รายงานการวิจัย 2561

รายงานการวิจัย

เรื่อง

การสงเสรมิ พฤติกรรมทพี่ ึงประสงคข องคนในครอบครัวดวยการรักษา
อโุ บสถศีลของชมุ ชนชาวพุทธในเขตเทศบาลนครขอนแกน

Promotion of Family Members Desirable Behaviour by
Uposathasila Observation of Buddhist Community
in khon kaen Municipality

โดย
พระครูสธุ คี มั ภรี ญาณ, ผศ. ดร.
พระมหาสาํ รอง สญฺ โต, ดร.

นายสทุ ธพิ งษ อพุ ลเถียร
มหาวิทยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั วิทยาเขตขอนแกน

พ.ศ. ๒๕๖๑

ไดรบั ทนุ อดุ หนุนการวิจัยจากมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย
MCU RS 610761065

รายงานการวิจัย

เรื่อง

การสงเสรมิ พฤติกรรมทพี่ ึงประสงคข องคนในครอบครัวดวยการรกั ษา
อุโบสถศีลของชมุ ชนชาวพทุ ธในเขตเทศบาลนครขอนแกน

Promotion of Family Members Desirable Behaviour by
Uposathasila Observation of Buddhist Community
in khon kaen Municipality

โดย
พระครสู ุธีคัมภรี ญาณ, ผศ. ดร.
พระมหาสาํ รอง สฺญโต, ดร.

นายสุทธพิ งษ อพุ ลเถยี ร
มหาวิทยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั วิทยาเขตขอนแกน

พ.ศ. ๒๕๖๑

ไดร ับทนุ อุดหนนุ การวิจยั จากมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย
MCU RS 610761065

(ลขิ สทิ ธ์ิเปน ของมหาวทิ ยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั )

Research Report
Promotion of Family Members Desirable Behaviour by

Uposathasila Observation of Buddhist Community
in khon kaen Municipality

By
Phrakhru Sudhikhambhirayan,Asst.Prof.Dr.,

Phramaha Samrong Saññato,Ph.D.
Mr.Suttipong Upontean

Mahachulalongkornrajavidyalaya University Khonkaen Campus
B.E. 2561

Research Project Funded by Mahachulalongkornrajavidyalaya University
MCU RS 610761065

(Copyright Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชือ่ รายงานการวิจัย: การสงเสริมพฤตกิ รรมทพ่ี ึงประสงคของคนในครอบครัวดว ยการรักษา
ผูวิจยั : อโุ บสถศีลของชมุ ชนชาวพทุ ธในเขตเทศบาลนครขอนแกน
พระครสู ธุ คี ัมภรี ญาณ, ผศ. ดร.
สว นงาน: พระมหาสาํ รอง สฺญโต, ดร.
ปงบประมาณ: นายสทุ ธพิ งษ อุพลเถยี ร
ทนุ อดุ หนนุ การวจิ ยั : มหาวทิ ยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วทิ ยาเขตขอนแกน
๒๕๖๑
มหาวทิ ยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั

บทคัดยอ

การวิจัยในคร้ังน้ีมีวัตถุประสงค ๓ ขอ คือ ๑. เพื่อศึกษาพฤติกรรมการอยูรวมกันของ
ครอบครวั ชมุ ชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกน ๒. เพ่ือสงเสริมการอยูรวมกันของครอบครัวชุมชน
ชาวพทุ ธในเทศบาลนครขอนแกนดวยการรักษาอุโบสถศีล ๓. เพ่ือเสนอพฤติกรรมการอยูรวมกันท่ีพึง
ประสงคข องชมุ ชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกน ดว ยการรกั ษาอโุ บสถศีล เปน การวิจัยเชิงคุณภาพ
ผวู ิจยั กําหนดลงภาคสนามท่ชี ุมชนชาวพุทธในเขตเทศบาลนครขอนแกน ๕ ชมุ ชน ไดแก ชุมชนวัดธาตุ
ชุมชนวัดหนองแวง ชุมชนวัดโพธิ์โนนทัน ชุมชนวัดวุฒาราม และชุมชนวัดศรีนวล กลุมเปาหมาย คือ
ผูท่ีเก่ียวของกับผูรักษาอุโบสถศีล จํานวน ๗๐ คน การไดมาโดยวิธีเจาะจง (Purposive sampling)
ทําการเก็บขอมูลภาคสนาม โดยการใชการสัมภาษณแบบมีโครงสราง และทําการวิเคราะหขอมูลท่ี
ไดมา

ผลการวจิ ัยพบวา
๑) พฤติกรรมการอยูรวมกันของครอบครัวชุมชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกน โดยมาก
เปนผูสูงอายุ ปญหากระทบกระท่ังระหวางสมาชิกในครอบครัวอยูบางแตไมมากนัก เมื่อพบปญหาก็
พยายามแกไขปญหาตามหลักพุทธธรรมไดแกหลักเบญจศีล เบญจธรรม ทิศ ๖ สังคหวัตถุ ๔ และสา
ราณยี ธรรม
๒) ชุมชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกนสงเสริมผูรักษาอุโบสถศีลดวยดี กลาวคือคนใน
ครอบครัวอํานวยความสะดวกกลุมผูรักษาอุโบสถศีล สวนทางวัดก็จัดกิจกรรม เชน สวดมนต แผ
เมตตา น่ังสมาธิ เดินจงกรม ฟงเทศนแกกลุมผูรักษาอุโบสถศีล ทําใหเกิดความสุข จิตใจสงบ อารมณ
เบกิ บานมผี ลดตี อ ผูปฏบิ ตั แิ ละคนรอบขา ง
๓) พฤติกรรมท่ีพึงประสงค สามารถปรับไดดวยอุโบสถศีล ทําใหมีพฤติกรรมทางกายสุภาพ
ออนนอม สํารวม พูดสุภาพ พูดคําสัตย นาเชื่อถือ ดานใจหรืออารมณนั้นมีความเบิกบานไมเครียด
มองโลกอยางรูเทาทันไมยึดติด รูจักปลอยวาง เขาสังคมไดอยางองอาจกลาหาญ เพราะมีศีลเปน
แบบอยางท่ดี ีของคนในครอบครัวและสังคม

ข

Research Tittle: Promotion of Family Members Desirable Behaviour by
Uposathasila Observation of Buddhist Community In khon
kaen Municipality
Researcher: Phrakhru Sudhikhambhirayan, Asst.Prof.Dr.,
Phramaha Samrong Saññato, Ph.D.
Mr. Suttipong Upontean
Department: Mahachulalongkornrajavidyalaya University
Khonkaen Campus
Fiscal Year: 2561/2018
Research Scholarship Sponsor: Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Abstract

The aims of this research were: 1) to study the co-existence behavior of
family in the Buddhist community in the Khon Kaen Municipality; 2) to promote the
co-existence of the family in the Buddhist community in the Khon Kaen Municipality
by using the Uposathasīla (eight precepts) observation; 3) to propose the desirable
cohabitation behavior of Buddhist communities in the Khon Kaen Municipality by
using the Uposathasīla (eight precepts) observation. This study was carried out by the
qualitative research methodology. The field work was conducted in 5 Buddhist
communities in the Khon Kaen Municipality. namely Wat That community. Nong
Waeng community. Wat Pho Non Than community. Wat Wutharam community and
Wat Srinuan community. The target group was 70 people involved with the
Uposathasīla observation. selected by purposive sampling. The data in the field
study were obtained by using structured interviews and then analyzed.

The research results were as follows:
1) the co-existence behavior of family in the Buddhist community in the Khon
Kaen Municipality The majority of those who come to observe the Uposathasīla in
Khon Kaen Municipality were elderly. The conflicts within their family members
sometimes have been found and most of the conflicts have been solved based on
the Buddhist methods. i.e.the five precept, the five enobling virtues, bases of social
solidarity, directions and states of conciliation.
2) The Buddhist communities in the Khon Kaen Municipality supported the
observation of the Uposathasīla observation by providing convenience to those who
come to observe the Uposathasīla while the temples organized the activities such as
chanting. loving kindness spreading. meditation. walking meditation. giving a sermon

ค

to those who come. This caused them to be happy. calm and joyful. This gave a
positive effect to the practitioners and surrounding people.

3) The desirable behavior can be adjusted by using the Uposathasīla
observation. This resulted in physical behaviors that is polite. docile and courteous
acts. polite and honestly speaking. In terms of the mind. it is cheerful. relaxed.
optimistic to the world. unattached to ownerships. braved in socialization because
having the precepts is the good sample of people in the family and society.

ง

กติ ตกิ รรมประกาศ

รายงานวิจัยฉบับน้ีไดรับทุนวิจัยจากสถาบันวิจัยพุทธศาสตร มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลง
กรณราชวิทยาลัย ในปงบประมาณ ๒๕๖๑ ซ่ึงผูวิจัยขอขอบพระคุณเปนอยางยิ่งท่ีสถาบันวิจัยพุทธ
ศาสตรใหการสนบั สนนุ ในการทาํ ผลงานดานการวจิ ยั ของบคุ ลากรของรัฐ

ผูวิจัยขอขอบคณะกรรมการวิจัยสถาบันพุทธศาสตรและผูอํานวยการสถาบันวิจัยพุทธ
ศาสตร มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั ทสี่ ําคญั ยง่ิ ตองขอกราบขอบพระโสภณพัฒนบัณฑิต
รองเจาคณะจังหวัดขอนแกนรองอธิการบดีวิทยาเขตขอนแกน ที่ใหการสนับสนุนในการใหแนวคิด
ดานการวิจัยและสงเสริมใหบุคลากรไดมีผลงานดานการวิจัยเพิ่มมากขึ้น ในการเก็บรวบรวมขอมูล
ผวู จิ ยั ขอขอบพระคุณผทู ีใ่ หข อมูลหรือเกี่ยวกับแหลงขอมูลทุกทาน ท่ีใหความรวมมือในดานขอมูลเปน
อยา งดี

รายงานการวิจัยฉบับน้ีจะสําเร็จลงไมไดถาไมไดรับการชวยเหลือจากทุกทานดังที่ไดกลาว
มาแลวในขางตน นน้ั ถอื วาทุกทา นเปน ผูใหค วามอนุเคราะหข อ มลู แกผูวิจัยเปน อยางดี

หวงั เปน อยางยง่ิ วารายงานวิจยั ฉบบั นี้คงเปน ประโยชนท ง้ั ทางดา นวิชาการ และการพัฒนา
เอกสารการเรียนการสอนตอไปในอนาคต

พระครสู ธุ ีคัมภรี ญาณ, ผศ. ดร.
๑๐ ตลุ าคม ๒๕๖๒

จ

สารบญั

บทคัดยอภาษาไทย......................................................................................................................ก
บทคัดยอภาษาองั กฤษ.................................................................................................................ข
กิตติกรรมประกาศ....................................................................................................................... ง
สารบัญ………………………………………………………………………………………………………………………. จ
สารบญั ภาพ......................................................................................................................................ช
คาํ อธิบายสัญลักษณและคํายอ.........................................................................................................ซ
บทที่ ๑ บทนาํ ...........................................................................................................................๑

๑.๑ ความสําคญั และที่มาของปญ หาทีท่ ําการวจิ ยั ……………………………………………………..๑
๑.๒ วัตถปุ ระสงคข องโครงการวจิ ยั ………………………………………………………………………… ๓
๑.๓ นยิ ามศัพทเ ฉพาะท่ีใชใ นการวจิ ยั …………………………………………………………………… ๓
๑.๔ ขอบเขตของโครงการวจิ ยั ……………………………………………………………………………….๓
๑.๕ ประโยชนทไ่ี ดรบั จากการวิจยั ……………………………………………………………………………๕
บทท่ี ๒ แนวคิด ทฤษฎแี ละงานวจิ ัยทีเ่ กีย่ วขอ ง……………………………………………………………… ๖
๒.๑ แนวคดิ เกี่ยวกบั พฤตกิ รรมการอยูรวมกัน……………………………………………………………๖
๒.๒ บทบาทของพระสงฆท่ีมีตอสงั คม................................................................................๙
๒.๓ บทบาทของพระสงฆในการสง เสริมการอยรู วมกนั ในสงั คมแกประชาชน.................๑๓
๒.๔ แนวคดิ และทฤษฎีเกี่ยวกับความตองการของมนุษย………………………………………… ๑๔
๒.๕ หลักธรรมสาํ หรับการอยรู วมกนั ……………………………………………………………………. ๑๗
๒.๖ หลักเบญจศีล หลกั เบญจธรรม……………………………………………………………………… ๔๓
๒.๗ ความรูเ ก่ียวกบั หลกั อุโบสถศีล………………………………………………………………………๔๗
๒.๘ บรบิ ทพ้ืนที่………………………………………………………………………………………………… ๗๖
๒.๙ งานวจิ ัยท่ีเก่ยี วขอ ง...................................................................................................๗๗
๒.๑๐ กรอบแนวคดิ ในการวจิ ัย…………………………………………………………………………… ๘๐
บทที่ ๓ วิธีการดําเนนิ การวิจัย…………………………………………………………………………………… ๘๑
๓.๑ รปู แบบวจิ ัย……………………………………………………………………………………………….. ๘๑
๓.๒ ประชากรและกลุมเปาหมายทใี่ ชใ นการวิจยั …………………………………………………… ๘๒
๓.๓ ขอบเขตพื้นท่ีในการวิจยั ……………………………………………………………………………… ๘๓
๓.๔ เคร่ืองมอื ในการวิจัย………………………………………………………………………………………๘๓
๓.๕ การสรางเครอื่ งมือวิจัย………………………………………………………………………………… ๘๓
๓.๖ การเก็บรวบรวมขอมูล………………………………………………………………………………… ๘๔

ฉ

บทท่ี ๔ ผลการวจิ ัย………………………………………………………………………………………………….. ๘๕
๔.๑ พฤติกรรมการอยรู วมกันของครอบครวั ชมุ ชนชาวพุทธในเขตนครขอนแกน…………๘๕
๔.๒ การสง เสรมิ การอยรู ว มกันของครอบครวั ชุมชนชาวพทุ ธในเขตเทศบาลขอนแกน
ดวยการรักษาอโุ บสถศลี ……………………………………………………………………………………….๘๙
๔.๓ วเิ คราะหพ ฤติกรรมท่ีพึงประสงคข องชมุ ชนชาวพทุ ธในเขตเทศบาลนครขอนแกน
ดว ยการรกั ษาอุโบสถศลี ……………………………………………………………………………………….๙๒
๔.๔ ผลการสมั ภาษณเจา อาวาส พระวปิ ส สนาจารยจาก ๕ วัด ๕ ชุมชน……………………๙๓
๔.๕ องคความรใู หมจ ากการวิจัย……………………………………………………………………………๙๗
๔.๖ สรปุ …………………………………………………………………………………………………………….๙๙

บทท่ี ๕ สรปุ อภิปรายผลและขอเสนอแนะ………………………………………………………………… ๑๐๐
๕.๑ สรุปผลการวิจัย………………………………………………………………………………….………๑๐๐
๕.๒ อภิปรายผล……………………………………………………………………………………………… ๑๐๒
๕.๓ ขอ เสนอแนะ………………………………………………………………………………..……………๑๐๔

บรรณานกุ รม ……………………………………………………………………………………………………………..… ๑๐๕
ภาคผนวก ..................……………………………………………………………………………………………….……๑๐๙
ภาคผนวก ก เครอ่ื งมอื วิจยั ……………………………………………………………………………………………… ๑๑๐
ภาคผนวก ข หนังสือขอความอนเุ คราะหตรวจเคร่ืองมือวิจัย

และรายชื่อผใู หขอมูลสาํ คญั …………………………………………………..…………….………….. .๑๑๔
ภาคผนวก ค ภาพประกอบการสมั ภาษณ……………………………………………………………………………๑๐๔
ภาคผนวก ง หนงั สอื รบั รองการใชป ระโยชน……………………………………………………………………… ๑๒๗
ภาคผนวก จ ผลผลติ ผลลัพธ ผลกระทบ………………………………………………………………………….. ๑๒๙
ภาคผนวก ฉ ใบตอบรบั บทความวิจยั ……………………………………………………………………………….. ๑๐๔
ประวตั ิผูวิจยั ……………………………………………………………………………………………………………………๑๐๔

ช

สารบญั แผนภาพ

แผนภาพท่ี หนา
๑ กรอบแนวคดิ ในการวจิ ัย............................................................................................................๘๐
๒ แสดงองคความรทู ่ีไดร ับจากการวิจยั ...................................................................................... ๑๓๓

ซ

คาํ อธิบายสญั ลกั ษณแ ละคํายอ

อกั ษรยอในวจิ ัยฉบับน้ี ใชอางองิ จากคมั ภีรพระไตรปฎ ก ฉบบั ภาษาไทยมหาวทิ ยาลัยมหา
จุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั เฉลิมพระเกียรติ สมเด็จพระนางเจาสริ ิกติ ิ์พระบรมราชนิ ีนาถ พ.ศ. ๒๕๓๙
โดยไดก ลา วถึงแหลง ทมี่ า / เลม / ขอ / หนา ตามลําดับ เชนอง.ฺ สตตฺ ก.(ไทย) ๒๓ / ๔๗ / ๗๐ -๗๔.
หมายถึง สตุ ตันตปฏ ก ขุททกนกิ าย ภาษาไทย เลม ๒๓ ขอ ๔๗ หนา ๗๐-๗๔

วิ.มหา. (บาล)ี = วินยปฏ ก พระวินัยปฎก (ภาษาบาล)ี
วิ.ม. (ไทย) = วนิ ัยปฎก (ภาษาไทย)
มหาวภิ งคฺ ปาลิ
มหาวรรค

พระสตุ ตนั ตปฎ ก

ที.ส.ี (ไทย) = สตุ ตนั ตปฎ ก ทฆี นกิ าย สลี ขนั ธวรรค (ภาษาไทย)
ท.ี ม. (ไทย) = สตุ ตันตปฎ ก ทฆี นิกาย มหาวรรค (ภาษาไทย)
ท.ี ปา. (ไทย) = สุตตันตปฎ ก ทีฆนิกาย ปาฏกิ วรรค (ภาษาไทย)
สํ.ส. (ไทย) = สุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค (ภาษาไทย)
ส.ํ นิ. (บาลี) = สตุ ตฺ นตฺ ปฏ ก สยํ ตุ ฺตนกิ าย นทิ านวคฺคปาลิ (ภาษาบาลี)
สํ.ข. (ไทย) = สุตตนั ตปฎ ก สงั ยุตตนิกาย ขันธวารวรรค (ภาษาไทย)
อง.ฺ เอกก.(ไทย) = สุตตันตปฎ ก องั คุตตรนิกาย เอกกนบิ าต (ภาษาไทย)
องฺ.ทุก. (ไทย) = สุตตนั ตปฎ ก อังคุตตรนิกาย ทุกนบิ าต (ภาษาไทย)
อง.ฺ ตกิ . (ไทย) = สตุ ตันตปฎ ก อังคุตตรนิกาย ตกิ นิบาต (ภาษาไทย)
อง.ฺ จตกุ กฺ .(ไทย) = สตุ ตันตปฎก องั คุตตรนิกาย จตกุ กนิบาต (ภาษาไทย)
อง.ฺ ปฺจก.(ไทย) = สตุ ตันตปฎก องั คุตตรนิกาย ปญจกนิบาต (ภาษาไทย)
อง.ฺ อฏ ก.(ไทย) = สตุ ตันตปฎ ก อังคตุ ตรนิกาย อฏั ฐกนิบาต (ภาษาไทย)
ข.ุ ขุ. (ไทย) = สุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ขทุ ทกปาฐะ (ภาษาไทย)
ขุ.อิติ. (ไทย) = สุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อติ ิวุตตกะ (ภาษาไทย)
ข.ุ ว.ิ (ไทย) = สุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย วิมานวตั ถุ (ภาษาไทย)
ข.ุ อป. (ไทย) = สุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน (ภาษาไทย)

ฌ

อรรถกถาพระวนิ ัยปฎ ก

วิ.ม.อ. (ไทย) = วนิ ัยปฎก สมันตปาสาทิกา มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระสุตตนั ตปฎก
อง.ฺ ตกิ .อ. (ไทย) = อังคตุ ตรนกิ าย มโนรถปูรณี ตกิ นบิ าตอรรถกถา (ภาษาไทย)
ขุ.อติ .ิ อ. (บาลี) = ขุททฺ กนิกาย ปรมตถฺ ทปี นี อติ ิวุตตฺ กอฏ กถาปาลิ (ภาษาบาล)ี

บทที่ ๑
บทนํา

๑.๑ ความสําคัญและทีม่ าของปญ หาท่ีทาํ การวิจยั

หลักคําสอนทางพระพุทธศาสนา ที่สะทอนใหเห็นถึงเจตนารมณของพระพุทธศาสนาใน
ดานความสัมพันธทางสังคมไดชัดเจนมากที่สุด ไดแกคําสอนและหลักปฏิบัติในช้ันศีล เพราะศีลเปน
ระบบการควบคุมชีวิตดานนอกเกี่ยวกับการแสดงออกทางวาจา เปนระเบียบวาดวยความสัมพันธกับ
สภาพแวดลอม โดยเฉพาะอยางยง่ิ ความสัมพนั ธร ะหวางมนุษยด ว ยกนั การดาํ เนินกิจกรรมตาง ๆ ของ
หมูชน การจัดสภาพความเปน อยูแ ละสิ่งแวดลอ มใหเ รียบรอ ย และเกือ้ กลู แกก ารดํารงอยูดวยดีของหมู
ชนนั้น เพื่อบรรลุจุดหมายสูงสุดของชีวิตตามความตกลงนับถือของพวกตนหรือเพ่ือเขาถึงประโยชน
และความดีงามสูงสดุ

ศีลในพระพุทธศาสนาเปนหลักความประพฤติทางกาย วาจา และการเลี้ยงชีพสุจริตโดยมี
เจตนาเปนเครื่องประพฤติงดเวนจากทุจริต เพ่ืออบรมจิตใจใหตั้งอยูในกุศลธรรมทั้งหลาย การ
ฝกอบรมตนในทางทม่ี คี วามสมั พันธระหวางกายกบั ใจ ศีลเมอ่ื ประพฤตติ รงตามหลักการสภาพจิตใจจะ
เปนอิสระจากตัณหา คุณธรรมท่ีมีฐานมาจากศีลยอมมีคุณคาที่รักษา และสงเสริมคุณภาพของจิตใจ
ประโยชนท ่ตี อ งการจากศีลคือการควบคุมความประพฤติ ปองกันไมใหตกไปสูความชั่ว จิตใจสงบจาก
กเิ ลสเปนสมาธิทีส่ ง คณุ คา สนองปญญาท่ีเก้ือกูลแกการกําจัดอวิชชา และความบริสุทธิ์หลุดพน ดังน้ัน
ศลี จงึ เปน หลักความประพฤตทิ ต่ี อ เนือ่ งกนั ตามเหตุผล เปน ระบบจริยธรรม เพราะผูปฏิบัติจะประพฤติ
ไดถูกตอ งก็ตอ เม่ือมคี วามเขา ใจในระบบ และเหตุผลที่เกี่ยวของเปนพื้นฐานอยูดวยการปลูกฝงใหมีศีล
ดว ยการเรยี นรมู ีสภาพแวดลอมทางสงั คมทดี่ ี การสั่งสอนท่ีถูกตองนําหลักการมาประพฤติปฏิบัติอยาง
ตอเนื่องดวยความไมประมาท อุโบสถศีล เปนเรื่องของกุศลกรรมท่ีสําคัญประการหนึ่งของคฤหัสถ ผู
ปรารถนาความเจริญอันเปนบุญกุศลเฉพาะตน หยุดการงานของฆราวาสมี ทํานา ทําไร เปนตน0๑ ไว
ชว่ั คราวแลว มาทํากจิ กรรมทางศาสนาเปนการขัดเกลากิเลสอยางหยาบใหเบาบาง เปนทางแหงความ
สงบอนั เปนความสขุ สงู สุดในพระพุทธศาสนา เพราะฉะน้ัน พุทธศาสนิกชนผูครองเรือนควรหาโอกาส
ประพฤตปิ ฏิบัติตามสมควรแกกําลัง เม่ือตองการจะปฏิบัติฝกฝนตนใหดียิ่งขึ้นไป ก็ควรถือศีล ๘ หรือ
ศลี อโุ บสถ ศลี ๘ นั้นทานจัดเขาในจําพวกวัตร วัตร คือ ขอปฏิบัติพิเศษท่ีตองทําเพ่ือฝกฝนตนเอง ขัด
เกลากิเลสของตนเอง เพื่อเตรียมจิตใหพรอมท่ีจะบําเพ็ญคุณความดีอ่ืนๆ ใหมากยิ่งขึ้น ฉะนั้น เม่ือมี

๑ พระธรรมปฎ ก (ป.อ.ปยุตโฺ ต), เลา เรอ่ื งใหโยมฟง, (กรุงเทพมหานคร: มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,
๒๕๔๖), หนา ๓๖.

