Biologjia e klases 8 per Mesimdhenes

152 Libër për mësuesin Fletë pune 2.3 Tretja e proteinave 'LDJUDPLWUHJRQSMHVsQHQMsPROHNXOHSURWHLQH 1. 6KSMHJRQLNXSWLPLQHIMDOsV³PROHNXOs´ 2. %UHQGDDSDUDWLWWUHWsVVHFLODPROHNXOsSURWHLQHNsSXWHWQsVKXPsPROHNXODPs WsYRJODdIDUsMDQsNsWRPROHNXODPsWsYRJOD" 3. 6LTXKHWSURFHVLQsWsFLOLQPROHNXODWPsWsPsGKDNsSXWHQQsPsWsYRJODQs DSDUDWLQWUHWsV" 4. 6KSMHJRQLSVHsVKWsLQHYRMVKsPN\SURFHV 5. 6KSMHJRQLSVHNHPLQHYRMsWsKDPsVKXPsXVKTLPHTsSsUPEDMQsSURWHLQD

153 Biologjia 8 Fletë pune 2.4 A Sistemi tretës 'LDJUDPHWWUHJRMQsRUJDQHWHQGU\VKPHWsVLVWHPLWWUHWsV 3ULWHQLVHFLOLQRUJDQ 1JMLWLQLRUJDQHWQsQMsÀHWsOHWUHQsSR]LFLRQHWHW\UHWsGXKXUD 0XQGWsYL]DWRQLQMsVNLFsWsWUXSLWWsQMHULXWUUHWKW\UHQsVHGsVKLURQL (PsUWRMHQLVHFLOLQRUJDQ

154 Libër për mësuesin Fletë pune 2.4 B Funksionet e organeve në aparatin tretës 3ORWsVRMHQLWDEHOsQGXNHYHQGRVXUQMsVKHQMsDSRNU\TQsVHFLOsQNXWL]s 3MHVsH aparatit tretës $WUHWHWQGRQMsQJDOsQGsWXVKT\HVH" $SsUWKLWKHWQGRQMsSUHM OsQGsYHXVKT\HVH" 3URWHLQD <QG\UD .DUERKLGUDWH QLVHVKWH *RMs (]RIDJ Stomak Zorrë e hollë

155 Biologjia 8 Fletë pune 2.5 Funksioni i dhëmbëve .MRYHSULPWDULPXQGWsPRV UHDOL]RKHWQsODERUDWRU$MRPXQGWsEsKHWQsQMs DPELHQWWsSsUJDWLWXUSRVDosULVKWNXWsNHWsQMsSDVT\Us 3sUGRUQLQMsSDVT\UsSsUWsSDUsGKsPEsWWXDM D6DGKsPEsNHQLQsQRIXOOsQHVLSsUPH" E6DQJDVHFLOLOORMGKsPEsVKNHQLQRIXOOsQWXDMWsVLSsUPH" prerës dhëmbë qeni dhëmballë FVDGKsPEsNHQLQsQRIXOOsQWXDMWsSRVKWPH" G6DQJDVHFLOLOORMGKsPEsVKNHQLMXQsQRIXOOsQHSRVKWPH" prerës dhëmbë qeni dhëmballë .DIVKRQLQMsFRSsPROOsRVHQMsWMHWsUOORMXVKTLPLLIRUWs D&LOsWGKsPEsSsUGRUsW" EdIDUsIXQNVLRQLNDQsNsWDGKsPEs" F6LsVKWsSsUVKWDWXUVWUXNWXUDHNsW\UHGKsPEsYHSsUWsNU\HUIXQNVLRQLQHW\UH"

156 Libër për mësuesin 3sUW\SHQLPROOsQ D&LOsWGKsPEsSRSsUGRUQLWDQL" EdIDUsIXQNVLRQLNDQsNsWDGKsPEs" F6LsVKWsSsUVKWDWXUVWUXNWXUDHNsW\UHGKsPEsYHSsUWsNU\HUIXQNVLRQLQHW\UH" 3sUVKNUXDQLVHVLSMHVsWHWMHUDWsJRMsVWXDMMXQGLKPRMQsWsNDIVKRQLSsUW\SQL GKHWsJsOOWLVQLPROOsQ

157 Biologjia 8 Fletë pune 2.6 Termat shkencore për procesin e tretjes dhe procesin e ushqyerjes dLIWRQLVHFLOLQQJDWHUPDWPHIXQNVLRQLQHWLM SsUWKLWKMDJ\SLWUHWsVDPLQRDFLGDPLOD]DNDWDOL]DWRUGLHWsWUHWMHHXVKTLPLW VLVWHPLWUHWsV]PDOWHQ]LPs¿EUDPROHNXOsXVKT\HVSURWHLQsUDNLWL]PLVNRUEXWL amidoni sheqer dGRVXEVWDQFsTsUULWVKSHMWsVLQsHQMsUHDNVLRQLNLPLNSDHQGU\VKXDUYHWHQ 1Ms VsPXQGMHPDQJsVLH TssVKWs SDVRMsH VDVLVs Vs SDNsWWs YLWDPLQsV' Qs dietë. /sYL]MDHPROHNXODYHWsYRJODWsXVKT\HVYHSsUPHVPXULWWsJ\SLWWUHWsVEUHQGD në trup. 1MsXVKT\HVTsJMHQGHWQsPLVKSHVKNSURGXNWHWHTXPsVKWLWELVKWDMRUHGKH YH]sTsSsUGRUHWQJDRUJDQL]PLSsUWsSURGKXDUTHOL]DWsUHMD 6KWUHVDHMDVKWPHHIRUWsHGKsPEsYH 6KSsUEsQPROHNXODWHPsGKDWsXVKTLPLWQsPROHNXODWsYRJOD 3MHVs]DWPsWsYRJODWsVXEVWDQFDYHTsPXQGWsHN]LVWRMQs fl1MsNDWDOL]DWRUELRORJMLN

