ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ οταν μιλαει το σωμα (μορφ).

Λάβαρο της Επανάστασης του 1821 και στη σημερινή

Ελληνική σημαία.

Για χρόνια το Διβέλλιον (το

πορφυρό αυτοκρατορικό

φλάμμουλο ) αποτελούσε την κύρια

απεικόνιση που έφερε ο

φλάμπουρας των Σαρακατσάνων της

ανατολικής Θράκης (οι

επονομαζόμενοι Πολίτες

Σαρακατσάνοι), μετέπειτα δε και

των Σαρακατσάνων της Βουλγαρίας.

Το Διβέλλιον, η επίσημη σημαία της Ελληνικής
Αυτοκρατορίας. Με βάση την ετυμολογία του και
τον κλασικό σταυρό με τα 4 πυρέκβολα, σύμβολο
του Βασιλέως και κατ'επέκταση της
Αυτοκρατορίας,

Ο ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ
ΦΛΑΜΠΟΥΡΟ

Ο γάμος στους Σαρακατσάνους
λειτουργούσε πάντοτε σαν η θεμιτή και
κεκαλυμμένη πολιτιστική αντίσταση στον
ξένο κατακτητή. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ –
ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ

Το Φλάμπουρο είναι η σημαία του

γάμου.

Ο Σαρακατσαναίϊκος Φλάμπουρας αποτελείται από το
κοντάρι και τη σημαία (πανί).

101

Το κοντάρι είναι από ξύλο, συνήθως κρανιάς,
συμβολικά για να είναι γεροί ο γαμπρός και η νύφη και
οι απόγονοί τους. Στον σταυρό καρφώνονται τα τρία
μήλα η ρόδια που συμβόλιζαν τον έρωτα και τη
γονιμότητα, από τα ομηρικά ακόμα χρόνια. Η έννοια
των νεαρών προβάτων ομηρικά αποδίδεται και ως
«μήλα», (ο Όμηρος στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, Δ-279, Ι-183 και
237, Λ-4, αναφέρει ως μήλα τα πρόβατα), η
παραφθορά του οποίου οδήγησε στην σαρακατσάνικη
λέξη «μηλιώρια» και «μηλιώρα» για την πρωτόγενη
"πρατίνα" - μηλιώρα είναι η προβατίνα η οποία
έχει ενηλικιωθεί καί γεννάει για πρώτη φορά. Αξίζει να
αναφερθεί ότι από την αρχαιότητα το μήλο και το ρόδι
συμβόλιζαν τον έρωτα και τη γονιμότητα. Έτσι τα τρία
μήλα ή ρόδια του Φλάμπουρα απεικονίζοντας την
νομαδοκτηνοτροφική ζωή των Σαρακατσαναίων,
συμβολίζουν και την προτροπή για γονιμότητα. Η
τεκνοποίηση φέρνει παιδιά - χαρά, γι' αυτό και ο
σαρακατσάνικος γάμος αποκαλείται χαρά.

Για το πανί ή σημαία του φλάμπουρα
χρησιμοποιείται μαντίλι αφόρεγο που είναι είτε από
λευκό σοπάνι (περίπτωση Σαρακατσαναίων Μωραϊτών,
Ηπειρωτών, Κασσανδρινών) είτε από μούργο (σκούρο
κόκκινο) υφαντό ο λεγόμενος μπόγος ή μπόνος που
κυριαρχεί στους Πολίτες Σαρακατσάνους, Θράκης και
Βουλγαρίας).

Πολυποίκιλλα τα σχέδια πάνω στο πανί του
φλάμπουρα και με πάμπολλους πανάρχαιους
συμβολισμούς το καθένα, απαράλλαχτα όπως
συνέβαινε με τα βυζαντινά φλάμμουλα. Από
καταβολής του συμβολίζει τη γονιμότητα (με την έννοια
της αναπαραγωγής), τον κτηνοτροφικό τρόπο ζωής των

102

Σαρακατσάνων αλλά παράλληλα διατηρεί εθνολογικό

και λατρευτικό χαρακτήρα, όπως και χαρακτήρα

συλλογικής ελπίδας για τη διαιώνιση του

σκλαβωμένου γένους, άρα και υπενθύμιση του

καθήκοντος όλων προς τούτο.

Είναι πανάρχαιο άλλωστε το έθιμο να είναι χαρά και

η προετοιμασία για τη μάχη, όπου οι πολεμιστές

πήγαιναν καθαροί, χτενισμένοι και στολισμένοι…

Μπορεί κανείς λοιπόν να βγάλει τα συμπεράσματα του
για την σχέση των Σαρακατσάνων και του Βυζαντίου
ακόμη και από τα λάβαρα και την εξέλιξη των σημαιών.

Αγροτική οικονομία στο Βυζάντιο

O 9ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη σημαντική
αύξηση του πληθυσμού της αυτοκρατορίας και,
συνεπώς, των εργατικών χεριών. Μια πρώτη αιτία για
την αύξηση του πληθυσμού ήταν η σχετική ειρήνευση
στο χώρο. 'Aλλη αιτία στάθηκε η μετανάστευση στο
χώρο του Βυζαντίου
κατοίκων πρώην βυζαντινών τόπων κατακτημένων από
ξένους λαούς (π.χ. Αρμένιους, Βουλγάρους). Μια
τελευταία αιτία ήταν και ο εκβυζαντινισμός και η
απορρόφηση ξένου πληθυσμού περιοχών που τέθηκαν
υπό βυζαντινό έλεγχο από το Νικηφόρο Α' και το
Θεόφιλο (Σλάβοι, Λατίνοι, Ιλλυριοί και Γότθοι που
ζούσαν στην Ελλάδα, τη Δαλματία, την Κριμαία και την
Αλβανία). Ο μεγάλος αυτός πληθυσμός είχε πλέον
άφθονο χώρο προς εξάπλωση και γη προς
εκμετάλλευση, χωρίς τον κίνδυνο των τόσο συχνών τα
προηγούμενα χρόνια επιδρομών και φυσικών
καταστροφών. Αυτό έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της

103

αγροτικής οικονομίας, η οποία ήταν ο ασφαλής και
σίγουρος τρόπος για την απόκτηση νέου και σταθερού
πλούτου, όπως φάνηκε και στους αιώνες που
ακολούθησαν.

Φυλετικοί τύποι και Έλληνες

"Το ανθρωπολογικό υλικό δεν χρησιμεύει μόνο για τον
προσδιορισμό του "φυσικού" τύπου ενός υπό μελέτη λαού,
αλλα και σαν βασική ιστορική πηγή. Η χρησιμοποίηση
του υλικού αυτού απαιτεί μια κάποια θεωρητική
επεξεργασία των ζητημάτων που αναφέρονται στις
αμοιβαίες σχέσεις των ανθρωπολογικών τύπων με τις
γλωσσικές, πολιτιστικές και εθνικές ομάδες".

G.F.Debets (Σοβιετικός καθηγητής βιολογίας με
σπουδές στην ανθρωπολογία, αρχαιολογία)
Οι πρώτοι ανθρωπολόγοι πίστευαν ότι οι Έλληνες
ανήκαν κυρίως στην Μεσογειακή φυλή.( Sergi και
Ripley) .
Σε μια πιο πρόσφατη μελέτη για το ζήτημα της Φυλής,
ο John R. Baker λέει ότι οι μεταγενέστερες έρευνες
"δεν φαίνεται να έχουν διαψεύσει αυτές τις απόψεις".
Ο Buxton εκφράζει την ίδια γενική άποψη, ωστόσο
παρατηρεί ότι οι βραχυκέφαλοι23 αποτελούν μέρος του
Ελληνικού πληθυσμού από την αρχή και ότι οι
Έλληνες ήταν μια μίξη Αλπικών24 και Μεσογειακών25
από "σχετικά πρώιμη εποχή".

23 βραχυκέφαλος Aυτός που το κεφάλι του έχει το ίδιο σχεδόν μήκος και πλάτος

24 Ο Αλπικός φυλετικός τύπος χαρακτηρίζεται από:

α) Βραχυκεφαλία, άλλά συχνά χωρίς επίπεδο το πίσω μέρος του κρανίου, βλέφαρα κάπως
κλειστά
β) Μεσοπροσωπία προς ευρυπροσωπία
γ) Χαμηλό ανάστημα
δ) Λεπτορρινία προς μεσορρινία, με μικρό ύψος μύτης, συχνά πιο πλατιά, που ξεκινά
χαμηλά, συχνά κοίλη

104

Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Coon συμφωνεί ότι οι
Έλληνες είναι μια μίξη Αλπικών/Μεσογειακών, με
ισχνή Νορδική26 συνιστώσα και είναι "αξιοσημείωτα
όμοιοι" με τους αρχαίους προγόνους τους.

Η πληρέστερη μελέτη Ελληνικού σκελετικού υλικού
από τη Νεολιθική εποχή μέχρι τη σύγχρονη διεξήχθη
από τον Αμερικανό ανθρωπολόγο J. Lawrence Angel ο
οποίος βρήκε ότι από πολύ πρώιμα η φυλετική
ποικιλότητα ήταν 7% πάνω από τον μέσο όρο,
δείχνοντας ότι οι Έλληνες είχαν πολλαπλή καταγωγή
εντός της Ευρωπαϊκής φυλετικής οικογένειας.

ε) Μαλλιά καστανά και μάτια καστανά έως ανοιχτά
στ) Μαλλιά κυρίως ίσα, με ισχυρή τριχοφυΐα κεφαλής και σώματος.
ζ) Ενδομορφικός
Ο Αλπικός φυλετικός τύπος συναντάνται κυρίως στην κεντρική Ευρώπη, εμφανίζεται όμως ως
υπόστρωμα σε όλη την Ευρώπη και Μέση Ανατολή. Πλέον και σε όλες τις Ευρωπαϊκές αποικίες
του Νέου Κόσμου. Είναι ο από τους πιο διαδεδομένους τύπους της Ευρώπης.

25 Μεσογειακός τύπος Ο Μεσογειακός φυλετικός τύπος χαρακτηρίζεται από:

α) Δολιχοκεφαλία, πρόσωπο χωρίς γωνίες, ανοιχτά μάτια
β) Λεπτοπροσωπία έως Μεσοπροσωπία
γ) Λεπτορρινία, ίσια μύτη
δ) Συνήθως βαθύ χρώμα ματιών και μαλλιών
ε) Μαλλιά ίσια έως κυματιστά, έντονη τριχοφυΐα προσώπου
στ) Εξωμορφικός προς μεσομορφικός
Αυτός ο φυλετικός τύπος συναντάται στα βόρεια και στα ανατολικά παράλια της Μεσογείου,
εξ'ού και το όνομά του. Συναντάται κυρίως στις χώρες Ελλάδα, Ιταλία, Βουλγαρία, Ρουμανία,
Τουρκία, και λιγότερο σε νότια Γαλλία και Ιβηρική χερσόνησο.

26 Νορδικός τύπος

Ο Νορδικός φυλετικός τύπος χαρακτηρίζεται από:
α) Δολιχοκεφαλία, συχνά σκληρό πηγούνι, προτεταγμένα οστά που σχηματίζουν γωνίες
στο πρόσωπο, χείλη λεπτά
β) Λεπτοπροσωπία
γ) Μεγάλο ανάστημα
δ) Λεπτορρινία, ίσια μύτη
ε) Ανοιχτό χρώμα ματιών, δέρματος και μαλλιών
στ) Μαλλιά ίσια, σπανίως κυματιστά, με λεπτή τρίχα, ασθενής τριχοφυΐα σώματος και
προσώπου.
ζ) Εξωμορφικός

105

Ο Angel υπογράμμισε ότι από την πλέον πρώιμη
εποχή μέχρι τη σύγχρονη "η φυλετική συνέχεια στην
Ελλάδα είναι εντυπωσιακή".
Ο Buxton που είχε πρωτύτερα μελετήσει Ελληνικό
σκελετικό υλικό και είχε μετρήσει σύγχρονους
Έλληνες, ειδικά στην Κύπρο, βρίσκει ότι οι σύγχρονοι
Έλληνες "διαθέτουν σωματικά χαρακτηριστικά που δεν
διαφέρουν σημαντικά από εκείνους [τους αρχαίους
Έλληνες]"
Ενα απόσπασμα του 4ου αι. του Εβραίου συγγραφέα
Αδαμάντιου Ιουδαίου και το οποίο χρησιμοποιείται
συχνά αναφέρεται ότι οι Έλληνες ήταν ψηλοί, ωχροί,
ξανθοί και με ανοιχτά μάτια.
Είναι βέβαιο ότι οι πρώτοι «Έλληνες» ήρθαν από την
βόρεια Ελλάδα, ως «απόγονοι του Έλληνα και των υιών
του» από την Θεσσαλία και την Πίνδο, που θα έπρεπε
να είναι πιο ανοιχτόχρωμοι σε σχέση με τους νότιους
Έλληνες με τους οποίους μείχθηκαν.
Ακόμα και σήμερα, στην Ελλάδα, οι κάτοικοι της
Πίνδου και της βόρειας Ελλάδας εν γένει, τείνουν πιο
ανοιχτόχρωμοI.
Σύμφωνα με τον Coon , οι Έλληνες ήταν αρκετά ψηλοί
για Ευρωπαίοι, με ύψος όσο οι βόρειοι Γάλλοι, αλλά
όχι τόσο ψηλοί όσο οι Σκανδιναβοί. Είναι πιο ευρείς
και με πιο ανεπτυγμένους μύες, όπως και οι
προϊστορικοί τους πρόγονοι τους. Το 90% έχουν
μαλλιά σε αποχρώσεις του καστανού, από το σκούρο
μέχρι τείνοντας σε ξανθό.
Στην Μέση Ανατολή, τα μαύρα μαλλιά κυριαρχούν, ενώ
στην βόρεια Ευρώπη οι ανοιχτές αποχρώσεις είναι οι
πιο σημαντικές. Το 50% έχει πολύ λευκό δέρμα και οι
υπόλοιποι σε αποχρώσεις του καστανού. Λίγοι έχουν το
κοκκινωπό δέρμα που απεχθάνεται ο Αδαμάντιος.

