ม.อ.บนเส้นทางตามรอยพระบาท

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท จากพระราชปณิธาน ของ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ถ่ายทอดสู่ภาพการ์ตูน ลายเส้น สีน�้ำ “จะถือประโยชน์ของเพื่อนมนุษย์เป็นกิจที่หนึ่ง” ผลงานของ “ชัย ราชวัตร” ที่บรรจงเขียนขึ้นเป็นพิเศษ มอบให้มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ไว้ตั้งแต่วันที่ ๒๗ กันยายน ๒๕๕๔ เพื่อน�ำไปจัดเป็นนิทรรศการถาวรในอาคารหอประวัติมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ๒

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ภาพเขียนสีน�้ำมัน “สมเด็จพระบรมราชชนก” ผลงานของ “จักรพันธุ์ โปษยกฤต” ศิลปินแห่งชาติประจ�ำปี พ.ศ.๒๕๔๓ วาดให้ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ เมื่อวันที่ ๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๔ ภาพนี้จะน�ำไปติดตั้งและจัดแสดงในอาคารหอประวัติมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ๓

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พัดรองที่ระลึกในงานฉลองพระชนมายุสมมงคล สมเด็จพระราชบิดา เมื่อวันที่ ๒๙ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๐๘ ลักษณะเป็นพัดหน้านาง พื้นเป็นผ้าไหมสีเขียวอมฟ้า ประดิษฐานพระนามาภิไธยย่อของทั้งสองพระองค์ในวงกลมรูปจักร ๒ วง เป็นอักษร “ภ ป ร” และ “ม อ” กึ่งกลางปักดิ้นทองรูปพระมหามงกุฎพร้อมรัศมี ภายใต้พระมหามงกุฎเป็นรูปตัว “อุ” นมพัดเป็นโลหะสลักชื่องานฉลอง ด้ามไม้ ขอบพัดขลิบแถบสีทอง ๔

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ตราสัญลักษณ์ประจ�ำมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ๕

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรครั้งที่ ๑๗ ประจ�ำปีการศึกษา ๒๕๓๐ เมื่อวันที่ ๒๔ กันยายน พ.ศ.๒๕๓๑ ณ อาคาร โรงยิมเนเซี่ยม มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตหาดใหญ่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระบรม ราชวโรกาสทรงเจิมตราประจ�ำมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ซึ่งมหาวิทยาลัยได้จ�ำลองตราเป็นโลหะโดยขยายให้ใหญ่ขึ้น เพื่อเป็นสิริมงคลและเพื่อใช้งานพิธีต่างๆ ของมหาวิทยาลัย โดยกรมศิลปากรเป็นผู้ให้ความร่วมมือออกแบบและจัดท�ำขึ้น ๖

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๘ บทน�ำ ๙ พระราชานุสาวรีย์ ทั้ง ๕ วิทยาเขต ๑๐ ความเป็นมาของการสร้างพระบรมรูป ๑๑ วิทยาเขตปัตตานี ๑๕ วิทยาเขตหาดใหญ่ ๑๙ วิทยาเขตตรัง ๒๓ วิทยาเขตสุราษฎร์ธานี ๒๗ วิทยาเขตภูเก็ต ๓๑ พระราชประวัติ ๗๙ พระราชด�ำรัส พระราโชวาท ที่เป็นคติธรรม (QUOTE) ๙๒ พิธีบ�ำเพ็ญกุศลทักษิณานุปทาน ครบรอบ ๑๒๐ ปี แห่งวันพระราชสมภพ ๙๗ กองทุนพิเศษ ๑๐๐ ปี สมเด็จพระบรมราชชนก ๙๙ รางวัลอนุสรณ์สงขลานครินทร์ ๑๔๙ ทุนสงขลานครินทร์ ๑๖๗ เหรียญที่ระลึกสมเด็จพระบรมราชชนก ๑๗๔ บทบรรณาธิการ สารบัญ

