχό πληθυσμό και γενικότερα την εργατική-αγροτική τάξη.
Επομένως, παρουσιάστηκε έλλειψη εργατικών χεριών και μεγάλα τμήματα
εδάφους έμειναν ακαλλιέργητα.

Πολλοί άνθρωποι για να προστατευτούν, εγκατέλειψαν τις πόλεις και
μετανάστευσαν σε χωριά, όπου θα ήταν πιο εύκολη και ασφαλής η διαβίωσή
τους. Ευνοήθηκε η φυγή προς την ύπαιθρο και τα μοναστήρια, Ο πληθυσμός
των πόλεων μειώθηκε και το κύμα αστικοποίησης ανακόπηκε.

Εξαιτίας της απουσίας ανδρών, ο βυζαντινός στρατός θα αρχίσει να
επανδρώνεται με αλλοδαπούς και μισθοφόρους. Η μείωση του πληθυσμού
και η εγκατάλειψη περιοχών θα αντισταθμιστεί με τον ερχομό νέων
αποίκων που θα εγκατασταθούν στα βαλκάνια. Είναι οι Σλάβοι (Σέρβοι,
Κροάτες, Βούλγαροι), που οι σχέσεις τους με την αυτοκρατορία θα είναι
άλλοτε ειρηνικές (αφομοίωση, εκχριστιανισμός), άλλοτε εχθρικές και
πολεμικές.

Το 1076 έχουμε τη δεύτερη μεγάλη επιδημία πανώλης στο Βυζάντιο,
ενώ στη Μικρά Ασία εμφανίζονται οι Σελτζούκοι Τούρκοι.

166

Σαρακατσάνων, μια πραγματική κιβωτός για τους

Σαρακατσάνους.

«Πέρα ψηλά στον Όλυμπο, στον Αι-Λιά στη ράχη

καθετ΄ αητός δικέφαλος, κάθεται στο προσήλιο,

κρατούσε και στα νύχια του ανθρώπινο κεφάλι.

Κι άλλος αητός που διάβαινε τον εκαλημερίζει:

_ Μπράτιμε μ τίνος είναι αυτό το μαύρο το κεφάλι

και το τηράς παράλυπα και χύνεις μαύρα δάκρυα ;

_ Βλάμη μ΄ τώρα που με ρώτησες θα σου το μαρτυρήσω,

Εψές προψές που διάβαινα της Πόλης τα μπουγάζια

Είδα την πόλη Τούρκεψε, Τούρκοι διαβαίνουν μέσα,

και τον δικό μας βασιλιά κομμένο το κεφάλι,

κομμένο και το πέταξαν εκεί σε μια κολώνα,

Τούρκοι το τρουïρίζανε, και το περιγελούσαν…

Ξάμωσα με τα νύχια μου, ξάμωσα και το πήρα…»

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε κυριαρχήσει στο

μεγαλύτερο μέρος του

ελληνόφωνου κόσμου

από την ύστερη

Αρχαιότητα, ωστόσο

βίωσε μία περίοδο

μαρασμού ως

αποτέλεσμα των

επιδρομών των

Μουσουλμάνων Αράβων

και των Σελτζούκων

Τούρκων και

αποδυναμώθηκε

θανάσιμα από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από

τους Λατίνους Σταυροφόρους το 1204. Η εγκαθίδρυση

των καθολικών λατινικών κρατών επί ελληνικού

εδάφους, και οι αγώνες των Ορθοδόξων βυζαντινών

Ελλήνων εναντίον τους, οδήγησε στην ανάδυση μίας

ξεχωριστής ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Η Βυζαντινή

Αυτοκρατορία αποκαταστάθηκε από τη Δυναστεία των

167

Παλαιολόγων το 1261, ωστόσο απώλεσε την αρχική της
αίγλη, και οι συναπτοί εμφύλιοι πόλεμοι και οι ξένες
επιθέσεις κατά τον 14 αιώνα επέφεραν την τελική της
πτώση. Ως εκ τούτου, το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας
σταδιακά αφομοιώθηκε από την Οθωμανική
Αυτοκρατορία στα τέλη του 14ου και στις αρχές του
15ου αι., με αποκορύφωμα την πτώση της
Κωνσταντινούπολης το 1453, την κατάκτηση του
Δουκάτου των Αθηνών το 1458, και του Δεσποτάτου του
Μορέως το 1460. Πρέπει ασφαλώς να γίνουν από
επιστήμονες περισσότερες έρευνες στο Βυζάντιο σχετικά
με την κτηνοτροφία - η οποία ασκείται από ομολογίες,
σχεδόν με τον τρόπο που εφαρμόζεται από τους
Σαρακατσάνους - αλλά και με την στρατολόγηση τους
στις κλεισούρες ως φύλακες του Βυζαντίου θεωρώ,
μέχρι το 1204 όποτε και γίνεται η κατάληψη του
Βυζαντίου από του Φράγκους Σταυροφόρους.
Κάτω από την πίεση και τις βιαιότητες των Φράγκων
επιστρέφουν στις ρίζες τους στην Πίνδο και στις
διακλαδώσεις της. Βλέποντας το Δεσποτάτο της
Ηπείρου ως "κιβωτό" όπως αναφέραμε στο πρώτο βιβλίο
"ΟΙ ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ"
Οι Οθωμανοί έφτασαν στην περιοχή όταν η Βυζαντινή
αυτοκρατορία ήταν ήδη αποδυναμωμένη από την
τέταρτη σταυροφορία και την προσωρινή κατάλυση της
υπόστασής της το 1204. Παράλληλα με τις νίκες τους
επί των Βουλγάρων το 1371 και των Σέρβων το 1389,
προωθήθηκαν και στη νότια Βαλκανική και κατέλαβαν
την Αθήνα το 1458. Οι Έλληνες άντεξαν στην
Πελοπόννησο μέχρι το 1460, και οι Βενετοί και οι
Γενουάτες παρέμειναν σε μερικά από τα νησιά του
Αιγαίου και στο Ιόνιο, αλλά από το 1500 το μεγαλύτερο
τμήμα των πεδιάδων και των νησιών της Ελλάδας ήταν