106

Το μεγαλύτερο εύρος σαγονιού υπογραμμίζεται από τον
Coon ως "Ελληνική ιδιαιτερότητα" στους σύγχρονους
Έλληνες και από τον Angel στους αρχαίους. Ο Angel
θεωρεί ότι είναι το πιο "χαρακτηριστικό γνώρισμα του
Ελληνικού προσώπου".
Μια σύγχρονη μελέτη του Farkas επιβεβαιώνει αυτήν
την παρατήρηση, επισημαίνοντας ότι το 53.3% των
Ελλήνων ανδρών και το 26.7% των Ελληνίδων έχουν
σαγόνι πιο ευρύ από το μέσο των λευκών της Βορείου
Αμερικής. Το μέγεθος του κεφαλιού των Ελλήνων είναι
μέτριο, όχι τόσο μακρύ όσο π.χ. των Νορβηγών και
Ιρλανδών, αλλά ούτε τόσο μικρό όσο στη Μέση Ανατολή
και την Αφρική. Τα μαλλιά τους είναι πιο σγουρά από
τους βόρειους, αλλά όχι τόσο όσο στη Μέση Ανατολή. Η
μύτη είναι ίσια κατά πλειοψηφία, ενώ η μορφή των
ματιών δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί ή αποδειχθεί.

Ο Ripley παρατηρεί ότι "αυτές οι ιδανικές

φυσιογνωμίες (στα αγάλματα και γλυπτά των Ελλήνων)

είναι εμφανώς βραχυκεφαλικές".

Είναι σημαντικό ότι διάφοροι πληθυσμοί της
σύγχρονης Ελλάδας θεωρούνται από κάποιους (για
ιστορικούς και γλωσσικούς λόγους) ότι
αντιπροσωπεύουν τον σχετικά καθαρό Ελληνικό τύπο,
οι Σφακιανοί και οι Μανιάτες είναι επίσης
βραχυκέφαλοι.

Οι Αρχαίοι Έλληνες ωστόσο ήταν κατά μέσο όρο
μεσοκέφαλοι . Οι Σαρακατσάνοι στο μεγάλο
δείγμα που χρησιμοποιεί ο Πουλιανός στις
μετρήσεις του, είναι μεσοκέφαλοι με την
βραχυκεφαλία να εμφανίζεται στους
Σαρακατσάνους της Βουλγαρίας.

107

Οι Πρώτοι-Ελληνες ήρθαν από την βόρεια Ελλάδα,
απόγονοι του Έλληνα και των παιδιών του
(κατακλυσμός Δευκαλίωνα) από την Θεσσαλία και
την Πίνδο, και είναι πιο ανοιχτόχρωμες σε σχέση με
τους νότιους Έλληνες με τους οποίους μείχθηκαν.

Οι κάτοικοι της Πίνδου και της βόρειας Ελλάδας εν
γένει, τείνουν πιο ανοιχτόχρωμοι . (μετρήσεις
Πουλιανού για Σαρακατσάνους)

Ο Αδαμάντιος επίσης λέει ότι είναι σχετικά ψηλοί, αλλά
όχι πολύ ψηλοί, ούτε πολύ κοντοί, πράγματα που
αντιπαθεί.

Η ίδια αρχή, κοινή σε όλους του Έλληνες
φυσιογνωμιστές, εφαρμόζεται και στο μέτριο μέγεθος
του κεφαλιού και στα καστανά τους μαλλιά, όχι
πολύ ξανθά, προς το λευκό (άγαν ξανθή και υπόλευκος,
οποία Σκυθών και Κελτών) των Σκύθων και των Κελτών,
κάτι που υποδηλώνει αμάθεια και σκαιότητα και
αγριότητα. Για το χρώμα των ματιών των Ελλήνων δεν
μας λέει τίποτα, αν ήταν γλαυκοί, δηλαδή με γκρι-μπλε
μάτια, ωστόσο δηλώνει ότι τέτοιο χρώμα ματιών
βρίσκεται ανάμεσα στους βόρειους λαούς που έχουν
λευκά μαλλιά (λευκοί τας κόμας), απαλή σάρκα (σάρκη
λαγαραί) και μεγάλο ύψος (ευμήκεις).

Ο Αδαμάντιος συνεπώς διαχωρίζει τους Έλληνες από
τους βόρειους (και νότιους) λαούς σχεδόν σε κάθε
ανθρωπολογικό γνώρισμα. Έχουν πιο σκούρα μαλλιά,
τα μάτια τους δεν είναι γκρι-μπλε, το δέρμα τους
είναι σκληρό (λεπτή σάρκα που ρυτιδώνει είναι τυπική
στη βόρεια Ευρώπη), είναι ψηλοί, αλλά
όχι πολύ ψηλοί, επίσης είναι ευρείς, με μέτρια

108

κεφάλια, ελαφρά σγουρά μαλλιά όχι ίσια (το ίδιο ο
Πουλιανός για τους Σαρακατσάνους), κτλ.

Είναι προφανές ότι η Ελληνική φυλή που περιγράφει ο
Αδαμάντιος δεν είναι αυτή των βόρειων (Σκύθες, Κέλτες)
που γνωρίζουμε ότι είναι μόνο εν μέρει Νορδικοί.

Για να εδραιώσουμε αυτήν την άποψη, στρεφόμαστε
στην ανθρωπολογία και ψάχνουμε να βρούμε την
συσχέτιση μεταξύ της περιγραφής του Αδαμάντιου και
των Ελλήνων.

Σύμφωνα με τον Coon , οι Έλληνες ήταν αρκετά ψηλοί
για Ευρωπαίοι, με ύψος όσο οι βόρειοι Γάλλοι, αλλά
όχι τόσο ψηλοί όσο οι Σκανδιναβοί.

Είναι πιο ευρείς και με πιο ανεπτυγμένους μύες, όπως
και οι προϊστορικοί τους πρόγονοι . Το 90% έχουν
μαλλιά σε αποχρώσεις του καστανού, από το σκούρο
μέχρι τείνοντας σε ξανθό.

Στην Μέση Ανατολή, τα μαύρα μαλλιά κυριαρχούν, ενώ
στην βόρεια Ευρώπη οι ανοιχτές αποχρώσεις είναι οι
πιο σημαντικές.

Το 50% έχει πολύ λευκό δέρμα και οι υπόλοιποι σε
αποχρώσεις του καστανού. Λίγοι έχουν το κοκκινωπό
δέρμα που απεχθάνεται ο Αδαμάντιος.

Το μεγαλύτερο εύρος σαγονιού υπογραμμίζεται από τον
Coon ως "Ελληνική ιδιαιτερότητα" (Πουλιανός για
Σαρακατσάνους), στους σύγχρονους Έλληνες και από
τον Angel στους αρχαίους.
Ο Angel θεωρεί ότι είναι το πιο "χαρακτηριστικό
γνώρισμα του Ελληνικού προσώπου". Μια σύγχρονη
μελέτη του Farkas] επιβεβαιώνει αυτήν την

109

παρατήρηση, επισημαίνοντας ότι το 53.3% των
Ελλήνων ανδρών και το 26.7% των Ελληνίδων έχουν
σαγόνι πιο ευρύ από το μέσο των λευκών της Βορείου
Αμερικής. Το μέγεθος του κεφαλιού των Ελλήνων είναι
μέτριο, όχι τόσο μακρύ όσο π.χ. των Νορβηγών και
Ιρλανδών, αλλά ούτε τόσο μικρό όσο στη Μέση Ανατολή
και την Αφρική. Τα μαλλιά τους είναι πιο σγουρά από
τους βόρειους, αλλά όχι τόσο όσο στη Μέση Ανατολή. Η
μύτη είναι ίσια κατά πλειοψηφία, ενώ η ομορφιά των
ματιών δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί ή αποδειχθεί.
Από κάθε άποψη, οι Έλληνες ταιριάζουν με αυτούς του
Αδαμάντιου.
Η φυσική ανθρωπολογία για κάποιους δείχνει ότι
υπάρχει φυλετική συνέχεια στην Ελλάδα, με κύρια τα
Διναρικά-Αλπικά-Μεσογειακά φυλετικά στοιχεία.
Ο φυλετικός τύπος αριστοκρατών, κοινών ανθρώπων
και κακοποιών είναι ο ίδιος. Η αρχαιοελληνική
γραμματεία παρέχει στοιχεία για καστανά και ξανθά
άτομα, όπως και σήμερα, χωρίς να τους προσδίδει
ανωτερότητα σε οποιονδήποτε τύπο. Η Ελληνική τέχνη
δείχνει πρωτοκαθεδρία των καστανών τύπων, με μια
μικρή μειοψηφία ανοιχτόχρωμων, σπανίως όσο
ανοιχτόχρωμοι όσο οι βορειοευρωπαίοι και με τον ίδιο
σωματότυπο με τους καστανούς.
Οι Ελληνικές περιγραφές των ιδίων και των ξένων
δείχνει ότι είχαν ενδιάμεσο χρωματισμό σε σχέση με
τους βόρειους και νότιους βάρβαρους, όπως είναι και
σήμερα.
Χαρακτηριστικά διαφόρων τύπων

Ο Μεσογειακός τύπος χαρακτηρίζεται από σκούρα
μαλλιά και μάτια, δέρμα που μαυρίζει εύκολα, μακρύ
κρανίο, σχετικά λεπτό πρόσωπο και μύτη και λεπτό
σώμα.

110

Βραχυκέφαλοι χαρακτηρίζονται όσοι έχουν πλατύ
κρανίο, όχι μακρύ. Το αντίθετό τους είναι οι
Δολιχοκέφαλοι και οι ενδιάμεσοι οι Μεσοκέφαλοι.

Ο Αλπικός τύπος είναι συχνότερος στην κεντρική
Ευρώπη και βρίσκεται σε όλη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο
και την Δυτική/Κεντρική Ασία. Οι Αλπικοί έχουν ευρύ
κρανίο, καστανά μαλλιά, μάτια άλλοτε σκούρα, άλλοτε
ανοιχτά. Το πρόσωπό τους τείνει ευρύ και το σώμα τους
είναι κοντόχοντρο σε σχέση με τους Μεσογειακούς.

Ο Νορδικός τύπος είναι συχνός στην Βόρεια Ευρώπη.
Μοιάζει με τον Μεσογειακό στην εμφάνιση, αλλά έχει
ίσια ξανθά μαλλιά, ανοιχτά μάτια και συχνά πιο λεπτό
πρόσωπο και ψηλότερο μέτωπο. Οι κάτοικοι της
Σουηδίας και της Ολλανδίας είναι συνήθως Νορδικοί

Ο Διναρικός τύπος έχει λεπτό πρόσωπο, μακριά
κυρτή μύτη και κοντό κρανίο, αλλά διαφέρει από τον
Αλπικό στην μορφή του προσώπου και στον
σωματότυπό, καθώς ο Διναρικός είναι ψηλός και
λεπτός.

Ο Day θεωρεί ότι ο Manzelli έχει κάνει λάθος στον
υπολογισμό και πως τα ξανθά μαλλιά είναι 7% του
συνόλου. Σε κάθε περίπτωση, το νούμερο είναι πολύ
μικρό και μάλιστα εντυπωσιακά κοντά στο ποσοστό 4-
6% των Ελλήνων που «Νορδικοφέρνουν» στην σύγχρονη
Ελλάδα .