158 Libër për mësuesin ffi1MsOORMNDUERKLGUDWLPHPROHNXODWsIRUPXDUDQJDVKXPsPROHNXODVKHTHULWs OLGKXUDQsQMsYDUJWsJMDWs 1MsJ\SSsUPHVWsFLOLWXVKTLPLXGKsWRQPEDVJsOOWLWMHVffSMHVsHVLVWHPLWWUHWsV 1MsVXEVWDQFsTsQGLKPRQXVKTLPLQWsOsYL]sSsUPHVJ\SLWWUHWsV 6KWDWsOORMHWHVXEVWDQFDYHTsJMHQGHQQsXVKTLPGKHTsMDQsWsQHYRMVKPH SsUW¶XQJUsQs 1MsVsPXQGMHTsVKNDNWRKHWQJDPXQJHVDHYLWDPLQsV&QsXVKTLP 1MsQJDPROHNXODWHYRJODTsGXNHXOLGKXUQsQMsYDUJWsJMDWsIRUPRMQsQMs molekulë proteine. 8VKTLPLTsMXKDQLoGRGLWs 7sJMLWKDRUJDQHWHSsUIVKLUDQsWUHWMHQGKHSsUWKLWKMHQHXVKTLPLW 1MsOORMNDUERKLGUDWLTsLMHSWUHWsVLUsVVs%HQHGLNWLWQJM\UsWXOOH fl1MsHQ]LPsTsNDWDOL]RQVKSsUEsUMHQHPROHNXODYHWsPsGKDWsDPLGRQLWQs PROHNXODWsYRJODVKHTHUL

159 Biologjia 8 Kreu 3: Sistemi i qarkullimit Veprimtari në librin e nxënësit Veprimtaria 3.1 Modeli i sistemit të qarkullimit 6HFLOsVG\VKHRVHJUXSLQ[sQsVLVKXQHYRMLWHWffl * një larmi sendesh dhe materialesh që mund të përdoren për të formuar QMs PRGHOff NsWX PXQG Ws SsUIVKLKHQ WXED SODVWLNs HODVWLNs FRSD NDQDOLQDVK RVH KHQGHTHVKSODVWLNHWXOOXPEDFHVKLVKHSODVWLNHXMLÀHWsSXQsGRUHPHQJM\UDVKLULW QJMLWsVYLQRYLONDUWRQJsUVKsUsHWM1[sQsVLWGXKHQQ[LWXUWsMHQsVDPsNULMXHVQs ]JMHGKMHQHW\UHGKHSsUGRULPLQHPDWHULDOHYH Për demonstrim: QMs]HPsUHIUHVNsWQJDQMsGHOHRVHNDIVKsWMHWsUff]HPUDWPXQGWsVLJXURKHQQJD NDVDSsWRVHG\TDQHWHPLVKLW±PXQGW¶LDYOHMsTsPsSDUsW¶LNsUNRQLQMsNDVDSLW¶LX JMHMsQMs]HPsUTssVKWsHSORWsQGU\VKHQJDWsWMHUDWTsWUHJWRKHQ]DNRQLVKWQsGLVD YHQGHDWRNDQsQMsSMHVsWsPDGKHWsYHVKRUHYHWsKHTXUDff QMsGsUUDVsRVHVLSsUIDTHWMHWsUNXPXQGWsGLVHNWRQL]HPUsQff SDMLVMHGLVHNWLPL±SLQFDELVWXULJsUVKsUsff XMsLQJURKWsGHWHUJMHQWODUsVSsUGXDUW Veprimtaria 3.2A Ndikimi i ushtrimeve fizike në ritmin e zemrës 6HFLOsVG\VKHRVHJUXSLQ[sQsVLVKXQHYRMLWHWffl * një kronometër. KUJDES! Mbani parasysh se nxënësit me gjendje shëndetësore që pengojnë kryerjen e ushtrimeve të rënda fizike, nuk duhet të nxiten të marrin pjesë në aktivitete që mund të paraqesin rreziqe për ta. KUJDES! Mos lejoni që nxënësit të kryejnë ndonjë lloj ushtrimi që mund të paraqesë rrezik, për shembull të vrapojë nëpër laborator ose të zbresë shkallët me vrap. 'LVD XVKWULPHWs SsUVKWDWVKPHPXQGWsMHQs QJMLWMD GKH]EULWMDQJD QMs VKNDOOs HXOsWYUDSLPLQsYHQGSRPSDWHWRNsVRVHSsUGRULPLLPXVNXMYHWsEDUNXW0XQG WsVXJMHURVKTsQ[sQsVLWWsQXPsURMQsUUDKMHWH]HPUsVSsUVHNRQGDHPsSDVW¶L VKXPs]RMQsPHG\SsUWsJMHWXUSXOVLQQsPLQXWs0HJMLWKDWsGLVDYHPXQGW¶XGXNHW HQJDWsUUXDUSUDQGDMQXPsULPLSsUQMsPLQXWsWsSORWsPXQGWsMHWsPsQ\UDPsH PLUs1XPsULPLLSDUsSDVXVKWULPHYHGXKHWPDUUsVDPsVKSHMWWsMHWsHPXQGXU0s WHMOsSDQXPsUXDUSXOVLQQMsPLQXWsSDVWDMQsPLQXWsQWMHWsUUL¿OORQQXPsULPLQH NsVKWXPHUDGKs±SUDNU\KHWQXPsULPLoGRG\PLQXWD