168

στα οθωμανικά χέρια. Τα βουνά της Ελλάδας ήταν κατά
ένα μεγάλο μέρος άθικτα, και ήταν ένα καταφύγιο για
τους Έλληνες που ήθελαν να ξεφύγουν από την ξένη
κυριαρχία.
Εκεί στα βουνά καταφεύγουν οι Σαρακατσάνοι, στις
υψηλότερες απάτητες κορφές της Πίνδου για ασφάλεια
των ιδίων αλλα και του βιού τους περί το 140039 από
όπου και παίρνουν και το νέο τους όνομα
Σαρακατσάνοι. Στην απομόνωση τους αυτή δεν
ενοχλούν και δεν ενοχλούνται .από κανέναν (κάτι που
οι ίδιοι επιδιώκουν αν και γνωρίζουν όπως λέει και ο Β.
Μόλλαρης την τέχνη του κλεφτοπολέμου από
αρχαιοτάτων χρόνων) για αυτό και δεν υπάρχουν
στοιχεία για την ζωή ,τους και την ιστορία τους για την
περίοδο μέχρι το 1812. Οι φόροι στο οθωμανικό κράτος
αποτελούν μορφές οικονομικής και κοινωνικής
υποδούλωσης των κτηνοτροφικών πληθυσμών.
Το οθωμανικό φορολογικό δίκαιο έχει ως συνέπεια η
κτηνοτροφία να βαρύνεται αποκλειστικά με
χρηματικούς φόρους. Καθαρή αιμοδοσία στις δαπάνες
της αυτοκρατορίας. Όταν τα κοπάδια των τσελιγκάτων
μετακινούνται από ένα σε άλλο σαντζάκι ή και άλλο
χωριό, πληρώνουν δικαίωμα βοσκής, το λεγόμενο
resm-I otlak ve kϊslak. Κατά την πορεία τους από τα
χειμαδιά στα βουνά, τα κοπάδια υποχρεούνται στη
καταβολή τους δικαιώματος θερινής βοσκής, το resm-I
yaylak. Από τους φόρους αυτούς απαλλάσσονται τα

39Λόγω της επικράτησης των Τούρκων σε όλη την περιοχή βλέπε τον χάρτη

στον σύνδεσμο
http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/shepherd_1911/shepherd-c-124.jpg

169

κοπάδια που κινούνται ή βόσκουν μέσα στα όρια του
χωριού. Όταν ένα τσελιγκάτο διαχείμαζε ή
ξεκαλοκαίριαζε στο ίδιο τιμαριωτικό χωριό το
καταβαλλόμενο δικαίωμα βοσκής και χειμαδιού προς
τον σπαχή είναι 25 άσπρα για κάθε κοπάδι 300
προβάτων. Ανάμεσα στις φορολογικές επιβαρύνσεις της
κτηνοτροφίας συγκαταλέγονταν επίσης: η δεκάτη στα
λιβάδια, οι φόροι στα μαλλιά, στο τυρί, στα δέρματα,
στις ποιμενικές «μάντρες», στα βουστάσια και στα
γαλακτοκομεία.
Από τον συγκεκριμένο φόρο εξαιρούνταν τα αρνιά και
τα κατσίκια κάτω του ενός έτους. Κατά τον Kanunname
του Mehmed B΄ η καταβολή του φόρου γίνεται είτε σε
χρήμα είτε σε είδος: ένα άσπρο σε κάθε τρία πρόβατα ή
ένα πρόβατο στα πενήντα. Το προϊόν της
συγκεκριμένης φορολογίας ανήκει στις εισπράξεις του
δημοσίου ταμείου. Ενσωματώνονταν όμως και στα
τιμαριωτικά εισοδήματα, οπότε μοιράζονταν ανάμεσα
στον τιμαριώτη και τον σαντζάκμπεη ή τον σούμπαση
Πάνω στους ποιμένες των τσελιγκάτων έπεφταν σμήνη
φοροεισπρακτόρων και μεσαζόντων. Γι αυτό και ο
Ευγένιος Γιαννούλης μιλούσε κατά το δεύτερο μισό του
17΄ αιώνα περί επιδρομής των λυκοκόρφων φορολόγων.
Με την αυγή του 19 αιώνα, οι φόροι που έπλητταν τις
ποιμενικές μάντρες έγιναν επαχθέστερες. Όσο βάθαιναν
οι δημοσιονομικές κρίσεις στο οθωμανικό κράτος τόσο
προσαυξάνονταν οι φόροι. Ο William Leake αναφέρει
ότι οι κτηνοτρόφοι πλήρωναν 4 ½ άσπρα για κάθε
γιδοπρόβατο, αρσενικό ή θηλυκό, ηλικίας ενάμιση
έτους. Πιθανόν αυτή η υπέρμερτρη φορολόγιση να είναι
και η αιτία της αποόνωσης των Σαρακατσάνων ακόμα
ψηλότερα.
Οι Σαρακατσάνοι μένουν απομονωμένοι στην Πίνδο

μέχρι το 1812 οπότε και αρχίζει η διασπορά τους και

λόγο της ευκολίας μετακίνησης λόγο της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας

170

Διότι οι Σαρακατσάνοι δεν γεννήθηκαν ξαφνικά το 1660
περίπου που για πρώτη φορά αναφέρεται «όπως

αναφέρεται» γραπτά το όνομα Σακαρετσιάνος ,
Σακερεσσιάνος η όπως αλλιώς ακούει ο καθένας το
όνομα ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΣ.
Για μένα ξεκάθαρα το όνομα αποτελεί απάντηση στο
ερώτημα: ποιος είσαι εσύ; Σε έναν άνθρωπο που ζει στις
βουνοκορφές της Πίνδου και απαντάει:

Αυτός που ζει (-ανος = προέλευση) στις σάρες και στα
κάσια (Σάρα-κάσι) αυτών των βουνών.