111

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η προέλευση των Ελλήνων

Ανθρωπολογικές και Γενετικές, μελέτες των
Πουλιανού, Rosser, Helgason, Malaspina, Zerjal Weale, Di
Giacomo

Τέσσερις διαδοχικές εκδόσεις εμπλουτισμένες συνεχώς
με νεότερα δεδομένα, κυκλοφόρησαν πάνω στην
ανθρωπολογική – Εθνογενετική μελέτη των Ελλήνων.
Βάση αυτού του έργου αποτελεί η διδακτορική
διατριβή τού Άρη Ν. Πουλιανού, που εκπονήθηκε στο
Πανεπιστήμιο της Μόσχας, υπό την επίβλεψη του
διάσημου καθηγητή της Ανθρωπολογίας Φ. Γ.
Ντεμπέτς. H έρευνα στηρίχθηκε στη μελέτη 70
ανθρωπολογικών γνωρισμάτων 3000 περίπου Ελλήνων
πολιτικών προσφύγων του 1949 στην τ. Σοβιετική
Ένωση. Τα γνωρίσματα αυτά (π.χ. ύψος σώματος,
πλάτος προσώπου, χρώμα δέρματος, σχήμα ματιών),
αντανακλούν με τη σειρά τους τις δομές των γονιδίων
και του DNA. Η στατιστική επεξεργασία σε συνδυασμό
με την γεωγραφική τους κατανομή απέδειξε
μαθηματικά την ακατάπαυστη βιολογική συνέχεια των
Ελλήνων σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής και
προϊστορικής εποχής (λόγω της μικρής διασποράς των
μετρήσεων), η οποία ανάγεται τουλάχιστο στη
Μεσολιθική και Άνω Παλαιολιθική περίοδο (15-30.000
χρόνια). Επίσης, η ιστορική συνέχεια
αποδεικνύεται από τη σύγκριση των μετρήσεων
των σύγχρονων κατοίκων με αυτές των αρχαίων και
προϊστορικών κρανίων της Ελλάδας, οι οποίες
στατιστικά δεν παρουσιάζουν διαφορές. Έτσι, παρά τις
κατά καιρούς επιδράσεις και περιορισμένες (ή

112

εσωτερικές) μετακινήσεις πληθυσμών, με την

ανθρωπολογική έρευνα έγινε φανερό ότι ο πληθυσμός

της Ελλάδας έμεινε βασικά αναλλοίωτος και ότι οι

σύγχρονοι Έλληνες είναι απόγονοι των αρχαίων φύλων

που κατοικούσαν στην ελληνική χερσόνησο. Από την

ίδια μελέτη έγινε επίσης γνωστό ότι οι Αλβανόφωνοι, οι

Σλαβόφωνοι (μέχρι και το Μαυροβούνιο), καθώς και οι

Βλάχοι της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της

Μακεδονίας είναι στην πλειοψηφία τους αυτόχθονες

και έτσι οι ξένες επιδράσεις σε αυτούς αφορούν κυρίως

στη χρήση των νεότερων γλωσσών που μεταχειρίζονται

σήμερα."

Οι Σαρακατσάνοι με έντονη ενδογαμική κοινωνική
ζωή στο διάβα του χρόνου αμπαρώνονται στο
καβούκι τους. Αυτό αποτελεί προστασία για την
ανθρωπολογική φυσιογνωμία τους, τον τρόπο ζωής και
τις παραδόσεις τους. Δώρο, θεωρώ στους αρχαιολόγους,
Βιολόγους, Ιστορικούς, για την ιστορία και παράδοση
της Ελλάδας Κάτοικοι κυρίως της Πίνδου και των
διακλαδώσεων της για χιλιετίες αλώνιζαν με τα κοπάδια
τους από την Νεολιθική εποχή ( κατά τον Πουλιανό )
αλλα και από στοιχεία αρχαίων συγγραφέων .
Επάγγελμα σκληρό τυραννία στα κακοτράχαλα βουνά
από τα οποία υποστηρίζω ότι κάποια στιγμή (σε νεώτερο
χρόνο όμως, 16ο αρχές 17ου αιώνα) ως κάτοικοι τους -
ανοι από τις -σάρες και τα -κάσια = Σαρα-κασι-ανοι
πήραν και το όνομα τους Σαρακατσάνοι. Όπως έχω
γράψει και παλιότερα στο βιβλίο μου "ΟΙ
ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ", σαν μια εκδοχή,
με δεύτερη αυτή, Σαρα (απότομη πλαγιά ) - κατσ
(σταυρός, ένωση, ενώνει ) -ανοι (προέλευση). Με μόνο
άγνωστο για μένα στοιχείο η ονομασία τους κατά την
αρχαιότητα ως ομάδας, αλλα και κατά την παραμονή
τους στο Βυζάντιο. Είναι βέβαιον και αποδεικνύεται ότι
αυτός ο ανθρωπολογικός τύπος δεν γεννήθηκε ξαφνικά
στις κορφές τις Πίνδου.

113

Νεώτεροι και ειδικότεροι από μένα ερευνητές (κυρίως
Σαρακατσάνοι) θα πρέπει να το δουν σε βάθος και με
τον σεβασμό και την αγάπη που αρμόζει.
Η ψυχή όμως των Σαρακατσάνων παραμένει μεν πάντα
λεύτερη, πάνω απ τις ράχες πάνω απ τις σκοτούρες του
πολιτισμού και των ραγδαίων αλλαγών κρατώντας όμως
τα χαρακτηρηστικά της ομάδας.
Οι Σαρακατσάνοι είναι Ηπειρωτικοί (στεριανός
ελληνικός τύπος, δυναρικού με λίγο νορδικά στοιχεία ),
με ένα άλλο δεύτερο τύπο Ελλήνων τους Μεσογειακούς
για τους Έλληνες των παραλίων και των νησιών
Από τον Όμηρο μένουν στην περιοχή της Πίνδου,
Ηπείρου, Θεσσαλίας όπου αναφέρεται ότι τον χειμώνα
ζουν στους
κάμπους του
Τιταρήσιου
ποταμού και
το καλοκαίρι
στα βουνά
της Ηπείρου.
Ο ποιμενικός βίος στην χώρα μας είναι παλαιότερος
βέβαια και ασκείται νομαδικά μόνο από τους
Σαρακατσάνους. Υπάρχουν και πολλά αλλα φύλα, η
ομάδες, που ασχολούνται με την κτηνοτροφία αλλα ως
ημινομάδες.
Η κτηνοτροφία και οι ποιμένες από την αρχή της
δημιουργίας της ανθρώπινης ομάδας η κοινωνίας
καλύτερα, μέχρι τον Μεσαίωνα αποτελεί βασική πηγή
διαβίωσης αλλα και πλούτου σχεδόν σε όλους τους
λαούς της γης. Είπαμε για περιγραφές όχι μόνο
ποιμενικού βίου στη αρχαιότητα και στο βυζάντιο στο
πρωτο βιβλίο αλλα περιγράψαμε και το πώς ασκούνταν
αυτή από συγκεκριμένη ομάδα στον ελλαδοευρωπαικό
χώρο και το πώς αυτή διατηρήθηκε από τους
κτηνοτρόφους που αργότερα ονομάστηκαν
Σαρακατσάνοι. Και οι οποίοι κινούσαν την κτηνοτροφία
εκεί και όπου τους επέτρεπαν οι συνθήκες της
πολιτικής και των ιστορικών ανακατατάξεων.

114

Με την ανθρωπολογική έννοια οι Σαρακατσάνοι
ανήκουν στην ηπειρωτική ποικιλία των ευρωπαιοειδών,
και όχι στην Αιγαιακή, που είναι κατοπινή εξέλιξη.
Οι Ευρωπαιοειδείς απλώνονται από τα Πυρηναία ως
τον Καύκασο δια μέσου της Ευρώπης. Από κει και
πέρα έχουμε όλες τις δυνατές υποποικιλίες που
αναπτύσσονται σ’ αυτό το χώρο και επιδρούν ακόμη
μέχρι τους Άϊνου της Ιαπωνίας. Γενικότερο
συμπέρασμα: οι Πρωτοευρωπαίοι καταλαμβάνουν
αρχικά όλο το χώρο της Ευρώπης και της βόρειας
Ασίας.
Ο ανθρωπολογικός τύπος της Πίνδου (continental)
είναι ο αρχικός πυρήνας των Ευρωπαίων, γνωστός
σήμερα και σαν Διναρικός χωρίς να ταυτίζεται απόλυτα.
Αυτοί είναι οι Ηπειρωτικοί (Continental - στεριανοί) της
Ελληνικής αλλα και της Ευρώπης μας. Το κοινό
χαρακτηριστικό τους γνώρισμα , τα φαρδιά ζυγωματικά
(μεγάλα μάγουλα) από τον Αρχάνθρωπο μέχρι τα
σύγχρονα κρανία αυτό επιβεβαιώνουν.
Στα κρανία των Σαρακατσάνων η διάμετρος
κυμαίνεται από 132-144 στους άνδρες και από 119-
129 στις γυναίκες. ταυτόσημα με τα γνωρίσματα του
Μεσολιθικού από την κοιλάδα με (143), μοιάζουν πολύ
με τα σύγχρονα ουκρανικά με μόνο της Δανίας (150) να
είναι πιο Ευρωπαϊδές.
Οι Σαρακατσάνοι όμως της Πίνδου λέει ο
Πουλιανός, απετέλεσαν το κλειδί για την ανίχνευση της
προϊστορίας των Ευρωπαίων. Δεν γνωρίζω αν η Ε.Ε γίνει
πραγματικότητα ή αργότερα διαλυθεί, ανθρωπολογικά
όμως οι ευρωπαϊκοί λαοί έχουν κοινή ρίζα που
πρωτοφύτρωσε εδώ στην ΝΑ Ευρώπη, στην Ελλαδική
Χερσόνησο." Είναι ανακριβές να ειπωθεί ότι οι
σύγχρονοι Έλληνες είναι φυσικώς διαφορετικοί από
τους αρχαίους Έλληνες – μια τέτοια δήλωση είναι
βασισμένη στην άγνοια του ελληνικού εθνικού
χαρακτήρα….

115

Οι Έλληνες, εν ολίγοις, είναι ένα μίγμα φυλετικών
τύπων, από τα οποία δύο είναι τα σημαντικότερα: το
Ατλαντο-Μεσογειακό και το Βουνίσιο.
Ο Διναρισμός (ευρωπαϊκός ηπειρωτισμός) είναι εδώ
παρών, αλλά καθόλου διάχυτος – οι αληθινοί Βουνίσιοι
είναι πιο κοινοί από τους πλήρως Διναρικούς.
Το Νορδικό στοιχείο είναι αδύναμο, όπως πιθανώς
είναι από τις ημέρες του Ομήρου.
Ο φυλετικός τύπος στον οποίο άνηκε ο Σωκράτης είναι
σήμερα ο πιο σημαντικός, ενώ ο Ατλαντο-Μεσογειακός
τύπος, προεξέχων στην Ελλάδα από την Εποχή του
Χαλκού, είναι ακόμα ένας μείζων παράγοντας αυτό
επιβεβαιώνει την συνέχεια από την αρχαιότητα ως
σήμερα, χωρίς να ισχυριστεί κανείς ότι δεν υπάρχουν
αλλαγές και επιρροές αλλού γρηγορότερα αλλού αργά
(Σαρακατσάνοι).

Η περιεκτικότερη μελέτη της Υ-χρωμοσωμικής
ποικιλομορφίας (ανθρώπινο χρωμόσωμα Υ δίδεται από
τον πατέρα στον γιο) στην Ευρώπη μέχρι σήμερα είναι
του Rosser (European Y-Chromosome Diversity,
2000). Έτσι κάποιος μπορεί να μελετήσει το μισό της
καταγωγής ενός πληθυσμού (σύμφωνα με την πατρική
γραμμή) με τη μελέτη του χρωμοσώματος Υ. Τα
ελληνικά χρωμοσώματα Υ ανήκουν στις ομάδες
απλοειδών HG1, HG2, HG3, HG9, HG21 και HG26.
Κανένα από τα 35 ελληνικά χρωμοσώματα Υ δεν είναι
μη καυκάσιας προέλευσης.
Σε μια δεύτερη μελέτη χρωμοσωμάτων Υ που
συμπεριέλαβε Έλληνες, έχει επίσης να παρουσιάσει
παρόμοια αποτελέσματα. Ο Helgason (Ancestry of
Icelandic Y Chromosomes, 2000) αναφέρει μία
περίπτωση HG16 αλληλουχίας βόρειας ευρασιατικής
προέλευσης σε ένα δείγμα 42 Ελλήνων (ποσοστό
97,6%). Για να βρούμε μέτρο σύγκρισης, οκτώ HG16
χρωμοσώματα εμφανίζονται σε 110 Σουηδούς (ποσοστό
92,7%) και τρεις HG16 αλληλουχίες σε 112 Νορβηγούς
(ποσοστό 97,3%). Το HG16 μοιράζεται από πολλούς

116

πληθυσμούς που κυμαίνονται από την Ευρώπη ως τη

Μογγολία. Η προέλευσή της έχει τοποθετηθεί απο τον

Zerjal (Genetic relationships of Asians and Northern

Europeans, revealed by Y-chromosomal DNA

analysis, 1997) στην ανατολική περιοχή της τρέχουσας

γεωγραφικής κατανομής της.