๒

ศีล ๕ แลวถา ตอ งการความเจริญในธรรม ก็ไมควรหยุดอยูเพียงศีล ๕ พึงสมาทานศีล ๘ แลว
รักษาไวอ ยา ใหดางพรอ ย ประพฤตปิ ฏบิ ัติม่นั อยใู นศีลของตนเพอื่ ความเจรญิ งอกงามแหงศีล

อุโบสถศีลนั้น มีผูปฏิบัติกันมากอนพุทธกาล และเปนช่ือของวันที่เจาลัทธิทั้งหลาย
กําหนดไว เพื่อความสะดวกในการทํากิจกรรมตามลัทธิของตนมีการงดอาหารเปนตน ตอมาเมื่อพระผู
มีพระภาคเจาเสด็จอุบัติข้ึนในโลก จึงทรงบัญญัติอุโบสถศีลอันประกอบดวยองค ๘ พรอมทั้งไตร
สรณคมน เพราะฉะนัน้ อุโบสถศีลจึงมี ๒ อยาง คือ ๑. อุโบสถศีลนอกพุทธกาล ไดแก การเขาจําดวย
การงดอาหารตั้งแตเที่ยงวันไปในวันที่กําหนดไว ดังที่พระอรรถกถาจารยกลาวไว ในอรรถกถาคัง
คมาลชาดก อัฏฐกนบิ าตวา บุตรและภรรยาก็ดี บริวารชนกด็ ี ของเศรษฐีน้ัน โดยท่ีสุดแมคนเล้ียงโคใน
เรือนนน้ั ทัง้ หมดลวนเขาจําอุโบสถศีลเดือนละ ๖ วัน ๒. อุโบสถศีลในสมัยพุทธกาล ไดแก อุโบสถศีล
ทเ่ี ปนพทุ ธบัญญัติ อันประกอบดวยไตรสรณคมน และองค ๘ ประการ มี ปาณาติบาต เปนตน1๑ การ
รักษาอุโบสถศีลมีวัตถุประสงคเพ่ือการฝกอบรมอินทรีย คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เปนการ
กระทําความพยายามขมจิตใจใหสงบระงับจากความโลภ โกรธ หลง ที่เกิดขึ้น ถือเปนการประพฤติ
พรหมจรรยหรือการบวชช่ัวคราวก็ได2๒ อุโบสถศีลเปนขอปฏิบัติเบื้องตน (บุรพบท) เพ่ือบรรลุ
เปาหมายสูงสุดของชีวิต คือ พระนิพพาน นอกจากนี้การรักษาอุโบสถศีลยังทําใหพระพุทธศาสนาไม
ขาดสูญซึ่งพุทธบริษัท คืออุบาสกและอุบาสิกาผูนับถือพระพุทธศาสนาฝายคฤหัสถ3๓ เน่ืองจาก
พระพทุ ธศาสนาไมอ าจดาํ รงอยูไดน านหากขาดผสู ืบทอดศาสนา และการรักษาอุโบสถศีลยังทําใหเกิด
ความสงบสขุ ในสวนปจ เจกบุคคล และสงั คมสว นรวมดวย

ปจจุบันชุมชนเทศบาลนครขอนแกน ยังมีความเขาใจเรื่องอุโบสถศีลไมครบถวนทุก
ประเด็น จึงทําใหการปฏิบัติการรักษาอุโบสถศีลยังไมสมบูรณ ผลท่ีไดรับจึงไมเต็มท่ี สวนใหญยังขาด
ความรูความเขาใจเร่ืองการรักษาอุโบสถศีล หรือไมมีความรูความเขาใจเลยวาคําสอนเร่ืองอุโบสถศีล
เปน การสอนเก่ยี วกบั อะไรและพอรกั ษาอโุ บสถศีลแลวก็ละเมดิ โดยไมรใู นหลักคําสอนท่ีถูกตอง บางคน
วาการรักษาอุโบสถศีลนั้นรักษายาก เพราะกลัววาไมไดกินอาหารเย็น กลัวหิว กลัวจะเปนโรค
กระเพาะอาหาร กลวั รักษาศลี ไมไดแลวจะยงิ่ เปนบาป ในกลุมผูสูงวัยท่ีเคยรักษาอุโบสถศีล บางทานก็
สุขภาพไมอํานสย เปนตน ทําใหจํานวนคนที่เขามารักษาอุโบสถศีลในเขตชุมชนนครขอนแกนน้ันลด
นอยลงเปน ลําดบั

จากท่กี ลาวมานี้ ผูวิจัยมีความสนใจศึกษาการสงเสริมวิธีการรักษาอุโบสถศีลของชุมชนใน
เทศบาลนครขอนแกน เปนการพัฒนาคุณภาพชีวิต เพ่ือวิเคราะหผลการเรียนรูและการอยูรวมกับ
ชุมชนในเทศบาลนครขอนแกน ซ่ึงตัวศีลเองนอกจากจะเปนพื้นฐานธรรมของปจเจกบุคคลแลว ยังถือ
ไดวาเปนหมวดธรรมที่วาดวยความสัมพันธระหวางปจเจกบุคคลกับสังคมอีกดวย ดังน้ัน ศีลจึง
ครอบคลุมเรื่องการจัดระเบียบชีวิตดานนอกทั้งหมด เทาท่ีจะชวยทําสภาพความเปนอยูโดยท่ัวไป

หนา ๖๐. ๑ วิ.ม.อ. (ไทย) ๔/๓๗๗-๔๓๓.
๒ ธนิต อยูโพธิ์, อานิสงสอุโบสถศีล, พิมพคร้ังท่ี ๔. (กรุงเทพมหานคร: ศิวพรการพิมพ, ๒๕๓๗),
๓ องฺ.จตกุ ฺก. (ไทย).๒๑/๑๒๙/๑๗๘.

๓

กิจการทั้งหลายของหมูชน ความสัมพันธกับสภาพแวดลอม และสภาพแวดลอมท่ีควรจัดได ใหมี
สภาวะที่เก้ือกูลแกความเจริญงอกงามของชีวิตดานใน จึงสอดคลองกับการที่ชีวิตดานในท่ีเจริญงอก
งามนั้นจะสะทอนผลดีงามออกมาแกชีวิตดานนอกคือเหมาะแกการท่ีทุกๆ คนจะพากันปฏิบัติตาม
หลักศีล สมาธิ ปญญา โดยเฉพาะจะไดสามารถฝกจิตและปญญาใหเจริญ เพื่อจะไดประสบชีวิตท่ีมี
ความสุขแทจริง ที่มีตอการพัฒนาคุณภาพชีวิต วาเกิดผลดีแกผูประพฤติและปฏิบัติอยางไร ทั้งนี้
เพ่ือท่จี ะเปนบรรทัดฐานใหอนุชนคนรุนหลังไดเจริญรอยตาม เพื่อเปนการสืบตออายุพระพุทธศาสนา
ใหด าํ รงอยยู ืนนานตอไป

๑.๒ วัตถปุ ระสงคข องโครงการวจิ ัย

๑.๒.๑ เพ่ือศึกษาพฤติกรรมการอยูรวมกันของครอบครัวชุมชนขาวพุทธในเทศบาลนคร
ขอนแกน

๑.๒.๒ เพ่ือสงเสริมการอยูรวมกันของครอบครัวชุมชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกน
ดว ยการรกั ษาอุโบสถศีล

๑.๒.๓ เพ่ือเสนอพฤติกรรมการอยูรวมกนั ที่พึงประสงคของชุมชนชาวพุทธในเทศบาลนคร
ขอนแกน ดว ยการรักษาอโุ บสถศีล

๑.๓ นยิ ามศพั ทเฉพาะท่ใี ชในการวิจยั

การสงเสริมพฤติกรรมที่พึงประสงค หมายถึง พฤติกรรมท่ีแสดงออกทางกายดวยการ
ควบคุมตัวเองใหวางตนเหมาะสม มีความสุภาพ ทางวาจา เจรจาดวยหลักสัมมาวาจา รักษาคําสัตย
และมอี ารมณเบกิ บานแจม ใสเขากบั สงั คมไดด ี

การรักษาอุโบสถศีล หมายถึง ศีล ๘ สําหรับอุบาสกอุบาสิกา สมาทานในวันพระ ๘ คํ่า
๑๔ - ๑๕ คาํ่

ชมุ ชนชาวพทุ ธในเขตเทศบาลนครขอนแกน หมายถึง ชุมชนทต่ี งั้ บา นเรือนอยูใกลกับวัด
ธาตุ วดั หนองแวง วดั โพธิโ์ นนทัน วดั วฒุ าราม วดั ศรีนวล

พฤตกิ รรมการอยรู ว มกนั หมายถงึ การอยรู ว มกันของชาวพุทธใน ๕ ชมุ ชน ไดแก วัดธาตุ
วดั หนองแวง (หนองแวง ๔) ชุมชนโนนทัน ๑ (วดั โพธ)์ิ วัดวุฒาราม ชมุ ชนพระลบั (วดั ศรีนวล) ในเขต
เทศบาลนครขอนแกน แตละชุมชนท่ีเปนปญหากระทบกระทั่งระหวางสมาชิกในครอบครัวและเพื่อน
บานในชมุ ชนดวยกาย วาจา ใจหรอื อารมณแ ละสังคม

๑.๔ ขอบเขตของโครงการวจิ ยั

โครงการวิจัยนีแ้ บง ขอบเขตออกเปน ๓ ดา นหลกั ดงั ตอ ไปนี้
๑.๔.๑ ขอบเขตดา นเนือ้ หา
เอกสารการวิจัยในครั้งน้ี จะศึกษาคนควาจากพระไตรปฎกภาษาไทยฉบับมหาจุฬาลง
กรณราชวิทยาลัย ๒๕๓๙ พระไตรปฎกภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ ๒๕๐๐ และขอมูลเพิ่มเติม
คัมภีร อรรถกถา ฎีกา ปกรณวิเสส และเอกสารงานวิจัยที่เก่ียวของสาหรับขออ่ืน ๆ รวมทั้งขอมูล

๔

จากเว็ปไซตตางๆ ศึกษาเกี่ยวกับแนวคิดการอยูรวมกัน ความรูเก่ียวกับหลักอุโบสถ ความหมาย
ความสาํ คญั การรักษาอโุ บสถศลี อานสิ งสก ารรกั ษาศลี อโุ บสถศลี ผลที่ไดจากการรกั ษาอโุ บสถศลี

๑.๔.๒ ขอบเขตดานพืน้ ท่ี
ผูวิจัยศึกษากลุมชาวพุทธผูรักษาอุโบสถศีลในเขตเทศบาลนครขอนแกนจํานวน ๕ ชุมชน
โดยเลือกจากชุมชนท่ีโดดเดนในการรักษาอุโบสถศีล มีกิจกรรมสงเสริมการรักษาอุโบสถศีลแกชาว
พุทธ ผูเขาวัดรักษาอุโบสถศีลท่ีหลากหลาย มีพระสงฆทรงภูมิรูในการสอนพระกรรมฐานประจํา
ดงั ตอ ไปน้ี
๑) ชมุ ชนวัดธาตุ พระอารามหลวง ตําบลในเมอื ง อําเภอเมอื ง จงั หวัดขอนแกน
ชุมชนวัดธาตุเปนพื้นที่ชุมชนเกาแก แตกอนเรียกชุมชนเมืองเกา ประชาชนอยูรวมกัน
หนาแนน ประกอบอาชีพท้ังภาครัฐและเอกชน มีคณะกรรมการบริหารชุมชน ประกอบดวยประธาน
กรรมการ และเลขานกุ ารชุมชม คมุ วดั ธาตุ มี ๔๒๒ หลังคาเรือน ประชากร ๒,๒๐๐ คน
๒) ชมุ ชนวดั โพธโ์ิ นนทัน ถนนโพธสิ าร ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวดั ขอนแกน
ชุมชนวัดโพธิ์โนนทันเปนชุมชนท่ีขึ้นกับเทศบาลนครขอนแกน โดยมีวัดโพธ์ิเปนศูนยรวม
จติ ใจ นอกจากน้ียังเปน สํานักปฏิบัติธรรมแหงที่ ๑ ประจําจังหวดั ขอนแกน วัดจัดกิจกรรมสงเสริมการ
ปฏิบัตธิ รรมแกช าวพทุ ธตลอดป มผี ูเขาไปรักษาศีล ๕ และอโุ บสถศลี ทุกเพศทุกวัย ในชุมชนประชาชน
ประกอบอาชีพหลากหลายท้ังภาครัฐ เอกชน คาขายรับจาง มีการแบงชุมชนโนนทัน ๑ – โนนทัน ๙
มีหลังคาเรอื นจาํ นวน ๒,๗๗๙ หลงั และประชากรจาํ นวน ๑๐,๔๙๘ คน
๓) ชุมชนวัดหนองแวง พระอารามหลวง ถนนกลางเมือง ตําบลในเมือง อําเภอเมือง
จังหวดั ขอนแกน
วัดหนองแวงเปนพระอารามหลวงที่มีพระธาตุสวยงาม เปนแหลงทองเท่ียวทางวัดจัด
กิจกรรมสงเสริมการปฏิบัติธรรมตลอดปทุกวันพระ วันอาทิตย จะมีผูคนเขารวมกิจกรรมบุญเปน
จํานวนมาก ชุมชนวัดโพธิ์หนองแวงจะมีคณะกรรมการบริหารตําปหนงตางๆ เชนเดียวกันกับชุมชน
อ่ืนๆ โดยจะแบงเปนชุมชนหนองแวงเมืองเกา ๑ -๔ มีครัวเรือน ๑,๐๓๕ ครัวเรือน ประชากรรวม
๔,๐๑๐ คน
๔) ชุมชนวดั วฒุ าราม
ชุมชนวดั วฒุ ารามเปนชุมชนทีป่ ระกอบดวย ชมชน กศน. มีลักษณะแออัด-กึ่งเมือง ชุมชน
โนนหนองวัด ๑ มีลักษณะก่ึงเมือง ชุมชนโนนหนองวัด ๒ เปนชุมชนแออัด ชุมชนโนนหนองวัด ๓,
ชุมชนโนนหนองวัด ๔, ชุมชนหนองวัดพัฒนา และชุมชนวัดวุฒารามเปนชุมชนเมือง มีครัวเรือน
จํานวน ๑,๙๑๗ ครัวเรือน ประชากรจาํ นวน ๗,๘๘๖ คน
๕) ชมุ ชนวัดศรนี วล
ชุมชนวัดศรีนวลเปนชุมชนที่ประกอบดวยคุมพระลับซึ่งเปนชุมชนเมือง มีหลังคาเรือน
จาํ นวน ๓๗๐ ครัวเรอื น ประชากรจํานวน ๒,๐๕๐ คน

๕

๑.๔.๓ ขอบเขตดานประชากรและกลุม เปา หมาย

พน้ื ที่ ผวู จิ ัยกาํ หนดลงภาคสนามทีช่ มุ ชนชาวพุทธในเขตเทศบาลนครขอนแกน ๙๕ ชุมชน
เลอื กศึกษา ๕ ชมุ ชน ไดแก

๑. ชุมชนวัดธาตพุ ระอารามหลวง

๒. ชุมชนวัดหนองแวง

๓. ชมุ ชนวัดโพธิโ์ นนทนั

๔. ชุมชนวดั วฒุ าราม

๕. ชมุ ชนวัดศรีนวล ซง่ึ เปนพ้นื ศกึ ษาวจิ ัย

กลุม เปา หมาย คอื ผูทีเ่ กยี่ วของกับผรู ักษาอุโบสถศลี จาํ นวน ๗๐ คน แบง เปน

- พระสงั ฆาธิการระดบั เจา อาวาส ๕ รูป
- พระอาจารยสอนกรรมฐานและจดั กจิ กรรมเกยี่ วกบั การรักษาอุโบสถศีล ๕ รปู
- ผรู กั ษาอุโบสถศีลอุบาสก ๕ คน
- ผูรักษาอโุ บสถศีลอบุ าสิกา ๔๐ คน
- สมาชกิ ในครอบครวั ของผูรกั ษาอุโบสถศีล ๑๐ คน
- คณะกรรมการบริหารชุมชน ๕ ชุมชน โดยเลือกจากชุมชนละ ๑ คน รวม ๕ คน

รวมท้งั ส้นิ ๗๐ รปู /คน
การไดมาโดยวิธีเจาะจง (Purposive sampling) ทําการเก็บขอมูลภาคสนาม โดยการใช
การสมั ภาษณแ บบมีโครงสรา ง และทําการวิเคราะหขอมูลท่ีไดม า

๑.๕ ประโยชนที่ไดรบั จากการวิจยั

๑.๕.๑ ไดขอ มลู เกี่ยวกับพฤตกิ รรมการอยูรว มกนั ของครอบครัวชุมชนขาวพุทธในเทศบาล
นครขอนแกน

๑.๕.๒ ไดองคความรูวิธีการรักษาอุโบสถศีลเพ่ือสงเสริมการอยูรวมกันของครอบครัว
ชมุ ชนชาวพุทธในเทศบาลนครขอนแกน

๑.๕.๓ ไดขอสนเทศเกี่ยวกับพฤติกรรมที่พึงประสงคในการอยูรวมกันของชุมชนชาวพุทธ
ในเทศบาลนครขอนแกน

บทท่ี ๒
แนวคดิ ทฤษฎแี ละงานวิจยั ท่เี ก่ยี วขอ ง

ในบทที่ ๒ น้ี ผูวจิ ยั มุง ศึกษา การสง เสริมพฤติกรรมท่ีพงึ ประสงคของคนในครอบครัวดวย
การรกั ษาอโุ บสถศลี ของชุมชนชาวพุทธในเขตเทศบาลนครขอนแกน แนวคิดพฤติกรรมการอยูรวมกัน
แนวคิดความตองการของมนุษย การสงเสริมการอยูรวมกันตามหลักทิศ ๖ หลักธรรมสําหรับการอยู
รวมกัน ท่ีเกี่ยวกับหลักอุโบสถศีล ประโยชนหรืออานิสงสของการรักษาอุโบสถศีล มีรายละเอียด
ดังตอ ไปนี้

๒.๑ แนวคิดเก่ียวกบั พฤตกิ รรมการอยรู วมกนั

๒.๑.๑ ความหมายของพฤติกรรม
ลกั ขณา สริวฒั น4๑ ไดส รปุ ความหมายของพฤตกิ รรม ไวดงั น้ี
๑. พฤติกรรม หมายถงึ การกระทําการแสดงอาการของอินทรีย (Organism) ที่แสดงออก
ซึ่งความรูสึก ความคิด และจิตนาการ ซึ่งเจาของเทาน้ันท่ีรูได และในสวนที่บุคคลอ่ืนก็สามารถรูได
เรยี กวา พฤติกรรมภายนอก และพฤตกิ รรมภายใน
๒. พฤติกรรม หมายถงึ การกระทําหรือปฏิกิริยาที่ปรากฏออกทางรางกาย ทางกลามเนื้อ
ทางสมอง ทางอารมณ และทางความรูสึกนึกคิด ซึ่งเปนเรื่องปกติที่มนุษย และสัตวยอมจะแสดง
ออกมาใหเ ห็นไดอ ยางชัดเจน เชนการพดู เดิน รองไห เปนตน หรืออาจไมส ามารถเห็นชดั ได เชนความ
พอใจ หรอื การนึกคดิ เปนตน
๓. พฤติกรรม หมายถึง กิริยาของส่ิงมีชีวิตในทุกรูปแบบที่แสดงออกมาเพื่อตอบสนองตอ
ส่ิงเราท่ีมากระตุน ทั้งสิ่งเราท่ีอยูภายในและภายรางกาย เพ่ือเปนไปไดอยางเหมาะสมในการอยูรอด
ของชีวิต โดยส่ิงที่มีชีวิตทุกชนิดตองมีการปรับพฤติกรรมใหสอดคลองกับสภาพแวดลอมตลอดเวลา
เพราะสภาพแวดลอมมีการเปลี่ยนแปลงอยูเสมอ พฤติกรรมจึงเกิดจากการประสานงานกันระหวาง
ระบบประสาท ระบบกลามเน้ือ และระบบตอม
๔. พฤติกรรม หมายถงึ กิจกรรมทุกประเภทท่ีมนษุ ยกระทําไมวาสิ่งน้ันจะสังเกตไดหรือไม
กต็ าม เชน การทางานของหัวใจ การทางานของกลามเนือ้ การพูด การแสดงความสนใจ เปน ตน
๕. พฤติกรรม หมายถึง กิจกรรมใดๆ ของรางกายท่ีมีความสัมพันธโดยตรงกับ
กระบวนการทางจิตซงึ่ ถูกจงู ใจดวยสิง่ เราตา งๆ เชน ความคิด อารมณ เปน ตน

๑ ลักขณา สริวัฒน, จิตวิทยาในชีวิตประจําวัน, (กรุงเทพมหานคร: โอ.เอส.พร้ินติ้งเฮาส, ๒๕๔๔),
หนา ๑๗.