160 Libër për mësuesin Fletë pune për kreun e tretë Fletë pune 3.1 Zbulimet rreth sistemit të qarkullimit të gjakut (thellim njohurish) /H[RQLLQIRUPDFLRQLQGKHPsSDVSsUJMLJMXQLS\HWMHYHTsYLMRMQs ÉVKWsHoXGLWVKPHWsPHQGRVKTsGHULUUHWKYMHWPsSDUsDVQMHULQXNHGLQWH VHVLJMDNXTDUNXOORQWHSsUUHWKWUXSLWPHDQsWsHQsYHWsJMDNXW 5UHWK  YMHW SDUD HUsV Vs UH QMs PMHN GRNWRU JUHN L TXDMWXU +LSRNUDW +LSSRFUDWHV KRGKLLGHQs TsWUXSLL QMHULXW SsUPEDQ NDWsUOsQJMHWs QGU\VKsP WsFLOsWDLLTXDMWL³KXPRUH´ OsQJMH.sWDLVKLQJMDNXJsOED]DWsPWKLLYHUGKs GKHWsPWKLL ]L$LPHQGRQWH VH VMHOOMD GKH VKsQGHWLL QMs SHUVRQL YDUHVKLQ QJD VDVLDHVHFLOLWOsQJTsSHUVRQLNLVKWHQsWUXSLQHWLM3sUVKHPEXOOQsVHDLNLVKWH PHVKXPLFsWsPWKWs]LDLGRWsLVKWH³PHODQNROLN´±LEUHQJRVXUGKHLPsU]LWXU +LSRNUDWLLVKWHQMsPMHNVKXPsLUHVSHNWXDUGKHSsUPsWHSsUVHYMHWWsJMLWKs besonin tek ideja e tij. 5UHWK YLWLW  Ws HUsV Vs UH QMs PMHN JUHN L TXDMWXU *DOHQ ¿OORL Ws YHUs Qs GLVNXWLPVXJMHULPHWH+LSRNUDWLW*DOHQLSXQRLQsT\WHWLQHTXDMWXU3HUJDPRPTs VRWsVKWsT\WHWL%HUJDPDL7XUTLVsNXQMsUDQJDSXQsWHWLMLVKWHWsPMHNRQWHSODJsW HJODGLDWRUsYH*DOHQLNXSWRLTsJMDNXPEDKHWEUHQGDHQsYHWsJMDNXW0HJMLWKDWs DLQXNDUULWLWDNXSWRQWHTsJMDNXUULGKWHQsEUHQGsVLWsHQsYHGKHPHQGRQWHTs JMDNX VKNRQWH QJD QMsUDDQsH]HPUsV QsDQsQWMHWsUPHDQsWsOsYL]MHV SsUPHV SRUHVKWsYRJODQsVHSWXPPXULTsQGDQDQsQHPDMWsQJDDQDHGMDWKWsH]HPUsV 3sUVsULQMHUs]LWYD]KGXDQW¶LEHVRQLQNsW\UHLGHYHSsUTLQGUDYLWHSDEsUsSUHUMH RVHHNVSHULPHQWHSsUWsJMHWXUQsVHDWRLVKLQWsGUHMWD1MsQJDDUV\HWSsUNsWsTH TsQsVKXPLFsQHYHQGHYHLVKWHHNXQGsUOLJMVKPHWsEsMHSUHUMHWsWUXSLWWsQMHULXW RVHWsEsMHHNVSHULPHQWHPHWs0MHNsWTsKLGKQLQLGHWsUHMDLVKLQVKSHVKQsUUH]LN TsWsIXWHVKLQQsEXUJRVHHGKHWsGsQRKHVKLQPHYGHNMH 1sVKHNXOOLQHWUHPEsGKMHWsQMsPMHNVLULDQ,EQDO1D¿VTsSXQRQWHQs(JMLSW ]EXORLVHVLJMDNXUULGKWHQJD]HPUDQsPXVKNsULNXPHUUWHRNVLJMHQLQGKHSDVWDM NWKHKHMSsUVsULQs]HPsU0HJMLWKDWsSDNQMHUs]LGLQLQ]EXOLPHWHWLM1sVKHNXOOLQ HJMDVKWsPEsGKMHWsQMsPMHNVSDQMROOEsULWsQMsMWLQ]EXOLP5UHWKWsQMsMWsVNRKs PMHNXLWDOLDQ)DEULFLXV]EXORLTsYHQDWSsUPEDMQsYDOYXODSRUDLQXNHNXSWRLVHVL punonin ato. 1sVKHNXOOLQHVKWDWsPEsGKMHWsPMHNXDQJOH]8LOOLDP+DUYHMLEDVKNRLWsJMLWKD NsWRLGHGKH]EXOLPHWHWLMQJDSUHUMDHWUXSLWWsNDIVKsYHGKHSsUVKNURLVLVWHPLQ HTDUNXOOLPLWWsJMDNXWQsPsQ\UsNRUUHNWH$LYXULQsGXNMHTsJMDNXQsWsJMLWKD YHQDWUUMHGKQsGUHMWLPWs]HPUsVGKHYDOYXODWEsMQsDWsWsUUMHGKsQsGUHMWLPLQH duhur.