Μια τρίτη μελέτη χρωμοσωμάτων Υ, από τον Malaspina

(Patterns of male-specific inter-population divergence

in Europe, West Asia and North Africa, 2000) που

περιέλαβε ένα δείγμα 28 ηπειρωτικών και 83 κρητών

Ελλήνων (σύνολο 111) δεν βρήκε κανένα στοιχείο

παρουσίας μη καυκάσιων χρωμοσωμάτων Υ σε

Έλληνες.

Μια τέταρτη μελέτη χρωμοσωμάτων Υ, από τον Semino

(The genetic legacy of Paleolithic Homo sapiens

sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome

Perspective, 2000) συμπεριελάμβανε 76 Έλληνες και

20 μακεδόνες Έλληνες. Μία Eu6 γενεαλογία,

αντίστοιχη με την HG10/HG36 (Zerjal, Y-

Chromosomal Insights into Central Asia, 2002) είναι

πιθανώς ανατολικής ασιατικής προέλευσης. Μία Eu17

γενεαλογία αντιστοιχεί στην Hg28 που είναι συχνή στην

κεντρική Ασία και την Ινδική χερσόνησο (Qamar, Y-

Chromosomal DNA Variation in Pakistan, 2002).

Συνολικά, μίξη της τάξεως του 2,1% ανιχνεύεται (εάν

ονομάσουμε την Hg28 μη καυκάσια).

Μια πέμπτη μελέτη χρωμοσωμάτων Υ, από τον Weale

(Armenian Y chromosome haplotypes reveal strong

regional structure within a single ethno-national

group, 2001) συμπεριελάμβανε 132 Έλληνες

σπουδαστές από την Αθήνα. Τα ίδια haplogroups που

βρέθηκαν απο τον Rosser (European Y-Chromosome

Diversity, 2000) ανιχνεύθηκαν και σε αυτήν την

μελέτη. Κανένα μη καυκάσιο χρωμόσωμα δεν βρέθηκε.

Η πιο πρόσφατη και περιεκτική μελέτη των ελληνικών

χρωμοσωμάτων Υ, από τον Di Giacomo (Clinal Paterns

of human Y chromosomal diversity in continental

Italy and Greece are dominated by drift and founder

117

effects, 2003) συμπεριελάμβανε 154 άτομα από την
ηπειρωτική Ελλάδα και 212 από την Κρήτη, την Λέσβο
και την Χίο. Συνολικά Έλληνες από δεκατρείς
ξεχωριστές τοποθεσίες εξετάστηκαν, δίνοντας κατά
συνέπεια την πληρέστερη εικόνα της παραλλαγής μέχρι
σήμερα. Ένα ενιαίο χρωμόσωμα haplogroup Α βρέθηκε
(στην Λέσβο) το οποίο βρίσκεται συνήθως στην Αφρική.
Τα υπόλοιπα άνηκαν στις ομάδες απλοειδών που
βρίσκονται στους καυκάσιους πληθυσμούς.
Κατά συνέπεια προς το παρόν, σε συνολικά έξι μελέτες,
στις οποίες εξετάστηκαν 782 Έλληνες, ένα HG16, ένα
HG28, ένα HG10/HG36, και ένα απο τα χρωμοσώματα
της ομάδας απλοειδών (haplogroup) Α έχουν βρεθεί,
για ένα σύνολο 0,5% πιθανής μη καυκάσιας συμβολής
στο γονιδιακό σύνολο των σύγχρονων Ελλήνων
αρρένων.
Μελλοντικές μελέτες με μεγαλύτερα δείγματα και πιο
λεπτομερείς αναλύσεις, θα μας επιτρέψουν να έχουμε
μια καλύτερη εικόνα της παραλλαγής των
χρωμοσωμάτων Υ στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και τον
κόσμος. Αυτή τη στιγμή, φαίνεται ότι οι σύγχρονοι
Ευρωπαίοι μοιράζονται πολλά από τα haplogroups, ενώ
υπάρχει επίσης γεωγραφική δομή στη κατανομή. Με
εξαίρεση την βορειοανατολική γωνία της Ευρώπης, όλοι
οι άλλοι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί έχουν πολύ μικρά ίχνη
έξω-καυκάσιας γενετικής εισαγωγής.
Σε πολυάριθμες πρόσφατες μελέτες, το μιτοχονδριακό
DNA Ελλήνων εξετάστηκε και βρέθηκε να είναι κυρίως
Καυκάσιο με σπάνια παρουσία ‘ακανόνιστων’
αλληλουχιών από μη καυκάσιες πηγές. Το
μιτοχονδριακό DNA (mtDNA) κληρονομείται από τη
μητέρα ενός και είναι έτσι ένας καλός τρόπος να
διαπιστωθεί η μητρική καταγωγή ενός πληθυσμού.
Η περιεκτικότερη πανευρωπαϊκή μελέτη mtDNA είναι
του Richards (Tracing European founder lineages in
the Near Eastern mtDNA pool. American Journal of
Human Genetics, 67) στην οποία 125 Έλληνες
εξετάστηκαν ανάμεσα σε χιλιάδες Ευρωπαίους.

118

Οι Έλληνες και οι Αλβανοί εμφανίζονται στην

‘ανατολικο-μεσογειακή’ κατηγορία της μελέτης. Οι

Έλληνες που εξετάστηκαν βρέθηκαν να ανήκουν

συντριπτικά σε συγκεκριμένα καυκάσια haplogroups

("Επτά κόρες της Έυας" Bryan Sykes).

Οι ‘ακανόνιστες’ αλληλουχίες περιλαμβάνουν μια υπο-

Σαχάρια Αφρικανική (L1a) αλληλουχία, η οποία

προήλθε από το Αλβανικό μέρος του δείγματος

(Michele Belledi, Maternal and paternal lineages in

Albania and the genetic structure of Indo-European

populations, European Journal of Human Genetics,

8). Οι άλλες δύο μη αποδιδόμενες σε ευρωπαϊκή

προέλευση ακολουθίες, είναι μέλη haplogroups

επικρατούντων στην Ασία, των Μ και D. Κατά συνέπεια,

το συνολικό ποσοστό των ‘ακανόνιστων’ στο ελληνικό

δείγμα ήταν 1,6%. Οι Έλληνες, όπως οι περισσότεροι

Ευρωπαίοι είναι αρκετά ‘αγνοί’ από την άποψη της

μητρικής καταγωγής τους.

Μερικές φορές υποστηρίζεται ότι οι Έλληνες

απορρόφησαν μεγάλους αριθμούς εγχρώμων σκλάβων

ή μεταναστών. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο ενός

τέτοιου γεγονότος στο ελληνικό mtDNA. Εάν πάντως

κάτι τέτοιο συνέβη, ήταν τόσο περιορισμένο σε έκταση

που ούτε μια αλληλουχία σε σύνολο 125 δεν μπόρεσε

να βρεθεί.

Ο αριθμός μη ευρωπαϊκών ακολουθιών στο υπόλοιπο

της Ευρώπης είναι επίσης μικρός, ενώ στην Εγγύς

Ανατολή είναι περίπου 5%, μόνο ελαφρώς μεγαλύτερος.

Κάποιος μπορεί εύκολα να επιβεβαιώσει ότι η υπο-

Σαχάρια αφρικανική μίξη (ακολουθίες l) έχει

ανιχνευθεί σε Σκανδιναβία (Σουηδία, Νορβηγία και

Ισλανδία – 0.6%), Νοτιοανατολική Ευρώπη (Βουλγαρία,

Ρουμανία – 0.5%), Κεντρική Μεσόγειος (Ιταλία και

Σαρδηνία – 1,7% συνήθως στη Σαρδηνία), μεσογειακή

δύση (Ισπανία και Πορτογαλία – 3.7%), Βόρεια

κεντρική Ευρώπη (Πολωνοί, Τσέχοι, Γερμανοί, Δανοί –

0.9%), Βόρεια δυτική Ευρώπη (Μεγάλη Βρετανία,

Ιρλανδία και Γαλλία – 0.4%). Σε μια άλλη πρόσφατη

119

μελέτη (Giuseppe Passarino, Different genetic
components in the Norwegian population revealed by
the analysis of mtDNA and Y chromosome
polymorphisms, European Journal of Human
Genetics, 23 Aug 2002) για Νορβηγούς, μια L2 υπο-
Σαχάρια αφρικανική αλληλουχία βρέθηκε σε ένα
δείγμα 74 Νορβηγών (υπο-Σαχάρια μίξη 1,4%). Τελικά,
ο Esteban J. Parra (Estimating African American
Admixture Proportions by Use of Population-Specific
Alleles, 1998) έδειξε μια μίξη των υπο-Σαχάριων
αφρικανικών γονιδίων στο ευρωπαϊκό γονιδιακό σύνολο
της τάξης του 0,5% 1,2%.
Το κύριο συμπέρασμα που προέρχεται από αυτές τις
μελέτες, είναι ότι οι ευρωπαϊκής καταγωγής καυκάσιοι
έχουν αμελητέα ίχνη μη καυκάσιας μητρικής μίξης.
Υπο-Σαχάρια αφρικανικά ίχνη τέτοιας καταγωγής
βρέθηκαν στα επίπεδα περίπου του 1% σε πολλούς
πληθυσμούς. Αλλά όχι σε Έλληνες.

Μελέτη Α.Πουλιανού27για την Προέλευση των
Ελλήνων

27 Ο Άρης Πουλιανός γεννήθηκε στην Ικαρία στις 24 Ιουλίου 1924, είναι Έλληνας
ανθρωπολόγος. Συμμετείχε στον ΕΛΑΣ και τον ΔΣΕ. Σπούδασε βιολογία και
αποφοίτησε από το Queens College της Νέας Υόρκης το 1948. Επιπλέον, σπούδασε
ανθρωπολογία στην πρώην Σοβιετική Ένωση.
Το 1961, παρουσίασε το Ph.D του στο πανεπιστήμιο της Μόσχας με θέμα "Η
Καταγωγή των Ελλήνων", όπου αναθεώρησε τις ευρέως αποδεκτές θεωρίες της
γερμανικής ανθρωπολογίας που ταξινομούσαν τους σύγχρονους Έλληνες ως μικτή
Σλαβική ομάδα και υποστήριξε την ανθρωπολογική συνέχεια των Ελλήνων από την
προϊστορία ως τις μέρες μας. Κεντρική ιδέα της διατριβής του είναι πως, το γεγονός ότι
πολιτικοί πρόσφυγες από την ίδια περιοχή της Ελλάδας παρουσιάζουν ανθρωπολογικές
ομοιότητες, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας έχει ανθρωπολογική
συνέχεια από την προϊστορία ως τις μέρες μας.
Το συμπέρασμα αυτό δείχνει να επιβεβαιώνεται από ανθρωπολογικές συγκριτικές
μελέτες των σκελετικών αρχαιολογικών κατάλοιπων σε σχέση με τους σύγχρονους
πληθυσμούς από αντίστοιχες γεωγραφικές περιοχές. Ο Πουλιανός υποστηρίζει ότι
λόγω των δεδομένων που προέρχονται από τη μελέτη της Προέλευσης των Ελλήνων η
ινδοευρωπαϊκή θεωρία καθίσταται ξεπερασμένη.

120

Την ανθρωπολογική ενότητα των Ελλήνων (με σαφή
διάκριση από γειτονικά σλαβικά και άλλα φύλλα) αλλά
και την ιστορική συνέχεια τού ελληνισμού έχει
τεκμηριώσει ο Έλληνας ανθρωπολόγος Άρης
Πουλιανός (αριστερός και πολιτικός πρόσφυγας στην
Ε.Σ.Σ.Δ.) με τη διατριβή του στο πανεπιστήμιο
Λομονόσωφ της Μόσχας.
Με τις μετρήσεις και τα συμπεράσματά του συμφωνούν
και άλλα μεγάλα διεθνή ονόματα της Ανθρωπολογίας
(π.χ. J.L. Angel, G.F. Debetz κ.α). Το ίδιο ακριβώς
αποδεικνύουν και οι σύγχρονες επιστημονικές
συνεργασίες στο χώρο της Βιολογίας, μεταξύ δεκάδων
πανεπιστημίων διεθνώς, που μελετούν τούς παράγοντες
τού DNA.
Η πιο εξονυχιστική μελέτη για τους σύγχρονους
Έλληνες είναι αυτή που διεξήχθη από τον Έλληνα
ανθρωπολόγο Άρη Ν. Πουλιανό.
Η έρευνα του Πουλιανού περιλάμβανε μια συλλογή
και μελέτη πάνω από εβδομήντα ανθρωπολογικών
μετρήσεων από ένα μεγάλο δείγμα χιλιάδων Ελλήνων
από διάφορες περιοχές της χώρας.
Τα κύρια συμπεράσματά του είναι ότι οι Έλληνες και
οι γειτονικοί λαοί είναι μια μίξη Αιγαιακών (ένας
Μεσογειακός τοπικός τύπος) και Ηπειρωτικών
(Διναρικών) και κατάγονται από τους αρχαίους
κατοίκους των περιοχών όπου ζουν.
Η παρουσία ατόμων που πλησιάζουν στον Νορδικό4
τύπο είναι ελάχιστος και δεν υπερβαίνει το 4-6%
ακόμα και στα πιο αποχρωματισμένα τμήματα της
Ελλάδος
Πιο συχνά είναι τα άτομα που πλησιάζουν τον Αλπικό
τύπο της Κεντρικής Ευρώπης. Αυτοί φτάνουν το 20-

121

30% σε κάποιες περιοχές και συχνά βρίσκονται σε μίξη
με πιο νότιους φυλετικούς τύπους.
Τα συμπεράσματα του Α. Πουλιανού δεν είναι μόνο
ευχολόγια ενός σύγχρονου Έλληνα αλλά αποτέλεσμα
μιας από τις μεγαλύτερες μελέτες στον χώρο της
Ευρώπης και ιδιαίτερα της Ελλάδος.
Σε μια κριτική του βιβλίου , ο J. Lawrence Angel
δηλώνει ότι αποφαίνεται σωστά ότι "μερικοί «τύποι»
βασικά προέρχονται από προ-ινδοευρωπαικους και
προ-τουρκικους πληθυσμούς …. και ότι υπάρχει
πλήρης γενετική συνέχεια από τους αρχαίους στους
σύγχρονους καιρούς".