๗
๖. พฤติกรรม หมายถึง การแสดงออกในลักษณะตางๆ ของสิ่งมีชีวิตซึ่งอาจจะเกิดขึ้นทั้ง
มนุษย สัตว พืช ซึ่งเปนการตอบสนองตอส่ิงเราท่ีเกิดขึ้นจากภายในรางกายหรือภายนอกรางกาย
พฤติกรรมนี้สามารถสังเกตไดโดยตรง หรือใชเครื่องมือวัดได หรืออาจสังเกตไดทางออม เชน การพูด
การเคล่ือนไหว การทางานของระบบตางๆ ภายในรางกาย การจํา การคิด ตลอดจน ความรูสึก
ทัศนคติ เปนตน ประสบการณใ ดสภาพการณหนึง่ โดยทผี่ ูอนื่ สามารถสงั เกตได

๒.๑.๒ ท่มี าของพฤติกรรม
สุรพล พยอมแยม ไดใหความหมายของพฤติกรรมวา การกระทําอันเน่ืองมาจากการ
กระตุนหรือถูกจูงใจจากสิ่งเราตางๆ การกระทําหรือพฤติกรรมเหลาน้ีเกิดข้ึนหลังจากบุคคลไดใช
กระบวนการกลั่นกรองทางความคิด ตกแตงและตั้งใจทําใหเกิดขึ้นเพื่อใหผูอื่นไดสัมผัสรับรูตามที่
คาดหวงั ไว ทงั้ นี้จะเห็นไดว า พฤติกรรมจานวนมากทแ่ี มจ ะกระทําดว ยสาเหตุหรือสิ่งกระตุนอันเดียวกัน
มีจุดมุงหมายเชนเดียวแตลักษณะทาทีอาการอาจแตกตางกัน เมื่อบุคคล โอกาส สถานที่ส่ิงแวดลอม
หรอื สถานการณอื่นเปลี่ยนไป โดยทั่วไปแลวการทําความเขาใจกระบวนการเกิดพฤติกรรมจะเริ่มดวย
การวิเคราะหการกระทําซ่ึงสว นใหญจ ะจาํ แนกการกระทําออกเปน ๓ สว น ไดแก5๑
๑. สวนความรสู ึก (Feeling)
๒. สว นการคิด (Thinking)
๓. สว นการแสดงออก (Action)
ดังน้ัน การพิจารณาพฤติกรรมของคน ควรแยกวิเคราะหออกเปนสวน ๆ เพราะจะทําให
ทราบถงึ ตนตอ ของการกระทําไดมากและชดั เจนทส่ี ดุ
๒.๑.๓ ประเภทของพฤตกิ รรม
ชยั ยงค พรหมวงศ แบง พฤตกิ รรมเปน ประเภทไดห ลายรปู แบบดังน6ี้๒
๑. ประเภทของพฤติกรรมตามสาเหตุการเกิด แบงเปนพฤติกรรมที่เกิดจากส่ิงกระตุน
ภายใน
ตัวคน และพฤติกรรมทีเ่ กิดจากสิ่งกระตุน ภายนอกตัวคน
๒. ประเภทของพฤติกรรมแบงตามการแสดงออก แบงเปน พฤติกรรมท่ีแสดงออก
ภายนอกและพฤติกรรมทเ่ี กบ็ งําไวภ ายใน
๓. ประเภทของพฤตกิ รรมแบง ตามผลการทํา แบงเปน ๓ อยา ง คอื

๓.๑ พฤติกรรมดานพุทธิพิสัย หมายถึง พฤติกรรมท่ีเปนผลของการแสดงออกทาง
ความรู ความจาํ ความคดิ เห็น

๑ สุรพล พะยอมแยม, “พระสงฆบทบาททางจิตวิทยาชุมชน”, เอกสารประกอบการบรรยายใน
โครงการอบรม เร่ืองพระสงฆกับการพัฒนาสุขภาพอนามัยท่ีดีของประชาชนของคณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัย
ศลิ ปากร ๒ พฤษภาคม, ๒๕๔๘. หนา ๑๙.

๒ ชัยยงค พรหมวงศ, “ความหมายและแนวคิดการพัฒนาพฤติกรรมเด็ก”, ในเอกสารการสอนชุด
วิชาการพัฒนาพฤติกรรมเด็ก หนวยที่ ๑ สาขาวิชาศึกษาศาสตรมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช,(นนทบุรี:
สํานกั พิมพม หาวิทยาลยั สโุ ขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๔๓), หนา ๒๓.

๘
๓.๒ พฤติกรรมดานเจตนพิสัย หมายถึง พฤติกรรมที่เปนผลของการแสดงออก
ทางดานอารมณ ความรสู กึ ความสนใจ ทศั นคติ คา นยิ ม
๓.๓ พฤติกรรมดานทักษะพิสัย หมายถึง พฤติกรรมท่ีเปนผลของการแสดงทาง
ลักษะการกระทําทีเ่ ปนความชํานาญ เชน การสอน
๔. ประเภทของพฤติกรรมแบงตามการกระทําทางรางกายและจิตใจ แบงเปน พฤติกรรม
ทางกาย พฤติกรรมทางวาจา พฤติกรรมทางใจ
๕. ประเภทของพฤติกรรมแบงตามความคาดหมายของสังคม แบงเปน พฤติกรรมที่ พึง
ประสงค และพฤตกิ รรมท่ีไมพ ึงประสงค
๒.๑.๔ พฤตกิ รรมการอยรู ว มกนั ในสงั คม
ฟน ดอกบัว กลาววา พระพุทธศาสนานั้น ถือหลักการอยูรวมกันอยางสันติโดยยึดหลัก
สามัคคีธรรม อปริหานิยธรรม และสังคหวัตถุ ทั้งนี้โดยมีความเมตตา กรุณาเปนหลักธรรมประจําใจ
ชาวพุทธที่แทตองยึดม่ันในโอวาทปาฏิโมกข ไมเบียดเบียนไมวาราย ไมประทุษรานผูอ่ืนโดยเฉพาะ
บทบาทของนักบวชหรือนักการศาสนาที่เปนหัวหนาของชุมชน สังคมแตละหนวยนั้นยอมมีความ
หลากหลายท้ังดานเชื้อชาติ ศาสนา ภาษาและวัฒนธรรม แตหากถือวาทุกคนเกิดมาเปนมนุษยเปน
เพ่ือนรวมโลกก็ควรที่จะชวยเหลือเกื้อกูลกัน ดังพระพุทธโอวาทวา มนุสฺสา นาม อุปการกา ข้ึนชื่อวา
มนุษยตองอุปการะชวยเหลือซ่ึงกันและกัน บุคคลอาจมีความเช่ือและความเห็นแตกตางกันไดแตไม
ควรที่จะใหใชความรุนแรงประทุษรายซึ่งกันและกัน ซ่ึงพระพุทธเจาทรงประพฤติเปนแบบอยางไวใน
การผกู มิตรกับศาสนาและเจาลทั ธทิ ั้งหลายในสมยั พุทธกาล7๓
๒.๑.๕ การอยูรว มกันเปนสงั คม
ธรรมนูญ เพ็งทอง8๔ นักปราชญชาวกรีกไดกลาวไววา มนุษยเปนสัตวสังคม (Social
animal) ซ่ึงหมายความวา มนุษยจะมีชีวิตโดยอยูรวมกันเปนหมูเหลา มีความเก่ียวของกันและกัน
และมีความสัมพันธกันในหมูมวลสมาชิก โดยสาเหตุที่มนุษยมาอยูรวมกันเปนสังคม เพราะมีความจา
เปน ดานตา ง ๆ ดังน้ี
ตองการทางสมอง เพราะสามารถคิดคนวิธีการในการควบคุมธรรมชาติเพ่ือมาใช
ตอบสนองความตองการ ทําใหชีวิตดําเนินไปอยางมีความสุข ซึ่งการควบคุมธรรมชาติจําเปนตอง
อาศยั การแบง งานและความรวมมือจากบคุ คลอ่นื เพือ่ ใหงานบรรลุผลสาํ เร็จ จงึ มคี วามจําเปนที่จะตอง
อยูรวมกันกับหลาย ๆ คน เชนการแสวงหาอาหาร ผลิตสิ่งของ เครื่องนุงหม ยารักษาโรค การสรางท่ี
อยูอาศยั เปนตน

๓ ฟน ดอกบัว, ศาสนาเปรียบเทียบ, พิมพคร้ังท่ี ๓ (กรุงเทพมหานคร : บริษัทบูรพาสาสน, ๒๕๔๙),
หนา ๑๕๘.

๔ ธ ร ร ม นู ญ เ พ็ ง ท อ ง , “ วิ วั ฒ น า ก า ร แ ล ะ โ ค ร ง ส ร า ง เ ก่ี ย ว กั บ สั ง ค ม ” , <
https://www.google.co.th/url.>, เขา ถงึ วนั ท่ี ๒๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๒.

๙
มนุษยมีความสามารถในการที่จะสรางวัฒนธรรมและสงผานวัฒนธรรมไปสูคนรุนหลังให
ไดรับรู เพ่ือนาไปใชในชีวติ ประจาํ วนั วัฒนธรรมเหลานีม้ ีทง้ั ท่เี ปนปจจยั พ้นื ฐานในการดาํ เนินชวี ิต และ

วัฒนธรรมที่เก่ียวของกับความตองการอื่นๆ นอกเหนือไปจากสิ่งท่ีจําเปนตอชีวภาพ เชน
ตองการความรัก ความอบอุน การจัดระเบียบทางสังคม ความเชื่อ ศาสนา ศิลปะ ขนบธรรมเนียม
ประเพณี เปน ตน

สงั คมมนษุ ยมีองคประกอบทส่ี ําคัญ ดังนี้
๑. ประชากร จะตองมจี ํานวนตงั้ แต ๒ ขึ้นไปสังคมที่มขี นาดเลก็ ท่ีสดุ คือ ครอบครัวที่มีพอ-
แม หรอื พอ -แม- ลกู ในขณะที่ชุมชนหรือหมูบานจะมีสมาชิกเพิ่มข้ึนจนกลายเปนอําเภอ จังหวัด ภาค
ประเทศ ตลอดจนสงั คมโลก ทมี่ ีประชากรอาศัยอยรู วมกนั
๒. ความสัมพันธ ประชากรหรือสมาชิกในสังคมน้ันจะตองมีความสัมพันธและการ
ปฏิสมั พันธร ะหวา งกัน
๓. พ้นื ทีห่ รอื อาณาเขต คนในสงั คมจะอาศยั อยูในบรเิ วณแหงใดแหงหน่ึง พ้นื ที่อาจมีขนาด
จํากัด เชน บริเวณบานของครอบครัวหน่ึงหรือบริเวณกวางขวาง เปนอําเภอหรือจังหวัดโดยไมถูก
จาํ กัดพน้ื ท่ี เชน การสอื่ สารระหวา งบุคคลทางอินเทอรเนต็
๔. การจัดระเบียบทางสังคม การอยูรวมกันในสังคมนั้น สมาชิกจะตองปฏิบัติตาม
กฎระเบียบหรือบรรทัดฐานท่ีควบคุมตามตําแหนง สิทธิและหนาที่ของสมาชิกแตละคน บรรทัดฐาน
ทางสังคมจะมีระบบแบบแผน เปนที่ยอมรับและเขาใจรวมกันของคนในสังคม เพ่ือใหสามารถอยู
รวมกันไดอยา งปกติสขุ
๕. การมีวัฒนธรรมของตนเอง เม่ือมนุษยมาอยูรวมกันเปนหมูเปนเหลาภายใต
สภาพแวดลอมเดียวกันทั้งทางกายภาพและประวัติศาสตร พวกเขาก็สรางวัฒนธรรมและ
ขนบธรรมเนียมประเพณีขึ้น เพ่ือตอบสนองตอความตองการ กอใหเกิดเปนวัฒนธรรมเฉพาะของ
ตนเองหนาที่ของสังคมคือการดูแลสมาชิกใหอยูรวมกันอยางสันติสุข สรางความเปนธรรมดวยการ
ประสานประโยชนใหสมาชิกทําหนาท่ีของตนเองไดอยางลงตัว ผลักดันใหเกิดการคิดอยางสรางสรรค
และประดิษฐสิ่งใหมๆ เพื่อความเจริญกาวหนาของสังคม รวมทั้งสรางสํานึกใหคนในสังคมรวมกัน
อนุรักษรักษาวัฒนธรรมของตนเองและถายทอดใหกับอนุชนรุนหลังไดประพฤติปฏิบัติใหเปนสมบัติ
ของสังคม

๒.๒ บทบาทของพระสงฆท ่ีมีตอ สงั คม

พระราชวรมุนี (ประยทุ ธ ปยตุ โฺ ต)9๕ ไดก ลา วสรุปบทบาทของพระสงฆตอการพัฒนาสังคม
ไวว า ควรมดี ังตอ ไปนี้

๑. เปนสถานที่ศึกษาสําหรับชาวบาน สงกุลบุตรมารับใชพระรับการอบรมทางศีลธรรม
และเลาเรยี นวิชาการตา งๆ ตามที่มีสอนในสมัยนั้น รวมท้ังเปนศูนยร วมของเยาวชนดว ย

๕ พระราชวรมุนี (ประยุทธ ปยุตฺโต), พระพุทธศาสนากับสังคมไทยปจจุบัน, (กรุงเทพมหานคร:
สยามสมาคม, ๒๕๒๗), หนา ๒๐๖.

๑๐
๒. เปนสถานสงเคราะหบุตรหลานของชาวบานท่ียากจน ไดมาอาศัยเลี้ยงชีวิตอยูและ
ศึกษาเลาเรียน
๓. เปน สถานพยาบาลทีแ่ จกจา ยพวกยา รักษาผูเจบ็ ปว ย
๔. เปน ที่พักคนเดนิ ทาง
๕. เปนสโมสรทช่ี าวบา นมาพบปะสังสรรค หยอ นใจ หาความรูเ พิม่ เตมิ
๖. เปน สถานบันเทงิ ท่จี ดั งานเทศกาลและมหรสพตางๆ สาํ หรบั ชาวบา น
๗. เปน ทีไ่ กลเกลย่ี ขอพพิ าท เปนทีป่ รึกษาแกป ญ หาชวี ิตครอบครัวและความทกุ ขต า งๆ
๘. เปนศูนยกลางศิลปวัฒนธรรมที่รวบรวมศิลปกรรมตางๆ ของชาติเปรียบเสมือน
พิพิธภณั ฑ
๙. เปน คลังวัสดุสําหรบั เกบ็ ของไว ซ่ึงชาวบานจะไดใชรวมกันเม่ือมีงานวัดและขอยืมไปใช
เม่ือมงี านตา งๆ
๑๐. เปนศูนยกลางการปกครอง ที่กํานันหรือผูใหญบานจะเรียกลูกบานมาประชุมกันเพ่ือ
บอกแจงกิจกรรมตางๆ
๑๑. เปนที่ประกอบพิธกี รรมหรือใหบ ริการดานพิธีกรรมอันเปนเรื่องผูกพันกับชีวิตของทุก
คนในระยะตา งๆ
อนันต วิริยพนิ จิ 10๖ ไดก ลาวถงึ บทบาทของพระสงฆทม่ี ตี อสงั คมไวด งั นี้
๑. บทบาทการพัฒนาจิตใจของประชาชน คือ การใหคําแนะนําทางดานจิตใจ เปนท่ี
ปรึกษาเก่ียวกบั ปญหาชีวิตตางๆ และเปน ท่พี ่ึงใหความสุขทางใจ
๒. บทบาทการสง เสริมการศึกษาของประชาชนและเยาวชน
๓. บทบาทการชวยพฒั นาชุมชนใหเปนแผน ดินธรรม แผนทอง11๗
๔. ภกิ ษุอาวโุ ส หรอื สมภารวดั ทาหนา ทเ่ี ปนที่ปรกึ ษา ผปู ระนีประนอม
๕. บทบาทเปนผชู วยสง เสรมิ ความสามัคคีในหมูบาน โดยขจัดความขัดแยงของประชาชน
ในหมบู านได เพราะคนโดยสวนใหญใ หความเช่ือฟงพระผทู รงศลี อยแู ลว
๖. บทบาทเปนผูชวยสอนเทคนิคข้ันพื้นฐานซึ่งสามารถเรียนรูไดจากวัด เชน
สถาปต ยกรรมชา งไม ชา งปนู ชวยปรบั ปรงุ การเกษตร และการรักษาโรค ในปจจุบันพระสงฆไดเรียนรู
วิธกี ารสาธารณสขุ แลวนาไปเผยแพรแ กประชาชนใหรูจกั สวมซึม บอ น้ํา เปน ตน
๗. บทบาทการเปนผูนาไมเปนทางการของหมูบาน ทําหนาท่ีชวยวางแผนแนะนํา
สนับสนุนงานของชาวบาน โครงการพัฒนาตางๆ ในเมืองไทยท่ีสําเร็จไปไดน้ันสวนหน่ึงเปนเพราะ
เจาหนา ทข่ี องรัฐขอความรว มมือจากชาวบา น โดยผานพระสงฆซง่ึ ชาวบานเคารพนับถอื

๖ อนันต วิริยะพินิจ, บทบาทของพระสงฆกับการพัฒนาชุมชน, (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ
มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร, ๒๕๒๕), หนา ๔๖.

๗ สมพร เทพสทิ ธา, ตวั อยา งความสาํ เร็จของการพัฒนาชนบท : หมูบานแผนดินธรรมแผนดินทอง
ทไ่ี ดรับรางวัลที่ ๑, (กรงุ เทพมหานคร: สภาสังคมสงเคราะหแหงประเทศไทย, ๒๕๓๘), หนา ๑๒.

๑๑
๘. บทบาทสงเคราะหชุมชน บทบาทดา นนี้เปนบทบาทหลักของพระสงฆทุกยุคทุกสมัยใน
ปจจุบันจะเห็นไดชัดเจนวา มีพระสงฆหลายรูปท่ีทาการสงเคราะหชุมชน ในหลายๆ ดาน เชน พระ
ราชธรรมนิเทศ (พระพะยอม กลฺยาโณ) วัดสวนแกว จังหวัดนนทบุรี ไดทําการสงเคราะหผูเดือดรอน
ใหม งี านมีอาชพี ทาํ พระอดุ มประชานารถ (พระอาจารยอลงกต ติกฺขปฺโญ) วัดพระบาทนํ้าพุ จังหวัด
ลพบุรี ไดใ หการสงเคราะหผูปว ยเอดส เปน ตน12๘
รัชนีกร เศรษโฐ13๙ กลาวถงึ บทบาทท่ีสาํ คัญของพระสงฆใ นชนบทไทยพอสรุปไดดงั นี้
๑. พระสงฆทําหนาทส่ี งั่ สอนอบรมศลี ธรรมและสงเสริมใหชาวบานทํากุศลตางๆ
๒. พระสงฆทําหนาที่อบรมส่ังสอนเด็กดื้อท่ีพอแมหมดความสามารถจะอบรมไดดวย
ตนเองรวมทั้งอนเุ คราะหเดก็ กาํ พรา
๓. พระสงฆเปนผูนําชุมชนในทางวิญญาณเปนท่ีพึ่งทางใจ พระสงฆสามารถแกปญหา
สวนตัวของผูเดือดรอนใจ
๔. พระสงฆทําหนาที่เปนพระธรรมทูลและพระธรรมจาริกซึ่งเผยแผหลักธรรมแกชาวเขา
ทําใหชาวบา นเกิดความรูสึกรกั ชาติ ไมท ําไรเ ลอ่ื นรอยและหนั มานบั ถือพระพุทธศาสนา
พระราชวรมุนี14๑๐ ไดกลาวถึงบทบาทของพระสงฆวา พระสงฆควรตระหนักมั่นอยูเสมอ
ในหนาทเ่ี ดมิ แทของตนตามธรรมวินัย และจากฐานะนี้จึงเร่ิมบทบาทใหมหรือปรับปรุงบทบาทเกาข้ึน
ในรูปใหมใหเหมาะสมกับสภาพสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป แทนท่ีจะดึงหรือหวงแหนหนวงเหนี่ยว
บทบาทเดิมไวและปจจุบันพระสงฆก็โนมเอียงไปในทางท่ีจะทําเชนน้ัน สวนการท่ีจะเริ่มบทบาทใหม
หรอื ปรบั ปรงุ บทบาทเกา ขนึ้ ในรูปใหมอยางไรนั้น ก็รวมอยูในหลักการเดิม ๓ อยางการศึกษา การเผย
แผ และการสงเคราะห
สุภาพรรณ ณ บางชาง15๑๑ ไดกลาวถึงบทบาทของพระสงฆวา พระสงฆในฐานะเปนผูนํา
ชุมชนมีบทบาท ๒ ทาง ดังน้ี
๑. บทบาทหลักหรอื บทบาทโดยตรง คือเปนผูนําชุมชนในทางดานจิตใจ สงเสริมศีลธรรม
สตปิ ญ ญาทถ่ี กู ตองแกช มุ ชน
๒. บทบาทรอง ในฐานะท่ีพระสงฆเปนผูที่ไดรับความศรัทธาจากชาวบานอาจแนะนํา
ประชาชนในทองถ่นิ ใหเ หน็ ลทู างของการพฒั นาดา นวตั ถทุ ่เี หมาะสมอาจเปนผูประสานการรวมตัวของ
ชาวบา นในการพฒั นาวตั ถอุ าจใหวดั เปน สถานท่รี วมกลมุ เปน ตน

๘ ภัทรพร สิริกาญจน, หนาท่ีของพระสงฆตามพุทธบัญญัติ: แนวคิดและบทบาทของพระคําเขียน
สุวณฺโณ ในการพัฒนาชุมชน, (กรุงเทพมหานคร: สถาบันไทยคดีศึกษามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, ๒๕๓๖), หนา
๒๘.

๙ รชั นกี ร เศรษโฐ, สงั คมวทิ ยาชนบท, (กรุงเทพมหานคร: ไทยวฒั นาพานิช, ๒๕๒๖), หนา ๒๔๗.
๑๐ พระราชวรมนุ ี (ประยทุ ธ ปยุตฺโต), พระพทุ ธศาสนากบั สังคมไทยปจจุบนั , หนา ๒๗๗.
๑๑ สุภาพรรณ ณ บางชาง, การประยุกตหลักพุทธธรรมใชในการพัฒนาชาวชนบท,
(กรงุ เทพมหานคร: โครงการเผยแพรผลงานวิจยั ฝา ยวจิ ัย จฬุ าลงกรณมหาวทิ ยาลยั , ๒๕๒๗), หนา ๗๙.

๑๒
ทินพันธุ นาคะตะ16๑๒ กลาววา พระสงฆเปนผูไดรับการเคารพยกยองใหมีเกียรติท่ีสุดใน
สงั คมในฐานะเปน ผูที่ประพฤติปฏบิ ัติธรรมโดยเครง ครดั เปนตัวอยางที่ดีในดานศีลธรรมและจริยธรรม
ทั่วไปจึงไดรับความเช่ือถือจากประชาชนมาก พระภิกษุสงฆเปนผูใหคาแนะนําชวยเหลือในการ
แกปญหาชีวิตประจําวันของราษฎรในชนบท เปนครูสอนหนังสือมาแตสมัยโบราณ เปนที่ปรับทุกข
เปนท่ีพึ่งทางใจ เปนผูไกลเกล่ียคดีความ และเปนผูประกอบพิธีทางศาสนาในทุกวงจรชีวิตของ
ชาวบา น และในพธิ กี ารทางราชการ ฉะน้นั พระภิกษุสงฆจ งึ มีสว นชวยเหลือและแกปญ หาใหแ กส งั คม
พระราชวรมนุ ี (ป.อ. ปยตุ โฺ ต)17๑๓ กลาวไววา พุทธศาสนาในประเทศไทยมีวัดและพระสงฆ
เปน ศูนยก ลางของสังคมและเปนศูนยรวมจิตใจของประชาชน โดยมีพระสงฆเปนผูแทน ของวัดท่ีคอย
ช้ีแนะแนวทางในการปฏิบัติตนของพุทธมามกะใหไปในทางดีท่ี เพ่ือกอใหเกิดความศรัทธาเชื่อถือวา
พระสงฆเปนผูมีสติปญญารอบรูวิชาการตางๆ เหนือกวาประชาชนท่ัวไปซึ่งสามารถใหคําปรึกษาแก
ประชาชนที่มาของคําปรึกษาได เพราะประชาชนสวนใหญในประเทศไทยนับถือพุทธศาสนาและ
ยอมรับถือความสามารถของพระสงฆต ลอดมา ดังในสมยั สโุ ขทัยพระเจา แผนดินไดใชวัดเปนสถานที่ให
การศึกษาอบรมประชาชนควบคูไปกับการทําพิธีทางศาสนาสวนพระสงฆก็จะทําหนาท่ีเผยแผพุทธ
ศาสนาและอบรมใหประชาชนมีคุณภาพเพื่อสนองนโยบายบานเมือง และตอมาในสมัยกรุงศรีอยุธยา
สภาพสงั คมมคี วามซบั ซอ นมากยิ่งขนึ้ ทาํ ใหว ดั มีบทบาทตอ ประชาชนมากตามไปดวยโดยเฉพาะในดาน
ใหคําปรกึ ษากบั ประชาชน วัดจะจดั ใหต ามความสามารถเทาที่พระสงฆในวัดน้ันๆ จะจัดใหได หรือถา
ประชาชนมีความตองการความรูเพิ่มเติม ก็จะแสวงหาพระสงฆท่ีมีความรูความสามารถตรงกับความ
ตองการของเขาเหลานั้น และนิยมฝากลูกหลานใหเปนศิษยเขารับการศึกษาเลาเรียนวิชาความรู ใน
ดานท่ีเกี่ยวกับการปองกันตัวและการเขียนหนังสือทั้งภาษาไทยและภาษาบาลีเพ่ือเตรียมเขาสูการ
อุปสมบทตอไป และสมัยกรุงรัตนโกสินทร ตอนตนถึงรัชกาลที่ ๔ การศึกษาตางๆ ก็ยังจัดใหอยูในวัด
ดังจะเห็นไดจากการสราง หอมณเฑียรธรรมในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เพ่ือใชเปนที่ใหราชบัณฑิต
สอบพระปริยัติธรรมแกพระภิกษุสามเณร และสรางวัดโพธ์ิขึ้นพรอมกับวาดภาพฤาษีดัดตน เขียนตา
รายาตางๆ ไวตามระเบยี งโบสถแ ละวหิ ารเพอ่ื ใหป ระชาชนทัว่ ไปไดศกึ ษาหาความรู
ประเวศ วะส1ี8๑๔ กลาวถงึ บทบาทของพระสงฆและวัดไว ดังน้ี
๑. พระสงฆส รา งชุมชนสงฆใ หเ ปน ชุมชนแหงการเรียนรู
๒. พระสงฆช นี้ าํ ทศิ ทางการพัฒนาท่ีถกู ตอ งใหแกสังคม
๓. ทําวดั ใหเปนสว นหน่ึงของชุมชน และสงเสรมิ ความเขม แขง็ ของชุมชน
๔. การบริหารจัดการท้ังหมด ไมวาจะเปนการวัดหรือการปกครองคณะสงฆ เปนไปเพื่อ
สนบั สนุนวัตถุประสงค ทงั้ ๓ ดงั กลาวขา งตน

๑๒ ทนิ พนั ธุ นาคะตะ, พระพุทธศาสนากบั สังคมไทย, (กรงุ เทพมหานคร: สํานักพิมพอักษรเจริญทัศน,
๒๕๒๙), หนา ๖.