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท บทน�ำ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ทรงตั้งอยู่ในฐานะเป็นที่เคารพสักการะยิ่ง ของปวงชนชาวไทย ทั้งในส่วนที่ทรงเป็นพระราชบิดาแห่งพระมหากษัตราธิราชเจ้าแห่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐถึงสองพระองค์ คือ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล รัชกาลที่ ๘ และ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช รัชกาลปัจจุบัน ทรงเพียบพร้อมด้วยคุณลักษณะ ส�ำคัญอันเป็นแบบอย่างให้แก่ผู้ใฝ่ในการศึกษา ได้แก่ อิทธิบาท (ฉันทะ วิริยะ จิตตะ วิมังสา)และสังคหวัตถุ (ทาน ปิยวาจา สมานัตตา อัตถจริยา) ทรงเปี่ยมด้วยพระเมตตาพระกรุณามีจิตอาสา โดยทุ่มเทอุทิศพระสติ ปัญญา และพระราชทรัพย์อันมหาศาลให้กับงานการอุดมศึกษาอย่างไม่เห็นแก่ความสุขสบายส่วนพระองค์ และครอบครัว ในวโรกาสครบรอบ ๑๒๐ ปี แห่งวันพระราชสมภพสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ในวันที่ ๑ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๕๕ นี้ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ในฐานะได้รับ พระกรุณาโปรดเกล้าฯ จากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทานชื่อมหาวิทยาลัยภาคใต้ว่า “สงขลา นครินทร์” ซึ่งเป็นพระนามฐานันดรศักดิ์ที่สมเด็จพระบรมราชชนก ได้รับสถาปนาทรงด�ำรงพระอิสริยยศ ฐานันดรศักดิ์เป็นกรมหลวงสงขลานครินทร์ ซึ่งเป็นพระมหากรุณาธิคุณหาที่เปรียบมิได้ อนึ่งในวโรกาสส�ำคัญครั้งนี้ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ได้จัดพิธีบ�ำเพ็ญกุศลทักษิณานุปทาน เพื่ออุทิศถวายเป็นพระราชกุศลแด่สมเด็จพระบรมราชชนก และในขณะเดียวกันได้จัดพิมพ์หนังสือที่ระลึก เพื่อเผยแพร่พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจเป็นส่วนราชสักการะ รวมทั้งได้น�ำกิจกรรมที่มหาวิทยาลัย สงขลานครินทร์ได้ด�ำเนินตามรอยพระยุคลบาทมารวบรวมจัดพิมพ์ไว้ในหนังสือเล่มนี้ด้วย เพื่อเฉลิม พระเกียรติคุณให้ปรากฏสืบไป ในนามคณะกรรมการฝ่ายจัดพิมพ์หนังสือ ผมขอขอบคุณทุกท่านที่มีส่วนร่วมและเป็นก�ำลังส�ำคัญ ในการจัดท�ำหนังสือนี้จนส�ำเร็จลุล่วงไปได้ด้วยดี (รองศาสตราจารย์ ดร.บุญสม ศิริบ�ำรุงสุข) อธิการบดีมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ๘

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก เป็นสัญลักษณ์ของสถาบันที่เปรียบเสมือนที่พึ่งทางใจ และศูนย์รวมจิตใจของชาวสงขลานครินทร์และประชาคมในท้องถิ่น พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ทั้ง ๕ วิทยาเขต ของ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ๙