Σαρα-κασι-άνος ---> Σαρακατσάνος

171

Ακόμα και η ενδυμασία παραπέμπει στην εμφάνιση
και συνέχεια του Έλληνα.

ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ
Η φορεσιά των ανδρών Σαρακατσάνων
είναι πανομοιότυπη με την εθνική
φορεσιά διαφέροντας σε ελάχιστα
σημεία. Άλλωστε και μεταξύ των
Σαρακατσάνων (π.χ. Μοραϊτών, Πολιτών
) θα μπορούσε να βρει κάποιος διαφορές
στην φορεσιά των ανδρών. Στις
γυναίκες και μεταξύ των Σαρακατσάνων
και με την εθνική φορεσιά υπάρχει
εντονότερη διαφοροποίηση (κυρίως στην

ποδιά). Η Σαρακατσάνα έχει και συμβολισμούς (
παντρεμένη , Ελεύθερη, πόσα
χρόνια παντρεμένη , χήρα κλπ),
αλλα και παραστάσεις που
παραπέμπουν κατά πολλούς στην
αρχαιοελληνική περίοδο με μια
Δωρικότητα και σχέδια που θαρρείς
και βγαίνουν απ την Γραμμική Β!
Η οποία κάνει τον Φερμόρ να πει ότι
αυτό επιβεβαιώνει την
Δωρική καταγωγή των
Σαρακατσάνων.
Είναι δε τέτοια η

ποικιλία και η ομορφιά των γυναικείων
ενδυμάτων που είναι τέλεια έργα τέχνης.
Από τα μόνα έργα τέχνης που θα
μπορούσαν να μεταφέρουν μαζί τους οι
Σαρακατσάνοι μαζί με τα σκευή, τα ξυλόγλυπτα
χρηστικά αντικείμενα και τις βελέντζες η στρώματα.

172

Για τις φορεσιές των Σαρακατσάνων ο Φερμόρ λέει
« Ήταν λοιπόν δύσκολο να προσδιορίσει κανείς γιατί
αυτά τα ρούχα φαίνονταν τόσο όμορφα. Ασκούσαν,
όπως αντιληφτήκαμε τελικά, την ιδιαίτερη σαγήνη των
αρχαίων ελληνικών αγγείων της Γεωμετρικής εποχής.
Το κάθε σχέδιο καμωμένο με ευθείες και τρίγωνα, κι
εδώ κι εκεί με μια υποτυπώδη αρχή εκείνων των
σχημάτων με τους άσπρους σταυρούς πάνω σε μαύρο
κάμπο, και μαύρους πάνω σε άσπρο, που σκεπάζουν
τα άμφια των επισκόπων στις τοιχογραφίες κάποιου
νάρθηκα. Τα πάντα ήταν γωνιώδη: τρίγωνα που
συνδυάζονταν σε πυραμίδες η ξεπέταγαν διαγώνια σε
τεθλασμένες και σε οδοντωτά και κλιμακωτά σχήματα
και, πολύ σπάνια, μ ένα μικρό τρίγωνο η ένα
ψαροκόκαλο σε ανοιχτή ώχρα η κεραμιδή η ξέθωρο
γαλάζιο τοποθετημένο διακριτικά ανάμεσα στο
κυρίαρχο μαύρο άσπρο. «Γεωμετρικά» και «Νεολιθικά»
ήταν τα επίθετα που άρχισαν ν΄ ανεβαίνουν στην
επιφάνεια του μυαλού μου, και να πλανώνται εκεί από
τότε, φέρνοντας μαζί τους την ερεθιστική σκέψη ότι
τούτα τα ρούχα και τούτα τα σχεδία ίσως να μην έχουν
αλλάξει εδώ και τρείς χιλιάδες χρόνια η και παραπάνω.
Κλείνοντας, θέλω να υπογραμμίσω ότι: Στην περίπτωση
των Σαρακατσάνων έχουμε πλήρη ταύτιση των
Γενετιστών, των γλωσσολόγων και των Ανθρωπολόγων
πράγμα πολύ σημαντικό και κάτι που δείχνει την
απολυτότητα των συμπερασμάτων του Πουλιανού.

Λίγα λόγια για τον Α. Πουλιανό από το
βιογραφικό του
Ο Δ-ρ Άρης Ν. Πουλιανός γεννήθηκε στον Εύδηλο
Ικαρίας στις 23 Ιουλίου 1924. Κατά τη διάρκεια της
Κατοχής πολέμησε (1942-3) κάτω από τη σημαία του

173

Ε.Λ.Α.Σ. και αργότερα (1948-9) του Δ.Σ.Ε. Αυτή του η

δράση προκάλεσε αμέτρητα ακροδεξιά παραληρήματα

εναντίον τού επιστημονικού του έργου, τόσο εκ μέρους

ντόπιων, όσο και κυρίως αλλοδαπών «ακαδημαϊκών»

κύκλων, γεγονός που σφράγισε όλη του τη ζωή…

Το 1979 εκλέγεται στην Τσεχία Πρόεδρος του επόμενου

(3ου) Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Ανθρωπολογίας, το

οποίο πραγματοποίησε τις εργασίες του στο

Ανθρωπολογικό Μουσείο Πετραλώνων Χαλκιδικής το

1982. Από το 1983 κι εδώ δέχεται λυσσαλέες επιθέσεις

από οργανωμένα αντιεπιστημονικά και ανθελληνικά

κυκλώματα, που δρουν κυρίως μέσω κρατικών φορέων.

Προσφεύγει αμυνόμενος στην ελληνική Δικαιοσύνη και

αποκρούει με επιτυχία τους επιτιθέμενους..

Το 2006 κυκλοφόρησε η βιογραφία του, γραμμένη από

την ιατρό σύζυγό του Δάφνη, με τίτλο: Άρης Ν.