๑๓ พระราชวรมุนี (ประยุทธ ปยตุ โฺ ต), พระพุทธศาสนากบั สงั คมไทยปจ จบุ นั , หนา ๓๔.
๑๔ ประเวศ วะสี, พระสงฆกับการรูเทาทันสังคม, พิมพครั้งท่ี ๒, (กรุงเทพมหานคร: หมอชาวบาน,
๒๕๓๙), หนา ๗๑.

๑๓
สุรพล พยอมแยม19๑๕ ไดกลาวถึงบทบาทของพระสงฆไววา บทบาทของวัดหรือบทบาท
ของพระสงฆท่ีเคยทาหนาที่เปนศูนยกลางของชุมชนและใหความอนุเคราะหแนะนาชวยเหลือแก
ประชาชน ท้ังในดานการสั่งสอน การฝกอบรมทางการศึกษา การดารงชีพในชีวิตประจาวัน รวมท้ัง
การสาธารณสุขภาพอนามัย ลวนแตมีองคการหรือสถาบันทางสังคมในรูปแบบใหมเขามามีบทบาท
และจดั การบทบาทของพระสงฆแทบทั้งสิ้น นอกเหนอื จากบทบาทของผูเผยแผธรรมะและอบรมจิตใจ
ประชาชนแลว รูปแบบหรอื บทบาทของพระสงฆที่เคยอยูใ นกรอบหรอื แนวปฏิบัติที่ใกลเคียงกันไดแปร
เปลี่ยนไปตามสภาพแวดลอม ตามความตอ งการและตามความจาเปนของสังคม หรือชุมชนท่ีพระสงฆ
เกีย่ วขอ ง

๒.๓ บทบาทของพระสงฆใ นการสงเสรมิ การอยูรวมกันในสังคมแกป ระชาชน

ชําเลอื ง วฒุ ิจันทร20๑๖ กลา วไวว า บทบาทพระสงฆในสังคมปจจบุ ันแบงไดเปน ๓ ประเภท
คอื การพัฒนาคณุ ภาพของพลเมือง การสงเคราะหประชาชน และการชวยเหลืองานของทางราชการ
ดังตอ ไปน้ี

๑. การพัฒนาคุณภาพของพลเมือง คุณภาพของพลเมืองโดยเฉพาะดานคุณธรรม
จริยธรรมความสําคัญตอความมน่ั คงแหงชาติอยา งยงิ่ งานของพระสงฆใ นดานนไ้ี ดแก

๑.๑ การใหบรรพชาอุปสมบทแกกุลบุตรของชาติทุกระดับอายุใหเขามาอยูในพระ
ธรรมวนิ ัยศกึ ษาและปฏิบัตพิ ระธรรมวนิ ยั

๑.๒ การเทศนา อบรม ส่ังสอนประชาชนท่ีมาทาบุญท่ีวัดในวันพระและในงาน
ทําบุญบําเพ็ญกุศลตางๆ ตามประเพณีหรือในงานเทศกาลตางๆ การเทศนทางวิทยุ โทรทัศน การ
บรรยายธรรม การสนทนาธรรม การปาฐกถาธรรม การเขียนบทความเผยแพรทางหนังสือพิมพ การ
เรียบเรียงหนังสือธรรมะเผยแผในงานและโอกาสตางๆ ตลอดจนกิจกรรมเผยแผพุทธศาสนาทั้งปวง
เชน งานพระธรรมทตู งานพระธรรมจาริก งานตามโครงการอบรมประจาํ ตาํ บล

๑.๓ การจดั สอนศาสนศึกษาแกเดก็ และประชาชน
๑.๔ การดาํ เนินกิจกรรมคณะสงฆแ ละการพระศาสนาของวดั ตางๆ ทว่ั ประเทศ
๒. การสงเคราะหประชาชน เปนหนาท่ีสําคัญของพระสงฆ พระสงฆไดสงเคราะห
ประชาชนทงั้ ทางดานขวัญและกําลงั ใจและวัตถุอกี ดวยดงั น้ี
๒.๑ การใหความสะดวกในการบาเพ็ญกุศลแกประชาชนตามประเพณีเกี่ยวกับชีวิต
และตามประเพณเี กย่ี วกบั สว นรวม
๒.๒ การชวยประกอบศาสนพิธใี นงานทาบญุ บําเพญ็ กศุ ลตา งๆ

๑๕ สุรพล พะยอมแยม, “พระสงฆบทบาททางจิตวิทยาชุมชน”, เอกสารประกอบการบรรยายใน
โครงการอบรม เรื่องพระสงฆกับการพัฒนาสุขภาพอนามัยท่ีดีของประชาชนของคณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัย
ศลิ ปากร ๒ พฤษภาคม, ๒๕๔๘. หนา ๕๙.

๑๖ ชําเลือง วุฒิจันทร, การพัฒนากิจกรรมคณะสงฆและการพระศาสนาเพื่อความมั่นคงแหงชาติ,
(กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พการศาสนา, ๒๕๒๖), หนา ๔๐.

๑๔

๒.๓ การใหท่ีพักอาศัยแกนักเรียน นิสิต นักศึกษาตางทองถิ่นท่ีมาศึกษาเลาเรียนอยู
ในเมอื ง การใหท ่ีพกั อาศัยแกบ ุคคลทม่ี ารกั ษาศลี การใหท่ดี นิ หรอื ใหเชา ทีด่ ินในราคาถูกใหประชาชนท่ี
ขดั สนปลกู บานอาศัย

๒.๔ การใหทางราชการหรือสวนรวมใชสถานที่ของวัดประชุมราษฎร เปนหนวย
เลอื กต้ังจดั งานหารายไดเพ่ือสาธารณะกุศล ตลอดจนการใหใชท ี่ดินของวดั สรางสาธารณสถานตา งๆ

๒.๕ การรักษาโรคภัยไขเจ็บ การใหคําปรึกษาในหนาท่ีการงาน การเปนผูนําในการ
กอสราง ส่ิงสาธารณประโยชนในทองถ่ินสงเคราะหประชาชน และการรักษาความปลอดภัยของชาติ
เชน

๒.๖ ชวยในการอบรมชี้แจงราษฎรใหรูจักผิดชอบช่ัวดี การปฏิบัติตามคําแนะนํา
ชักชวนของรัฐบาลหรอื ผูป กครองบา นเมอื งระดบั ตา ง ๆ

๒.๗ ชว ยสงเคราะหประชาชนโดยรบั ชวยงานจากเจาหนาท่ีรัฐบาลใหการสงเคราะห
ในทอ งถิ่นกันดารที่วัดทีอ่ ยู

๒.๔ แนวคดิ และทฤษฎีเก่ยี วกบั ความตองการของมนุษย

นิพนธ คันธเสวี21๑๗ ความตองการ หมายถึงความอยากได ใครไดหรือประสงคจะไดและ
เมือเกิดความรูสึกดังกลาวจะทําใหรางกายเกิดการขาดสมดุลเน่ืองมาจากมีสิงเรามากระตุนมีแรงขับ
ภายในเกิดข้ึน ทําใหร า งกายไมอาจอยนู งิ ตองพยายามดินรนและแสวงหาเพ่ือตอบสนองความตองการ
นนั้ ๆ เมื่อรา งกายไดรับตอบสนองแลวรางกายมนษุ ยก ็กลับสูภาวะสมดุลอีกครั้งหน่ึงและก็จะเกิดความ
ตองการใหมๆ เกดิ ขึ้นมาทดแทนวนเวยี นอยไู มมีทสี น้ิ สดุ

กฤษณา ศกั ดศิ รี22๑๘ กลาววา มนุษยนั้นเพียรพยายามทุกวิถีทาง ในอันทีจะใหบรรลุความ
ตองการทีละข้ัน เมือความตองการขันแรกไดรับการตอบสนองแลวความตองการข้ันน้ันก็จะลด
ความสําคัญลงจนหมดความสําคัญไปไมเปนแรงกระตุนอีกตอไป แตจะเกิดความสนใจและความ
ตองการส่ิงใหมอีกตอไป แตความตองการขั้นตน ๆ ที่ไดรับการตอบสนองไปเรียบรอยแลวนั้นอาจ
กลับมาเปนความจําเปนหรือความตองการครั้งใหมอีกไดเม่ือการตอบสนองความตองการคร้ังแรกได
สญู เสียหรือขาดหายไปและความตองการทีเคยมีความสําคัญจะลดความสําคัญลงเมือมีความตองการ
ใหม ๆ เขามาแทนที่

นอกจากน้ันแลว เสถียร เหลืองอราม23๑๙ กลาววา มนุษยมีความตองการหลายส่ิงหลาย
อยาง เชน อาหาร อากาศ นํ้าทีอยูอาศัยรวมทั้งส่ิงอ่ืนๆ ดวย เชน การยอมรับนับถือ สถานภาพการ
เปนเจาของ ฯลฯ แตอยางไรก็ตามโดยทั่วไปความตองการเหลานี้ยากท่ีจะไดรับการตอบสนองจนอ่ิม

หนา ๒๗. ๑๗ นพิ นธ คันธเสวี, มนุษยสัมพันธเพ่ือการพัฒนาสังคม, (กรุงเทพมหานคร: โอเดียนสโตร, ๒๕๒๘),
๑๘ กฤษณา ศกั ดิ์ศรี, จิตวทิ ยาการศึกษา, (กรงุ เทพมหานคร: บาํ รงุ สาสน, ๒๕๓๔), หนา ๑๕๙.
๑๙ เสถยี ร เหลอื งอราม, วทิ ยาการจัดการ, (กรุงเทพมหานคร: แพรพิทยา, ๒๕๒๕), หนา ๑๐.

๑๕
และพอใจท้ังที่ก็ไดรับอยูแลว ทุกวันน้ีคนเราพยายามทํางานก็เพื่อจะสนองความตองการของตน
ทํางานเพื่อเงินเพราะเงินเปนส่ือกลางของการแลกเปลี่ยนสิ่งตางๆ ตามตองการแตถามองใหลึกลงไป
แลวการทาํ งานไมใ ชเพอื่ เงนิ แตอยา งเดยี วเสมอไปเศรษฐมี ีเงินมหาศาลกย็ ังทํางานท้งั ๆ ทีทํางานแลวได
เงนิ เปน คา ตอบแทนเพียงเลก็ ๆ นอ ยๆ การทาํ งานเพ่อื เงินเปน เพียงเหตผุ ลประการหนงึ่ เทานนั้

ยังมีปจจัยอื่นๆ อีกมากทีคนตองการไดรับจากการทํางาน ซ่ึงบางครั้งเงินไมสามารถซ้ือ
ความตอ งการบางอยางได เพราะความตองการของมนษุ ยมีอยู ๓ ประการ24๒๐

๑. ความตองการทางดานรางกายหรือความตองการทางสรีระ (Physical or
Physiological Needs) หรือความตองการปฐมภูมิ (Primary Needs) หรือความตองการทางดาน
ชีววิทยา (Biological Needs) หรือความตองการปฐมภูมิ (Primary) เปนความตองการทางชีววิทยา
หรือ ความตองการทางกายภาพเปนความตองการข้ันพ้ืนฐานอันดับแรกหรือขันตํ่าสุดของมนุษยซึง
จาํ เปน ในการดํารงชีวติ เปน ความตองการทีจําเปนสําหรับชีวิต เปนความตองการเพื่อการดํารงชีวิตอยู
ของมนุษยเพ่ือการมีชีวิตอยูเปนความตองการท่ีมีมาต้ังต่ํากําเนิด ในฐานะทีเปนอินทรียทางกายภาพ
เปนแรงขับ (Drive) ที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติเปนแรงขับดันทางกายภาพเปนความตองการท่ีเกิดข้ึน
ตามธรรมชาติเปนปรากฏการณทางธรรมชาติของส่ิงมีชีวิตเพ่ือความอยูรอดจึงเปนความตองการ
พ้ืนฐานที่จะขาดเสียมิได ความตองการชนิดน้ีหากไมไดรับการตอบสนองจะมีความรูสึกตึงเครียดอยู
ตลอดเวลา และมีความกระวนกระวาย เชน ความตองการอากาศหายใจ อาหารความอบอุน น้ํา ยา
รักษาโรคอณุ หภมู ิทเี หมาะสม เครอ่ื งนุง หม การเคลอ่ื นไหวทางรางกาย การขับถายความตองการเรือง
เพศ การพักผอนนอนหลับ ทีอยูอาศัย เปนตน ถาขาดความตองการประเภทนี้เพียงประการใด
ประการหน่ึงชีวิตจะตองมีอันเปนไป เพราะความตองการนี้เปนส่ิงจําเปนมากสําหรับมนุษยทุกคนจะ
ขาดเสียมิไดการแสวงหาสิงตางๆ มาเพื่อตอบสนองความตองการในทางกายของมนุษยนี้ขึ้นอยูกบ
เงอื นไขของ สงั คม วัฒนธรรม การฝก อบรม สง่ิ แวดลอม ศาสนา เศรษฐกจิ ฯลฯ

๒. ความตองการทางดานจิตใจหรือความตองการในระดับสูง หรือความตองการทางดาน
จิตวิทยาหรือความตองการทุติยภูมิหรือความตองการทีเกิดใหม (Psychological Needs or
Secondary Needs or Acquired Needs) เปนความตองการทีสวนใหญเกิดข้ึนภายหลังหลังจาก
ความตองการทางรา งกายไดร บั การตอบสนองแลว บางครัง้ จึงเรยี กความตองการทางจิตใจวา “ความ
ตองการทีเกิดข้ึนใหม (Acquired Needs)” เพราะเปนความตองการที่เกิดจากความรูและการเรียนรู
ประสบการณก ารสนองตอบตางๆ ก็เพือ่ ใหเกดิ ความพึงพอใจเปนแรงขับ (Drive)ชนิดหนึ่งท่ีไมหยุดอยู
กับที (Dynamic) ไมมีรากฐานจากความตองการทางรางกาย แตอาศัยกลไกทางสมองที่สั่งสมจาก
ประสบการณสภาพแวดลอม วัฒนธรรม เปนสวนใหญซึ่งแตละบุคคลอาจเหมือนกันหรือตางกันได
เน่ืองจาก แตละคนมีระดับความตองการแตกตางกน ทั้งนี้ข้ึนอยูกบการเรียนรูและประสบการณ
ความตอ งการทางจิตใจเปนความตอ งการทีสลบั ซับซอนและมคี วามแตกตา งกนมากระหวางบคุ คล

๓. ความตองการทางสังคมเปนความตองการทางจิตใจน้ันเอง แตเนนหนักในดานความ
ตองการทีจะดํารงชีวิต ใหเปนทียอมรับนับถือของคนอ่ืนหรือมีความเปนอยูดีกวาบุคคลอื่น เชน

๒๐ นิพนธ คันธเสวี, มนุษยสัมพันธเพือ่ การพัฒนาสงั คม, หนา ๗๑.

๑๖
ตองการความปลอดภัยตองการไดรับการยกยองนับถือ ตองการความยอมรับในสังคม ตองการ
ความกาวหนา เปนตน ตามธรรมชาติแลวมนุษยมีความตองการมากมายหลายอยางจนไมมีขอบเขต
จํากัดซ่ึงทั้งความตองการทีเกิดจากความคิดคํานึงหรือความตองการดานจิตใจหรือความตองการทาง
กาย ซึ่งเปนความตองการทีขาดมิไดและในบรรดาความตองการตางๆ ของมนุษยน้ันยากที่จะไดรับ
การสนองตอบจนเปน ทพี่ อใจเพราะเปนเรื่องของความแตกตา งระหวา งบคุ คล

ทฤษฎีความตองการมาสโลว (Maslow’s Need Hierachy) ไดตังสมมุติฐานเก่ียวกับ
ความ ตองการของมนุษยไ ว ดังน2ี้5๒๑

๑. บุคคลยอมมีความตองการอยูเสมอและไมสินสุด ขณะทีความตองการใดไดรับการ
ตอบสนองแลว ความตอ งการอยา งอ่ืนก็จะเกดิ ข้ึนอีกไมมีวนั จบสนิ

๒. ความตองการที่ไดรับการตอบสนองแลวจะไมเปนส่ิงจูงใจของพฤติกรรมอื่นๆ ตอไป
ความตองการทีย่ งั ไมไ ดรบั การตอบสนองจงึ เปนส่งิ จูงใจในพฤติกรรมของคนนน้ั

๓. ความตอ งการของบุคคลจะเรียงเปนลําดบั ขันตอนความสาํ คญั เมือความตองการระดับ
ตําไดร บั การตอบสนองแลว บคุ คลกจ็ ะใหค วามสนใจกบความตอ งการระดับสงู ตอไป

มาสโลว ไดอ ธบิ ายวา ความตอ งการของบคุ คลมี ๕ ขนั ตอนตามลาํ ดบั ดงั น2ี้6๒๒
๑. ความตองการทางกายภาพ (Physiological Needs) เปนความตองการขันต่ําสุดของ
มนุษยไดแกความตองการอาหาร น้ํา อากาศ อุณหภูมิทีเหมาะสม การบรรเทาความเจ็บปวดตางๆ
เปนตน
๒. ความตองการความปลอดภัย(Safety and Security Needs) ความตองการมีอิสระ
และความปลอดภัยจากภัยคุกคามตางๆ
๓. ความตองการความรักและการมีสวนเปนเจาของ (Belongingness, Social and
Love Needs) ความรูสึกวาตนไดรับความเปนมิตร ความรักและมีสวนรวมในการเขาเปนสมาชิกกบ
กลุม
๔. ความตองการไดรับการยกยองนับถือ (Self - esteem Needs) เปนความตองการให
คนอ่นื ยกยอ ง ใหเ กยี รติและเห็นความสําคญั ของตน
๕. ความตองการความสําเร็จในชีวิต (Self - actualization Needs) เปนความตองการ
สูงสดุ ในชีวติ เปน ความตองการทเี กยี่ วกับการทาํ งานทต่ี นเองชอบหรือตองการจะเปนมากกวาทีเปนอยู
ในขณะน้ี
จากความหมายความตองการผูวิจัยสามารถสรุปไดดังน้ี ความตองการ หมายถึงความ
อยากไดใครไดหรือประสงคจะได เมือเกิดความรูสึกดังกลาวจะทําใหรางกายเกิดการขาดสมดุลเนือง

๒๑ ปรียาพร วงศอนุตรโรจน, การบริหารงานวิชาการ, (กรุงเทพมหานคร: พิมพดี จํากัด เพลท,
๒๕๔๑), หนา ๕๑.

๒๒ John M. Ivancevich, Michael T. Matteson, Organizational Behavior and
Management with PowerWeb, (McGraw-Hill Higher Education, 2001), p. 51.

๑๗
มาจากมีส่ิงเรามากระตุน มีแรงขับภายในเกิดขึ้น ทําใหรางกายไมอาจอยูนิ่งตองพยายามด้ินรนและ
แสวงหาเพ่ือตอบสนองความตองการน้ันๆ ความตองการของมนุษย มีอยู ๓ ประการ คือ ๑) ความ
ตอ งการทางดา นรางกาย ๒) ความตอ งการทางดา นจิตใจ ๓) ความตองการทางดานสงั คม

๒.๕ หลักธรรมสําหรับการอยูรว มกัน

๒.๕.๑ การอยูรวมกนั ตามหลกั ทิศ ๖
การอยูรวมกันในทางพระพุทธศาสนาท่ีเปนหลักการท่ีบุคคลในสังคมควรจะประพฤติ
ปฏิบตั ิตอ กนั ปฏิบตั ติ อกัน เรม่ิ ตง้ั แตสงั คมเลก็ ๆ ในครอบครวั เชน มารดา - บิดา เราในฐานะที่เปน
บุตรตองปฏิบัติตอมารดา-บิดาอยางไร จนออกไปสูสังคมท่ีใหญขึ้นไมวาจะเปนในโรงเรียนหรือ
สถานศกึ ษา ตลอดถงึ ท่ที าํ งาน เปนตน เมื่อออกไปสูสังคมท่ีใหญข้ึนเราตองเจอบุคคลตางมากข้ึน ไม
วา จะเปนครู-อาจารย มิตรหรอื เพอื่ น นายจาง ลูกจาง เปนตน การพบเจอบุคคลตางๆที่กลาวมานี้ตัว
เราตองสัมพันธกับแตละคนในแตละฐานะ เมื่อไปโรงเรียนหรือสถานศึกษาตางๆเราก็อยูในฐานะ
นักเรียนหรือศษิ ย จบการศกึ ษาไปทาํ งานกอ็ ยใู นฐานะลูกจาง หรือถาเปนเจาของกิจการก็เปนนายจาง
เปนตน ในลําดับตอไปจะไดศกึ ษาการอยูรวมกันตามหลักทิศ ๖ ใหละเอียดขึ้น โดยจะไดทําการศึกษา
เฉพาะประเด็นทเ่ี กยี่ วขอ งกบั การอยูรวมกันของครอบครัวกับชมุ ชนตามลดบั ตอไปนี้
๑. หนาท่ีของมารดาบดิ า
มารดาบดิ า หมายถงึ หญิงชายใดที่เปนท่ีอาศัยแหงสัตว ยังสัตวใหเกิดใหเจริญข้ึน หญิงชาย
น้ันเรียกวา “มารดาบิดา” พุทธปรัชญาไดบอกไวอยางชัดเจนวา มนุษยเกิดข้ึนมาจากมนุษย คือมีบิดา
มารดา เปน แดนเกดิ อาศยั ธาตุทั้ง ๔ ดนิ น้ํา ลม ไฟ ประกอบกนั ขึน้ มาเปนสัมภวธาตุ
ปน มุทุกันต27๒๓ ไดใหความหมายของมารดาบิดาไว วา บิดา มารดา แปลวาผูเล้ียงลูก คือ
บิดา หมายถึง ผูชายที่ไดเล้ียงลูก มารดาหมายถึงผูหญิงที่ไดเลี้ยงลูก คําสองคําน้ีเปนคําท่ีแสดงถึง
คุณธรรมของพอแมอยางครบถวน ในคําสอนเรื่องทิศ ๖ มารดาบิดาควรท่ีจะกระทํา ๕ ประการน้ี อัน
เปน หนาท่ขี องมารดาบดิ าควรกระทําตอบุตรของตน หนา ที่ ๕ ประการนัน้ คอื
๑. หามไมใหทําความชั่ว หามไมใหทําความชั่วน้ี เปนกิจหรือหนาท่ีในขอแรกท่ีมารดา
และบิดาตองรีบทําเปนอันดับแรกต้ังแตบุตรยังเปนเด็ก มารดาบิดาเปนผูที่บุตรมีความใกลชิดที่สุด
เมื่อเด็กเร่ิมท่ีจะรูวาอะไรเปนอะไร มารดาบิดาผูเปนอาจารยคนแรกของบุตร ตองคอยสอดสองดูแล
คอยแนะนําบุตรวาสิงไหนควรทํา และส่ิงไหนไมควรทํา เวลาบุตรกระทําอะไรลงไป ถาเปนส่ิงท่ีดีท่ี
ถกู ตองมารดาบิดาตองชมและบอกวา เปนส่งิ ท่คี วรกระทําและตอ งทําบอยๆ แตถาส่ิงที่บุตรกระทําเปน
สิ่งที่ไมดี มารดาบิดาตองคอยตักเตือนและบอกวาการกระทํานี้เปนสิ่งที่ไมดีไมควรกระทําอีก มารดา
บดิ าตอ งพยายามปลกู ฝง จติ สํานึกใหม ีความเห็นท่ถี กู ตองตามทาํ นองคลองธรรม
๒. ใหตั้งอยูในความดี เม่ือหามไมใหบุตรของตนทําความช่ัวแลว หนาท่ีตอไปของผูเปน
บิดามารดาคือ คอยอบรมส่ังสอนใหบุตรตั้งอยูในความดี ในหลักพุทธปรัชญาน้ันการไมทําความชั่ว

๒๓ ปน มุทกุ นั ต, มงคลชีวิต, (กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พม หามกุฏราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๕), หนา ๓๙.