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ความเป็นมา นับจากวาระแรกที่มีการจัดตั้งมหาวิทยาลัยภาคใต้ และพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระกรุณา โปรดเกล้าฯ พระราชทานนามมหาวิทยาลัยแห่งนี้ว่า “สงขลานครินทร์” ประชาชน ข้าราชการ คณาจารย์ และนักศึกษา ได้แสดงความปรารถนาที่จะให้มีพระบรมรูป สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ประดิษฐาน ณ มหาวิทยาลัย เพื่อเป็นที่เคารพ สักการะ เป็นสิริมงคล และเป็นที่ระลึก ถึงพระมหากรุณาธิคุณ มหาวิทยาลัยจึงเห็นสมควรที่จะมีการด�ำเนินการจัดสร้างพระบรมรูปสมเด็จ พระบรมราชชนก เพื่อประดิษฐานในบริเวณวิทยาเขตทั้งสองของมหาวิทยาลัย คือ วิทยาเขตปัตตานี และ วิทยาเขตหาดใหญ่ โดยได้น�ำความขึ้นกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตจาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัดสร้าง พระบรมรูปสมเด็จพระบรมราชชนกได้ตามความปรารถนาของประชาชนชาวภาคใต้ ต่อมามหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ได้จัดสร้างพระบรมรูป สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตตรัง วิทยาเขตสุราษฎร์ธานี และวิทยาเขตภูเก็ต นอกเหนือจากที่จัดสร้าง ไว้แล้วที่วิทยาเขตปัตตานีและวิทยาเขตหาดใหญ่ ทั้งนี้ เพื่อให้ครบทั้ง ๕ วิทยาเขต เพื่อเป็นที่สักการะและเป็น สิริมงคลแก่มหาวิทยาลัย จังหวัด และชาวภาคใต้ และเป็นหนึ่งในกิจกรรมในโอกาสครบ ๔๐ ปีของมหาวิทยาลัย เมื่อปี ๒๕๕๐ ๑๐

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท กรมศิลปากร : เป็นผู้ออกแบบปั้นและหล่อพระบรมรูปด้วยโลหะทองแดงรมด�ำ นายสนั่น ศิลากรณ์ เป็นประติมากร ลักษณะพระบรมรูป : ประทับยืน ฉลองพระองค์ครุย พระกรซ้ายทรงหนีบปริญญาบัตร พระกรขวาทรงปล่อยลงแนบพระองค์ ขนาด : หนึ่งเท่าครึ่งของพระองค์จริง สถานที่ประดิษฐาน : ด้านหน้าอาคารส�ำนักงานอธิการบดี วิทยาเขตปัตตานี พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตปัตตานี ๑๑

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๒

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๓

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๔

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท กรมศิลปากร : เป็นผู้ออกแบบปั้นและหล่อพระบรมรูปด้วยโลหะทองแดงรมด�ำ นายสนั่น ศิลากรณ์ เป็นประติมากร ลักษณะพระบรมรูป : ประทับพระเก้าอี้ ฉลองพระองค์ชุดสากล พระหัตถ์ทั้งสองข้าง วางบนพระเพลา พระพักตร์ตรง ขนาด : หนึ่งเท่าครึ่งของพระองค์จริง สถานที่ประดิษฐาน : ด้านหน้าอาคารส�ำนักงานอธิการบดี วิทยาเขตหาดใหญ่ พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตหาดใหญ่ ๑๕

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๖

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๗

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๑๘

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท กรมศิลปากร : เป็นผู้ออกแบบปั้นและหล่อพระบรมรูปด้วยโลหะทองแดงรมด�ำ นายภราดร เชิดชู เป็นประติมากร ลักษณะพระบรมรูป : ประทับพระเก้าอี้ ขนาด : หนึ่งเท่าครึ่งของพระองค์จริง สถานที่ประดิษฐาน : บริเวณเกาะกลางถนน แนวแกนของถนนเข้า - ออกหลักของมหาวิทยาลัย หน้าอาคารบริการวิชาการกลาง พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตตรัง ๑๙

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๐

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๑

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๒

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท กรมศิลปากร : เป็นผู้ออกแบบปั้นและหล่อพระบรมรูปด้วยโลหะทองแดงรมด�ำ นายศิริชัย หลิมประพันธุ์ เป็นประติมากร ลักษณะพระบรมรูป : ประทับพระเก้าอี้ ขนาด : สองเท่าพระองค์จริง สถานที่ประดิษฐาน : ด้านหน้าอาคารศูนย์บริการวิชาการกลางและอาคารเรียนรวม พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตสุราษฎร์ธานี ๒๓

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๔

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๕

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๖

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท กรมศิลปากร : เป็นผู้ออกแบบปั้นและหล่อพระบรมรูปด้วยโลหะทองแดงรมด�ำ นายทองเกต ชนะพันธุ์ เป็นประติมากร ลักษณะพระบรมรูป : ประทับพระเก้าอี้ ขนาด : สองเท่าพระองค์จริง สถานที่ประดิษฐาน : ด้านหน้าอาคารส�ำนักงานอธิการบดี วิทยาเขตภูเก็ต พระราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระบรมราชชนก ที่วิทยาเขตภูเก็ต ๒๗