161 Biologjia 8 7sPsVRMPsPsVKXPsUUHWKVLVWHPLWWsTDUNXOOLPLWWsJMDNXWWHQMHULX 1sQMsÀHWHOHWUHYL]DWRQLQMsJUD¿NSsUWsWUHJXDULGHWsHQGU\VKPHWsGKsQD QGsUYLWHDSRVKHNXMUUHWKTDUNXOOLPLWWsJMDNXWWHQMHULX 6KSMHJRQLSsUVHXGHVKNDTVKXPsNRKsTsQMHUs]LWWs]EXORMQsVHVLIXQNVLRQRQ VLVWHPLLTDUNXOOLPLWWsJMDNXWWHQMHUs]LW *MHQLPsVKXPsLQIRUPDFLRQSsUQMsULQSUHMQMHUs]YHWsSsUPHQGXUPsVLSsUQs PsQ\UsTsWsPXQGWsMHSQLQMsSDUDTLWMHWsVKNXUWsUQsNODVsQWXDM

162 Libër për mësuesin Fletë pune 3.2 A Struktura e zemrës së një kafshe 0sVXHVLMDGXKHWW¶MXWUHJRMs]HPUsQHQMsGHOHMHDSRWsQMsNDIVKHWMHWsU$LDMR GXKHWW¶MXVLJXURMsTsQXNQGRGKDVJMsQsVHHSUHNQL]HPUsQ-XGXKHWWsODQLGXDUW PH NXMGHV SDVLWD SUHNQL DWs SLNsULVKW DVKWX VL EsQL NXU SUHNQL QMs FRSsPLVKLWs JMDOOs 3sUVKNUXDQLVHVLMXGXNHW]HPUD0HQGRQLUUHWKffl * madhësisë së saj * QJM\UsVVsVDM* formës së saj -XPXQGWsEsQLQMsYL]DWLPNXWsYHQGRVQLHWLNHWDPHHPUDWHSMHVsYHWs]HPUsV RVHWsEsQLQJDQMsSsUVKNULPSsUWR 2. -XPEDVHMHQLWsDIWsWsVKLNRQLGLVDHQsJMDNXTsVKWULKHQQsVLSsUIDTHWs]HPUsV $WRMDQsDUWHULHWs]HPUsVNRURQDUH$WRoRMQsJMDNTsSsUPEDQRNVLJMHQGKH XVKT\HVQsTHOL]DWHPXVNXOLWWs]HPUsV D3sUVKNUXDQLNXQGRGKHQDUWHULHWNRURQDUHWs]HPUsVGKHVLGXNHQDWR

163 Biologjia 8 E6XJMHURQLSsUVHTHOL]DWHPXVNXOLWWs]HPUsVNDQsQHYRMsSsUQMsIXUQL]LPPH RNVLJMHQGKHXVKT\HV =HPUDGXKHWWsSULWHWQJDPsVXHVLMD D3sUVKNUXDQLSDPMHQHPXVNXOLWTsIRUPRQPXULQH]HPUsV E0XVNXOLNDWsQMsMWsQWUDVKsVLQsWsJMLWKDSMHVsWH]HPUsV" F6KLNRQLYDOYXODWTsMDQsWsYHQGRVXUDPLGLVGKRPDYHWsVLSsUPHGKHWsSRVKWPH Ws]HPUsV3sUVKNUXDQLSDPMHQHW\UH G6KSMHJRQLVHVLSXQRMQsNsWRYDOYXOD-XPXQGWsEsQLQMsYL]DWLPRVHMXPXQG WDMHSQLSsUJMLJMHQWXDMPHVKNULP

164 Libër për mësuesin Fletë pune 3.2 B Hetim rreth rrahjeve të zemrës për minutë (pulsit) 1sJUXSLQWXDMGLVNXWRQLGLVDosVKWMHWsPXQGVKPHTsMXPXQGWsKHWRQLUUHWK UUDKMHYHWs]HPUsV SsUPLQXWs Qs QMHUs]Ws QGU\VKsP9HQGRVQL QMsosVKWMH SsUWs cilën do të hetoni dhe shkruajeni atë. 3DUDVKLNRQLUH]XOWDWHWTsPHQGRQLVHGRWsJMHQL &LODsVKWsPDGKsVLDTsGRWsQGU\VKRQLQsKHWLPLQWXDM" &LODsVKWsPDGKsVLDTsGRWsPDWQL" &LODWPDGKsVLGRWsNsUNRQLW¶LPEDQLQMsVRM" .U\HQLHNVSHULPHQWLQWXDM3sUVKNUXDQLVDNWsVLVKWoIDUsMXNHQLEsUs

165 Biologjia 8 1sKDSsVLUsQPsSRVKWsYL]DWRQLQMsWDEHOsUH]XOWDWHVKGKHPEXVKHQLPHUH]XOWDWHW tuaja. fl 1sVH MX PHQGRQL VH sVKWs QMs LGH H PLUs PHUUQL QMs ÀHWs PLOLPHWULNH GKH YL]DWRQLQMsODNRUHTsWsSDUDTLVQLUH]XOWDWHWWXDMD ffi3sUVKNUXDQLWHQGHQFDDSRPRGHOHWsPXQGVKPHTsPXQGWsVKLKQLQsUH]XOWDWHW tuaja. 6KNUXDQLQMsSsUIXQGLPTsPXQGWsQ[LUUQLQJDUH]XOWDWHWWXDMD .UDKDVRQLUH]XOWDWHWWXDMDPHSDUDVKLNLPLQWXDM 6XJMHURQLQMsPsQ\UsVHVLPXQGWsSsUPLUsVRQLKHWLPLQWXDMQsVHHEsQLDWs përsëri.