๑๘
อยางเดียวน้ันยังไมพอ เม่ือไมทําความช่ัวแลวตองทําความดีและทําใหดีข้ึน ดีข้ึนไปเรื่อยๆ จนทําให
จิตใจเบกิ บานแจมใสดวยคุณงามความดีของตนดัง พุทธพจนท่ีทรงตรัสกับพระภิกษุทั้งหลายในมหาป
ทานสูตร วา

“การไมทําบาปท้ังปวง, การทํากุศลใหถึงพรอม, การทําจิตของตนใหผองแผว นี้คือคําส่ัง
สอนของพระพุทธเจาทงั้ หลาย”28๒๔

เพื่อใหการแนะนําสั่งสอนบุตรใหไดผลมากท่ีสุดน้ัน ผูเปนมารดาบิดานั้นตองทําเปน
ตัวอยางใหบุตรเห็นเสียกอน เพราะวาการสอนท่ีดีที่สุดคือการทําใหดู เชนสอนบุตรวา การด่ืมเหลา
เปนส่ิงไมดีนะลูกเพราะทําใหเสียทรัพยสินเงินทองไปโดยเปลาประโยชน และเปนตนเหตุใหเกิดการ
ทะเลาะวิวาทจนถึงกับฆากันตาย แตผูเปนบิดาเปนมารดากับด่ืมเหลาเมากับบานทุกวัน เม่ือบุตรเห็น
บิดาหรือมารดาด่ืมเหลาอยูบอยๆหรือเปนประจํา เม่ือบุตรโตข้ึนมาแลวมีนอยคนมากที่จะไมดื่มเหลา
หรือทุกคนจะดมื่ เหลาเชนเดียวกันกับบิดามารดา

๓. ใหศึกษาศิลปวิทยา มารดาบิดาน้ันเปนครูคนแรกของบุตร เพราะเม่ือบุตรคลอด
ออกมาพอ แมเ ปนครสู อนใหบุตรรูจักสิ่งตางๆเร่ิมจากเบ้ืองตนคือ สอนใหน่ัง ใหยืน ใหเดินและสอนให
พดู จากนัน้ กส็ อนใหรูจักสิ่งตางท่ีอยูรอบๆตัว เชน รูจักบุคคลตางๆ ไมวาจะเปนบิดา มารดา ปูยา ตา
ยาย และคนอ่ืนๆ และเมื่อโตข้ึนมามีอายุพอจะศึกษาวิชาความรูเพื่อประโยชนในการประกอบอาชีพ
และใชดาํ เนนิ ชวี ิตใหประสบความสขุ ความเจรญิ ตอ ไป ผูเปนบิดาเปนมารดาตองสนับสนุนและหาที่ให
บุตรของตนไดเรียนไดศึกษาหาวิชาความรูไดอยางเต็มที่เต็มกําลังของบุตรท่ีจะสามารถเรียนสามารถ
ศกึ ษาได และเตม็ กําลังของผเู ปนบิดาเปน มารดาจะสามารถสง เสยี บตุ รได

การสงเสริมบุตรใหเรียนหนังสือถือเปนเรื่องท่ีสําคัญมากสําหรับผูเปนมารดาเปนบิดาดา
เพราะถือวาเปนการวางพื้นฐานชีวิตท่ีดีที่สุดใหกับบุตร การที่บุตรจะเติบโตขึ้นมาเปนบุตรท่ีดีของ
มารดาบิดา และจะเปนมารดาบิดาที่ดีของบุตรตอไป และเปนสมาชิกที่ดีของสังคมน้ัน การที่จะทํา
หนาท่ีทุกอยางใหดีไดนั้นตองมีการศึกษาเปนพ้ืนฐาน ถาไมมีความรูความสามารถแลวอยูในสังคม
ปจจุบันลําบากมากหรืออยูในสังคมไมได ทั้งนี้เน่ืองจากกระแสวัตถุนิยมทวีความรุนแรงขึ้น และคน
ขาดความรูความเขาใจในศีลธรรม การเรียนการศึกษาจึงเปนสิ่งท่ีสําคัญมาก สําหรับพอแมที่ตองการ
ใหล กู มีความเจริญกา วหนา ในหนาที่การงานและการดําเนินชวี ิต มารดาบิดา จึงควร“หาวิถีทางใหบุตร
ไดศึกษาวิชาการตามความสามารถเพื่อใหบุตรฉลาดรอบรูเพ่ือนําไปประกอบสัมมาอาชีพในอนาคต”

๒๕

29

๔. หาภรรยา (สามี) ที่สมควรให การมีครอบครัวเปนวิสัยปกติของมนุษย เพราะเปน
ระยะเวลาทที่ าํ ใหสมาชกิ ในครอบครวั ไดท าํ หนา ท่ขี องตนอยางแทจริง ชีวิตท่ีผานมา ชีวิตที่ผานมาของ
บุตรธิดาอยูในความดูแลของมารดาบิดา หลังจากท่ีมีครอบครัว ภาระหนาที่ท่ีตนเองตองกระทําแก
ผูอ่ืนจะแสดงความรับผิดชอบอยางเดนชัดจากคํากลาวน้ี ทําใหรูวาเรื่องนี้เปนหนาที่อันสําคัญอีกขอ

๒๔ ท.ี ม. (ไทย) ๑๐/๙๐/๕๐.
๒๕ บุญมี แทนแกว, ความจริงของชีวิต, (กรุงเทพมหานคร : โอเดยี นสโตร, ๒๕๔๒), หนา ๖๕.

๑๙
หน่ึงของมารดาบิดาที่จะตองคอยสอดสองดูแลใหคําปรึกษากับบุตร เพราะไมมีประสบการณในการ
ครองชวี ิตคู มารดาบิดาจงึ ควรแนะนาํ บุตรในการเลือกชีวติ ที่เหมาะสมกัน

๕. มอบทรัพยสมบัติใหในเวลาอันควร หนาท่ีตอไปของพอแม คือ การจัดการมอบสมบัติ
ของตนที่มีใหแกลูกๆ พูดถึงการมอบทรัพยสมบัติใหลูกๆน้ัน ในท่ีน้ีจะของแยกอธิบายออกเปนสอง
ตอน คือ (๑) การมอบทรัพย (๒) การมอบสมบตั ิ

การมอบทรัพย คือ การใหทรัพยสินแกลูกใชเปนประจําต้ังแตเด็กจนกวาลูกจะแตงงาน
บุญมี แทนแกว กลาวถึงการมอบทรัพยสมบัติใหบุตรวา คือ “การมอบทรัพยสมบัติใหบุตรชายหญิง
ตามกาลตามสมยั ทพี่ ึงให คือ ใหเมื่อกระทาํ การมงคล มีโกนจุก และมีสามีภรรยาเปน ทีส่ ุด”30๒๖

การมอบสมบัติ การมอบสมบัติ คือการแบงสมบัติใหลูกๆ แตละคนเพื่อไปเปนทุนในการ
เร่ิมตนชีวิตครอบครัว หรือเมื่อลูกโตและมีความรับผิดชอบตัวเองไดแลว ครอบครัวหนึ่งสวนมากแลว
จะมลี ูกมากกวา หน่ึงคน การมอบสมบัตใิ หบ ตุ รนั้นกเ็ พอื่ ใหเปนทนุ ในการดําเนินชีวิต เพราะบุตรทุกคน
ยอมทุกคนมีสิทธิในทรัพยสมบัติของมารดาบิดา การมอบสมบัติน้ีเปนเร่ืองท่ีสําคัญมากอีกเร่ืองหนึ่ง
ของมารดาบิดา โดยเฉพาะครอบครัวท่ีมีบุตรหลายคน มารดาบิดายิ่งตองใชวิจารณญาณในการแบง
สมบัติใหแ กบ ตุ รของตนโดยตอ งใชท ้ังหลักการ และเหตุผลใหมากๆ ในการแบงสมบัติ ถาไมเชนน้ันจะ
โดนบุตรกลาวหาหรือตําหนิวามารดาบิดาลําเอียงรักบุตรแตละคนไมเทากันฉะน้ัน ผูเปนมารดาบิดา
ตอ งมหี ลักเกณฑห รอื หลักการในการแบงสมบัติใหแ กบ ตุ รของตนแตละคนตามความเหมาะสม

๒. หนาทข่ี องบุตร
บุตรหรือลูกคือ ผูเกิดจากมารดาบิดา หากไมมีมารดาบิดาคือหญิงชายที่รักกันและตกลง
ปลงใจท่ีจะแตงงานและใชชีวิตอยูดวยกัน รวมสุขรวมทุกขกันเปนครอบครัว เพื่อใหชีวิตครอบครัว
เปนครอบครัวท่ีสมบูรณ ตองมีสมาชิกครอบครัวอีกอยางนอยหนึ่งคนน่ันคือ “บุตร” เพราะบุตรน้ีจะ
มาเปนบวงคลองใจของพอและแมใหมีความรักความสัมพันธกันอยางสนิทแนบแนนมากยิ่งข้ึนและยัง
เปนสง่ิ ท่มี ากระตุนพลงั ในการทํางานเพื่อสรา งอนาคตของครอบครวั ไดเ ปน อยางดี เพราะคําวา “เรามี
ลูกแลวนะ” ในคําสอนเรื่องทิศ ๖ บุตรพึงที่จะกระทํา ๕ ประการน้ี อันเปนหนาท่ีของบุตรพึงกระทํา
กระทําตอบแทนมารดาบดิ าของตน หนาท่ี ๕ ประการน้นั คอื
๑. ทา นเล้ียงเรามา เราจกั เลย้ี งทา นตอบ มารดาคอยถะนถุ นอมครรภของตนต้ังแตวินาที
แรกทีร่ วู าตนเองต้งั ทอ งหรือมลี กู ยง่ิ เวลาผา นไปครรภย ่ิงใหญข้ึนมารดายงิ่ ตอ งเพ่ิมความระมัดระวังมาก
ยิ่งข้ึน กวาลูกจะคลอดออกมามารดานั้นสุดแสนจะลําบาก บิดาเลาตองทํางานหนักขึ้นหลายเทาตัว
เพ่ือหารายไดมาเลี้ยงครอบครัวและเพื่อเก็บไวเปน ทนุ ใหบ ุตรนอยของตน ฉะน้ันบุตรท่ีดีควรท่ีจะเล้ียง
ดูทานทงั้ สองเมือ่ ถงึ เวลาอันควรคือ ตอนที่เราโตและมีความรับผิดชอบแลวคือมีการมีงานทํามีรายได
แลวก็ควรท่ีนํารายไดน้ันมาเลี้ยงดูทาน การเลี้ยงดูมารดาบิดาตามหลักพุทธปรัชญานั้น บุตรสามารถ
เล้ียงดมู ารดาบิดาได ๒ ทาง คือ
๑) การเลี้ยงดูทางกาย การเลี้ยงดูทางรางกายนี้คอยดูแลทานไมใหทานลําบากในการ
ดํารงชีวิตประจําวันของทานไมวาจะเปนเรื่อง อาหาร เสื้อผา ท่ีอยูอาศัย ยิ่งเวลาทานไมสบายเจ็บไข

๒๖ บุญมี แทนแกว, จริยศาสตร, (กรุงเทพมหานคร : โอเดยี นสโตร, ๒๕๓๙), หนา ๒๒๗.

๒๐
ดวยแลว ย่ิงตองดูแลอยางใกลชิด เปนพิเศษ นอกจากนั้น ตองเปนภาระเกี่ยวกิจการงานตางๆที่ทาน
เคยทํามาเก่ียวกับการประกอบอาชีพหรืองานบานตางๆ เชน ทําความสะอาดบาน หุงขาว ทํากับขาว
ซักเสื้อผา และอืน่ ๆอกี เปนตน

๒) การเล้ียงดูทางใจ การเล้ียงทางดานจิตใจ น้ันเบื้องตนตองพยายาม ประคับประคอง
จิตใจ ใหมีความโสมนัสอยเู สมอ โดยไมกระทําความหมนหมองใหปรากฏในจิตใจ หรือกระทําความ
เดอื ดรอนใจให ยง่ิ เวลาทีท่ า นเจบ็ ปวย พงึ เอาใจใสอยางใกลชิด พึงกระทําตามความปรารถนาที่ทาน
ตองการ ท่ีกลาวมานี้เปนการเล้ียงจิตเลี้ยงใจของผูเปนมารดาเปนบิดาในเบื้องตน สวนการเล้ียงจิต
เลี้ยงใจของพอแมในระดับที่สูงข้ึนไปจนถึงข้ันสูงสุด ในข้ันท่ีสามารถพูดไดเต็มปากวา ชาตินี้เราไดทํา
การตอบแทนพระคณุ ของพอแมท ีไ่ ดเล้ยี งดูเรามาโดยการเลี้ยงตอบแทนทา นอยางดีท่ีสุดแลว ท่ีวาเล้ียง
ตอบแทนทานไดดีท่ีสุดน้ัน เลี้ยงดวยอะไร และเลี้ยงแบบไหน การเลี้ยงตอบแทนพระคุณพอแมใหสม
กบั ที่ทานเลย้ี งเรามานัน้ พระพทุ ธองคไดท รงตรัสวา

“บุตรคนใดใหมารดาและบิดาผูไมมีศรัทธา สมาทาน ตั้งมั่น ดํารง
อยูในสัทธาสัมปทา(ความถึงพรอมดวยศรัทธา) ใหมารดาและบิดาผูทุศีล
สมาทาน ต้ังม่ัน ดํารงอยูในสีลสัมปทา(ความถึงพรอมดวยศีล) ใหมารดาและ
บิดาผูตระหน่ี สมาทาน ตั้งม่ัน ดํารงอยูในจาคสัมปทา(ความถึงพรอมดวยการ
เสียสละ) ใหมารดาและบิดาผูไมมีปญญา สมาทานตั้งม่ัน ดํารงอยูในปญญา
สัมปทา(ความถึงพรอมดวยปญญา) ดวยเหตเุ พียงเทาน้ีแล การกระทําอยางน้ัน
ชื่อวาอันบุตรไดทําและทําตอบแทนแกมารดาและบิดา ดวยเหตุเพียงเทาน้ีแล
การกระทําอยางนั้นเปนช่ือวาอันบุตรไดทําและทําตอบแทนแกมารดาและ
บิดา”31๒๗
๒. จักทาํ กจิ ของทา น ในขอน้หี มายถึงการชวยแบงเบาภาระหนาที่การงานหรือภาระของ
ทาน ที่ทานทําอยูประจํา ไมวาจะเปนงานเล็กๆ นอยๆ ปลูกตนไม รดน้ําตนไม เร่ืองสัตวเล้ียง เรื่อง
อาหารการกิน เปนตน ท่ีกลาวมาน้ีเปนกิจเล็กๆ นอยๆของทาน ถาเรามีเวลาก็ควรชวยทานทําบาง
หลวงพอปญญานันทภิกขุกลาววา ส่ิงที่ทานจะตองทําแลว ทานออกปากใหเราชวยก็ดีหรือไมออก
ปากก็ดี เราตองรีบชวยจัดทํางานน้ันใหเสร็จสิ้นไป โดยไมตองใหทานเปนหวงกังวลใจ32๒๘ และในกิจ
ใหญๆ ท่ีทาํ แลวนาํ รายไดม าเลยี้ งดูครอบครัว กจิ หรืองานเหลาน้เี มื่อเราโตเปน ผใู หญร่ําเรียนจนสําเร็จมี
การมีงานทําแลวเราก็มาเปนหัวเร่ยี วหัวแรงในการทาํ งานเพ่ือเลี้ยงครอบครัวแบง เบาภาระการงานของ
ทานที่ไดทํามาตลอด ใหทานไดมีเวลาพักผอนมากข้ึนเพราะถึงตอนนั้นทานจะแกเฒาหรือชราภาพ
แลวควรมีเวลาพักผอนมากขึ้น
๓. จักดาํ รงวงศต ระกูล การดํารงวงศต ระกูลน่ี ถอื ไดวาเปนจุดประสงคขอตนๆของผูเปน
พอ เปน แม ท่ีตอ งการจะมลี ูกไวส ืบถอดสิ่งตางๆท่ีพอและแมสรางไว ไมวาจะเปนทรัพยสมบัติตางๆท้ัง

๒๗ องฺ.เอกก. (ไทย) ๒๐/๓๔/๗๘.
๒๘ พระเทพวสิ ทุ ธิเมธี (ปญญานันทภกิ ขุ), หนาที่ของคนฉบบั สมบรู ณ คนดแี ละคุณสมบัตพิ ิเศษของ
นักบริหาร, (กรงุ เทพมหานคร: ธรรมสภา, ม.ป.ป.), หนา ๑๐๑.

๒๑
ทเ่ี ปนเงนิ เปน ทองหรอื เปนบา นเปนรถเปนที่ดิน เปนตน แตสิ่งที่สําคัญกวานั้นคือ คุณงามความดีของ
มารดาบิดาตลอดทั้งปู-ยา ตา-ยาย ของตระกูลไดสรางสืบตอกันมา ผูเปนมารดาเปนบิดาก็หวังที่จะมี
บุตรไวสืบตอ คณุ งามความดีน้ีใหคงอยูตอไป ดังคํากลาวของหลวงพอปญญานันทภิกขุ ท่ีกลาวถึงเร่ือง
การดํารงวงศตระกลู ของลกู วา

การดํารงวงศตระกูลน้ีดูเหมือนเปนความประสงคอันสําคัญของพอแม ที่ไดพยายามหา
และเลี้ยงลูกใหดีที่สุดเทาที่จะทําไดดวยความมุงหมายวาเมื่อเราตายไปแลว ลูกหลานจะไดปกครอง
ทรพั ยส มบตั วิ งศตระกูลตอ ไป

๔. จักประพฤติตนใหเหมาะสมที่จะเปนทายาท ขอน้ีหมายความวา บุตรหรือลูกจะตอง
เปนคนขยันหมั่นศึกษาเลาเรียนในเวลาเปนเด็ก คร้ันโตแลวก็มีความอดทนบากบั่นทํางานหาทรัพย
สมบตั ิ และเกบ็ หอมรอมรบิ ไวไมใชจ ายอยางสรุ ยุ สุรา ย คบแตคนดมี ีศีลธรรม แลวประพฤติตนต้ังอยูใน
สุจริต มีความเคารพออนนอมถอมตนตอพอแมและผูใหญท่ัวไป จึงสมควรเปนผูรับทรัพยมรดกของ
มารดาบิดา และไมป ระพฤติตนใหเสียหาย เชนนักเลงสุรา นักเลงการพนัน หรือนักเลงขโมย เปนตน
จนมารดาตอ งตัดขาดจากความเปน ผูมสี ทิ ธิร์ บั ทรพั ยม รดกของทา น

๕. เมื่อทานลวงลับไปแลว ทําบุญอุทิศสวนกุศลให ขอน้ีเปนหนาที่ของบุตรที่พึงกระทํา
ตอมารดาบิดาขอสุดทาย ตามหลักคําสอนเร่ืองทิศ ๖ ท่ีพระสัมมาสัมพุทธเจาไดตรัสไวใน สิงคาลก
สูตร33๒๙ เปนหนาที่ของบุตรทุกคนท่ีพึงทําใหตอมารดาบิดาผูมีพระคุณอันย่ิงใหญตอลูกๆหรือบุตรทุก
คน การท่ีบุตรจะทําบุญอุทิศสวนกุศลใหมารดาบิดาแลวไดประโยชนสูงสุดนั้น เบ้ืองตนแลวตองเปนผู
ท่ี รูและเห็นคุณของพอแมดวยปญญาวา ทานท้ังสองมีพระคุณกับลูกๆอยางไร และทําการตอบแทน
พระคณุ ของทา นอยา งถกู ตองถกู

๓. หนา ทีข่ องสามี
สาม-ี ภรรยา คอื ชายหญิงคูห นง่ึ ทรี่ กั ใครชอบพอกับ แลวก็ตกลงปลงใจท่ีจะใชชีวิตรวมกัน
โดยการแตงงานกันตามประเพณี เม่ือแตงงานกันแลว จากหนุมสาวธรรมดาท่ีรักใครชอบพอกันก็
เปล่ยี นสถานะมาเปน สาม-ี ภรรยา
เพ่ือใหการอยูรวมกันของสามีภรรยาเปนไปดวยความสุขความเจริญไปตลอด สมกับคํา
กลาวท่ีวา “อยูกันจนถึงไมเทายอดทองกระบองยอดเพชร”สามี-ภรรยาวา สามีเปนของคูกับภรรยา
เรียกกันตามคาํ ของชาวบา นทัว่ ไปวา ผวั -เมีย เปนของคกู ัน ถา ไมม ภี รรยากไ็ มม สี ามี โดยในตรงกันขาม
ถาไมมีสามีก็ไมมีภรรยา ฉะนั้นท้ังสองคนจึงมีหนาท่ีจะตองปฏิบัติตอกันอยางใกลชิดและจําเปน34๓๐
ตามหลักพุทธปรัชญาเถรวาท สามีควรกระทํา ๕ อยางนี้ อันเปนหนาที่ของสามีพึงกระทําตอภรรยา
หนาท่ี ๕ อยางน้ัน คือ
๑. ใหเกียรติยกยอง เพราะภรรยาคือคนที่จะรวมสุขรวมทุกขกับสามีไปตลอดชีวิต เปน
คนที่ใกลชิดกับสามีที่สุด คนท้ังสองคนนี้ตองรักและเขาใจกันเปนอยางดี เพราะถาไมรักไมเขาใจกัน

๒๙ ท.ี ปา. (ไทย) ๑๑/๒๖๗/๒๑๒.
๓๐ พระเทพวสิ ทุ ธเิ มธี (ปญญานันทภิกขุ), หนาท่ีของคนฉบับสมบูรณ คนดีและคุณสมบัติพิเศษของ
นักบรหิ าร, หนา ๑๓๖.