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๘

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๒๙

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ๓๐

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ๓๑

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พระราชประวัติ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ทรงเป็นพระราชโอรส องค์ที่ ๖๙ ในพระบาทสมเด็จพระ ปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และองค์ที่ ๗ ในสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี (สมเด็จ พระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวสาอัยยิกาเจ้า) ทรงมีพระเชษฐาและพระเชษฐภคินีร่วมพระราชมารดารวม ๗ พระองค์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระปิยมหาราช พระชนกนาถ สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี (สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวสาอัยยิกาเจ้า) พระมารดา ๓๒

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก (องค์ที่ ๒ จากซ้าย) ประทับนั่ง พร้อมด้วยสมเด็จพระราชมารดา ท่ามกลางสมเด็จพระเชษฐา และสมเด็จพระเชษฐภคินี ๓๓

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๓๔ ๑ มกราคม ๒๔๓๔* ทรงพระราชสมภพ ในวันศุกร์ เดือนยี่ ปีเถาะ ขึ้น ๓ ค�่ำ ๒ กุมภาพันธ์ ๒๔๓๔ พระราชพิธีสมโภชเดือน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทาน นามว่า “สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช นเรศวร มหาราชาธิบดินทร จุฬาลงกรณินทรวรางกูร สมบูรณ เบญจพรศิริสวัสดิ ขัตตินวโรภโตสุชาติ คุณสังกาศเกียรติ ประกฤษฐ ลักษณวิจิตรพิสิฐบุรุษย์ ชนุตมรัตน์พัฒนศักดิ อรรควรราชกุมาร” สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช * พ.ศ.๒๔๓๒ – ๒๔๘๓ วันขึ้นปีใหม่ไทยตรงกับวันที่ ๑ เมษายน ดังนั้น เดือนมกราคม กุมภาพันธ์ และมีนาคมจึงเป็นสามเดือนท้ายของปี หากนับตามปี ปฏิทินปัจจุบัน วันที่ ๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๔ จึงตรงกับวันที่ ๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๕ ๓๔

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๔๖ ๒๔ – ๓๐ ธันวาคม ๒๔๔๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระราชพิธีมหามงคลโสกันต์ และพระราชทานพระสุพรรณบัฏสถาปนาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช ขึ้นเป็นเจ้าฟ้าต่างกรม มีพระนามว่า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ สมเด็จเจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดชทรงเครื่องต้น วันสมโภชในพระราชพิธีมหามงคลโสกันต์ ๓๕

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๔๗ ทรงบรรพชาเป็นสามเณรในวโรกาสที่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว) ทรง อุปสมบท ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ตั้งแต่วันที่ ๒๑ สิงหาคม ถึงวันที่ ๑๓ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๗ สมเด็จเจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ ทรงบรรพชาสามเณร นามฉายา มหิตลาตุโล ๓๖

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๔๘ - ๒๔๔๙ เสด็จไปศึกษา ณ ประเทศอังกฤษ ทรงเข้าเรียนที่โรงเรียนแฮร์โรว์ เพื่อทรงศึกษาวิชาเบื้องต้น เสด็จไปศึกษาวิชาการทหารบกที่ประเทศเยอรมนี ครั้งแรกที่โรงเรียนนายร้อยชั้นต้น (Das Koniglich Preusische Kadettenhaus) เมืองปอตสดัม เป็นเวลา ๓ ปี โรงเรียนแฮร์โรว์ (Harrow) กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ พ.ศ.๒๔๕๐ ที่ประทับระหว่างทรงศึกษา โรงเรียนนายร้อยชั้นต้น ที่ปอตสดัม ๓๗