166 Libër për mësuesin Fleta e punës 3.4 Pyetje rreth qarkullimit të gjakut 6KNUXDQLQMsS\HWMHSsUVHFLOsQJUXSQJDSsUJMLJMHWPH]JMLGKMH7sJMLWKDS\HWMHW WXDMDGXKHWWsMHQsSsUVLVWHPLQHTDUNXOOLPLWWsJMDNXW1sVHFLOLQ UDVWSsUJMLJMDH duhur është me shkrim të trash.  DJMDNENDSLODUFPXVNXO GYDOYXO  D]HPsUEVLVWHPWUHWsVF mushkëriGKXQGs  DSOD]PDESOODNs]HJMDNXWF qelizat e kuqe të gjakut GTHOL]DWHNXTHWs JMDNXW  DDUWHULH E kapilar F]HPsU'YHQs  DPHPEUDQsTHOL]RUHEFLWRSOD]Ps c) hemoglobinë GTHOL]DWsEDUGKD  D SOD]PDb) pllakëzat e gjakutF THOL]sH NXTHH JMDNXW G THOL]DWH EDUGKDWs JMDNXW

167 Biologjia 8 Kreu 4: Frymëmarrja Veprimtari në librin e nxënësit Veprimtaria 4.1 Matja e vëllimit të ajrit që mund të nxirret nga mushkëritë .ODVsVGRW¶LQHYRMLWHWffl QMsVKLVKHHPDGKHHWHMGXNVKPHRVHHQsWMHWsUPHJU\NsWsQJXVKWsPHWDSsff PXQGWsSsUGRUHWQMsVKLVKHSUHMGP SRUQMsHQsPHYsOOLPWsSDNWsQGP është DNRPDPsHPLUs±YsUHQLLOXVWULPLQQsIDTHQWsWHNVWLWWsOsQGsVff QMsODSXVWLOSsUWsYL]DWXDUQMsVKNDOOsQsHQsff QMsFLOLQGsULVKNDOOs]XDUSsUWsPDWXUGKHVKWXDUYsOOLPHWsQMRKXUDXMLQsVKLVKH SsUWsVKsQXDUVKNDOOsQff QMsWDVLPDGKSsUVKHPEXOOQMsWDVSODVWLNSsUODUMHff QMsWXEHODVWLNNXPXQGWsIU\MQsQ[sQsVLWff GH]LQIHNWXHVSsUWsSDVWUXDUWXELQSDUDSsUGRULPLWQJDQ[sQsVLQsUDVWWsNXQGsUW PXQGWsSsUGRUHQGLVDWXEDVHFLOLSsUoGRQ[sQsV .DVKXPsWsQJMDUsTsQJDNMRYHSULPWDULWs IRUPRKHQSHOOJMHXMLQsG\VKHPH SUDQGDMPXQGWsSUHIHURQLWDNU\HQLSsUMDVKWD Veprimtaria 4.2 Pse janë kaq të vogla qeskat e ajrit? 6HFLOsVG\VKHRVHJUXSLQ[sQsVLVKXQHYRMLWHQffl  G\ SMDWD 3HWUL VHFLOD PH [KHO WUDQVSDUHQW SVK [KHO DJDUL SsUIWXDU VLSDV XGKs]LPHYHQsDPEDOD]KPHWUDVKsVLUUHWKPPff G\VKSXHVWDSDVKQMsULPHGLDPHWsUPPGKHLG\WLPHGLDPHWsUPPQsVH QXN GLVSRQRQL NsWR G\ GLPHQVLRQH PXQG Ws SsUGRUQL Ws WMHUD SRU VLJXURKXQL Ts YsOOLPLWRWDOLYULPDYHQsWsG\MDSMDWDWsVKWsDIsUVLVKWLEDUDEDUWsff UUHWKFP WUHWsVLUsHQMsQJM\UXHVLSVKEOXPHWLOHQRVHQJM\UXHVXVKTLPRUL holluar QMsSLSHWsPHSLNDWRUHff QMsYL]RUHSsUWsPDWXUODUJsVLQsHVKSsUKDSMHVVsQJM\UXHVLW Veprimtaria 4.3 Frymëmarrja te bimët 6HFLOsVG\VKHRVHJUXSLQ[sQsVLVKXQHYRMLWHQffl G\HQsLGHQWLNH±SsUVKHPEXOOEDORQDNRQLNHff