๒๒
เปนอยางดีแลว คงไมสามารถหลอมรวมหัวใจสองดวงใหเปนใจดวงเดียวกันได และก็ตกลงปลงใจ
แตงงานเปนคสู ามี-ภรรยากนั

กลาวคือคนท้ังสองเม่ือคร้ังแรกเร่ิมคบกันก็เริ่มสรางความรักความผูกพันกันขึ้นมาเปน
ลําดับ และในที่สุดก็ยอมรับวาเปนแฟนและแตงงาน ดวยความรักกันเขาใจกันอยางกับเปนคนคน
เดียวกัน ตางก็รักและถนอมน้ําใจของกันและกัน เปนความรักท่ีหวานซ่ึงตรึงใจ ดังนั้นสามีภรรยาจึง
ควรท่ีจะรักษาความรักความสัมพันธกันใหมีความสมํ่าเสมออยูตลอดเวลา แรกรักและใหเกียรติกัน
อยางไร กค็ วรใหเ ปน แบบนัน้ ตลอดไป การไมยกยอ งเทากับมีเจตนากดข่ี ใหตํ่าตอยการตน ผูชายท่ีกด
ขีภ่ รรยาครอบครัวยอมมปี ญหา และจะเปนอปุ สรรคตอความเจริญกาวหนาในชีวิต ถาผูชายยกยองให
เกียรติภรรยาของตนไมเ ปนแลว ยากทจ่ี ะยกยอ งใคร

๒. ไมดูหม่ิน สามีภรรยาควรท่ีจะทําตัวใหเหมือนเมื่อครั้งยังรักกันใหมๆใหอยูในหัวใจทั้ง
สองดวงตลอดไป เพราะเมอื่ คร้ังยงั รักกันใหมๆทั้งรักทั้งใหเกียรติซ่ึงกันและกัน สามีจะตองเห็นอกเห็น
ใจหญิงท่ีเปนภรรยาของตนแลววาเปนคนมีฐานะเสมอกัน เรียกวาผูรวมสุขรวมทุกข เมื่อสามีไดรับ
ความสุขหรือความทกุ อยางไร ภรรยาก็พลอยตองไดรับความสุขหรือความทุกขนั้นดวยและเมื่อภรรยา
ประสบความสําราญใจหรือความทกุ ขย ากลาํ บากใจประการใด สามีตอ งพลอยไดรบั เชน น้นั ดวย

ฉะนนั้ สามจี ึงตองไมด หู มิ่นภรรยาของตน โดยฐานะตระกูลวงศหรือสติปญญา และไมดา
วาทุบตีเหมือนทาสหรือคนรับใชไมมีการดุดาหรือดูถูกดูหม่ินกันเพราะธรรมชาติของคนไมชอบใหใคร
มาวา ตนอยูแ ลว ยิ่งเปนการกลา วดถู กู ตอ หนาคนอืน่ ดวยแลว เชนตอหนาสมาชิกในครอบครัว ตอหนา
ลูกนองและคนรับใช ตลอดถึงตอหนาสาธารณชน คนที่โดนวาน้ันจะโกรธแคนผูกใจเจ็บจนกลายเปน
อาฆาตแคน สามีภรรยากเ็ ชนเดยี วถามีการดุดา วา กลา วกนั โดยเฉพาะตอหนาคนอื่นๆดังกลาวแลวนั้น
การใชชวี ติ คหู รอื ชีวติ ครอบครวั ก็คงจะประสบแตปญหายุงยาก สดุ ทายกต็ องเลกิ รากันไป

ดังนั้นทั้งสามีภรรยาจึงควรท่ีจะใชเหตุผลพูดคุยกัน ไมทําหรือพูดอะไรทีเปนการเหยียด
หยามนํ้าใจ ตองใชหลักการในการอยูรวมกัน ๒ อยาง คือ ยกยอง และ ขมขู หรือ ปลอบและปราบ
จะใชแตยกยอ งอยางเดยี วโดยไมข ม ขีเ่ ลย หรอื จะใชแ ตข มขี่อยา งเดียวโดยไมยกยองเลย ก็ไมถูกทั้งสอง
อยา ง คือเมื่อภรรยาทําถกู ทําดกี ็ใหการยกยองชมเชย แตเมื่อใดเห็นวาเธอกระไมคอยดีออกนอกลูนอก
ทาง ก็ควรตักเตอื นใหเธอไดสตกิ ลบั มาทําตวั ใหถ ูกตองเชน เดิม35๓๑

๓. ไมประพฤตินอกใจ ขอน้ีเปนขอที่สําคัญมากสําหรับการใชชีวิตคู คือความซื่อสัตย
ซื่อตรงกลับคูครองของตนเอง ดังน้ันผูเปนสามีตองไมเกี่ยวของกับหญิงอื่นดวยเร่ืองชูสาว ถาสามี
ประพฤตินอกใจภรรยา ครอบครัวยอมหาความสงบสุขไดยาก สามีจะตองระวังมากท่ีสุด ย่ิงกวาขอ
ใดๆ ขนึ้ ช่ือวา ภรรยาแลว ไมม สี ่งิ ใดท่ีเธอจะรักและหวงแหนเทา กบั สามี ฉะนั้นเธอจึงไดยอมใหสิทธิเสรี
แกส ามีหมดทัง้ รางกายและจิตใจ สงิ่ ใดทเ่ี ธอพยายามระวังรักษาทะนุถนอมมาเปนเวลานาน ก็ยังยอม
มอบใหก บั สามเี ทานน้ั คนอนื่ จะแตะตองไมไ ด

๓๑ พระเทพวิสทุ ธเิ มธี (ปญญานันทภิกขุ), หนาท่ีของคนฉบับสมบูรณ คนดีและคุณสมบัติพิเศษของ
นกั บริหาร, หนา ๑๐๘.

๒๓

๔. มอบความเปนใหญให การมอบความเปนใหญให ในขอนี้หมายถึงการมอบหมายงานใน
ครอบครัวบางสวนท่ีผูหญิงทําไดดีกวาใหภรรยาเปนผูรับผิดชอบ มีสิทธิ์หรือมีอํานาจตัดสินใจแทนสามมี
ได เชน เร่ืองงานบาน เรื่องอาหาร และเรื่องดูแลลูกๆ เปนตน คืองานเหลานี้ใหอํานาจภรรยาเปน
ผูจัดการ หรือเปนผูมีอํานาจสูงสุด สามีเปนเพียงผูคอยใหคําปรึกษาอยูขางๆ เปนการยกยองใหเกียรติ
ภรรยาดว ยและเปนการจดั ระบบของการปกครองในครอบครวั ไปในตวั ดว ย

สวนงานหลกั ๆ เชน การทาํ งานหาเงนิ มาเลยี้ งครอบครวั ทั้งในสวนท่ีเปน ลกู จางเขา หรือ
กิจการสว นตัว กจิ การของครอบครวั งานหนักอยางนี้ผูช ายจะถนัดกวา ไมวาจะเปนทางดานรางกายที่
แข็งแรงกวาและจิตใจที่หนักแนนกวาผูหญิง หนาท่ีสวนนี้จึงเปนหนาที่ของสามีเปนผูรับผิดชอบ
เพราะสามเี ปน หวั หนา ครอบครวั เปนผูนําของครอบครวั

เกย่ี วกับเรอ่ื งมอบความเปนใหญน ้ี หลวงพอปญ ญานันทภิกขุไดก ลา ววา ความเปนใหญใน
ท่ีน้ีตองทําความเขาใจใหดีมิฉะน้ันสามีบางคนจะเขาใจวา เมื่อตนมีภรรยาแลว ตองมอบกิจการ
บา นเรือนตลอดจนกิจการทํามาหากินใหภรรยาเปนใหญคนเดียว หรือจะทําอะไรก็ตองแลวแตภรรยา
แมแตจะไปไหน หรือจะใชเงินสักเทาไหร ไมวามากหรือนอย ก็ตองขออนุญาตภรรยาเสียกอน ถา
ภรรยาไมใหไปหรอื ไมใ หใ ช เร่ืองทก่ี าํ หนดไวตอ งงดหมด ซงึ่ สมยั นีเ้ รยี กสามีนัน้ วา “ภรรยาธิปไตย”

๕. ใหเครื่องแตงตัว สามีภรรยาคือคนท่ีอยูดวยกันใกลชิดกันเกือบตลอด คนเราอยู
ดวยกันตองเกิดการกระทบกระทั่งกันขึ้นบางเปนเรื่องปกติธรรมดาของการอยูรวมกัน เน่ืองจาก
ความเครียดจากการด้ินรนทํางานเพื่อเล้ียงครอบครัว แตเม่ือทุกอยางผานไปแลวใครผิดหรือใครถูกก็
ควรจะคุยกันปรับความเขาใจกัน และสามีผูเปนหัวหนาครอบครัวควรจะหาเวลาพาภรรยาและลูกๆ
เปนเท่ียวพักผอนบาง เชน ไปทานขาว ไปซื้อของ สามีควรซื้อของขวัญสักชิ้นใหภรรยา หรือถาถึงวัน
สําคัญของเธอหรอื วันสาํ คญั ของทงั้ คู เชน วนั เกิด วนั ครบรอบแตง งาน

หรือในโอกาสอื่นๆ เชน เวลาสามไี ปทํางานหรือไปดูงานในที่ตางๆ ไมวาจะเปนตางจังหวัด
บางหรือตางประเทศบางกลับมาก็ควรมีสิ่งของท่ีพิเศษๆมาฝากภรรยาของตนบาง เพื่อเปนการแสดง
น้ําใจ และทําใหภรรยามีความรูสึกวาสามียังรักและใหความสําคัญกับตนอยูเหมือนเดิม ของขวัญนั้น
อาจจะไมใชของท่ีมีคาหรือราคาแพงเทาไหร แตใหดวยความรักและความจริงใจ ไมวาจะเปนเส้ือผา
สวยๆ หรือของอะไรก็ไดซักช้ินท่ีผูหญิงชอบ และเปนสื่อใหเธอรูวาสามีเธอยังรักและหวงใยเธอเสมอ
ดงั นี้เปน การเลยี้ งจิตเลย้ี งใจภรรยา และจะทาํ ใหค รอบครัวน้ันเต็มไปดวยบรรยากาศแหงความสุขและ
ความรักความอบอุน อบอนุ อยูเ สมอ

๔. หนาทข่ี องภรรยา
เมือ่ พูดถึงหนา ท่ีทสี่ ามีที่ดีพึงปฏิบัติตอภรรยาของตนแลว ผูเปนภรรยาก็ตองทําตนเองให
เปนภรรยาท่ีดี สมกับที่สามีรักและหวงใยตนดวย หนาท่ีของภรรยาที่ดีในทางพุทธปรัชญา ก็มีใน
สงิ คาลกสูตรเชนเดียวกัน โดยพระพุทธเจาทรงตรัสไวตอจาหนาท่ีของสามี ตามหลักพุทธปรัชญา เถร
วาทภรรยาควรกระทาํ ๕ อยางน้ี อันเปนหนา ท่ขี องภรรยาพงึ กระทําตอ สามี หนาท่ี ๕ อยางน้ัน คอื
๑. จัดการงานดี ในขอน้ี หมายถึง งานในบานที่สามีมอบใหภรรยาเปนผูรับผิดชอบหรือ
มอบความเปนใหญใหเธอ เปนผูมีอํานาจจัดการก็คืองานบานนั้นเอง ซ่ึงถือวาเปนงานโดยตรงของ
ภรรยาหรือท่ีเรียกใหตรงกับอํานาจและหนาท่ีของของเธอแมบาน ดังที่พระมหารัศมี ชูติโก กลาววา
การงานในท่ีน้ี หมายถึง หนาที่แมบาน งานบานงานเรือนตางๆจัดใหดี เพราะเม่ือสามีกลับจากการ

๒๔
ทาํ งานเพอื่ หาเล้ยี งครอบครัว ยอมตองการมาพบบานท่ีอบอุน เพราะสามีท่ีดีจะคิดถึงบานเปนสถานท่ี
พักผอ น

ดังน้ันภรรยาท่ีดีตองรีบทํางานบานอันเปนหนาที่ของของตนใหเรียบรอย ไมปลอยใหงาน
นน้ั ๆ คางอยู รบี ทาํ ใหเ รยี บรอยทันกาลทนั เวลาเสมอ เชน สง่ิ ของในบาน อะไรควรเก็บตรงไหน วางที่
ใด ก็จัดวางไวถูกตามหนาท่ีน้ันๆอยางเหมาะเจาะ ไมใชวาเอาผาเช็ดถูบานไปวางไวที่หัวนอน เอา
กระโถนไปวางไวทีห่ วั บนั ได หรือเอาถงั นา้ํ ไปวางไวท หี่ นาพระพทุ ธรปู เปนตน และเม่ือเอาของอะไรไป
จากทีใ่ ด เมือ่ ใชแ ลว ก็เอากลบั มาเก็บไวย ังทีเ่ ดิม สมกบั ภาษิตทีว่ า “สงิ่ ของทั้งหลายเก็บไวเปนท่ี หยิบก็
งา ย หายก็รู ดูก็งามตา ใครมากช็ ม”36๓๒

๒. สงเคราะหคนขางเคียงดี คนขางเคียงในที่น้ีหมายถึง คนขางเคียงสามี ผูที่จะเปน
ภรรยาท่ีดไี ดนัน้ ไมใชว า จะทําดีแตก ับสามตี นเองเทาน้ัน เพราะในโลกนี้ไมใชมีแตสามีเราคนเดียว ยังมี
คนอื่นที่อยูรอบตัวสามีอีกท้ังคนใกลชิดที่สุดของสามีอยาง พอแม พี่นอง หรือญาติๆ ในวงศสกูลของ
สามี บุคคลเหลาน้ีถือวาเปนคนใกลชิดกับสามี หางออกมานิดก็คือเพ่ือนๆ หรือคนอ่ืนๆ ในสังคมที่
สามีจะตองเขาไปเก่ียวของ ผูเปนภรรยาก็ตองใหความรักความเคารพบุคคลตางๆ ที่กลาวมา
เชนเดียวกันกับท่ีสามีรักและเคารพบุคคลดวย โดยเฉพาะบุคคลที่ใกลชิดกับสามีท่ีสุด คือ พอแมของ
สามีผูเปนภรรยาตองรักและเคารพพอแมของสามีใหเหมือนกับวาทานเปนพอแมผูใหกําเนิดเราจริงๆ
คือดูแลปรนนบิ ตั ิทา นทั้งสองใหด ีทีส่ ุด เหมอื นกับที่สามีทํา หรอื ใหดียิ่งกวาที่สามีเคยทํามา แลวทานก็
จะรักและเอ็นดูเรา ปญหาระหวาง ลูกสะใภกับพอแมของสามีก็จะหมดไป และย่ิงจะทําใหสามีนั้นรัก
ภรรยามากข้ึน เพราะน้ําใจท่ีภรรยามีตอพอกับแมของตนนั่นเอง ดังคํากลาวท่ีวา “ส่ิงท่ีวัดใจ
ลกู สะใภค ือ พอ สามแี มสามี” นอกจากพอแมของสามีแลวยังมีพี่นองและญาติๆและเพ่ือนๆของสามี
ทภี่ รรยาตอ งทําดดี วย

๓. ไมประพฤตินอกใจ ในมังคลตั ถทีปนี แปล เลม ๒ กลาวไววา ภรรยาไมละทิ้งสามีแลว
ปรารถนาบรุ ษุ อื่น แมดวยใจ สามภี รรยาจงึ ตอ งมีความซือ่ สตั ยต อกัน เพราะความซอ่ื สัตยเปนคุณธรรม
ที่สาํ คัญทสี่ ุดของการใชช ีวติ คู เพราะถา สามีหรือภรรยาคนใดคนหน่ึงมีพฤติกรรมที่ไมนาไววางใจ แลว
ชีวิตคูน้ันก็จะเริ่มมีปญหา ย่ิงถาฝายใดฝายหน่ึงจับไดวาอีกฝายนอกใจแลว ความรักท่ีเคยมีใหกัน
อยางสุดหวั ใจนั้นกจ็ ะหมดไปจากใจของอีกฝายหน่ึง ถึงเหลือก็คงไมมาก แตส่ิงท่ีหมดไปก็คือความเชื่อ
ใจท่เี คยมีใหกัน เม่ือความเชือ่ ใจหมดไปแลว ถึงจะทนอยูดว ยกันตอ ไปกไ็ มมีความสขุ

การประพฤตินอกใจกันจะไมเกิดข้ึน ถามีความซื่อสัตยซื่อตรงตอกันระหวางสามีภรรยา
เพราะความซื่อสัตยซื่อตรงตอกันนี้จะเปนปจจัยใหสามีภรรยามีความเช่ือใจและความรักตอกันอยาง
แนบแนนม่ันคง หลวงพอปญญานันทภิกขุไดกลาวถึงหนาท่ีของภรรยาในขอนี้วาเปนหนาที่ที่สําคัญ
ที่สุดของภรรยา โดยทานไดกลาววา ขอนน้ีเปนหนาที่อันจําเปนและสําคัญยิ่งของภรรยา ในบรรดา
หนาที่อน่ื ๆนั้น แมจ ะบกพรอ งกย็ งั ไดร บั การอภัยจากสามี แตถาผิดในขอนี้ คือประพฤติผิดนอกใจสามี
แลวหนาท่ีอ่ืนๆถงึ จะวเิ ศษอยางไรก็ไมมีความหมาย สามีจะตองอยาขาดโดยไมยอมใหอภัยเลย ดังน้ัน

๓๒ พระเทพวิสุทธเิ มธี (ปญ ญานนั ทภกิ ข)ุ , หนา ทีข่ องคนฉบบั สมบรู ณ คนดแี ละคณุ สมบัตพิ เิ ศษของ
นกั บริหาร, หนา ๑๔๑.

๒๕
ภรรยาจะตอ งไมน อกใจสามี ท้งั ทางกายวาจาหรอื แมด วยใจ คือโดยทส่ี ดุ แตใจก็ไมคิดจะรวมรักกับชาย
อื่น ไมเห็นชายอื่นดีกวาสามีของตน ตั้งใจซ่ือสัตยตอสามีทั้งตอหนาและลับหลัง จึงจะไมเปนที่เสื่อม
เสียอยางยิ่ง เพราะหญิงท่ีนอกใจสามีน้ัน ยอมทําใหเกิดความเส่ือมเสียช่ือเสียงของตนเองและสามี
ตลอดท้ังวงศตระกลู ทําใหเกิดความอับอายขายหนาอยางยิง่ แกส ามแี ละบุตรธิดาช่วั กลั ปาวสาน

๔. รักษาทรัพยที่สามีหามาได การรักษาทรัพยท่ีสามีหามาใหน้ันเปนหนาท่ีหรือเปนภาระ
ที่หนักหนาเลยทีเดียวสําหรับภรรยาท่ีดี เพราะหนาทีขอนี้เปนหัวใจแหงความสะดวกสบายของ
ครอบครัว เพราะถาครอบครัวใดขาดทรัพยเสียอยางเดียว จะทําใหทุกคนเกิดความไมสบายใจ
เพราะฉะน้ันทรพั ยใดๆที่สามีหามาไดดวยการทํางานตางๆ มีการทํานา คาขาย ทําราชการเปนตน จึง
ตองพยายามรักษาทรพั ยน น้ั ไวเปนอยางดี

เพราะฉะน้ันภรรยาตองทําตัวใหสมกับที่สามีไวใจและมอบความเปนใหญใหเปนผูดูแล
เรื่องภายในครอบครัวทุกๆอยาง รวมถึงเร่ืองรายรับรายจายของครอบครัวดวยหนาที่ของภรรยาใน
การใชจายตางๆ ควรอยางยิ่งท่ีภรรยาจะตองรูจักสิ่งที่ควรใช ส่ิงที่ไมควรใช สิ่งที่จําเปนและส่ิงท่ีไม
จําเปนภายในบา น

๕. ขยนั ไมเ กียจครา นในกจิ ท้งั ปวง ขอนเี้ ปนบทสรปุ หนาทขี่ องภรรยา สามคี นใดมีภรรยาท่ี
ดีมีความมีความรูความฉลาดในกิจงานตางๆ และขยันขันแข็งแลว สามีคนนั้นถือวาเปนผูชายท่ีโชคดี
มากๆ เพราะไมต อ งมาเหนอ่ื ยอกเหน่ือยใจกับเรอื่ งภายในบาน มีแตต้ังหนาตั้งตาทํางานหาเงินเพ่ือมา
เลี้ยงครอบครัว แตถาตรงกันขามสามีคนใดที่มีภรรยาเกียจครานแลว ครอบครัวน้ันก็จะมีแตปญหา
เพราะถาภรรยาเกียจครานแลวหนาที่อีก ๔ ขอ ก็คงไมตองพูดถึง เชน จัดงานดี ภรรยาก็จะไมทํา
หนา ทีแ่ มศรีเรือนทีด่ ี งานบานก็จะผัดผอน ถึงเวลากวาดบานถูบานก็ไมทํา ถึงเวลาหุงขาวทํากับขาวก็
ไมท ํา ผดั ไปเร่อื ยๆ เอาแตเลนเอาแตนอน

พอถึงเวลาสามกี ลบั จากทํางานมาถึงบาน ขาวก็หุงยังไมสุก กับขาวยังไมไดทํา สามีก็ตอง
โกรธทนั ที หนาท่ขี อ ๒ ก็ไมตองพูดถึงขนาดสามีแทๆยังไมเอาใจใส จะกลาวไปใยเร่ืองคนคนขางเคียง
ขอ ๓ นี้จะเปนจุดจบของครอบครัวที่มีแมบานหรือภรรยาที่เกียจคราน เพราะสามีและคนขางเคียง
สามี มีพอแมและญาติๆ เปนตน จะเกิดความเบื่อหนายภรรยาคนนี้และจะเปนชนวนใหเกิดการ
นอกใจกันข้ึน ก็เปนธรรมดาของคนท่ีตองการแตความสุขความสบาย จึงหาแตสิ่งท่ีดีๆใหกับตนเอง
เม่อื ภรรยาไมด ี สามีมองหาหญิงอนื่ ท่ดี กี วามาเปนภรรยาของตนแทน

๕. หนา ท่ีของมิตร
มติ รสหายคือใคร ทําไมต อ งมีมิตรสหาย และมิตรสหายมีความสําคัญกับเราอยางไร ทาน
พุทธทาสภิกขุ กลาวไววา “มิตรตามภาษาคนท่ีคนเราเขาใจท่ัวไปหมายถึง เพื่อน เกลอ หรือ คนที่ทํา
อะไรถกู ใจตน ทางภาษาธรรมหมายถงึ ธรรม โดยเฉพาะอยางย่ิงคือธรรมที่ทําใหพนทุกข ซ่ึงก็คือมรรค
มอี งคแ ปด”37๓๓

๓๓ พทุ ธทาสภิกข,ุ ภาษาคน ภาษาธรรม, (กรงุ เทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๕๕), หนา ๓๖.