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๕๒ พ.ศ.๒๔๕๓ พ.ศ.๒๔๕๔ หลังจากนั้นแล้ว ทรงศึกษาด้านการทหาร ณ โรงเรียนนายร้อยทหารบก Royal Prussian Military College, Gross Lichterfelde ใกล้กรุงเบอร์ลิน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๕) เสด็จสวรรคต เมื่อวันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๓ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนสงขลานครินทร์ เสด็จกลับประเทศไทย เนื่องในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ เสด็จกลับเยอรมนี ทรงส�ำเร็จการศึกษาวิชาการทหารบก หลักสูตรนักเรียนนายร้อยชั้นสูง ทรงสอบได้คะแนนสูงสุด ต่อมาเสด็จไปทรงศึกษาด้านทหารเรือ ณ Imperial German Naval College เมืองเฟลนส์บูร์ก ตอนเหนือของประเทศเยอรมนี และทรงส�ำเร็จการศึกษาวิชาการทหารเรือ โรงเรียนนายร้อยชั้นสูงทหารบก (Haupt Kadettenanstalt) ที่ Gross - Lichterfelde ชานเมืองเบอร์ลิน ๓๘

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท และทรงรับราชการเป็นทหารเรือในกองทัพเรือเยอรมันระหว่างปี พ.ศ.๒๔๕๔ - พ.ศ.๒๔๕๗ เดือนสิงหาคม พ.ศ.๒๔๕๗ สงครามโลกครั้งที่ ๑ เกิดขึ้นในยุโรป ประเทศไทยประกาศเป็นกลาง จึงทรงลาออกจาก กองทัพเรือเยอรมัน โรงเรียนนายเรือเฟลนส์บูร์ก มุรวิก นายเรือตรี แห่งจักรพรรดินาวีเยอรมัน ๓๙

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๕๘ พ.ศ.๒๔๕๙ เสด็จกลับประเทศไทย เข้ารับราชการในกระทรวงทหารเรือ เมื่อวันที่ ๓ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๘ ได้รับพระราชทานยศ นายเรือโท วันที่ ๒๐ มกราคม พ.ศ.๒๔๕๙ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จเจ้าฟ้า มหิดลอดุลเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ เป็นนายทหารพิเศษนอกกองประจ�ำการ สังกัดกระทรวงทหารเรือ ทรงรับราชการ กระทรวงทหารเรือ ๔๐

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๖๐ วันที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๐ ทรงลงทะเบียนเป็นนักศึกษาแพทย์ของคณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด (Harvard University Medical School) ในปีแรกที่ทรงศึกษาวิชาแพทย์ เสด็จประทับที่อพาร์ทเมนท์ เลขที่ ๑๑ ถนนสตอรี่ (Storey street) เคมบริดจ์ ๔๑

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๖๑ วันที่ ๒๑ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๑ เสด็จไปสถานีรถไฟเซาท์สเตชั่น (South station) เพื่อรับคณะนักเรียนไทย ซึ่งมีนางสาวสังวาลย์ ตะละภัฏ (สมเด็จพระ ศรีนครินทราบรมราชชนนี) นักเรียนพยาบาลทุนพระราชทานของสมเด็จพระ มาตุจฉาเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวีเดินทางด้วย นางสาวสังวาลย์ ตะละภัฏ (สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี) นักเรียนพยาบาล ทุนพระราชทาน สถานีรถไฟเซาท์สเตชั่น (South station) เมืองบอสตัน ๔๒

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท สถาบันเทคโนโลยีแห่งแมสซาจูเซตต์ (MIT) พ.ศ.๒๔๖๒ พ.ศ.๒๔๖๓ หลังจากทรงส�ำเร็จการศึกษาแพทย์ชั้นปีที่ ๒ (ชั้นปรีคลินิค) ในวันที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๒ ทรงลงทะเบียน เป็นนักศึกษาสาธารณสุข ปีที่ ๒ ของโรงเรียนสาธารณสุข (School for health officer) ซึ่งจัดตั้งขึ้นโดยความร่วมมือระหว่าง มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด และสถาบันเทคโนโลยีแห่งแมสซาจูเซตต์ (MIT) เสด็จกลับประเทศไทยในเดือนเมษายน พ.ศ.๒๔๖๓ เนื่องในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระศรีพัชริน ทราบรมราชินีนาถ พระราชชนนี พันปีหลวง ๔๓