Ανθρωπολογικοί τύποι κατά τον Πουλιανό

Εθνολογικά, κατά τον Πουλιανό, η Θράκη, η Κεντρική
και Ανατολική Μακεδονία, Ανατολική Στερεά Ελλάδα,
Θεσσαλία, Αιγαίο Πελοπόννησος, που ζουν πέριξ της
λεκάνης του Αιγαίου πελάγους αποτελούν ενιαίο
εθνολογικά τύπο, τον Αιγαιακό.
Με έναν άλλο δεύτερο βασικό τύπο τον Ηπειρωτικό,
στον οποίο ανήκουν η Ήπειρος, η οροσειρά της Πίνδου
μέχρι την Β. Πελοπόννησο (πατραϊκό κόλπο). Όπου
περιλαμβάνεται η ηπειρωτική κυρίως Ελλάδα δηλαδή
και ένας μέρος της Δυτικής Μακεδονίας.
Ανθρωπολογικά στην Ελλάδα έχουμε τους δύο
κύριους τύπους τον Ηπειρωτικό και τον Αιγαιακό . Ο
ένας στην στεριά και ο άλλος θαλασσινός.
Ο πρώτος εξαπλώνεται στην Πίνδο και ο δεύτερος στα
παράλια. Χωρίς αυτοί οι ανθρωπολογικοί τύποι να
συμπίπτουν με τα σύνορα των κρατών . Ούτε βέβαια
περιορίζονται γεωγραφικά .

122

Κατά τον Πουλιανό από την Κρήτη , Γαύδο μέχρι τον
Δούναβη και από το Αφιόν Καρά Χισάρ μέχρι την
Αδριατική.
Οι δύο αυτοί τύποι τους οποίους και θα εξετάσουμε
κυρίως έχουν κοινή

Απο το βιβλίο του Α.Πουλιανού. " Η Προέλευση των Ελλήνων

καταγωγή από τον καιρό του Αρχανθρώπου, οι οποίοι
αργότερα μετεξελίχτηκαν στους σημερινούς κατοίκους.
Οι φαινότυποι έχουν κοινό γονότυπο αίματος.επομένως
ίδια καταγωγή και πολύ στενούς συγγενικούς δεσμούς
δηλαδή δεσμούς

Ηπειρωτικός Τύπος

Ο χρωματισμός του είναι πιο ανοιχτός από τον
Αιγαιακό. Η ανάπτυξη του τριχώματος στο στήθος είναι
η πιο ασθενής από όλες τις ομάδες της Ελλάδος. Η
γενειάδα παρουσιάζει ανάπτυξη. Με χαρακτηριστικό
της την υπερβραχυκεφαλία με κεφαλικό δείκτη 88 με
έναν στους δύο να παρουσιάζει πλατυινία. Είναι δε ο
εντοπισμός του τόσο έντονος στα Άγραφα, (κοιτίδα των
Σαρακατσάνων) που θα μπορούσε αν δεν περιόριζε τον

123

τύπο μόνο στα στενά Ελλαδικά όρια να ονομαστεί
"Πινδικός" κατά τον Πουλιανό.
Ο Ηπειρωτικός τύπος στον οποίο ανήκουν και οι
Σαρακατσάνοι χωρίς να αποδεικνύεται αν είναι
αρχαιότερος του Αιγιατικού διατήρησε τα αρχέγονα
χαρακτηριστικά του περισσότερο.
Οι Σαρακατσάνοι λόγο των συνθηκών διαβίωσης, της
κουλτούρας, και των παραδόσεων τους , τα διατήρησαν
πολύ περισσότερο. Παράδειγμα οι Σαρακατσάνοι της
Βουλγαρίας οι οποίοι κατά τον Πουλιανό μένουν
περισσότερο από εκατόν εβδομήντα χρόνια
απομονωμένοι διατηρούν την μεσοκεφαλία και 'όχι την
υπερβραχυκεφαλία που παρουσιάζουν οι σύγχρονοι
Ηπειρώτες, καθώς η μεσοκεφαλία είναι αρχαιότερο
γνώρισμα.
Οι Σαρακατσάνοι ανθρωπολογικά είναι ολότελα
διαφορετικοί από τους Βλάχους τους οποίους ο
Πουλιανός μελετά ξεχωριστά και οι οποίοι στην
πλειονότητα τους είναι ημινομάδες σε αντίθεση με τους
Σαρακατσάνους που κάνουν ολότελα νομαδική ζωή. Το
πιο επίπεδο ινίο παρατηρούμαι στην Ήπειρο (44%) με
υπερκεφαλία. Μετά ακολουθούν οι Έλληνες της
Τραπεζούντας σε επίπεδο ινίο και με δολιχοκεφαλία..

Απόψεις για την φυλετική ενότητα των Ελλήνων.
Έλληνες Μεσογειακοί, (Sergi , Ripley),
Μίξη Αλπικών / Μεσογειακών (Buxton )
Μίξη Αλπικών/Μεσογειακών, με ισχνή Νορδική
συνιστώσα,( Coon)
Οι Έλληνες είχαν καταγωγή εντός της Ευρωπιδικής
φυλετικής οικογένειας (Angel)
Οι Έλληνες και οι γειτονικοί λαοί είναι μια μίξη
Αιγαιακών (ένας Μεσογειακός τοπικός τύπος) και

124

Ηπειρωτικών (Διναρικών )και κατάγονται από
τους αρχαίους κατοίκους των περιοχών όπου
ζουν. (Πουλιανός)
Η παρουσία ατόμων που πλησιάζουν στον Νορδικό
τύπο είναι ελάχιστος και δεν υπερβαίνει το 4-6%
ακόμα και στα πιο αποχρωματισμένα τμήματα της
Ελλάδος.
Πιο συχνά απαντά κάποιος άτομα που πλησιάζουν τον
Αλπικό τύπο της Κεντρικής Ευρώπης. Αυτοί φτάνουν το
20-30% σε κάποιες περιοχές και συχνά βρίσκονται σε
μίξη με πιο νότιους φυλετικούς τύπους.
Είπαμε ότι τα συμπεράσματα του Πουλιανού δεν είναι
μόνο ευχολόγια ενός σύγχρονου Έλληνα. Σε μια
κριτική του, ο J. Lawrence Angel δηλώνει ότι "ο
Πουλιανός είναι σωστός εκεί που τονίζει… ότι υπάρχει
πλήρης γενετική συνέχεια από τους αρχαίους στους
σύγχρονους καιρούς".

125

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ

126

Η γλώσσα είναι ένα από τα στοιχεία που καθορίζουν
την εθνότητα μια φυλής χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η
ομιλούντες την ίδια γλώσσα ανήκουν στην ίδια φυλή.
Έτσι θα πρέπει να αποτελούν ξεχωριστές έννοιες το
έθνος και η φυλή (ράτσα).
Τα ελληνικά φύλλα Ίωνες , Δωριείς, Αιολείς, κ.α. είχαν
και κοινή καταγωγή, και κοινή γλωσσική καταγωγή και
ήταν φυλετικά όμοιοι. Βέβαια με αρκετές
διαφοροποιήσεις αλλα αυτές στην εξέλιξη πάντα
υπάρχουν. Για μα μην γίνεται σύγχυση με όλες αυτές
τις ονομασίες και να πιστεύει κάποιος ότι αποτελούν

127

διαφορετικές φυλές αυτά τα φύλα ο Πουλιανός

υποστηρίζει ότι έχουν όλα κοινή καταγωγή σε όλη την

Ευρώπη και όχι μόνο στα Βαλκάνια η στην Ελλάδα.

Για αυτό λέει ονόμασε "ΕΥΡΩΠΑΙΟ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟ

ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΤΡΑΛΩΝΑ " τον αρχάνθρωπο των

Πετραλώνων.

Οι ανθρωπολογικοί δείκτες για τους Σαρακατσάνους

είναι

Προσθοπίσθιο μήκος κεφαλής : 190,51mm

Πλάτος κεφαλής : 156,82mm

Κεφαλικός δείκτης : 82,35mm

Συντ.σχεσ. μηκ./πλατ.: 0,25mm

Ύψος μύτης : 55,29mm

Πλάτος μύτης : 36,08mm

Εικόνα απο το βιβλίο του Α.Πουλιανού "Η προέλευση των
Ελλήνων"

Η αρχαιότερη φυλετική ομάδα στην Ευρώπη κατά τον
Πουλιανό είναι οι Σαρακατσάνοι. Τα ελληνικά της
γλώσσας των Σαρακατσάνων της Πίνδου κατά τον ίδιο
αποδεικνύουν και την κοινή καταγωγή τους , διότι
υποστηρίζει ότι η Ελληνική ήταν κοινή γλώσσα των
Βαλκάνιων. Απορρίπτοντας τα περί Ινδοευρωπαϊκής
γλώσσας.

128

Εικόνα απο το βιβλίο του Α.Πουλιανού "Η προέλευση των
Ελλήνων"

Οι Αρχάνθρωποι άπλωσαν σ όλη την Ευρώπη
δημιουργώντας ντοπιολαλιές σε κάθε περιοχή με
αποτέλεσμα αυτό το μωσαϊκό γλωσσών! Αλλα με κοινή
ρίζα την Ελληνική γλώσσα.
Κεφαλικός δείκτης28
Ο κεφαλικός δείκτης δείχνει
πόσο στενόμακρο είναι το
κεφάλι προς τα πίσω.
Υπάρχουν πολλές
ταξινομήσεις.
Μία από αυτές είναι:
Δολιχοκέφαλος29: ΚΔ < 80
Μεσοκέφαλος: 80 ≤ ΚΔI ≤ 82
Βραχυκέφαλος30: ΚΔ > 82

28 κεφαλικός δείκτης : ανθρωπολογική μέτρηση που επιτυγχάνεται διαιρώντας το μέγιστο πλάτος
του κεφαλιού δια του μέγιστου μήκους (από πίσω προς τα εμπρός) εκπεφρασμένη σε εκατοστιαία
αναλογία.
Άλλη μια ταξινόμηση είναι:
Δολιχοκέφαλος < 75% (μακρύ κεφάλι),
Μεσοκέφαλος 75 - 80% και
Βραχυκέφαλος > 80% (κοντό κεφάλι)

29 δολιχοκέφαλος
Αυτός που έχει μακρόστενο κρανίο (από το αρχαιοελληνικό δολιχός = μακρύς).
Ειδικότερα, δ. χαρακτηρίζεται αυτός που έχει κεφαλικό δείκτη (η σχέση μεταξύ
μέγιστου πλάτους και μήκους του κεφαλιού σε εκατοστά) μικρότερο από 79. Ένα
κρανίο με αυτές τις αναλογίες εμφανίζεται μακρόστενο από το πρόσθιο προς το
οπίσθιο τμήμα. Δ. απαντώνται σε διάφορες φυλετικές ομάδες σε ένα ορισμένο
ποσοστό επί τοις εκατό, όπου συνυπάρχουν επίσης μεσοκέφαλοι και βραχυκέφαλοι

129

Ο κεφαλικός δείκτης των Ελλήνων της Τραπεζούντας

είναι ο πιο μικρός κεφαλικός δείκτης, στα ίδια όρια

κυμαίνεται και αυτός των δίγλωσσων ομάδων της

Ελλάδος. Η Καυκασιανή ποικιλία στην οποία ανήκουν

οι Γεωργιανοί μοιάζει με την Προσωασιατική στην οποία

ανήκουν οι Έλληνες της Τραπεζούντας και ως ένα

βαθμό και οι Γεωργιανοί. Τα χαρακτηριστικά της

Πρωσοασιατικής είναι τα ίδια με της Καυκασιανής

αλλα πιο ήπια. Το μήκος κεφαλής των Σλαβόφωνων

κατέχει ενδιάμεση θέση ανάμεσα στο μήκος κεφαλής

των Ελλήνων της Ηπείρου και της Μακεδονίας. Οι

Βλαχόφωνοι έχουν λίγο μεγαλύτερο κεφαλικό δείκτη

από τους Ελληνόφωνους της Ηπείρου , Μακεδονίας

και Θεσσαλίας που τους περιβάλουν.