๒๖
นอกจากนั้นทา นยังขยายคําวามติ รหมายถึง ผูม ีความรักตอเรา แตไมใ ชรักทางกามคุณ แต
เปนความรกั อยา งบริสุทธิ์เปนประโยชนเก้ือกูลแกกันและกัน38๓๔ และหมายถึง ผูที่รักใครชอบพอกัน ผู
รักใครคุนเคยกัน แลวกระทําความดีตอกัน เพ่ือใหอยูรวมกันได ท้ังทางลับและทางเปดเผยโดยไม
เลือกเพศ วยั ความรู ชาติ ศาสนา และไมม ีใครคิดรายตอกัน ผูรวมธุระ ผูอยูในลักษณะเดียวกัน เชน
เปนมนุษยด วยกนั 39๓๕
สวนคําวาสหายนั้น หมายถึง ผูไปรวมกัน รวมนอน รวมทํางาน รวมอุดมการณเดียวกัน
เปนตน ดังพุทธภาษิตวา “สหายเปนมิตรของผูมีความตองการเนืองๆ”40๓๖ สหายน้ันอาจไมมีความรัก
ตอ กนั เพราะเปน ผูทํางานรว มกนั รว มเดินทาง หรือรวมอุดมการณเดียวกัน ซึ่งยังไมชื่อวาเปนมิตรตอ
กัน แตถามีนํ้าใจท่ีดีเปนพื้นฐาน มองกันดวยเมตตา สหายก็กลายเปนมิตรได41๓๗ ในคําสอนเร่ืองทิศ ๖
มิตร ควรกระทํา ๕ อยางน้ี อนั เปน หนา ทข่ี องมิตรควรกระทาํ ตอกนั หนา ท่ี ๕ อยางน้ัน คือ
๑. การให (การแบงปนสิ่งของให) การใหปน คือเอ้ือเฟอเผือแผ เสียสละ แบงปน
ชวยเหลือสงเคราะหดวยปจจัยส่ี ทุนหรือทรัพยสินสิ่งของตลอดจนความรูความเขาใจ และศิลปวิทยา
การใหปนแกมิตรสหายหรือเพื่อน เปนสิ่งที่สําคัญ เพราะการใหน้ันถือเปนจุดเร่ิมตนของการผูกมิตร
หรือเช่ือมความสัมพันธของมนุษย ดังพุทธพจนท่ีตรัสใน ทานานิสังสสูตร ถึงอานิสงสของการใหทาน
ในขอ ที่ ๑. วา “ผใู หทานยอมเปน ที่รักท่ีพอใจของคนหมูมาก”
จากพุทธพจนนี้ทําใหเ ราเหน็ ไดวา การทเ่ี ราจะผูกมิตรไมต รีกับใครน้ันตองแสดงใหเขาเห็น
วา เราเปนคนที่มนี าํ ใจ ไมเ ห็นแกต วั เมอื่ คบกับเราแลวเขาสามารถที่จะพ่ึงพาอาศัยเราได การใหนี้เปน
การแสดงออกถึงการมีน้ําใจ ไมเห็นแกตัว เม่ือเราแสดงออกมาใหคนอ่ืนเห็นวาเราเปนคนไมตระหน่ีขี้
เหนียว ไมเห็นแกต วั จึงไมใชเร่อื งยากท่ีจะคบคาสมาคมกบั ใครเปนมิตรหรือเปนเพื่อน เพราะผูใหยอม
เปน ที่รกั ท่ีพอใจของคนหมูมาก
๒. กลาววาจาเปนที่รัก วาจาหรือคําพูดของคนนั้นเปนส่ิงที่สําคัญมาก เพราะคําพูดคํา
หนึ่งหรือประโยคหนึ่ง คือคําพูดที่พูดออกไปแลวทําใหเกิดท้ังแกตนเองและแกผูอ่ืน เชน นาย แดงไป
กลา วโทษกลา วตวู า นายเขียวเปน โจรเปนผรู าย นายเขียวจะโดนคนรอบขางมองในแงไมดี รายไปกวา
นั้น นายเขียวจะถูกเจาหนาท่ีบานเมืองเพงเล็งหรือจับไปสอบสวน เมื่อเขาหลุดพนขอกลาวหาออก
มาแลว เขายอมโกรธคนท่ีพูดกลาวตูเขาและ คนท้ังหลายเมื่อรูความจริงยอมรังเกลียดนายแดง และ
เลกิ คบคาสมาคมดว ย ความเดือดรอนจะมาตกที่นายแดง เพราะวาจาหรือคําพูดของเขาเอง สมกับคํา
พังเพยท่ีวา “ปลาหมอ ตายเพราะปาก” ย่ิงเปนมิตรหรือเพื่อนกันคําพูดน้ันเปนตัวบงชี้มิตรภาพ

๓๔ พุทธทาสภิกข,ุ ทศิ ธรรมไหวทิศอยางอารยชน, (กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพธรรมบูชา, ๒๕๑๔),
หนา ๑๒๙.

๓๕ นิราลัย, โอวาท ทานพุทธทาสภิกขุ แดยุวชน : คติธรรมคํากลอนสอนใจ, (กรุงเทพมหานคร:
ธรรมสภา, ๒๕๓๖), หนา ๑๑๐.

๓๖ สํ.ส. (ไทย) ๑๕/๕๓/๖๘.
๓๗ พระราชวรมุนี (ประยรู ธมมฺ จิตโฺ ต), เพอ่ื น, พิมพค รง้ั ที่ ๒ (กรงุ เทพมหานคร: มหาจฬุ าลงกรณราช
วิทยาลัย, ๒๕๔๑), หนา ๒-๓.

๒๗
ระหวางเพื่อนไดเลยวาจะคบกันไดนานขนาดไหน ดังสุภาษิตที่วา “อยูคนเดียวระวังความคิด อยูกับ
มิตรใหร ะวงั วาจา”

ดังนั้นคนที่เปนมิตรกันตองใชแตคําพูด ท่ีพูดไปแลวกอใหเกิดความรักตอกัน คือกลาวคํา
สุภาพ ไพเราะ นาฟง ทําใหรูสึกดูดดื่มจับใจ แตตองเปนถอยคําที่ตรงกับความเปนจริง มีประโยชน
และเหมาะกับกาลเทศะดว ย กลาวชแ้ี จงแนะนําสิ่งทเ่ี ปนประโยชน มีเหตผุ ลเปน หลักฐาน ชักจูงในทาง
ท่ีดีงาม หรือกลาวคําแสดงความเห็นอกเห็นใจ ใหกําลังใจ รูจักพูดใหเกิดความเขาใจดี สมานสามัคคี
เกิดไมต รจี ิต ทาํ ใหรักใครน บั ถอื และชว ยเหลือเก้ือกูลกนั

๓. ประพฤติตนใหเปนประโยชน การประพฤติสิ่งที่เปนประโยชนตอผูอื่น42๓๘ หรือคนท่ี
เปนมิตร วิธีทําตนเองใหเปนประโยชนตอมิตรทําไดหลายวิธี เชน ชวยมิตรทางดานกําลังกาย
ทางดานกําลังความคิด กําลังปญญา และกําลังทรัพย เปนตน43๓๙ เม่ือเราทําตัวใหเปนประโยชนตอ
สงั คมหรอื ตอเพ่ือนแลว ประโยชนก็จะยอนกลบั มาท่ตี วั เราเอง หมายความวาคนที่เราชวยทําประโยชน
ใหเ ขานัน้ กจ็ ะทาํ ตัวเปนประโยชนคนื กลับมาสเู ราเม่ือเราตอ งการความชว ยเหลอื จากเขา

เพราะการท่ีคนเราจะประสบความสําเร็จตองอาศัยคนระดับท่ีสูงกวาดึง คนระดับตํ่ากวา
ดัน และบุคคลท่ีเสมอกัน ซึ่งหมายถึงมิตรสหายประคับประคอง ถาไมเปนเชนน้ัน การจะประสบ
ความสําเร็จกย็ าก แมม สี มองอัจฉริยะอยา งไรก็ไปไมร อด ถาทําตัวแบบขามาคนเดยี ว

๔. วางตนสมํ่าเสมอ หมายถึง การทําตัวใหเขากันได ดวยการรวมสุขรวมทุกข ไมถือตัว
มคี วามเสมอภาค และวางตวั เหมาะสม44๔๐เปนการวางตัวเสมอตนเสมอปลายกับมิตร ตอหนาประพฤติ
ตัวอยางไร ลับหลังก็อยางนั้น ไมเอาเปรียบมิตร และเสมอในสุขทุกข คือรวมสุข รวมทุกข รวมรับรู
รว มแกไ ขปญ หาเพอ่ื ใหเ กดิ ประโยชนส ุขรว มกัน

๕. ไมพดู หลอกลวงกัน ขอ นี้เปนหลกั การท่ีสําคัญของการคบกันของมนุษย ไมวาจะคบกัน
ในระดับไหน ไมวาจะเปน พอแม พ่ีนอ ง ญาตสิ นิทมิตรสหาย อาจารยกับศิษย เจานายกับลูกนองหรือ
นายจา งกับลกู จา ง การไมพ ดู หลอกลวงกัน พูดแตความจริงตอกัน มีความรักความจริงใจ และซื่อสัตย
ซ่อื ตรงตอกนั การคบกันการอยดู วยกนั ก็จะมีแตความสุขความเจริญตลอดไป

๖. หนาที่ของคฤหสั ถ
คฤหสั ถ คอื อบุ าสก-อุบาสกิ า คอื พทุ ธบริษัทที่ ๓ ท่ี ๔ เปนผูที่พระสงฆจะอนุเคราะหดวย
การบอกหลักธรรมคําสอนของพระศาสดาที่ตนเองไดศึกษาและปฏิบัติจนรูและเห็นผลตามท่ีไดศึกษา
และปฏิบัติมาแลว เพ่ือใหอุบาสกอุบาสิกาไดประพฤติและปฏิบัติตามและไดผลสมควรท่ีอุบาสก
อุบาสกิ าประพฤตปิ ฏบิ ัติตามได

๓๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยุตฺโต), พจนานุกรรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลศัพท, (กรุงเทพมหานคร:
มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๐), หนา ๓๙๙.

๓๙ ชัยวัฒน อัตพัฒน, วิธาน สุชีวคุปต, หลักการดําเนินชีวิตในสังคม, (กรุงเทพมหานคร: คณะ
มนุษยศาสตร มหาวิทยาลยั รามคาํ แหง, ๒๕๓๓), หนา ๑๖๔.

๔๐ อา งแลว, พจนานกุ รรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลศพั ท, หนา ๓๐๓.

๒๘
หนาท่ีของอุบาสก-อุบาสิกาท่ีจะพึงประพฤติปฏิบัติตอสมณพราหมณหรือพระสงฆเพื่อให
สมกับท่ีทานอุเคราะหตอตนน้ันมีอะไรบาง และจะทําไดอยางไรน้ัน ตามหลักพุทธปรัชญาเถรวาท
คฤหัสถ หรือ อุบาสกอุบาสิกา ควรกระทําหนาที่ ๕ ประการน้ี อันเปนหนาท่ีของคฤหัสถควรกระทํา
ตอสมณพราหมณห รอื พระสงฆ
๑. จะทําสิ่งใด ก็ทําดวยเมตตา แสดงไมตรีและความหวังดีตอศาสนา ตอพระสงฆ คือ
รวมงาน รวมกิจกรรม ดวยการชวยเหลือกิจธุระตางๆ โดยความเต็มใจ เชนไปวัดดวยคิดวา จัก
ซอมแซมวัดก็ดี คิดวาจักไปนิมนตพระภิกษุสามเณรก็ดี การตักน้ํา กรองนํ้าถวายพระก็ดี บีบนวดให
พระก็ดี เพราะนักบวชสมณพราหมณนี้ เปนอุดมเพศ เปนเพศท่ีสูงและประเสริฐ45๔๑ ฉะน้ันอุบาสก-
อุบาสิกาซึ่งเปนผใู กลชิดกบั พระรตั นตรัยจะทําอะไรดวยกายจึงควร กระทําดวยความเคารพนับถือ ท้ัง
ตอหนา และลับหลัง
๒. จะพูดส่ิงใด ก็พูดดวยเมตตา การแสดงออกตอพระสงฆทางวาจา หรือการพูดคุย
สนทนากับพระสงฆน้ัน คฤหัสถหรือชาวบานท่ัวไปตองกลาวแตวาจาที่สุภาพ ไพเราะ นาฟง ที่สําคัญ
ตองเปนความจรงิ หรือเปนคําสตั ยจริง เปนคําพดู ทีด่ มี ปี ระโยชนหรือท่เี รยี กวาวาจาสุภาษิต วาจาชนิด
นีใ้ ครทาํ ข้นึ ไดเปน มงคล ทงั้ แกผพู ดู นน่ั เอง ท้ังแกผฟู งดวย46๔๒
๓. จะคิดส่ิงใด ก็คิดดวยเมตตา ต้ังจิตปรารถนาดี คิดแตสิ่งที่ดีที่เปนประโยชนตอ
พระภิกษุสามเณรในวัดวาอาราม เชน คิดวาพระภิกษุสามเณร ทานอยูท่ีวัดทานเปนอยูสุขสบายหรือ
หนอ ถา ปว ยไขไ มสบายทา นมยี าฉันไหมหนอ ทานไดฉันขาวหรือเปลาหนอ เปนตน คือคิดแตสิ่งที่เปน
ประโยชนแ กกนั และกนั มองกนั ในแงดี มีหนา ตาย้ิมแยมแจมใสตอกนั
๔. เปดประตูตอนรับ หมายถึงการการยินดีหรือพรอมเสมอท่ีจะตอนรับสมณพราหมณ
หรือพระภิกษสุ งฆผ ทู รงศีลผูท่ีเปนเพศท่ีสูงสงเปนเพศที่อุดมมงคล ถือเปนลาภอันประเสริฐที่ทานแวะ
เวียนมาเยี่ยม เพราะพระสงฆนั้นเปนเนื้อนาบุญ เปนท่ีปลูกบุญอันยอดเย่ียมที่สุด ทําใหเราไดทําบุญ
ถวายทานกับทานและยังไดฟงธรรมและสนทนาธรรมกับทานผูเปนบัณฑิต สิ่งเหลานี้ใน มงคลสูงสุด
ของชีวิต47๔๓ พระพทุ ธองคท รงตรัสไววาลว นแลวแตเปน สงิ่ ทีเ่ ปนมงคลสูงสุดในชวี ติ
๕. ถวายปจจัยเครื่องยังชีพ ชีวิตของสมณพราหมณ เปนชีวิตท่ีเน่ืองดวยบุคคลอื่น
อาหารท่ีควรเค้ยี วควรฉันในเวลาเชาถึงเทีย่ ง48๔๔ ถวายเครื่องนุงหม ยารักษาโรค และอัฏฐบริขารของ
พระภิกษุสงฆ ในเวลาท่ีทานขาดแคลน

๔๑ พระเทพวิสุทธิเมธี (ปญญา นันทภิกขุ), หนาที่ของคนฉบับสมบูรณ คนดีและคุณสมบัติพิเศษ
ของนกั บริหาร, หนา ๑๙๙.

๔๒ ปน มุทุกนั ต, มงคลชวี ิต, หนา ๑๙๓.
๔๓ ข.ุ อิต.ิ (ไทย) ๒๕/๗-๑๐/๗-๘.
๔๔ อางแลว, หนา ท่ีของคนฉบับสมบูรณ คนดแี ละคณุ สมบัติพิเศษของนักบรหิ าร, หนา ๑๙๙.

๒๙

๗. หนา ทพ่ี ระสงฆ
สมณพราหมณหรือพระสงฆผูเปนทิศเบ้ืองบน กุลบุตรบํารุงโดยหนาท่ี ๕ ประการน้ีแล
ยอมอนุเคราะหก ลุ บตุ รดวยหลกั ทศิ ๖ ประการ คือ
๑. หา มไมไหท ําความชั่ว ขอน้เี ปน กจิ ของพระภกิ ษุสงฆโดยตรงอยูแ ลว ทีจ่ ะตองอนุเคราะห
แกอุบาสกอุบาสิกา ดวยการบอกการกลาวเตือนใหเห็นโทษของการทําความช่ัวทั้งหลายไมวาจะเปน
การทําความช่วั ทางกาย ทางวาจา และทางใจ ช้ีใหเห็นใหเขาใจจนเกิดความละอายและเกรงกลัวท่ีจะ
ทาํ ความชั่ว
๒. ใหตั้งอยูในความดี การไมทําความช่ัวอยางเดียวไมใชจุดมุงหมายของพุทธปรัชญา
เปนหนาทข่ี องพระสงฆที่จะตองแนะนําส่ังใหคฤหัสถผูครองเรือน ซ่ึงเปนผูมีกิจธุระมากมายในการดิ้น
รนเล้ียงชีวิตของตนเองและครอบครัวใหเปนไปไดดวยดีและมีความสุขตามอัตภาพของคฤหัสถ ซึ่งใน
การดิน้ รนน้ันบางทีก็พลาดไปทําในสิ่งทไี่ มด ี เพราะความไมรเู ทาทันบางหรอื รเู ทา ไมถงึ การณบาง
พระภิกษุสงฆจึงตองคอยแนะนําคอยประคับประคองใหเขาเหลานั้นตั้งอยูในความดี โดย
แนะนําใหเขาตั้งอยูใน ทาน ศีล และภาวนา ซ่ึงเปนหนทางทําความดีของคฤหัสถต้ังแตเบ้ืองตน
ทา มกลาง และขัน้ สงู
๓. อนุเคราะหดวยน้ําใจอันดีงาม พระภิกษุสงฆเปนท่ีพึ่งทางใจของคฤหัสถญาติโยมอยู
แลว เม่ือเขามีปญหาหรือความทุกขเดือดรอนใจ เขาก็จะหันหนาเขาวัดมาปรึกษาปญหาเหลานั้นกับ
พระภิกษุสงฆท ่เี ขาเคารพนบั ถอื หรือพระภิกษุสงฆท่ัวไป พระภิกษุสงฆควรทําตัวเปนเจาบานท่ีดี โดย
การตอนรับแขกผูมาเยือนดวยไมตรีจิต ดวยหนาตาย้ิมแยมแจมใส กลาวทักทายถามสาระทุกขสุขดิบ
ดวยความหวงใยใหคําปรึกษาอยางเต็มกําลังความสามารถและเต็มใจ ไมหวังส่ิงใดตอบแทน แตทํา
ดวยจติ ใจท่ีเปยมไปดว ยความกรุณา อยากใหเ ขาพนจากทกุ ข
๔. ใหฟงในส่ิงที่ยังไมเคยฟง หลักธรรมคําสอนของพระพุทธเจามีมากมายถึง ๘,๔๐๐๐
พระธรรมขันธ พระภิกษุสงฆตองขยันศึกษาและคัดสรรคหลักธรรมคําสอนท่ีเหมาะกับภาวะและภูมิ
ธรรมของคฤหัสถ หรือเปน หลักธรรมท่ีเขากับเหตุการณบานเมืองในขณะนั้น มาแสดงหรือบรรยายให
ฟง เรอื่ ยๆ เพื่อใหคฤหสั ถผูท ย่ี งั ไมมีศรัทธาไดเ กดิ ศรัทธาหรือผทู ่ีศรทั ธาอยูแ ลวมีศรทั ธามากข้ึน
๕. อธิบายสงิ่ ทเี่ คยฟง แลว ใหเขาใจแจมแจงคําสอนขององคพระสัมมาสัมพุทธเจาเปนสิ่งที่
เขาใจยาก เปนสิ่งที่ตองฟง ตองอาน ตองศึกษาบอยๆ ตองใชท้ังปญญาและความวิริยะอุตสาหะใน
การศึกษาและทําความเขาใจ และส่ิงหนึ่งที่เปนตัวแปรสําคัญคือเวลา คฤหัสถหรือฆราวาสผูครอง
เรือนเปนผูมีกิจเยอะ คือกิจในการด้ินรนหาเลี้ยงชีวิต การที่จะมีเวลามาศึกษาหรือเรียนรูและทํา
ความเขาใจธรรมะจึงเปน เรื่องทย่ี ากขน้ึ ไปอีกเปน เทาทวีคูณ
จึงเปนหนาท่ีของพระภิกษุสงฆผูที่มีหนาท่ีในการศึกษาทําความเขาใจหลักธรรมคําสอน
โดยตรงอยูแลว ตอ งทาํ หนาทใี่ นการบอกและชแ้ี จงใหเขาเขา ใจ
๖. บอกทางสวรรคให ดังกลาวแลววาคฤหัสถหรือฆราวาสเปนผูมีกิจเยอะ คือกิจในการ
ดน้ิ รนหาเลย้ี งชีวติ ในการหาเล้ียงชีวิตน้ันบางคร้ังก็ไปทําในเรื่องท่ีผิดศีลผิดธรรม ซึ่งเกิดจากการรูเทา
ไมถึงกาล ขอนก้ี เ็ ปนหนาท่ีของสงฆสาวกของพระพุทะเจา ที่จะบอกจะช้ีแจงใหเขาไดรูเขาใจ วาสิ่งน้ี

๓๐
เปนความดี เปนบุญเปนกุศล เม่ือเราตายไปแลวจะนําเราไปสูสวรรค เปนส่ิงท่ีควรจะกระทํา ส่ิงนั้น
เปน ไมดี เปน บาป เมื่อเราตายไปแลวจะนาํ เราไปตกนรก ไมควรกระทาํ

กนก จันทรขจร กลาววา คือ การสอนวิธีดําเนินชีวิตใหประสบความสุขความเจริญ เชน
บอกวธิ ีทําบุญ ไดแกบุญกิริยาวัตถุ ๓ ประการ มีทานมัย ทําบุญดวยการแบงปนส่ิงของ สีลมัย ทําบุญ
ดวยการรักษาศลี ภาวนามัย ทาํ บุญดว ยการเจริญภาวนา สรา งสมาธ4ิ9๔๕

การกระทําหนาท่ีในทิศ ๖ ที่เปนหลักคําสอนในทางพระพุทธศาสนาแลว พบวาเปนการ
กระทําที่เกิดจากเจตนาท่ีดีตอกันเปนการกระทําท่ีเปนสากล เพราะเปนการกระทําที่ตัวเราหรือใครๆ
ทําหรือไดพบเห็นการกระทําเชนนี้ยอมเกิดความรูสึกวานี้เปนการกระทําท่ีดีท่ีเหมาะสม เชน การ
กระทาํ หนา ท่ตี อ กนั ระหวางมารดาบดิ า กับ บุตร เปนการกระทําท่ีมีเจตนาดีตอกันท้ังสองฝาย มารดา
บิดาในฐานะของผูใหกําเนิด หรือผูที่สรางบุตรข้ึนมา โดยหนาท่ีแลวยอมเล้ียงดูบุตรของตนให
เจริญเติบโตข้ึนมาเปนสมาชิกที่ดีของครอบครัวและของสังคม จึงไดอบรมส่ังสอนใหบุตรไดรูอะไรดี
อะไรไมดี แลวแนะนําใหลูกกระทําแตส่ิงที่ดีๆ และสงตอบุตรของตนใหไปศึกษาเลาเรียนกฎระเบียบ
ของสังคม และวิชาการในศาสตรตางๆท่ีจะนํามาประกอบอาชีพเพิ่มท่ีโรงเรียนหรือสถานศึกษาตางๆ
เมอ่ื จบการศึกษาแลวก็แนะนําคนท่ีดีๆ ทเี่ หมาสมใหแ ตงงานมีครอบครัว แลวจัดแจงมอบสมบัติใหเปน
ทนุ ในการสรางครอบครัวใหมข องบตุ รใหมีความมน่ั คง

ตวั บุตรเองก็ทําตามเจตนาดีของมารดาบดิ า ท่ีปลูกฝงใหตนเปนคนดี โดยการหนีไกลจาก
ส่ิงไมดีท้ังหลาย แลวทําแตส่ิงท่ีดีที่ควรตามที่ทานสั่งสอน ตั้งใจเรียนต้ังใจศึกษาจนจบ หางานหาการ
ทํานํารายไดมาเลี้ยงมารดาบิดาและครอบ ทําใหมารดาบิดามีความม่ันใจวาบุตรของเราเปนคนดี
สามารถฝากผฝี ากไขได เปน บตุ รท่เี หมาะสมที่จะดํารงวงศตระกูลตอจากเราไดเปนอยางดีแนนอนจาก
ตัวอยางท่ีกลาวมานี้ จะเห็นไดวาเปนการกระทําท่ีดีตอกันทั้งสองฝาย เปนการกระทําที่ดี ท่ีเกิดจาก
การสาํ นกึ ในหนา ที่ และเปน การกระทําทใ่ี ครๆทําหรือใครๆเหน็ ก็วา ดีวา เหมาะสม

สรุปไดวา มนุษยเปนสัตวที่มีสติปญญา แตกตางจากสัตวเดรัจฉานซ่ึงอาศัยสัญชาตญาณ
ในการอยูรวมกันหากิน และสืบพันธุ และเนื่องจากมนุษยมีระยะเวลาในการเล้ียงดูกันคอนขางนาน
ดังน้ันจึงสรางความสัมพันธกันจากระดับครอบครัวเปนเบ้ืองตน ความมีสติปญญาของมนุษยทําให
มนษุ ยเ รยี นรูประสบการณชวี ิตรูจักคิดแกไขปญหาและพัฒนาความเปนอยูใหดีข้ึน การอยูรวมกันเปน
หมูคณะจําเปนตองอาศัยกฎระเบียบเปนส่ิงควบคุมเพ่ือใหเกิดความเรียบรอยและนําไปสูความสําเร็จ
ตามเปา หมายท่ีไดต้ังไว กฎระเบยี บบางอยา งใชเพือ่ บังคบั และมีบทลงโทษเพ่ือใหเปนตัวอยางของผูอื่น
กฎระเบียบบางอยางมีไวเพื่อกําหนดทิศทางการทํางานเทาน้ัน ไมมีการลงโทษ เพราะไมมีความ
เสียหายที่ทําใหเสียชื่อเสียง กฎระเบียบและแนวทางปฏิบัติท่ีดีเปนปจจัยแหงความย่ังยืนตองมี
รากฐานมากความถูกตอง (ธรรมะ) ซึ่งพระพุทธศาสนาเรียกวา อริยวินัย หนาที่ของบุตรโดยสรุปคือ
เลยี้ งดพู อแม ประพฤติตนเปนคนดตี ามคาํ สอนของทา น ดาํ รงวงศตระกูล และเม่ือทานเสียชีวิตไปแลว
ทําบญุ อุทิศใหทาน ในสวนของพอแมท านยอ มอนุเคราะหบุตร-ธิดา โดยการสอนใหเปนคนดี ใหศึกษา
เลาเรียนเพื่อใหมีวิชาความรู สามารถที่จะทํามาหากินเลี้ยงชีพได เม่ือเห็นวาลูกสามารถที่จะเม่ือเห็น

๔๕ กนก จนั ทรข จร, ธรรมเพ่ือชวี ิต, (กรงุ เทพมหานคร: เพชรสยามการพมิ พ, ๒๕๒๗), หนา ๑๘๘.