168 Libër për mësuesin SDPEXNRVHPDWHULDOWMHWsUSsUWDPEsVKWMHOOsUUHWKEDORQDYHSsUL]ROLPVKLULW QJMLWsVRVHOODVWLTHSODVWLNHSsUWDOLGKXUff SDPEXNSsUWsIRUPXDUWDSDWsSsUVKNXHVKPHSsUEDORQDWff G\WHUPRPHWUDff VDVLWsEDUDEDUWDEL]HOHVKWsJMDOODTsMDQs]K\WXUQsXMsGKHSR¿OORMQsWsPELMQs VLGKHEL]HOHWs]LHUDGKHWsIWRKXUDff * një orë për të matur kohën në orë dhe minuta. ÉVKWs QMsLGH H PLUsWD SURYRQL Ps SDUs NsWs HNVSHULPHQW SsUWs IRUPXDU QMs LGHWs NRKsVPsWs SsUVKWDWVKPH SsUPDWMHQ HWHPSHUDWXUsV QJD Q[sQsVLW.RKD H NsUNXDUSsUQGU\VKLPLQHWHPSHUDWXUsVPXQGWsYDULRMsVKXPsVLSDVOORMLWWsEL]HOHYH WsSsUGRUXUDWUDMWLPLWWsW\UHSDUDHNVSHULPHQWLWGKHNXVKWHYHPMHGLVRUH Veprimtaria 4.4 Hetimi i ndikimit të ushtrimeve fizike në ritmin e frymëmarrjes 6HFLOsVG\VKHRVHJUXSLQ[sQsVLVKXQHYRMLWHW * një kronometër. KUJDES! Mbani parasysh se nxënësit me gjendje shëndetësore që pengojnë kryerjen e ushtrimeve të rënda fizike, nuk duhet të nxiten të marrin pjesë në aktivitete që mund të paraqesin rreziqe për ta. KUJDES! Mos lejoni që nxënësit të kryejnë ndonjë lloj ushtrimi që mund të paraqesë rrezik, për shembull të vrapojë nëpër laborator ose të zbresë shkallët me vrap. 'LVDXVKWULPHWsSsUVKWDWVKPHPXQGWsMHQsQJMLWMDGKH]EULWMDQJDQMsVKNDOOsH XOsWYUDSLPLQsYHQGSRPSDWHWRNsVRVHSsUGRULPLLPXVNXMYHWsEDUNXW

169 Biologjia 8 Fletë pune për kreun e katërt Fletë pune 4.1 Duke vëzhguar mushkëritë 0sVXHVLMDGRW¶LXWUHJRMsQMsPXVKNsULWsQMsNDIVKHVLSsUVKHPEXOOGHOH 3sUVKNUXDQPHoIDUsQJMDMQsPXVKNsULWs 3UHNLQLPXVKNsULWs0HoIDUsQJMDMQsDWRNXUMXLVKW\SQL"3sUVHQJMDMQsNsVKWX" 6KLNRQLJ\SLQTsoRQDMULQSRVKWsQsPXVKNsUL D&LOLsVKWsHPULLNsWLMJ\SL" E3UHNHQLJ\SLQ0HoIDUsLXQJMDQ" F1GLTQLJ\SLQQGsUNRKsTsDL]EUHWGUHMWPXVKNsULYHGKHQGDKHWQsG\J\SDWs WMHUs&LOsWMDQsHPUDWHNsW\UHJ\SDYH" G7DQLVKLNRQLQsNU\HWsNsWLMJ\SLWQsYHQGLQTsDLsVKWsPsLJMHUs&LOLsVKWs HPULLNsVDMSMHVHWsJMHUs"&LOLsVKWsIXQNVLRQLLVDM"

170 Libër për mësuesin Fletë pune 4.2 Përse qeskat e ajrit janë kaq të vogla? (njohuri shtesë) Pjata 1 1sNsWsSMDWsMXGXKHWWsEsQLWHWsYULPDGXNHSsUGRUXUQMsKDSsVHYULPDVKPH GLDPHWsUPP 10 mm 5UH]MDrHVHFLOsVYULPssVKWsffl PP Thellësia dHVHFLOsVYULPssVKWsPP 9ROXPLLVHFLOsVYULPs  [r [d  [[  BBBBBBBBBBBBBPP -DQsWHWsYULPDSUDQGDMYROXPLLSsUJMLWKVKsPsVKWsfl[  mm Pjata 2 1s NsWs SMDWs GXKHW Ws EsQL  YULPD GXNH SsUGRUXU QMs KDSsVH YULPDVK PH GLDPHWsUPP 5 mm 5UH]MDrHVHFLOsVYULPssVKWsffl PP Thellësia dHVHFLOsVYULPssVKWsPP 9ROXPLLVHFLOsVYULPs  [r [d  [[  PP -DQs WHWs YULPD SUDQGDM YROXPL L SsUJMLWKVKsP sVKWs  [   ............................... mm .RQWUROORQL -XGXKHWWsJMHQLTsVLSsUIDTMDHSsUJMLWKVKPHHYULPDYHSsUWsG\SMDWDYHsVKWsH njëjtë.