Ενώ σε ελλαδική κλίμακα ανήκει στην κατηγορία των

μεσαίων μεγεθών εξαίρεση όπως είπαμε αποτελούν οι

Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας οι οποίοι διατηρούν πιο

αρχέγονα χαρακτηριστικά.

Ο ιδρυτής του Ανθρωπολογικού μουσείου της Ιατρική

σχολής, Κλών Στέφανος βρίσκει μέσο κεφαλικό δείκτη

81,2 αλλα σε δείγμα μόνο 366 ανδρών.

Οι μετρήσεις του Clon Stephanos βρίσκει για τις

διάφορες περιοχές της Ελλάδας τους εξής κεφαλικούς

δείκτες:

Ήπειρος: 88,1 Διναρικοί, Αλπικοί

Θεσσαλία: 76,9 Μεσογειακοί κυρίως

Ρούμελη: 81,6 μίξη δολιχοκέφαλων-

βραχυκέφαλων

Πελοπόννησος: 81,7 μίξη δολιχοκέφαλων-

βραχυκέφαλων

30 βραχυκέφαλος
Aυτός που το κεφάλι του έχει το ίδιο σχεδόν μήκος και πλάτος

130

Ιόνιες νήσοι: 82,3 μίξη δολιχοκέφαλων-
βραχυκέφαλων 82,5 μίξη δολιχοκέφαλων-
Εύβοια:
βραχυκέφαλων

Ενώ ο Weisbach βρίσκει κεφαλικό δείκτη στους Έλληνες

της Τουρκίας:

Προποντίδα: 85,8 Αρμενοειδείς, Αλπικοί

Κωνσταντινούπολη: 79,4 Μεσογειακοί

Οι παραπάνω αριθμοί δείχνουν ότι οι Έλληνες "δεν
παρουσιάζουν φυλετική ενότητα" και ότι "δεν υπάρχει
Ελληνική φυλή".
Ο Deniker δηλώνει ότι σύμφωνα με τον Stephanos, η
δολιχοκεφαλία είναι διαδεδομένη στην Πελοπόννησο,
ειδικά στην Μαντίνεια και στη Λακωνία, δηλαδή στους
απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών, με κάποιους
βραχυκέφαλους Διναρικούς Αλβανούς, όπως λέει, στην
Αργολίδα και στην Κορινθία. Στη Θεσσαλία, στις Ιόνιες
νήσους και στην Κρήτη η δολιχοκεφαλία είναι έντονη,
δηλαδή υπάρχουν πολλοί Μεσογειακοί, με κάποιους
θύλακες βραχυκεφαλίας, που όμως στην Κρήτη είναι
μηδαμινοί. Στην Ήπειρο κυριαρχεί η βραχυκεφαλία,
όπως και στους γειτονικούς Αλβανούς.

Συνοπτικά ο Deniker λέει περί κεφαλικών, δεικτών:

Ηπειρώτες, Αλβανοί: 88

Θεσσαλία: 77

Αιτωλοακαρνανία: 83,6

Αττική, Φθιώτιδα: 79,6

Αρκαδία, Λακωνία: 78 απόγονοι αρχαίων

Σπαρτιατών

131

Αργολίδα, Μεσσηνία: 84

υπόλοιπη Πελοπόν.: 81

Ιόνιες νήσοι: 82,3

Εύβοια: 82

Σηλυβρία: 85,8 προάστιο

Κωνσταντινούπολης

Περί προϊστορίας, διατυπώνει την βάσιμη υπόθεση ότι
οι Πελασγοί ήταν κυρίως βραχυκέφαλοι (επιβεβαίωση
για ους Σαρακατσάνους που ήταν βραχυκέφαλοι ), ενώ
οι αρχικοί Έλληνες δολιχοκέφαλοι, όμως θεωρεί ότι τα
δείγματα κρανίων που το υποδηλώνουν είναι λίγα.
Δολιχοκέφαλοι είναι οι Μεσογειακοί και οι λιγότεροι
Κρομανοειδείς31 ή οι ελάχιστοι Σαχάριοι.
Βραχυκέφαλοι είναι οι Αλπικοί, Διναρικοί,
Αρμενοειδείς και οι ελάχιστοι Βαλτικοί.
Ο Pittard εκφράζει έμμεσα ότι οι δολιχοκέφαλοι είναι
οι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων.
Οι Αλπικοί κυρίως Πελασγοί, που μαζί τους ήταν και
οι δολιχοκέφαλοι δημιουργοί του Κυκλαδικού και
Μινωικού πολιτισμού όπως φαίνεται από τις αντίστοιχες
τοιχογραφίες, μίχθησαν μαζί με τους δολιχοκέφαλους
Δωριείς, Ίωνες, κτλ που είχαν και το όνομα Έλληνες,

31 Κρομανοειδής τύπος

Ο Κρομανοειδής τύπος χαρακτηρίζεται από:
α) Δολιχοκεφαλία προς Μεσοκεφαλία, ευρύ γωνιώδες σαγόνι με μικρή απόληξη δίνοντας
στο πρόσωπο σχήμα πενταγώνου, οστεϊκό εξόγκωμα στα φρύδια με "βαθιά" τοποθετημένα μάτια
β) Μεσοπροσωπία έως Λεπτοπροσωπία
γ) Υψηλό ανάστημα
δ) Λεπτορρινία, σπάνια μεσορρινία
ε) Καστανό έως ανοιχτό χρώμα ματιών, με συνήθως καστανά μαλλιά, με τάσεις
ξανθότητας ή κόκκινης απόχρωσης
στ) Μεσομορφικός προςΕξωμορφικός
Ο Κρομανοειδής τύπος (ΚΜ) συναντάται σε ολόκληρη την Ευρώπη, από την Ιβηρία και την
βόρειοδυτική Αφρική, μέχρι την Ρωσία. Είναι ο πιο πολυπληθής φυλετικός τύπος της Ευρώπης,
μαζί με τους Αλπικούς. Θεωρείται ο αρχικός φυλετικός τύπος του Ευρωπαϊκού χώρου και
εντοπίζεται σήμερα και σε αρκετές ενδιάμεσες μορφές.

132

και οι τρεις κατηγορίες όλοι τους γηγενείς από τα

προϊστορικά χρόνια, μίχθησαν μαζί και θεωρήθηκαν

Έλληνες. Και οι υπόλοιποι τύποι έπειτα διαδοχικά, που

λογίζονται μέχρι και σήμερα ως Έλληνες.

Τελικά συμπεραίνει ότι "δεν πιστεύω ότι οι πολεμικές

εισβολές είχαν μεγάλη εθνογενική επίδραση" και ότι οι

Έλληνες είναι λίγο πάνω του μετρίου ύψους,

λεπτόρρινοι, κατά πλειοψηφία με καστανά μάτια και

ακόμα πιο πλειοψηφικά με καστανά μαλλιά, με μύτη

ίσια ή κάποιες φορές με τάση ελαφράς κυρτότητας και

στατιστικά μεσοκέφαλοι, καθώς υπάρχουν

δολιχοκέφαλοι και βραχυκέφαλοι, με πλειοψηφία των

τελευταίων.

Ο Coon είχε εμφανείς επιρροή στο έργο του Angel και

αυτό φαίνεται στο γενικό όνομα που δίνει για όλους

τους Διναρικούς τύπους. Είναι βραχυκέφαλοι, με

τριγωνική μορφή προσώπου, λεπτορρινία, μεγάλο και

πλατύ μέτωπο και μακριά σαγόνια, συνήθως ίσια. Είναι

κυρίως ψηλοί και με σκούρα μαλλιά αλλά δεν

αποκλείονται και τα ξανθιά μαλλιά.

Σε μια μίξη αυτού και του αλπικού τύπου κατατάσσει

τους Αρμενοειδείς επίσης. Φέρνουν προς Πόντιοι και

Έλληνες μετανάστες από την Τουρκία, αρχαίους

Αιγύπτιους του κάτω βασιλείου και βαλκάνιους.

Ο τύπος αυτός είχε αρκετή παρουσία στους

ενταφιασμένους Μυκηναίους του Ταφικού Κύκλου Β'

και περιελάμβανε μάλιστα και έναν αρμενοειδή.

Ο Angel επίσης αναφέρει σε άλλο έργο του ότι οι

Έλληνες του Βασιλείου της Ελλάδος με αυτούς της

Τουρκίας είναι φαινοτυπικά διαφορετικοί, καθώς και σε

κριτική που είχε γράψει για το βιβλίο του Πουλιανού.

Η παρουσία τους στην Ελλάδα σύμφωνα με τον ίδιο

είναι δεμένη με μεταναστεύσεις απο τον βορρά προς

133

την Ελλάδα όπως και αυτή των αλπικών-πρώτα την
Μυκηναϊκή εποχή, μετά κατά την κάθοδο των Δωριέων
και πιο σημαντικά κατά την μετανάστευση βαλκάνιων
στην Ελλάδα την ρωμαϊκή εποχή αλλά και την
σύγχρονη. (βαλκάνιοι και σλάβοι κατά την πρώιμη
βυζαντινή και αργότερα Αλβανοί). Παραδέχεται δε ότι
έχει δίκιο ο Πουλιανός ότι μερικοί περιφερειακοί τύποι
βασικά προέρχονται από προινδο-ευρωπαϊκούς και
προ-τουρκικους πληθυσμούς.
Καθώς επίσης ότι υπάρχει πλήρης συνέχεια γενετική
από τους αρχαίους έως τους σύγχρονους καιρούς.
Χαρακτηριστικά διαφόρων τύπων
Ο Μεσογειακός τύπος χαρακτηρίζεται από σκούρα
μαλλιά και μάτια, δέρμα που μαυρίζει εύκολα, μακρύ
κρανίο, σχετικά λεπτό πρόσωπο και μύτη και λεπτό
σώμα.
Βραχυκέφαλοι χαρακτηρίζονται όσοι έχουν πλατύ
κρανίο, όχι μακρύ. Το αντίθετό τους είναι οι
Δολιχοκέφαλοι και οι ενδιάμεσοι οι Μεσοκέφαλοι.
Ο Αλπικός τύπος είναι συχνότερος στην κεντρική
Ευρώπη και βρίσκεται σε όλη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο
και την Δυτική/Κεντρική Ασία. Οι Αλπικοί έχουν ευρύ
κρανίο, καστανά μαλλιά, μάτια άλλοτε σκούρα, άλλοτε
ανοιχτά. Το πρόσωπό τους τείνει ευρύ και το σώμα τους
είναι κοντόχοντρο σε σχέση με τους Μεσογειακούς.
Ο Νορδικός τύπος είναι συχνός στην Βόρεια
Ευρώπη. Μοιάζει με τον Μεσογειακό στην εμφάνιση,
αλλά έχει ίσια ξανθά μαλλιά, ανοιχτά μάτια και συχνά
πιο λεπτό πρόσωπο και ψηλότερο μέτωπο. Οι κάτοικοι
της Σουηδίας και της Ολλανδίας είναι συνήθως
Νορδικοί.
Ο Διναρικός τύπος έχει λεπτό πρόσωπο, μακριά
κυρτή μύτη και κοντό κρανίο, αλλά διαφέρει από τον

134

Αλπικό στην μορφή του προσώπου και στον

σωματότυπο, καθώς ο Διναρικός είναι ψηλός και

λεπτός.

Περί δολιχοκέφαλων και βραχυκέφαλων τα δικά μου

συμπεράσματα είναι τα εξής:

Το αρχικό σχήμα του ανθρώπινου κεφαλιού καθώς

εξελισσόταν , ήταν δολιχοκεφαλία (μακρουλό κρανίο).

Όλες οι φυλές που υπήρχαν ήδη απο την εποχή του

πιθηκανθρώπου της Ιάβας (500.000 χρόνια πριν) το

επιβεβαιώνουν. Στην Ευρώπη κατα την άνω

παλαιολιθική( 80.0000 πχ μέχρι το 13.000 πχ) τα

ευρήματα εξακολουθούν και δείχνουν δολιχοκεφαλία

με μικρή υποψία τάσης προς βραχυκεφαλία σε

κάποιες φυλές. Σαφής βραχυκεφαλία εμφανίζεται μόνο

στη μεσολιθική φάση( 13.000πχ με 10.000 πχ).Απο

αυτούς τους βραχυκέφαλους του προέρχονται και οι

βραχυκέφαλοι των νεολιθικών λιμναίων οικισμών της

κεντρικής Ευρώπης. Ακόμα όμως οι δολιχοκέφαλοι

είναι πλειοψηφία. Κατα την χαλκολιθική εποχή

παρατηρείται αύξηση του ποσοστού των

βραχυκέφαλων.