Πουλιανός - Ανατροπές - Από τη ζωή και το έργο του.

Αρθρογραφεί στο "Ελληνοαμερικάνικο Βήμα" από το

1947 και από το 1964

συμμετέχει σε

αντιρατσιστικές ομάδες

εργασίας της ΟΥΝΕΣΚΟ

εναντίον κάθε φυλετικής

διάκρισης.

Από την βιογραφία του Α.

Πουλιανού δεν αναφέρω

τα επιστημονικά συνέδρια

, το συγγραφικό έργο , τις

μελέτες, τις

ανθρωπολογικές

ανακοινώσεις στο διεθνή

τύπο και τόσα αλλα περί

Το βιβλίο του Α. Πουλιανού."ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ" Ο ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ ΛΑΟΣ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΗΣ την επιστήμη του. Άλλωστε το συγγραφικό έργο

174

και οι μελέτες του, μπορεί να κριθεί από ισάξιους
ειδικούς με στοιχεία .
Αναφέρω αυτά για να μην πει κάποιος κακόπιστος
άσχετος με την επιστήμη της αρχαιολογίας, της
παλαιοντολογίας, και της Βιολογίας ο Α. Πουλιανός
υποστηρίζει και γράφει αυτά γιατους Σαρακατσάνους
λόγο πολιτικής συγγένειας η ότι είναι ένας ρατσιστής
που στηρίζει μια φυλετική ομάδα συγκεκριμένα.

Η πορεία των Σαρακατσάνων στον χρόνο
Μία σοβαρή αναφορά για μένα αποτελεί αυτό που σημειώνει
ο Ostrogorsky για τους Σαρακατσάνους
"ακόμα και σήμερα αυτοί που ασχολούνται με την νομαδική
κτηνοτροφία είναι απόγονοι των πρώτων κατοίκων της χώρας
πριν ακόμα τους Σλάβους τους Αλβανούς, τους Έλληνες και
τους Αρουμάνους".
Ομηρική εποχή : Αναφορές για την συνέχιση της
μυκηναϊκής προβατοτροφίας. Στην Ήπειρο και στην
Θεσσαλία την ασκούν η συγκεκριμένη ομάδα η μετέπειτα
Σαρακατσάνοι οι οποίοι είναι και οι μόνοι νομάδες
κτηνοτρόφοι προβάτων και αιγών.
Βυζαντινή εποχή: Δραστηριοποίηση των Σαρακατσάνων ως
ποιμένων και φυλάκων του Βυζαντίου έως το 1204
10.000 - 8000 π.Χ: Παλαιολιθική εποχή - αρχές
νεολιθικής: η εμφάνιση νομαδισμού με προβατοτροφία σε
Πελοπόνησσο και αλλού .
5000 π.Χ: Οι Ινδοευρωπαίοι, ζούν όλοι στο ίδιο μέρος και
μιλούν την άρια ή ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Λαός νομαδικός,
ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία.
3315 - 1.100 π.Χ: (Εποχής του Χαλκού) Οι κάτοικοι των
οικισμών της περιόδου αυτής, που μπορούν να ονομασθούν
με το γενικό χαρακτηρισμό Πρωτοέλληνες (ή Ετεοέλληνες ή
Ελληνοπελασγοί), (Πρωτοελληνική εποχή) όπου έχουμε
νομαδική κτηνοτροφία (Θουκυδίδης (Ιστορία, βιβλ. Α),
αναφέρονται τα λιβάδια της Ελλοπίας (Ηπείρου ) όπου
ασκείται ο νομαδισμός (Ησίοδος), την οποία ασκούν φύλα

175

Πρωτοελληνικά, μεταξύ των οποίων και κυρίως για πολλούς,
οι Σαρακατσάνοι ως πελασγοί. Kαι κατά την νεώτερη εποχή
στις ίδιες περιοχέςσυνεχίζουν οι Σαρακατσάνοι στις ίδιες
περιοχές με συνέπεια
1100-500 π.Χ: Πιθανή η μετανάστευση από την Πίνδο και
την Φθία, των Πελασγών Ελλήνων, "Σαρακατσάνων" προς το
Βυζάντιο, οι οποίοι βέβαια δεν φέρουν αυτό το όνομα. Οι
ελληνικοί πληθυσμοί, μετά την εξόντωση, σύμφωνα με
βάσιμες εικασίες και με τον Τρωικό Πόλεμο, των
ηγεμονευόντων της Μ.Ασίας Χετταίων, με προεξάρχοντες
πλέον τους ιαπετικούς Δωριείς και Ίωνες, πραγματοποίησαν
δύο μεγάλα κύματα μεταναστεύσεων, στη Μικρά Ασία
(1100-800 π.Χ.)
Εδώ γίνονται κάτοικοι του Βυζαντίου δένονται ισχυρά με την
Θρησκευτική Πίστη των Ορθόδοξων Χριστιανών στην οποία
παραμένουν μέχρι σήμερα χωρίς παλινωδίες και εκπτώσεις.
Η Ορθοδοξία, μαζί με το γλωσσικό (ομόγλωσσα Ελληνικά
φύλλα) αλλα και το εθνικό φρόνημα της Ελληνικής
συνείδησης, τους κάνουν από τους πυρήνες μετέπειτα της
δημιουργίας του σύγχρονου Ελληνικού κράτους
1204 μ.Χ: Επιστροφή προς το Δεσποτάτο της Ηπείρου λόγο
της Φραγκοκρατίας στο Βυζάντιο. Συνεχίζουν την
κτηνοτροφία με τον ίδιο τρόπο που την ασκούν αιώνες από
την εμφάνιση της
1400 μ.Χ: Ανεβαίνουν στην Πίνδο με τα κοπάδια τους,
λόγω της πίεσης από την κατάκτηση των Τούρκων του
Ελλαδικού χώρου
1600: Πρώτη αναφορά από τον Αιτωλό για το όνομα
Σακαρεσσιάνος.
1810: Η χρήση του ονόματος πια επίσημα ως
Σαρακατσάν(-οι), (- αίοι)
1812: Αρχίζει η διασπορά προς άλλες περιοχές λόγω της
πίεσης και των διωγμών στα Άγραφα από τον Αλή πασά των
Ιωαννίνων και την δυνατότητα που τους δίνει για μετακίνηση
η αύξηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