171 Biologjia 8 Fletë punë 4.3 Energjia nga glukozi )U\PsPDUUMDsVKWsQMsWsUsVLUHDNVLRQHVKNLPLNH1sEUHQGsVLWsTHOL]DYHWRQDN\ SURFHVEsKHWQsPsQ\UsWsYD]KGXHVKPH5HDNVLRQLNRQWUROORKHWPHNXMGHV(QHUJMLD oOLURKHWQJDJOXNR]DSMHVsSMHVs 1HPXQGWD EsMPs NsWs SURFHVWs QGRGKL VKXPsPs VKSHMWPH QMs UHDNVLRQWs YHWsP NX JOXNR]LWs YHSURMsPH VKSHMWsVLPH RNVLJMHQLQHDMULW5HDNVLRQLsVKWsL QMsMWsPHUHDNVLRQLQSsUJMLWKVKsPWsIU\PsPDUUMHVSRUHQHUJMLDHJOXNR]LWoOLURKHW shumë shpejt. (NVSHULPHQWL SDUDTLWHW Qs ¿JXUs Ts YLMRQ NX WUHJRKHW HGKH DSDUDWL Ts GR Ws përdoret. 1GL]HW TLULUL 3DN SOXKXU VKXPs L LPsW JOXNR]H YHQGRVHW Qs WXE 0s SDV GLNXVKIU\QPHIRUFsQsWXEGKHJOXNR]L VKSsUQGDKHWWHÀDNDHTLULULW 3\HWMH 3sUVKNUXDQLoIDUsQGRGKNXUJOXNR]LELHPELÀDNs 5HDNVLRQLTsQGRGKEUHQGDHQsVsVKWsLQMsMWsPHUHDNVLRQLQHSsUJMLWKVKsPWs IU\PsPDUUMHVDHUREH DdIDUsVXEVWDQFHYHSURQPHJOXNR]LQQsEUHQGsVLWsHQsV" E&LODWVXEVWDQFDPHQGRQLVHSURGKRKHQJMDWsNsWLMUHDNVLRQL"  3ORWsVRQL IMDOLQs H PsSRVKWPH SsUWs SsUVKNUXDU QGU\VKLPHW H HQHUJMLVs Ts QGRGKLQEUHQGDHQsV3sUGRUQLNsWRIMDOsffl zhurmë energji potenciale energji kinetike (QHUJMLDHJOXNR]LWXWUDQVIRUPXDQsHQHUJML GKHHQHUJML kanoçe flakë qiriri kapak që mbyll mirë kanoçe tub

172 Libër për mësuesin Fletë pune 4.4 Si ndikon të ushtruarit fizik në shpejtësinë e frymëshkëmbimit (Vetëvlerësim) 3DVLWsSsUIXQGRQL9HSULPWDULQsGLVNXWRQLVHVLHNU\HWGHW\UsQ.LQLNXMGHV YHSULPWDULDGXKHWWs]KYLOORKHWQsoLIW 3sUGLVDQJDSLNDWGXKHWWsYHQGRVQLYHWs 3sUWsWMHUDWGRWsMHWsVKRNXMXDMTsGRWsYOHUsVRMsVDPLUsLNHQLEsUs Tiparet 3RRVHMR" $YHQGRVsWVHFLOsQPDGKsVLGRQLWsQGU\VKRQL" $MHQLWsVLJXUWTsYHQGLPLMXDMLVKWHLGXKXULSsUPsQ\UsQHQGU\VKLPLWWsNsVDM PDGKsVLH" $YHQGRVHWVHFLOsQPDGKsVLGXKHWWsPDWQL" 0HQGRQLVHPRUsWYHQGLPLQHGXKXUUUHWKPsQ\UsVVLWsPDVQLNsWsPDGKsVL" 3URYXDWWsPEDQLWsSDNWsQG\PDGKsVLWsWMHUDWsSDQGU\VKXDUD" 0EORGKsWUH]XOWDWHWsPMDIWXHVKPH" $NDWDEHODHUH]XOWDWHYHWsJMLWKDNRORQDWGKHUUHVKWDWHGXKXUNXVHFLODWsNHWs HPsUWHVsQHGXKXU" $SsUIVKLKHQQMsVLWsQsHPsUWHVDWHNRORQDYHWsWDEHOsV" $NHQLYL]DWXDUQMsJUD¿NED]XDUQsUH]XOWDWHWWXDMD" 0HQGRQLVHNHQLEsUsQMs]JMHGKMHWsPLUsSsUPsQ\UsQHQGsUWLPLWWsJUD¿NXW TsDLWsMHWsPHWsYsUWHWsLWKMHVKWsSsUW¶XNXSWXDUQJDWsWMHUsW" -DQsSsUIVKLUsQMsVLWsQsERVKWHWHJUD¿NXWWXDM" $NHQLSsUGRUXUQMsVKNDOOsWsSsUVKWDWVKPHQsoGRERVKW" ,NHQLYHQGRVXUUH]XOWDWWXDMDPHVDNWsVL" ,NHQLSsUGRUXUUH]XOWDWHWWXDMDVLGXKHWSsUWsQ[MHUUsSsUIXQGLPHW" 3sUVKNUXDQLQMsJMsTsHNHQLEsUsPLUs 3sUVKNUXDQLQMsJMsTsGRWDEsQLPsPLUsKHUsQ tjetër.

173 Biologjia 8 Fletë pune 4.4 B Dieta dhe ushtrimi fizik Figura paraqet një dietë ditore që rekomandohet për ata që janë tenistë profesionistë. IUXWDfflSRUFLRQH GULWKsUDEXNs PDNDURQDRUL]ffl SRUFLRQH SHULPHffl porcione TXPsVKWNRV GMDWKsfflSRUFLRQH \QG\UDGKH sPEsOVLUDfflQsVDVLWs NX¿]XDU PLVKSHVKN ELVKWDMRUHYH]s IDUDfflSRUFLRQH 3sUW¶LXSsUJMLJMXUNsW\UHS\HWMHYHGXKHWWsGLQLPsVKXPsSsUGLHWDWHEDUDVSHVKXDUD 6XJMHURQLSsUVHGLHWDHPsVLSsUPHSsUPEDQVKXPsGULWKsUDEXNsRUL]GKHPDNDURQD &LODSMHVsHGLHWsVSsUPEDQSURWHLQD" &LODSMHVsHGLHWsVSsUPEDQKHNXU" 6KSMHJRQLSsUVHsVKWsHUsQGsVLVKPHQMsGLHWsTsSsUPEDQPHVKXPLFsKHNXU TsWsMHVKQsIRUPs¿]LNH (PsUWRQLQMsNULSHPLQHUDOHTssVKWsLSUDQLVKsPQsTXPsVKWNRVGKHGMDWKs