Εδω εμφανίζονται οι πρώτοι βραχυκέφαλοι με

πλατυινία , αυτούς που εσφαλμένα, αποκαλούμε

Αρμενοειδείς. κέντρο πλειοψηφίας βραχυκέφαλων

μορφών με πλατυινία ήταν εκείνη την εποχή η Κύπρος.

Ίσως λοιπόν λαός απο την Κύπρο ήρθε και αύξησε το

ποσοστό των Βραχυκέφαλων, που υπήρχαν όμως ήδη

απο την μεσολιθική στην Ευρώπη. Οι Βραχυκέφαλοι

Διναρικοί η Αρμενοειδείς χαρακτηρίζονται απο

πλατυινία (κοινώς πλακουτσοκέφαλοι) , ενώ οι Αλπικοί

έχουν κυρτό ινίο. Σήμερα στην Ευρώπη αλλα και σ

ολόκληρο τον πλανήτη πλειοψηφούν συντριπτικά ,οι

βραχυκέφαλοι. Η δολιχοκεφαλία φαίνεται σαν ένα

135

αρχέγονο χαρακτηριστικό που τείνει με την εξέλιξη να
εξαλειφτεί. Εδω φαίνεται οτι είναι σωστή η άποψη
Λαπούζ που απέδωσε την προοδευτική
βραχυκεφαλοποίηση στην καλύτερη προσαρμογή των
βραχυκέφαλων, στην καταπίεση που συνεπάγεται η ζωή
σε πολιτισμένες κοινωνίες. Με την αύξηση του μεγέθους
του ανθρώπινου εγκεφάλου παρατηρείται και βαθμιαίο
στρογγύλευμα του κρανίου. Συμπερασματικά
Οι Σαρακατσάνοι που σύμφωνα με τις μετρήσεις του
Α. Πουλιανού εμφανίζουν Κεφαλικό δείκτη : 82,35mm
τείνουν από τους Μεσοκέφαλους προς (κυρίως) τους
βραχυκέφαλους, με εξαίρεση τους Σαρακατσάνους της
Βουλγαρίας. Τα κύρια συμπεράσματά του είναι ότι οι
Έλληνες και οι γειτονικοί λαοί είναι μια μίξη Αιγαιακών
(ένας Μεσογειακός τοπικός τύπος) και Ηπειρωτικών
(Διναρικών) και κατάγονται από τους αρχαίους
κατοίκους των περιοχών όπου ζουν. Ως καρδιά αυτού
του τύπου ο Α. Πουλιανός παρουσιάζει τους
Σαρακατσάνους, τους οποίους και εξετάζει ξεχωριστά..

Από το βιβλίο του Α. Πουλιανού "Η προέλευση των Σαρακατσάνων

Ανάστημα
Στους Σαρακατσάνους/ες γενικά παρατηρούμε μέτριο
ύψος αναστήματος ούτε πολύ κοντούς ούτε πολύ

136

ψηλούς. Στους άνδρες έχουμε κατά μέσο όρο 166,22
χιλ και στις γυναίκες 152,36.
Με τους Ηπειρώτες και τους Φλωρινιώτες να είναι οι
ψηλότεροι (167,70) και πιο κοντούς τους
καρπενησιώτες με 164,81 χιλ. κάτι που επιβεβαιώνει
τον κανόνα όσο πιο απομακρυνόμαστε προς τις κορφές
και δεν υπάρχει επιμιξία, τόσο τα χαρακτηριστικά
παραμένουν αλώβητα. Όσο δε πλησιάζουμε άλλες
ομάδες τα χαρακτηριστικά τείνουν προς εξομοίωση.
Όσο δε πιο απομονωμένη είναι μια ομάδα , τότε
μπορούμε να δούμε είτε πολύ ψηλούς είτε πολύ
κοντούς η και τα δυο.

Γενειάδα
Το μεγαλύτερο ποσοστό των Σαρακατσάνων έχει
ανεπτυγμένη γενειάδα με πολύ ανεπτυγμένη μόνο 8%.
Οι υπόλοιποι έχουν μέση ανάπτυξη η πολύ αδύνατη.
Στην Ήπειρο, Φλώρινα συναντάμε τους πιο

γενειοφόρους και στους πιο αδύνατης γενειάδας τους
Καρπενησιώτες.
Σε πανευρωπαϊκή κλίμακα έχουν μέση ανάπτυξη. Ενώ
οι Μεσογειακοί έχουν την μεγαλύτερη ανάπτυξη στον
κόσμο.

137

Τρίχωμα στο στήθος
Για τους Ευρωπαιοειδείς αποτελεί γνώρισμα μεγάλης
ταξινομικής αξίας αναφέρει ο Α. Πουλιανός καθώς
διαχωρίζει έντονα τα Ηπειρωτικά από τα Μεσογειακά
φυλετικά σύνορα.
Στους Σαρακατσάνους έχουμε τους μισούς με αδύνατη
ανάπτυξη τριχώματος και μόνο ένα ποσοστό 3-4% πολύ
ανεπτυγμένο. Στους Ηπειρώτες , Φλωρινιώτες που
έχουν μια Αιγιακή επιρροή όπως είπαμε και σε άλλα
χαρακτηριστικά από την πλευρά του Ιονίου το ποσοστό
αυξάνεται σε 4,2-6,7%

Φρύδια
Κατά 92% επικρατεί η μέτρια ανάπτυξη όπως και στα
άλλα γνωρίσματα του τριχώματος, με σμιχτά φρύδια να
έχει ένα πολύ μικρό ποσοστό 2%.
Επιβεβαιώνοντας την ανάπτυξη και των προηγούμενων
δυο γνωρισμάτων του τριχώματος.
Χρώμα ματιών

Αυτό δείχνει ότι ακόμα ένα χαρακτηριστικό των
Σαρακατσάνων να επιβεβαιώνει την κατεύθυνση της
εξέλιξης καθώς ο αποχρωματισμός γίνεται αργά αλλα
σταθερά όπως σε όλους τους πληθυσμούς των
ενδογαμικών και ορεινών όγκων. Και όπως
παρατηρούμε αυτή η αλλαγή γίνεται κλιμακωτά και
όσο κινούμεθα βόρεια με τους τύπους να γίνονται πιο
ξανθοί η ανάμεικτη.

138

Χρώμα τριχώματος κεφαλιού

Κυρίαρχο χρώμα είναι το μαύρο

Άνδρες Μαύρο 60% γυναίκες 68%

" Καστανό 38% " 39%
" Ξανθό 2% " 1%

Δέρμα
Με τις γυναίκες να είναι λίγο πιο λευκές το 38% των
Σαρακατσάνων είναι λευκού χρώματος και μόνο το
1,3% στου Σαρακατσάνους της Βουλγαρίας να είναι
μελαμψοί στις άλλες ομάδες να λείπει σχεδόν τελείως.

Μορφή μαλλιών

Τα μαλλιά των Σαρακατσάνων είναι κυματιστά και
στους άνδρες λίγο πιο κατσαρά. Ένα χαρακτηριστικό
που έχει να κάνει και με το χρώμα καθώς τα κατσαρά
μαλλιά είναι συνδεδεμένα και με το σκούρο χρώμα.
Και εδώ επιβεβαιώνεται ο κανόνας Ήπειρος, Φλώρινα,
Ιόνιο.
Πολύ κατσαρά μαλλιά 4% έχουμε στους
Σαρακατσάνους της Ηπείρου που τους φέρνει κοντά
στους άλλους Ηπειρώτες και τους διαφοροποιεί από
τους Σαρακατσάνους άλλων περιοχών. Άλλο ένα δείγμα
ότι οι Σαρακατσάνοι αργά μεν αλλα σταθερά υφίστανται
τις αλλαγές των υπόλοιπων Ελλήνων.
Μύτη

Το σχήμα της μύτης είναι ευθύ σε
μεγάλο ποσοστό όμως συναντάμε
και την γαμψή αετίσια μύτη περί το
36% στους άνδρες και 24 στις
γυναίκες.
Γενικά ανασηκωμένη μύτη (σιμό)

139

έχουν 6% στους άντρες και 15% στις γυναίκες ευθύ
53% στους άντρες και 60% στις γυναίκες και γαμψό
άντρες 35% γυναίκες 20% και κυματιστό 5% σε άντρες
και γυναίκες. Το κυματιστό σχήμα μύτης το συναντάμε
κυρίως στην Μ. Ασία και πιο έντονο στην Κεντρική
Ευρώπη, (Σλάβους ,Γερμανούς)

Πλάγια όψη
του φίλτρου
( απόσταση
μύτης άνω
χείλους)
Το προφίλ του
άνω χείλους είναι κυρίως οπισθοχειλικό32. Με
μεγαλύτερο ποσοστό σε Καρπενήσι 81% Ήπειρο 71%
και Βουλγαρία 61%, αλλα πουθενά δεν είναι κάτω του
50%. Ορθοχειλία είναι το δεύτερο προφίλ χειλιών που
συναντάμε. Η εξέλιξη του προφίλ είναι από την
προχειλία στην ορθοχειλία και τελικά οπισθοχειλία. Με
την προχειλία να είναι χαρακτηριστικό των
Μογγολοειδών και Νεγροειδών λαών. Το γνώρισμα αυτό

32ορθοχειλία
Η πλάγια κατατομή των χειλιών τού ανθρώπου συμπίπτει με την
κατακόρυφη γραμμή
οπισθοχειλία
η μορφή τών χειλιών τού ανθρώπου κατά την οποία η πλάγια κατατομή
τους βρίσκεται πίσω από την κατακόρυφη γραμμή, σε αντιδιαστολή με την
ορθοχειλία και την προχειλία
προχειλία
η προβολή τών χειλιών που συνοδεύει συνήθως την παχυχειλία και τον
προγναθισμό, γνώρισμα τών νεγροειδών και μερικών μογγολικών φυλών, ή
παθολογική δυσμορφία σε άτομα τής λευκής φυλής.

140

καταρρίπτει την σύνδεση των Σαρακατσάνων με
Τουρανικές ομάδες33.
Σχισμή ματιού

Το άνοιγμα της σχισμής είναι μέτριο. Μεγάλο άνοιγμα
έχουν ένα 4% Βοιωτία και μέχρι 20% στην Ήπειρο και
Φλώρινα με την γνώστη επίδραση του Ιονίου από την

πλευρά της Ηπείρου.
Μικρό άνοιγμα δεν

παρατηρείται
πουθενά. Ο άξονας του ματιού είναι οριζόντιος χωρίς να
υπάρχει λοξό μάτι πουθενά (το οποίο χαρακτηρίζει τους
Μογγολοειδείς)
Το πηγούνι

Έχουμε ελαφρά προπέτεια του
πηγουνιού σε άντρες και γυναίκες.
Αρκετά προτεταμένο στο 33%
περίπου σε άντρες και 5μεχρι 12%
στις γυναίκες. Με ένα ποσοστό 3εως
9% να έχει ευθύ κάθετο η προς τα
πίσω. Εδώ παρατηρούμε αισθητή την
διαφορά των φύλων και την επιβεβαίωση ότι οι
μεσογειακές ομάδες εχουν μεγαλύτερα ποσοστά
προγναθισμού.

33 Οι αρχαίοι Πέρσες ονόμαζαν Τουράν την παλαιά λεγόμενη περιοχή του
Τουρκεστάν καθώς και τη χώρα των Τατάρων. Στις περσικές μυθικές
παραδόσεις πρώτος βασιλιάς του Τουράν ήταν ο Τουρ, γιος του Φεριντούν,
απ΄ όπου και έλαβε το όνομα η περιοχή.