176

1821: Επανάσταση κατά του Τούρκου κατακτητή με
συμμετοχή ισχυρών Αρματολών στον αγώνα του έθνους για
ελευθερία . Έτσι αρχίζουν να γίνονται γνωστοί και πέραν των
τσελιγκάτων και της σχετικά μικρής και κλειστής
Σαρακατσάνικης κοινωνίας
1922: Εγκαταλείπουν και οι τελευταίοι Σαρακατσάνοι την
Τουρκία (Ανατολική Θράκη)
1946: εκδίωξη Σαρακατσάνων ομογενών Βουλγαρίας σε
διάφορες χώρες (κυρίως Αμερική)
1950: Εγκαταλείπουν οι ομογενείς μας την Σερβία
1958: κατάσχεση από το κουμουνιστικό καθεστώς των
κοπαδιών των εκ Βουλγαρίας ομογενών μας Σαρακατσάνων.
1960: Με διαφορά κάποιον χρόνων πριν, κάποιων χρόνων
μετά, εγκαταλείπεται ο νομαδικός βίος και αρχίζουν να
κατεβαίνουν σε πόλεις και χωριά, (στις παρυφές στην αρχή
λόγω κτηνοτροφίας).
1963-68 : Εκδιώκονται από τα Σκόπια 4000 ομογενείς οι
οποίοι εγκαθίστανται στην Θεσσαλονίκη κυρίως - Κορδελιό)
1972: Ίδρυση του συλλόγου Σαρακατσάνων φοιτητών
Θεσσαλονίκης
1981: Μετά από τρεις προσπάθειες του συλλόγου
Σαρακατσάνων φοιτητών Θεσσαλονίκης, 1073, 1076, 1978
και δύο 1980, 1981 του Συνδέσμου Σαρακατσαναίων
Λαρίσης «Ο ΚΑΤΣΑΝΤΩΝΗΣ» κατατέθηκε το καταστατικό στο
Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης με την επωνυμία «
Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων ».
1982: Εγκρίθηκε το καταστατικό της « Πανελλήνιας
Ομοσπονδίας Συλλόγων Σαρακατσαναίων ».
1990: εγκρίνεται πρόγραμμα υποδοχής και εγκατάστασης
Σαρακατσάνων από την Βουλγαρία ( το οποίο πριν καν
υλοποιηθεί ακυρώνεται λόγο άλλων προτεραιοτήτων)
1991: Η πρώτη απογραφή 1000 Σαρακατσάνοι - και το
πρώτο αντάμωμα στο Σλίβεν της "Ένωσης Σαρακατσάνων
Βουλγαρίας".

177

Πηγές

1. Α. Πουλιανού« ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ ΛΑΟΣ ΤΗΣ
ΕΥΡΩΠΗΣ ( Η ΑΠΩΘΗΜΕΝΗ «ΡΑΤΣΑ» η Η ΣΠΙΘΑ ΤΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ} Συμβολή στην Ανθρωπολογία των Λαών της
Ευρωπαϊκής Ηπείρου»
2. Dental Anthropology Association www.dentalanthropology.org
3. Dental Anthropology and Bioarchaeology
4. Simon Hillson , University College του Λονδίνου
5. Η Οδοντιατρική με απλά λόγια « Οδοντιατρικού Συλλόγου
Ηρακλείου»
6. A.A. Ιβανόφσκι . Δόντια σε διαφορετικές ανθρώπινες φυλές "
Ρωσική Εφημερίδα της Ανθρωπολογίας 1901 αριθμός 3"
7.ttps://el.wikipedia.org/wiki/Κεντρικός_τομέας_άνω_γνάθου
8. Ιδού ο Άνθρωπος κεφ. 10
ttps://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/1919/1/02
9. Άρης Πουλιανός "Η Προέλευση Των Ελλήνων "
10.Eugène Pittard :"Contribution à l'étude anthropologique des
Grecs"
11. Angel J. Lawrence όπως παρουσιάστηκαν στο έργο του
Skeletal Materials from Attica
12. Angel, J. Lawrence, 1964, The origin of the hellenes.
13. Debets, G.F.
14. Coon, C.S., 1939, The Races of Europe
15. ellinonistoria.blogspot.com/2013/12/blog-post.html
16. Συνέντευξη με τον Αντώνη Καλδέλλη για την Βυζαντινή
ταυτότητα . Στους https://smerdaleos.wordpress.com και
Πέρτιναξ (ιστολόγιο)
17. https://smerdaleos.wordpress.com/2013/11/28
18. Peter Mack Ridge "Language and National Identity in Greece"
19. http://www.visaltis.net/2013/11/blog-post_11.html
20. Nikolaos Lorentēs : Λεξικό των αρχαίων μυθολογικών
ονομάτων και γεωγραφικών κυρίων ονομάτων.
21. Buxton Physical Anthropology of Ancient and Modern
Greeks, Nature, v. 106, pp. 183-185
22.Angel, J.L., 1946, Race, Type, and Ethnic Group in Ancient
Greece, Human Biology
23.Debets, G.F., 1951, Zasselenie Perednei Azii, In. Etn., vol.
16, Moscow