174 Libër për mësuesin Fletë pune për kreun e pestë Fletë pune 5.1 Karakteristikat e qelizave spermatozoide )LJXUDSDUDTHWQMsTHOL]sVSHUPDWR]RLG (PsUWRQLtriSMHVsWHVSHUPDWR]RLGLWTsJMHQGHQHGKHQsTHOL]DWsWMHUDWHNDIVKsW  6SHUPDWR]RLGHW QRWRMQs Qs OsQJ 6KSMHJRQL VHVL QMs VSHUPDWR]RLG sVKWs SsUVKWDWXUSsUWs]YRJsOXDUIsUNLPLQNXUQRWRQ 1MsJUXSNsUNXHVLVKVWXGLXDQVDRNVLJMHQSsUGRUQMsJUXSVSHUPDWR]RLGHVKNXU QXNOsYL]LQGKHNXUQRWRMQs7DEHODWUHJRQUH]XOWDWHWHPDUUDSUHMW\UH Oksigjeni i përdorur/njësi oksigjeni për orë VSHUPDWR]RLGHQsTHWsVL  VSHUPDWR]RLGHTsQRWRMQs fl 6KSMHJRQLSsUVHVSHUPDWR]RLGHWTsQRWRMQsSsUGRULQPsVKXPsRNVLJMHQVHVDDWD TsQXNOsYL]LQ3sUGRUQLQMRKXULWsWXDMDUUHWKPsQ\UsVVHVLTHOL]DWPDUULQHQHUJML .sUNXHVLWJMHWsQTsVKSHMWsVLDHQRWLPLWWsTHOL]DYHVSHUPDWR]RLGHLVKWHFP për orë. 3ORWsVRQLWDEHOsQ SsUWsWUHJXDU UUXJsQ Ts THOL]DW VSHUPDWR]RLGH EsMQs QGsUVD notojnë me atë shpejtësi. Koha/orë Rruga e përshkuar/cm       3sUGRUQLWDEHOsQWXDMWsSORWsVXDUSsUWsYL]DWXDUQMsJUD¿NUUXJsNRKsSsU QRWLPLQHVSHUPDWR]RLGHYH

175 Biologjia 8 Fletë pune 5.2 Funksionimi i sistemit të riprodhimit organi funksioni testikujt WsSURGKRMsQMsTHOL]sYH]s tubat e mitrës WsWUDQVSRUWRMsVSHUPDWR]RLGHWQJDWHVWLNXMW në mitër mitra Ws SURGKRMs QMs OsQJ VKHTHURU SsU THOL]DW VSHUPDWR]RLGHTsWsQRWRMQsDW\ JMsQGUDHSURVWDWsV WsSURGKRMsVSHUPDWR]RLGH YH]RUHW ku ndodh fekondimi kanali i spermës NX]KYLOORKHWIHWXVL  /LVWD Qs Ws PDMWs WUHJRQ RUJDQHW H VLVWHPLW Ws ULSURGKLPLWPDVKNXOORUH GKH femërore. 3sUGRUQLQMsQJM\URVsVWsYHUGKsSsUWsQJM\URVXUNXWLWsTsSsUPEDMQsRUJDQHTs i përkasin sistemit të riprodhimit femëror. 3sUGRUQLQMsQJM\URVsVWsJMHOEsUSsUWsQJM\URVXUNXWLWsTsSsUPEDMQsRUJDQHWs cilat i përkasin sistemit të riprodhimit mashkullor. 9L]DWRQLQMsYL]sQJDVHFLOLRUJDQWHIXQNVLRQLLWLM

176 Libër për mësuesin Fletë pune 5.3 Gametet dhe fekondimi 7DEHODSDUDTHWQMsQGU\VKLPPLGLVQMsTHOL]HVSHUPDWR]RLGGKHQMsTHOL]HYH]s 3ORWsVRQLWDEHOsQTsWsSsUVKNUXDQLGKHVKSMHJRQLG\QGU\VKLPHWsWMHUDPLGLVQMs THOL]HVSHUPDWR]RLGHGKHQMsTHOL]HYH]s Ndryshimi Arsyeja 1MsVSHUPDWR]RLGsVKWsPsLYRJsO VHVDQMsTHOL]sYH]s 4HOL]DWVSHUPDWR]RLGPXQGWsOsYL]LQ shumë më shpejt dhe me shumë lehtësi QsVHMDQsWsYRJOD4HOL]DWYH]sQXNNDQs QHYRMsWsOsYL]LQ (PsUWRQLSMHVsQHWUXSLWWsQMHULXWNXQGRGKIHNRQGLPL 6KNUXDQLQMsSsUNX¿]LPSsUWHUPLQ³IHNRQGLP´ &LOLsVKWsHPULLGXKXUELRORJMLNSsUTHOL]sQHUHTsIRUPRKHWPEDV³IHNRQGLPLW´" 3sUVKNUXDQLoIDUsQGRGKQsNsWsTHOL]sQsGLWsWTsYLMRMQs