141

ΖΗΣΗ ΚΑΤΣΑΡΙΚΑ

ΟΔΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΤΩΝ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ

Ξάνθη 2018
142

Μελετώντας το βιβλίο του Α. Πουλιανού«
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ ΛΑΟΣ ΤΗΣ
ΕΥΡΩΠΗΣ ( Η ΑΠΩΘΗΜΕΝΗ «ΡΑΤΣΑ» η Η ΣΠΙΘΑ ΤΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ} Συμβολή στην Ανθρωπολογία των Λαών της

Ευρωπαϊκής Ηπείρου», η επαγγελματική μου διαστροφή,
με οδήγησε να ασχοληθώ με το αντικείμενο των
σπουδών μου, τα δόντια και την μορφολογία τους.
Γενικότερα το κρανίο, τα οστά της κεφαλής, όσο και τα
δόντια, είναι από τα πιο στέρεα μέρη του οργανισμού.
Πολλές φορές η ανθρωπολογία, η αρχαιολογία, αλλα
και Ιατροδικαστική επιστήμη, βγάζουν πολύτιμα
συμπεράσματα με την μελέτη τους. Η Οδοντιατρική
Ανθρωπολογία, είναι ένας υποτομέας της βιολογικής
ανθρωπολογίας. Η οδοντιατρική ανθρωπολογία
χρησιμοποιεί τις οδοντοστοιχίες των ανθρώπων και
άλλων μη ανθρώπινων πρωτευόντων - τόσο παλαιών όσο
και παρόντων - για να απαντήσει σε ερωτήματα
ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος. Αυτά τα ερωτήματα
μπορούν να περιλαμβάνουν (αλλά σε καμία περίπτωση
δεν περιορίζονται):
Πώς συνδέονται τα άτομα και ο πληθυσμός;
Ποια ήταν η διατροφή τους;
Πόσο υγιείς ήταν αυτοί;
Οι οδοντιατρικοί ανθρωπολόγοι μελετούν την ανάπτυξη,
την ανατολή, τον αριθμό, το μέγεθος, τη μορφολογία,
την τροποποίηση, τη φθορά και την παθολογία των
δοντιών, μεταξύ άλλων, για να απαντήσουν σε αυτές τις
ερωτήσεις. «Δείξε μου τα δόντια σου και θα σου πω ποιος
είσαι», λέει ο Baron Georges Cuvier, ο μεγάλος
ζωολόγος και ανατομικός του 18 αιώνα.
Ο Simon Hillson του University College του Λονδίνου
λέει: "ότι τα δόντια έχουν μια ξεχωριστή ανατομία και
φυσιολογία, όλα τα χαρακτηριστικά τους είναι μοναδικά

143

και εντελώς διαφορετικά από τη βιολογία του σκελετού,
και τα δόντια είναι επίσης μοναδικά μεταξύ των
ανθεκτικών τμημάτων των αρχαιολογικών και
απολιθωμένων υπολειμμάτων που έχουν βρεθεί σε
σώματα. Η οδοντιατρική ανθρωπολογία μπορεί να
μελετήσει και τα στόματα των ζωντανών ανθρώπων,
χρησιμοποιώντας τις ίδιες τεχνικές που χρησιμοποιούνται
για τα αρχαία κατάλοιπα".
Μια από τις σημαντικότερες μελέτες και ίσως μοναδική
για τα Ελληνικά δεδομένα, σε μεγάλο αριθμό
δείγματος, είναι αυτή του Α. Πουλιανού για τους
Σαρακατσάνους. Οι μελέτες που συναντά κανείς για την
ανθρωπολογική οδοντολογία είναι ελάχιστες στην χώρα
μας.
Τα συμπεράσματα της οδοντοσκοπικής μελέτης (όπως
και αλλα χαρακτηριστικά, με τα οποία θα ασχοληθώ
αργότερα) των Σαρακατσάνων επιβεβαιώνουν την
άποψη του ( και πολλών άλλων) ότι οι Σαρακατσάνοι
ήταν από τα αρχαιότερα Πρωτοελληνικά φύλλα, και το
αρχαιότερο της Ευρώπης κατά τον Πουλιανό.
Αυτό που με έκανε να νοιώσω μεγάλη ικανοποίηση και
έκπληξη είναι η αναφορά του στο βιβλίο (την οποία
σημειωτέων διάβασα μετά την έκδοση του δικού μου
βιβλίου) ότι οι ερευνητές της Βουλγάρικης Ακαδημίας
συνδέουν όπως εξέφρασα και εγώ για την ονομασία των
Σαρακατσάνων, τις σάρες των βουνών με το όνομα. Η
διαφορά μας είναι ότι αυτοί στη σύνθεση προσθέτουν το
Τούρκικο Σαρα-κατσαν που σημαίνει φυγάδες. Εγώ
θεωρώ το όνομα ως ένδειξη τόπου προέλευσης.
Δηλαδή -άνοι, αυτοί που η προέλευση τους συνδέεται
με το σύμβολο ένωσης (κας, κατσ =σταυρός) με τις
σάρες των βουνών, Σαρα-κατσ-άνοι

144

Ας δούμε κάποια χαρακτηριστικά που αφορούν το
κεφάλι

Ινίο
Ένα ποσοστό 4% στους άντρες της Βουλγαρίας και
33,3% στους Ηπειρώτες έχουν πλατύ ινίο
(πλακουτσοκέφαλοι). Το ποσοστό αυτό με τις γυναίκες
να φθάνει απο2,6% στην Βουλγαρία στο 38,7 στην
Ήπειρο δείχνει ότι η βραχυκεφαλία των ανθρώπων της
Πίνδου είναι αυξημένη και λόγω της πλατυινίας η
οποία δεν έχει ακόμα διαπιστωθεί αν οφείλεται στο
φάσκιωμα στην κούνια η σε κάποιες ορμόνες.
Το μέτριο σχήμα πάντως και εδώ είναι το
επικρατέστερο. Μόνο στην ομάδα της Βουλγαρίας το
στρογγυλό σχήμα φθάνει στο 68 στους άνδρες και 74%
στις γυναίκες. Στην Ήπειρο το στρογγυλό ινίο φθάνει σε
10,4% στους άνδρες και 22,6% στις γυναίκες. Στο
Καρπενήσι 18% στην Βοιωτία 40% στους άντρες και
12,5% και 36,4 % αντίστοιχα στις γυναίκες.

145

Μέτωπο

Η ορθομετωπία34 είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των
Ευρωπαίων στεριανών.
Στους Σαρακατσάνους έχουμε Ορθομετωπία από 40%
στην Φλώρινα έως 64% στην Βουλγαρία. Ενώ στις
γυναίκες αγγίζει το 100% στο Καρπενήσι. Ακολουθεί με
ποσοστό 12,5 στο Καρπενήσι μέχρι 43% στην Φλώρινα
η μέτρια κλίση του μετώπου. Με οπισθομετωπία να
παρατηρείται σε πολύ ελάχιστα ποσοστά.
Προσθοπίσθιο μήκος κεφαλής

Το μικρότερο στην Ήπειρο 187,71 χιλ
και στο Καρπενήσι 186,06 με τις
γυναίκες 176,2 και 179,7 αντίστοιχα.
Είναι ίδιο με αυτό των υπολοίπων
Ελλήνων.
Το μεγαλύτερο στην Βουλγαρία 193,7

34 ορθομετωπία
η συνήθης μορφή του μετώπου / το μέτωπο με κανονική κλίση
οπισθομετωπία
το στραμμένο μέτωπο προ τα πίσω
προμετωπία
το στραμμένο μέτωπο προ τα εμπρός

146

με 183,9 στις γυναίκες
Η ομάδα της Φλώρινας ακολουθεί την ομάδα των
Βαλκανίων που σημαίνει συγγένεια
Το γενικό σύνολο των απανταχού Σαρακατσάνων άνδρες
190,5 και στις γυναίκες 182,3 το οποίο σημαίνει ότι το
μήκος κεφαλής είναι το μεγαλύτερο. Αποτελεί δε ένα
αρχαιότατο ελληνικό γνώριμα και δείχνει ρυθμός
βραχυκεφαλοποίησης των Σαρακατσάνων είναι αργός.

Πλάτος κεφαλής

Το μεγαλύτερο παρατηρείται στους
Ηπειρώτες 160χιλ. με τους
Καρπενησίου και Βοιωτίας να
ακολουθούν.
Το μικρότερο στη Φλώρινα με 154,1
και στη Βουλγαρία 154,2
με τις μετρήσεις σε κρανία 158-145
και στις γυναίκες 146-135. Γνώρισμα καθαρά του
Ηπειρωτικού τύπου.
Όσο μικρό είναι το πλάτος κάνει την δολιχοκεφαλία
μεγαλύτερη
η οποία δολιχοκεφαλία είναι από τα αρχαιότερα
γνωρίσματα της Ελλάδας.

Κεφαλικός δείκτης

Όσο μικρότερος είναι τόσο μακροκέφαλοι είναι οι
άνθρωποι, και όσο μεγαλύτερος στρογγυλοκέφαλοι.
Μεγαλύτερος στην Ήπειρο με 85,3 και στο Καρπενήσι
85,8 και ο μικρότερος στην Βουλγαρία

147

Η επιρροή των παραλιακών τύπων και η διεύρυνση του
κύκλου γάμου των Σαρακατσάνων της Ηπείρου προς
την πλευρά του Ιονίου αυξάνει την βραχυκεφαλία. Με
αποτέλεσμα οι Σαρακατσάνοι της Ηπείρου πλησιάζουν
τους άλλους Ηπειρώτες.

Πλάτος προσώπου

Το πλάτος του
προσώπου είναι 143,5
στην ομάδα της
Βουλγαρίας μέχρι
145,2 στην Ήπειρο.
Στις γυναίκες 133
στην Βουλγαρία με
136,4 στην Βοιωτία.
Το πλάτος του
προσώπου ακολουθεί
το πλάτος κεφαλής
στις ομάδες των
Σαρακατσάνων με
μεγάλο πλάτος ζυγωματικών αλλα κανένα άλλο
γνώρισμα των Μογγολοειδών, αποτελώντας αυτό και μια
απάντηση για τον Ηπειρωτικό τύπο (continental)
χαρακτηριστικό των Ευρωπαιοειδών
Στα κρανία των Σαρακατσάνων η διάμετρος κυμαίνεται
από 132-144 στους άνδρες, και 119-129 στις γυναίκες.
Αυτά μοιάζουν με τα Μυκηναϊκά κρανία της
Θεσσαλίας.

148

Φυσιογνωμικό και Μορφολογικό ύψος προσώπου

Φυσιογνωμικό ύψος 171,25 και μορφολογικό 115,75
το μικρότερο στο Καρπενήσι και 179,94 με 122,73
αντίστοιχα στην Ήπειρο.
Η μελέτη αυτών των γνωρισμάτων αποδεικνύει την
συγγένεια του πληθυσμού των Σαρακατσάνων των
Βαλκανίων. Ο συντελεστής σχέσης φυσιογνωμικού
ύψους του προσώπου και του μικρότερου πλάτους του
μετώπου είναι από τους υψηλότερους. Στους άνδρες
από 0,226-0,527 και στις γυναίκες πο 0,137- 0,455
και χαρακτηρίζουν μεσοπροσωπεία και
πλατυπροσωπεια. Με Λιανοπροσωπεία μόνο στους
Αιγαίους από την Θράκη μέχρι την Κέρκυρα.

Πλάτος κάτω σιαγόνας

Το πλάτος της κάτω σιαγώνας στους Σαρακατσάνους

είναι από τα μεγάλα παρουσιαζεται 111 στην ομαδα

Βουλγαρίας και 114 στην ομάδα της Ηπείρου για τους

άντρες και 101,5 μέχρι 103 στις γυναίκες αντίστοιχα

με την ίδια εικόνα να δίνουν και τα κρανία. Το μεγάλο

πλάτος της κάτω σιαγόνας είναι χαρακτηριστικό των

στεριανών της Ελλάδος και του Καυκάσου. Οι στεριανοί

λέει ο Πουλιανός έχουν πιο Σαρακατσάνικο

(ηπειρωτικό) πρόσωπο από τους νησιωτικούς που τους

περιβάλουν. Τα χαρακτηριστικά κάνουν πιο

τριγωνοειδές το πρόσωπο των Σαρακατσάνων

(στεριανών) σε αντίθεση με τους Αιγιακούς που εχουν

πιο ωοειδές.

Το μεγαλύτερο εύρος σαγονιού υπογραμμίζεται από τον

Coon ως "Ελληνική ιδιαιτερότητα" στους σύγχρονους

Έλληνες και από τον Angel στους αρχαίους. Ο Angel

149

θεωρεί ότι είναι το πιο "χαρακτηριστικό γνώρισμα του
Ελληνικού προσώπου" όπως αναφέραμε.

Ύψος, πλάτος μύτης

Ακολουθεί τον κανόνα των στεριανών
των Ελληνικών ομάδων. Με μία πιο
έντονη διαφορά καθώς και οι δυο
ομάδες στεριανών νησιωτικών έχουν
λεπτορρινία σε σχέση ύψους
πλάτους μύτης να έχουν οι στεριανοί
πιο αετίσια μύτη ενώ οι νησιώτες πιο
ευθεία.
Στους άνδρες έχουμε 52-56 και στις γυναίκες 49-51

Άνω χείλος

Στους άνδρες ο μέσος όρος είναι 15 χιλ για τους άντρες
και 12 για τις γυναίκες, παρουσιάζοντας τέτοια
ομοιομορφία μεταξύ των ομάδων και τέτοια διαφορά
μεταξύ ανδρών γυναικών που επιβεβαιώνει σε
ευρωπαϊκή κλίμακα την μεταξύ τους "γενετική σχέση".
Κάτι που επιβεβαιώνει την μη Μεσογειακή σχέση είναι
το πάχος των χειλιών.
Επίσης το πλάτος του στόματος και της μεγάλης
κεφαλής διακρίνεται σ όλη την Ευρώπη σε αντίθεση με
την μεσογειακή.

150