178

24.Sergi, G. 1901, The Mediterranean Race: a study of the origin
of European peoples, London (Scott)
25.Ripley, W. Z., 1900, The Races of Europe, a sociological
study,
26. Baker, J.R., 1974, Race, Oxford University Press Angel, J.
Lawrence, 1944, A racial analysis of the ancient Greeks: An
essay on the use of morphological types, American Journal of
Physical Anthropology Kilmer
27.http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/shepherd_1911
/shepherd-c-124.jpg
28.https://legacy.lib.utexas.edu/maps/historical/ward_1912/o
ttoman_empire_europe_1792.jpg
29. https://sites.google.com/site/nikosmpalaskasalimedon/
30. N.G.L. HAMMOND, CBE,DSO, FB Ομ. καθηγητής Ελληνικών
του Bristol και επίτιμος εταίρος του Clare College, Cambridge.«
ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ»
31 Γ. ΚΑΒΒΑΔΙΑ βιβλίο «ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΙΜΕΝΩΝ»
32. Λεξικό «Σουίδα»,
http://www.hellinon.net/Aneotera/SouidaLexikon.htm
33. : http://www.mixanitouxronou.gr/pii-itan-i-paleoteri-katiki-
tis-archeas-elladas-ke-pou-katikousan/
34. http://www.royalchronicles.gr/ta-vassilika-flamoula-kai-oi-
bizantines-simees
35.http://autochthonesellhnes.blogspot.com/2016/12/blog-
post_83.html?m=1

179

Εικόνες με έργα Σαρακατσάνων και φωτογραφίες από
Σαρακατσάνους και Σαρακατσάνες

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

Υφαντά σχέδια και βελονιές

190

Κέντημα σε αντρική
φορεσιά

Γράφει, ο Πατρίκ

Λη Φερμόρ στο

βιβλίο του

"ΡΟΥΜΕΛΗ" για

την τέχνη που

μαρτυρά πολλά

……..Θα

μπορούσαν άραγε αυτά τα μαύρα κι άσπρα ορθογώνια,

αυτές οι υφαντές οδοντωτές βαθμίδες και τα δόντια του

πριονιού και τα τρίγωνα αυτά τα πρωτόγονα

συμπλέγματα από γωνίες και σχηματικές παραστάσεις,

θα μπορούσε να προέρχονται απο την ίδια πηγή με τα

πρώιμα σχέδια της πρώιμης ελληνικής

αγγειοπλαστικής. Μήπως αυτό είναι το κλειδί που μας

λείπει να βρούμε την προέλευση των Σαρακατσάνων; Αν

είναι , τα θραύσματα συναρμολογούνται σε μια

191

χιμαιρική θεωρία40 . Ούτε λίγο ούτε πολύ, όταν οι
πρώτοι Έλληνες (σημ. γράφοντος εννοεί την κάθοδο των
ελληνικών φύλων - Ίωνες, Δωριείς, Αιολείς,
Αχαιοί)κατέβηκαν μέσα από τα βορινά περάσματα κατά
την Ελληνική Χερσόνησο, ίσως μερικοί να έριξαν ματιές
πόθου στα λιβάδια της Πίνδου που απλώνονταν γύρω
τους στα βουνά της Ακαρνανίας νοτιότερα, και στα
πράσινα χειμερινά βοσκοτόπια που απλώνονταν στα
πόδια τους, ίσως να ξέκοψαν, αυτοί και τα κοπάδια
τους, απ τα λαμπρά πεπρωμένα των φιλόδοξων
αδελφών τους ενώ εκείνοι επεκτείνονταν νότια σε όλη
την Θεσσαλική πεδιάδα41 , ιδρύοντας , χωριά και
κωμοπόλεις και αργότερα πόλεις-κράτη. Ίσως αυτοί οι
αργοκίνητοι ποιμένες ξέμειναν πίσω, αποκομμένοι
ομάδα κτηνοτρόφων . Ζώντας με αρχέγονο τρόπο,
βόσκοντας τα ζώα τους από τα χειμαδιά ως τα
καλοκαιρινά λιβάδια. Έμειναν σε σ εκείνες τις
περιοχές…..

40 Χίμαιρα το πλάσμα που προκύπτει από την φυσική ή τεχνητή ένωση
άλλων ειδών.

Χιμαιρικό DNA ονομάζεται ένα συνδυασμένο μόριο DNA που
περιέχει ακολουθίες προερχόμενες από διαφορετικούς οργανισμούς

41 Αρχική κοιτίδα των Αιολέων, Ιώνων, Αχαιών, Δωριέων, ήταν η δυτική
Μακεδονία και συγκεκριμένα οι ορεινές περιοχές στα βόρεια του Αλιάκμονα,
καθώς και η κοιλάδα της Πελαγονίας. Από εκεί μετακινήθηκαν νότια στη
Θεσσαλία, την οποία κατέλαβαν ολόκληρη. Ακολούθησαν κύματα
μετανάστευσης προς τα νησιά του Αιγαίου και προς τη νότια Ελλάδα, που
οφείλονταν στην επέλαση τους νότια.

192

Βιογραφικό

Γεννήθηκα το 1955 στο
Ποντολίβαδο Καβάλας. Ένα
χωριό, που κατοικούνταν από
Πόντιους και Σαρακατσάνους, σε
ποσοστά σχεδόν 50 - 50. Φυσικά
όπως σε όλα τα χωριά σχεδόν της
περιοχής, οι Σαρακατσάνοι
δημιουργούσαν τον δικό τους
οικισμό.

Παππούς μου ήταν ο Τσέλιγκας
Ιωάννης Κατσαρίκας, τον οποίο
δεν πρόλαβα, η μάλλον ήμουν ένα η δύο χρονών όταν έφυγε.
Γιαγιά μου ήταν η Πιστόλα Ευανθία, γεννημένη στις Σαράντα
Εκκλησιές, της Ανατολικής Θράκης.