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ทรงอภิเษกสมรสกับนางสาวสังวาลย์ ตะละภัฏ ณ วังสระปทุม เมื่อวันที่ ๑๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๓ หลังจากนั้น ได้เสด็จกลับไปทรงศึกษาต่อที่สหรัฐอเมริกา โดยเสด็จไปพร้อมกับพระชายา ๔๔

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๖๔ พ.ศ.๒๔๖๕ พ.ศ.๒๔๖๖ ทรงส�ำเร็จการศึกษาวิชาสาธารณสุข ได้รับประกาศนียบัตรสาธารณสุข (Certificate of Public Health) เมื่อวันที่ ๑๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๔ ทรงเข้าร่วมประชุมกับมูลนิธิร๊อคกี้เฟลเลอร์ในฐานะผู้แทนฝ่ายไทย ที่กรุงลอนดอน (๖ กุมภาพันธ์) กรุงเบอร์น ประเทศ สวิตเซอร์แลนด์ (๒๕ กุมภาพันธ์) และปารีส (๒ ตุลาคม) เพื่อขอความร่วมมือช่วยปรับปรุงการศึกษาแพทย์ของไทย วันที่ ๒๓ เมษายน พ.ศ.๒๔๖๖ เสด็จไปศึกษาแพทย์ชั้นปีที่ ๓ ที่ Royal infirmary คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัย เอดินเบอร์ก สกอตแลนด์ มหาวิทยาลัยเอดินเบอร์ก สกอตแลนด์ ๔๕

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ในวันที่ ๖ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๖ พระธิดา (สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวง นราธิวาสราชนครินทร์) ประสูติ ณ สถานพยาบาล เลขที่ ๔๘ Lexham Garden กรุงลอนดอน และเสด็จกลับประเทศไทยในปีนั้น ต่อมา ในวันที่ ๑๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๖ ทรงได้รับแต่งตั้งให้ด�ำรงต�ำแหน่งอธิบดีกรมมหาวิทยาลัย สถานพยาบาล เสขที่ ๔๘ Lexham Garden กรุงลอนดอน สมเด็จเจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ และพระชายา ทรงอุ้มหม่อมเจ้ากัลยาณิวัฒนา พระธิดา ทรงอุ้มพระธิดา ๔๖

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท พ.ศ.๒๔๖๗ พ.ศ.๒๔๖๘ เนื่องจากมีพระประสงค์ที่จะทรงงานที่มิใช่งานบริหารในต�ำแหน่งอธิบดีกรมมหาวิทยาลัย เมื่อวันที่ ๒๕ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๗ ได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ด�ำรงต�ำแหน่งข้าหลวงส�ำรวจราชการทั่วไป (Inspector General of Education) และทรงด�ำรงต�ำแหน่งนี้จนตลอดพระชนม์ชีพ ครั้นถึงปลายปี พ.ศ.๒๔๖๗ กระทรวงศึกษาธิการมีค�ำสั่งที่ ๑๐๖/๘๑๕๐ แต่งตั้งให้ทรงท�ำหน้าที่นายกกรรมการคณะ แพทยศาสตร์ โดยค�ำสั่งนี้ให้เริ่มใช้ในวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๖๘ เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๖๘ เสด็จยุโรปเพื่อไปรักษาพระองค์ โดยไปประทับรักษาอาการพระวักกะ (ไต) พิการที่ ไฮเดลเบอร์ก เยอรมนี ๔๗

ม.อ.บนเส้นทาง ตามรอยพระบาท ต่อมา ในวันที่ ๒๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๘ พระโอรสพระองค์แรก (พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล) ประสูติที่ แผนกสูติศาสตร์ โรงพยาบาลไฮเดลแบร์ก โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยไฮเดลแบร์ก โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยไฮเดลแบร์ก เมืองไฮเดลแบร์ก ทรงอุ้มพระโอรสพระองค์แรก ๔๘