Στο Ποντολίβαδο ζούσαν και τα τρία αδέρφια του πατέρα μου,
σε τρία πανομοιότυπα σπίτια. Ο μικρός που ήταν ο πατέρας
μου ο Παύλος στο κέντρο, αριστερά ο μεγάλος, ο Δήμος, με
δεξιά τον μεσαίο αδερφό, τον Γιώργο. Είχαν και τρεις αδερφές
την Αγόρω η οποία παντρεύτηκε τον Μήτρο Γκουντή που ήρθε
απ’ το Πολύνερο της Ορεινής Καβάλας και εγκαταστάθηκε
στο χωριό μας, την Κατερίνα που παντρεύτηκε τον Χρήστο
Γιαννίδη απ΄ τη Μαυροθάλασσα Σερρών και την Παρασκευή
η οποία ήταν και η μικρότερη και αγαπημένη (ίσως γιατί την
πρόλαβα ελεύθερη στο σπίτι μας) τον Στέργιο Μπίκο απ’ τα
Βαφεΐκα Ξάνθης, όπου κατέβηκαν από την περιοχή του
Παρανεστίου.

Ο πατέρας μου ανήκε στην γενιά των Σαρακατσάνων που
άρχισε να εγκαταλείπει την κτηνοτροφία με την μορφή του
νομαδισμού που υπήρχε στην περιοχή μέχρι και το τέλος της
δεκαετίας του 50 και άρχισε να ασχολείται με την γεωργία και
τα σταβλισμένα γελάδια. Τα αδέρφια του συνέχισαν για
κάποια χρόνια ακόμα, αλλά όχι νομαδικά. Τα τελευταία
χρόνια μετακινούνταν μόνο οι άντρες στα ξεκαλοκαιριά, στην
Λεκάνη Καβάλας στην περιοχή της Παναγίας. Έτσι εγώ δεν
πρόλαβα τα κοπάδια. Τα χάρηκα όμως ένα καλοκαίρι το 1964
η 1965 που ανέβηκα και έμεινα τρείς μήνες στα καλύβια του

193

θείου μου. Ήταν απ’ τα τελευταία χρόνια που διατήρησαν και
αυτοί την στράτα βουνά, κάμπος.

Η μάνα μου ήταν κι αυτή Σαρακατσάνα, από τα Παγούρια
Ροδόπης, κόρη του Ζήση Μπλέτσα. Ήταν συνολικά πέντε
αδερφές, μεγαλύτερη η μάνα μου, η Μόρφω, η Αλεξάνδρα, η
Αγόρω και η Γιαννούλα. Εγώ ήμουν ο μεγαλύτερος γιος και
ανεψιός της οικογένειας, ίσως για αυτό ήμουν και λίγο
παραχαϊδεμένος.

Τα πρώτα μουσικά ακούσματα ήρθαν θαρρώ μαζί με την
γέννηση. Αν αναλογιστεί κανείς ότι ειδικά οι Κατσαρικαίοι
έψαχναν την παραμικρή ευκαιρία να δημιουργήσουν γλέντι με
το τίποτα. Αρκεί να συναντιόταν πάνω από τρεις. Βέβαια
πάντα αρωγός ήταν το γραμμόφωνο του μπάρμπα Δήμου.
Εμείς εκεί κοντά, θεατές και κριτικοί. Αργότερα,
μεγαλώνοντας, άρχισε και η συμμετοχή, η οποία ήταν, είτε
στα σπιτικά μαζώματα είτε στους γάμους που γινόταν στο
χωριό, η ακόμη σε γάμους συγγενών, όπου πηγαίναμε σαν
μουσαφιρέοι. Γάμος στο χωριό !!! Τι χαρά ! Αυλές να
λαμποκοπάν τα καλοκαίρια και η ορχήστρα, στην αρχή κάτω
στη γη και αργότερα πάνω στην πλατφόρμα του τρακτεριού.
Αυτά συνέχισαν μέχρι την ηλικία των 14- 15 χρόνων, οπότε
αρχίζει να μπαίνει στο ρεπερτόριο και η "μουρμούρα" η
"μποσανόβα" κ.α. "ευρωπαϊκά" ακούσματα, αλλά
διατηρούνται ταυτόχρονα και τα βιωματικά τραγούδια, τα
οποία σε κάθε έκφραση της ζωής είχαν οι Σαρακατσάνοι και
τα οποία επανέρχονται και να αναβιώνουν μόλις έβρισκαν την
κατάλληλη ευκαιρία.

Εκεί που νομίζω ότι αρχίζω και χάνομαι, καθώς αναγκάζομαι
να μείνω μόνος, στην αρχή του 1970, στην πόλη της Καβάλας
και να αποκόπτομαι απ΄ το περιβάλλον του χωριού, συναντώ
τον Σταύρο Μπονια με τον οποίο είμαστε και οι μοναδικοί
Σαρακατσάνοι στο Γυμνάσιο Αρρένων Καβάλας. Στις τρεις
τελευταίες τάξεις, μόλις βρίσκαμε ευκαιρία, σε εκδρομές η σε
κάποια γωνία, έπιανε το τραγούδι. Δεν ξέρω γιατί, αλλά (το
έχω εξομολογηθεί στον Σταύρο) ακόμα και σήμερα αν με
ρωτήσεις ποιό τραγούδι θυμάμαι από τότε, αυτό είναι "Των
φονεμένων τα άρματα". Θεωρώ μετά από τόσα χρόνια, ότι μου
έχει μείνει ανεξίτηλα χαραγμένο στην μνήμη, γιατί με
εντυπωσίασε η περηφάνια και η λεβεντιά, όπως εκφράζεται

194

στο συγκεκριμένο τραγούδι και φυσικά η νεαρή, αλλά μεστή
από τότε φωνή του Σταύρου.
Μετά ακολούθησαν οι σπουδές στην σχολή Οδοντοτεχνιτών
Θεσσαλονίκης και οι πρώτες επαφές με τον Σύλλογο
Σαρακατσάνων Φοιτητών Θεσσαλονίκης, σχεδόν στην ίδρυση
του, από τον οποίο βραβεύομαι ως πρώτος Σαρακατσάνος
σπουδαστής των απανταχού Τεχνικών Σχολών Θεσσαλονίκης!
Πρόεδρος τότε ήταν θαρρώ ο Κατσαρός. Αυτή είναι και η ολική
επαναφορά στο χώρο των Σαρακατσάνων, με κέντρο
αναφοράς και συνάντησης το κέντρο «Η ΨΑΘΑ». Κάποια
στιγμή δίνω στην Κατερίνα Λεπίδα (φοιτήτρια της νομικής
τότε), η οποία ασχολούνταν με την εφημερίδα «ΗΧΩ ΤΩΝ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ» το πρώτο μου ποίημα "ο Γιάννος", το
οποίο και δημοσιεύεται! Ποίημα το οποίο έγραψα για τον χαμό
ενός πρώτου μου ξάδερφου. Τους στοίχους τους θυμάμαι
ακόμα και σήμερα:

“Σήκω ορέ! για δεν ακούς; Ο θάνατος σε σκιάζει;
Εσύ ορέ που τη ζωή την έπινες στο τάσι
δείλιασες τώρα ορέ!
Σήκω ψιλοτραγούδα μας και εμείς να σε ακούμε!
Αχ αδερφέ πως το μπορείς, να θες να μας τρομάζεις;”

Ακολουθούν O Στρατός (Υπηρέτησα σαν Έφεδρος
Ανθυπολοχαγός στην Ρόδο 1976 -1979) κι ο γάμος μου με την
επίσης Σαρακατσάνα Γενοβέφα Χατζοπούλου, από τα Άβδηρα
της Ξάνθης .
Καθώς ξεκινάει η επαγγελματική μου καριέρα, μου παίρνει
τον περισσότερο χρόνο της ζωής μου, αφήνοντας λίγο μόνον
χρόνο για τα κοινωνικά, τα οποία τον υπερκαλύπτουν.

. Διοικητικά συμβούλια σε ομάδες Μπάσκετ, Βόλεϊ για 10
χρόνια.
· Πρόεδρος στην Τ.Ο της Ν.Δ πόλεως Ξάνθης για
4 χρόνια.
· Γ.Γ στο Επιμελητήριο Ξάνθης για 11 χρόνια.
Παρακολουθούσα βέβαια και συμμετείχα ανελλιπώς και
ποικιλοτρόπως, όλα αυτά τα χρόνια, στις δραστηριότητες του
Συλλόγου Σαρακατσάνων Ξάνθης, του οποίου είμαι μέλος από
την ίδρυση του.
Γεννιούνται παράλληλα και τα δύο παιδιά μας, ο Παύλος και
η Ειρήνη, τα οποία γεμίζουν περισσότερο την ζωή μας και τον
χρόνο μας.

195

Φτάνει όμως κάποια στιγμή που έρχεται, το πλήρωμα του
χρόνου (Συνταξιοδότηση) ! Καθώς είμαι άνθρωπος που δεν
μπορώ να μείνω στατικός και αδρανής, εν τω μεταξύ δε έχω
εισχωρήσει και στα Μ.Κ. Δικτύωσης, συμμετέχοντας σε πολλά
δίκτυα, αρχίζω πάλι να δημιουργώ παρέες, φιλίες, αγάπες, με
Σαρακατσάνους όλης της Ελλάδας.
Εδώ γνωρίζω και έναν υπέροχο άνθρωπο, τον Γιώργο τον
Κολοβό, εργάτη, χωρίς κανένα όφελος, της Σαρακατσάνικης
κουλτούρας, από τα ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ. Στην
αρχή τον γνώρισα μόνον διαδικτυακά και μετά και από κοντά
Αυτή η γνωριμία με παρακινεί στην αρχή και γράφω κάποια
άρθρα δοκίμια, στα πορτραίτα για την Διασπορά των
Σαρακατσάνων, διαβάζοντας, ότι έχει γραφεί για εμάς από
όλους τους συγγραφείς, Έλληνες και ξένους. Η ενασχόληση
μου αυτή μου βάζει την ιδέα να εμβαθύνω λίγο στα περί
καταγωγής μας , καθώς θεωρώ το κομμάτι πριν τα Άγραφα
προς το Βυζάντιο και πριν, δεν έχει μελετηθεί και δεν έχει
διερευνηθεί καθόλου από τους συγγράφεις. Ένα άλλο κενό
που διαπιστώνω είναι, ότι εκτός ελαχίστων φωτεινών
εξαιρέσεων , δεν έχουν ασχοληθεί με το θέμα πολλοί
Σαρακατσάνοι, που θα αντιμετώπιζαν με σοβαρότητα και
σεβασμό την υπόθεση, ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ, καθώς τους αφορά.
Σε όλα αυτά αν προσθέσεις και τα αισθήματα, την αγάπη,
αλλα και τα αποτυπώματα στην ψυχή, απο τα τραγούδια μας ,
τραγουδισμένα από αγαπημένες φωνές, δημιουργείται η
ανάγκη να φτιάξεις κάτι για να μείνει και να το περάσει σε
όλους. Έτσι προέκυψε λοιπόν το "ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ" ( Καταγωγή, Ονομασία, διασπορά, δοξασίες,
και τα τραγούδια της ψυχής μου)
Τώρα η «επαγγελματική διαστροφή» με έκανε , μελετώντας το
βιβλίο «ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ ΛΑΟΣ ΤΗΣ
ΕΥΡΩΠΗΣ» Να ασχοληθώ ξανά με ανθρωπολογικά ευρήματα
και με τα Δόντια των Σαρακατσάνων .Δεν διεκδικώ τον τίτλο
του συγγραφέα, ούτε του ιστορικού, ούτε του φιλόλογου. Αυτό
που έκανα, ήταν να ψάξω παντού για να βρω κάποια στοιχεία
να τεκμηριώνουν τις ρίζες μου και στο δεύτερο μέρος του
πρώτου βιβλίου μου να καταθέσω την ψυχή μου.

Ζήσης Κατσαρίκας

196

Ζήση Π. Κατσαρίκα

Ξάνθη 2018

<<τῆς νῦν Ἑλλάδος,
πρότερον δέ Πελασγίης καλεομένης»

Ηρόδοτος

197

198