๓๑

วาลูกสามารถท่ีจะเลี้ยงตนและครอบครัวไดแลวก็ใหแตงงาน และมอบทรัพยใหเพื่อเปนทุนในการทํา
มาหากินและสรางความม่ันคงแกชีวิต, หนาที่ของศิษยโดยสรุปคือ มีความเคารพครูอาจารยรับใช
ชวยเหลอื ทาน เช่อื ฟง และต้งั ใจเรยี น สวนครอู าจารยยอมอนเุ คราะหศ ษิ ยโ ดยการสอนใหศิษยมีความรู
ดีและเปนคนดี ยกยองชมเชย และเม่ือเรียนจบแลวก็ไมทอดท้ิง คอยสงเสริมศิษยใหไดรับความ
สะดวกสบาย,หนาท่ีของสามีตอภรรยาโดยสรุปคือ ใหเกียรติโดยการไมนอกใจ ยกยอง ไมดูหม่ิน ใหมี
บทบาทในหนาท่ีการงาน (งานบาน) และใหเคร่ืองแตงตัว เพราะผูหญิงเปนเพศท่ีรักความสวยงาม
สวนภรรยาก็ขยันทํางาน ใหเกียรติสามีโดยการไมนอกใจ ดีตอญาติพี่นองและคนท่ีนับถือกันของสามี
และรกั ษาทรพั ยของครอบครัว,หนา ทข่ี องมิตรโดยสรุปเปนการสงเคราะหกันโดยการแบงปน พูดดี ไม
หลอกลวงกนั ประพฤตปิ ระโยชนต อ

๒.๕.๒ ความรูเ รอ่ื งหลกั สงั คหวตั ถุ ๔
การศกึ ษาหลกั ธรรมเรอื่ งสังคหวตั ถุ ๔ ผวู ิจัยไดศึกษาถึงความหมาย หลักความสําคัญและ
สารตั ถะของสังคหวัตถุ ๔ ดังน้ี
๑. ความหมายของสังคหวัตถุ ๔
สงั คหวัตถุ ๔ เปนหลักธรรมในพระพทุ ธศาสนา เปนภาษาบาลีมาจากคํา สังคห และ วัตถุ
สังคหแปลวาสงเคราะห หมายความวาชวยเหลืออุดหนุน วัตถุแปลวาเร่ือง สังคหวัตถุ ๔ จึงแปลวา
เรื่องความชว ยเหลอื จะชวยเหลือกันดว ยวธิ ีอยางไรบา ง เปน ธรรมเครอ่ื งยดึ เหน่ียวใจของผอู ื่นได
สังคหวัตถุ แปลวา หลักการสงเคราะห หรือหลักสังคมสงเคราะห หมายความวาเมื่อ
มนุษยอยูรวมกันเปนหมูเปนสังคม คนในสังคมจะตองรูจักสงเคราะห อนุเคราะหกันตามฐานะ คนใน
สังคมจึงจะมีความรกั ใครปรองดองกัน ซึ่งจะทาํ ใหส ังคมราบรืน่ มคี วามสงบ
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (วาสน วาสโน)50๔๖ ไดใหความหมายเก่ียวกับสังคหวัตถุ ๔
ไวว า เมอื่ ทกุ คนตางประพฤติสังคหวัตถทุ ว่ั ถงึ กันแลว อยา วา แตเ ฉพาะคนเฉพาะครอบครัวจะรักใครนับ
ถืออยูเปนสุขสบายเลย ถึงคนท้ังหมูบานท้ังเมืองท้ังประเทศทั้งโลกก็ตองอยูเปนสุขสบายตลอดไป
เหมือนกัน เพราะฉะนั้นทานจึงวาสังคหวัตถุทั้ง ๔ อยาง เปนคุณสําหรับยึดเหนี่ยวน้ําใจผูอ่ืนใหรักใคร
นับถือชวยเหลือกันอยา งวิเศษแท
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตฺโต)51๔๗ กลาวถึงสังคหวัตถุ ๔ วา คือธรรมเครื่องยึดเหนี่ยว
คือยึดเหนย่ี วใจบคุ คล และประสานหมูช นไวในสามคั คี หลักการสงเคราะห ไดแก
๑. ทาน การให คือเอ้ือเฟอเผ่ือแผ เสียสละ แบงปน ชวยเหลือกันดวยส่ิงของตลอดถึงให
ความรแู ละแนะนาํ สั่งสอน

๔๖ สมเดจ็ พระอรยิ วงศาคตญาณ (วาศน วาสโน), สงั คหวตั ถุ ๔, (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหามกุฏ
ราชวทิ ยาลยั , ๒๕๒๘), หนา ๕๓.

๔๗ พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม, พิมพครั้งที่ ๙,
(กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๓), หนา ๑๘๗.

๓๒
๒. ปยวาจา หรือ เปยยวัชชะ วาจาเปนที่รัก วาจาดูดด่ืมน้ําใจ หรือวาจาซาบซ้ึงใจ คือ
กลาวคําสุภาพไพเราะออนหวานสมานสามัคคี ใหเกิดไมตรีและความรักใครนับถือ ตลอดถึงคําแสดง
ประโยชนประกอบดว ยเหตผุ ลเปน หลักฐานจูงใจใหน ิยมยอมตาม
๓. อัตถจริยา การประพฤติประโยชน คือขวนขวายชวยเหลือกิจการ บําเพ็ญ
สาธารณประโยชน ตลอดถึงชวยแกไขปรับปรงุ สง เสรมิ ในทางจรยิ ธรรม
๔. สมานัตตตา ความมีตนเสมอ คือ ทําตนเสมอตนเสมอปลาย ปฏิบัติสม่ําเสมอกันในชน
ทั้งหลาย และเสมอในสุขทุกขโดยรวมรับรูรวมแกไข ตลอดถึงวางตนเหมาะแกฐานะ ภาวะ บุคคล
เหตุการณแ ละส่ิงแวดลอ ม ถูกตอ งตามธรรมในแตละกรณี
สังคหวัตถุ ๔ เปนเคร่ืองผูกใจคน และการที่จะผูกมัดใจคนไดนั้นก็ตองอาศัยธรรมะท่ีจะ
ชวยผูกมัดจิตใจคนจึงเปนส่ิงท่ีจําเปนมาก การใชหลักสังคหวัตถุ ๔ การแสดงพฤติกรรมโตตอบ
ระหวางบคุ คลหนงึ่ ไปยงั อกี บคุ คลหนึ่ง หรอื ไปยังกลุมบุคคลจะเกดิ ขึ้นในลักษณะพ่ึงพาอาศัยซึ่งกันและ
กนั เกิดความเขา ใจอันดี มที ัศนคตทิ ดี่ ตี อกัน รจู กั การใหแ ละการรับความชวยเหลือหรือคําแนะนําตางๆ
โดยทบี่ คุ คลสามารถใหการชว ยเหลอื และสนบั สนุนเมอ่ื บคุ คลอน่ื ตองการการปฏิบัตติ นหรือการแสดง
พระเทพดิลก (ระแบบ ฐิตาโณ)52๔๘ กลาววา สังคหวัตถุ ๔ นี้พระพุทธเจาทรงอุปมา
เหมือนกับพาหนะท่ีจะนําคนไปสูความสุขความเจริญในโลก เพราะสังคมของมนุษยเราจําเปนตองอิง
อาศัยธรรมะท้ังส่ีประการน้ี ทรงช้ีอีกมุมท่ีตรงกันขามวา ถาหากวาสังคมปราศจากเสียซึ่งธรรมทั้งส่ี
ประการแลว แมมารดาบดิ าก็จะไมไดร ับการนับถอื บชู าจากบุตรธิดา โลกจะอยไู มไดเ ลย คือ
๑) ทานการให เรียกวา ธรรมเปนเครอ่ื งสงเคราะห การสงเคราะหก็มีอยู ๒ ฝาย คือ อามิส
สังคหะ คือสงเคราะหดวยวัตถุส่ิงของ ธรรมสังคหะ คือสงเคราะหโดยธรรม ถาเรามองในแงของคนท่ี
แสวงหาท่พี ึ่ง ส่ิงนีก้ เ็ ปนการสนองตอบความตอ งการขนั้ พ้นื ฐานของคน เชนตองการความรักและไดรับ
ความรัก ความอบอุน ความปลอดภัย ตองการที่พ่ึงพํานักอาศัย ตองการพักผอนหยอนใจ หรือวาตอง
การรว มกิจกรรมตา งๆ กนั ก็ตอ งมธี รรมะเปน เคร่อื งยดึ เหนี่ยว หลักท่จี ะใหเ กดิ การยึดเหนี่ยวทางใจกัน
ข้ึนมาสรุปรวมอยูท่ีสังคหวัตถุ แมแตแนวคิดการแสวงหาเครื่องรางของขลังท่ีชาวบานเขาแสวงหากัน
แนวคิดของพระเคร่ืองนั้น คือเมตตามหานิยมคงกระพันชาตรีแคลวคลาด ธรรมะท้ังส่ีประการมี
ลกั ษณะ กอใหเกิดเปนเมตตามหานยิ มคงกระพันชาตรี และแคลวคลาดจากภยันตรายทง้ั หลายได
๒) ปยวาจา การเจรจาทอี่ อ นหวาน ตรงกันขามกับคําหยาบแตในเชิงปฏิบัติแลว ปยวาจา
คือ เจรจาถอยคําอันเปนที่รัก วาจาเปนท่ีรักผูกลาวดวยความรัก ความปรารถนาดีตอบุคคลอื่น ซึ่ง
บางครั้งอาจเปน คาํ ดุ คําตักเตือนก็ได แตถาหากวาพูดดวยความรัก หวังดีปรารถนาดี ถือวาเปนธรรม
เครอื่ งสงเคราะหกัน ถา หากอัธยาศัยเร่ิมมีความรักความปรารถนาดี ตอไปจะกระจายตัวไปเอง คือจะ
พดู คาํ สัตย คาํ จริงเอง จะไมย ุยงใหค นเหลา นั้นเขาแตก กัน เพราะรัก หวังดีตอเขาจะพูดเฉพาะเรื่องที่มี
ประโยชน มันก็จะกระจายตัวเอง เปนวจีสุจริตครบท้ังส่ี แตเริ่มที่ปยวาจา คือวาจาอันเกิดจากใจท่ีมี

๔๘ พระเทพดิลก (ระแบบ ฐิตาโณ), ธรรมปริทรรศน, พิมพค รั้งท่ี ๔, (กรุงเทพมหานคร: มหามกุฏ
ราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๔), หนา ๒๖๒.

๓๓

ความรักและหวงั ดี ปย วาจาบางคร้ังถอ ยคาํ อาจไมไพเราะ ไมออนหวาน หากพูดดวยความปรารถนาดี
หวังดี ยงั อยูใ นขอบขา ยของปยวาจา

๓) อัตถจริยา การประพฤติสิ่งที่เปนประโยชนแกบุคคลอ่ืน มีท้ังกายกรรม วจีกรรม
มโนกรรม ทางกายกรรม ก็ชวยเหลือขวนขวายในกิจการงาน อยางในบานในเมืองเรา เราก็ชวยเหลือ
กัน ไถนาก็ชวยเหลือกันไถนา มีกิจการอะไรก็ตาม เชนปลูกบานตางจังหวัด บานหลังหนึ่งขนาด ๒ –
๓ หอง ปลกู ไมก ว่ี ันก็เสรจ็ เพราะเขาชว ยเหลอื กนั น้ีเรยี กวา ประพฤติส่ิงที่เปนประโยชนดวยกันในทาง
กาย ชวยเหลือกันขวนขวายกันในกิจการงานท่ีชอบ ประพฤติสิ่งท่ีเปนประโยชนกันดวยวาจา คือพูด
ในทางท่ีเสริมสรางความสามัคคีเปนอันหน่ึงอัน เดียวกัน แนะนําชี้แจงแสดงเหตุผล การกระทําบาง
อยางตองคิดใจเขาใจเรา เชน อยใู กลเ คยี ง เพอ่ื นคนหน่ึงตองการจะอานหนังสือเราเขยาวิทยุเสียลั่น ไม
เปน อัตถจรยิ า เพราะทาํ ลายประโยชนอีกฝายหนึ่งที่เขาจะพึงได ขอน้ีชั้นของวินัย มีวินัยบางขอ เสริม
อัตถจริยา เชน ภกิ ษรุ ูปหน่งึ กําลังทอง ปาฏิโมกขอยู เราไปชวนคุย เปนการทําลายประโยชน ทาน
ก็ปรับเปน อาบัตปิ าจิตตีย นน้ั คอื สอนใหประพฤตใิ นสง่ิ ทเ่ี ปนประโยชนตอกันเกื้อกูลกัน ในบางคร้ังบาง
คราวเราไมสามารถจะทําได แตอยาถึงกับไปทําลายประโยชนเขา เชนเราชวยเหลือเขาไมได แตอยา
ถงึ กบั ไปทําลายประโยชนของเขาอยางน้ีพออยูกันภายในสังคมได อยาลืมวา ตัวประโยชนที่ มักจะพูด
เพ่อื ประโยชน เพ่อื เกอื้ กลู เพือ่ ความสขุ แกข า พเจา ทัง้ หลาย การกระทําอะไรตองมุงผลประโยชนท่ีจะ
เกิดข้ึนกับการกระทําเหลาน้ัน เมื่อเห็นวาเปนประโยชนเก้ือกูลแกคนอื่นก็กระทํา เชนชวยสราง
สะพานบาง ขวนกันขุดถนนบาง ขุดลอกคูคลองบาง ลวนเปนคุณความดีที่เปนจุดยึดเหน่ียวทางใจให
คนอื่นเขาเกดิ ความนิยมนบั ถือ นเ่ี ปนอัตถจรยิ า คอื ประพฤติส่ิงท่ีเปนประโยชนตอกันไมไดหมายความ
วากะเกณฑใ หคนใดคนหนึ่งประพฤติเพยี งฝา ยเดยี ว แตทุกคนกต็ อ งประพฤติใหเ ปนประโยชนต อกัน

๔) สมานัตตตา ความมตี นสมํ่าเสมอไมถือตัว ไดแกการวางตนเหมาะสมแกฐานะที่ควรจะ
เปนและที่ตนเปนไมแสดงอาการขึ้น ๆ ลง ๆ ๓ วันดี ๔ วันราย กําหนดทิศทางลมไมคอยถูกวาจะ
เอาอยางไรกนั แน อกี อยางหน่ึงคอื ไมลืมตน เชน เคยเปน เพ่อื นเปนฝูงกันมาพอไดดีหนอยก็ลืมเพ่ือน ต
องแสดงอัธยาศัยไมตรีใหปกติ แมคนไมชอบพูดชอบคุยอะไรก็ตองทักทายปราศรัย เร่ืองที่ออกจะ
ปฏบิ ตั ิยาก ดนู ทิ านเปรยี บเทียบออกจะฟงงาย บางเร่ืองเปน การยอมรับนับถือฐานะกัน อยางสหาย ๓
คน เปนขอทาน คนหนึ่งราชรถมาเกยไดเปนพระราชา อีกคนหน่ึงคิดวาเพื่อนเราเปนพระราชาก็เบง
แตงตัวขอทานเขาไป อันน้ีเปนการไมใหเกียรติ ไมยกยองเพื่อนในฐานะท่ีชอบที่ควร เพื่อนก็ใหเงิน
หนอ ยหนึง่ แลว ไลอ อกจากเมอื งไปเลย อีกคนหน่ึงแกถือวาเพื่อนก็คือเพื่อน แตในที่ตอสาธารณชนก็ต
องวางตัวใหความเคารพนับถือตามสมควรแกฐานะของเพ่ือน นี้คือเปนหลักของสมานัตตตา วางตน
เหมาะสมแกฐานะที่ตนเปน ไมใชวาพอมีสมานัตตตาแลวสมภารจะลงเลนกับลูกวัด คือตองวางตน
เหมาะสมกบั ฐานะ

โดยสรุป สังคหวัตถุ ๔ คือการสงเคราะหชวยเหลือกันของคนท่ีอยูรวมกันในสังคม ต้ังแต
สังคมครอบครวั สงั คมญาติพ่ีนอง สงั คมเพ่ือนบา น สงั คมชุมชนหมบู านตําบล สงั คมอําเภอจังหวัดและ
สังคมประเทศชาติจนถึงสังคมโลก ทําใหเกิดการยึดเหน่ียวกันไวเกิดเปนความรักความสามัคคี
ความหวงั ดีหวงใยกันและพรอมที่จะดแู ลกันและกนั โดยมอี งคประกอบไดแก ทาน การให การแบงปน
ท้ังการใหทรัพยสินเงินทองวัตถุสิ่งของที่มีความจําเปนสําหรับการดําเนินชีวิตโดยปกติ การใหความรู
แนวคิด คาํ แนะนํา ขอ ปรึกษา การใหอภยั ผอนหนักเบาถอยทีถอยอาศัยของคนที่อยูรวมกัน ปยวาจา

๓๔

คือการใชคําพูดที่ดี มีประโยชน นาฟงระรื่นหู ผูฟงไดประโยชนและสบายใจ พึงพอใจ อัตถจริยา คือ
การอุทิศตน บําเพ็ญประโยชนตอคนอื่น โดยไมหวังสิ่งตอบแทน การชวยเหลือซ่ึงกันและกัน และ
สมานัตตา คือการประพฤติดีอยูเปนประจําสม่ําเสมอ ใหความเทาเทียมกับทุกคนเสมอกันไมลําเอียง
ไมเลอื กปฏบิ ตั ิ

๒. หลักการของสงั คหวตั ถุ ๔
ในสังคหวตั ถุสตู รกลา วถึงพระดาํ รัสของพระพุทธเจาเกี่ยวกับสังคหวัตถุ ๔ วา “ดูกรภิกษุ
ท้ังหลาย สังคหวัตถุ ๔ ประการนี้ ๔ ประการเปนไฉนคือ ทาน การให ๑ เปยยวัชชะ ความเปนผูมี
วาจานารัก ๑ อัตถจริยา ความประพฤติประโยชน ๑ สมานัตตา ความเปนผูมีตนเสมอ ๑ ดูกรภิกษุ
ทัง้ หลายสังคหวตั ถุ ๔ ประการน้แี ล ฯ

“การให ๑ ความเปนผูมีวาจานารัก ๑ ความประพฤติ
ประโยชนในโลกนี้ ๑ ความเปนผูมีตนสมํ่าเสมอในธรรมน้ันๆ ตาม
สมควร ๑ ธรรมเหลา นัน้ แล เปนเครื่องสงเคราะหโลกประดุจสลักเพลา
ควบคุมรถท่ีแลนไปอยูไวได ฉะน้ันถาธรรมเครื่องสงเคราะหเหลานี้ ไม
พึงมีไซรมารดาหรือบิดาไมพึงไดความนับถือหรือบูชาเพราะเหตุแหง
บุตร ก็เพราะเหตุท่ีบัณฑิตพิจารณาเห็นธรรมเครื่องสงเคราะหเหลาน้ี
ฉะนนั้ พวกเขาจึงถงึ ความเปนใหญ และเปน ท่นี าสรรเสรญิ ฯ”53๔๙
พระพุทธเจาไดวางหลักการไววา การเปนผูให ความเปนผูมีวาจานารัก ความเปนผู
ประพฤตปิ ระโยชน ความเปนผมู ตี นสมา่ํ เสมอคอื หลกั การคือหวั ใจของสงั คหวัตถุ ๔
สมเดจ็ พระธีรญาณมนุ ี (สนิธ เขมจารีมหาเถร)54๕๐ ไดแสดงหลักสังคหวัตถุไวในหนังสือวา
ทะสมเด็จธีร ดังความวา มหานิยมในทางพระพุทธศาสนา คือ ทาน ทานแปลวาใหปนส่ิงของๆตนแก
คนที่ควรใหปน คือเปนคนใจกวางขวางไมเห็นแกตัว คนเชนนี้ตองมีผูนิยมเหมือนตนไมที่ใหผลมากๆ
นกมาหาเสมอ อน่ึงพระพุทธเจาก็ทรงอาศัยทาน แมพระพุทธเจาถาไมทรงจําแนกแจกจายใหธรรม
เปนทานแลว ก็จะไมเปนยอดมหานิยมดังเชนที่เปนอยูนี้ จะเปนแตเพียงปจเจกพุทธเจาท่ีพวกเราไม
รูจักดังท่ีเราโดยมากไมรูจักพระปจเจกพุทธเจา ฉะน้ันถาจะใหเปนมหานิยม อยาเปนคนใจคับแคบ
ตองเปนคนใจกวางขวางตามสมควรแกฐานะของตนเอง ปยวาจานั้น แปลวาเจรจาออนหวานถือเอา
ความวา รูจักพูดใหคนรัก คืออยาพูดใหเขาเกลียด ลักษณะของอัตถจริยา ก็คือเปนคนไมนิ่งดูดาย
ชอบชวยเหลือคนอ่ืน ดังท่ีโบราณกลาวไววา อยูบานทานอยาดูดาย ปนวัวปนควายใหลูกทานเลน ดัง
พระพุทธองคทรงบําเพ็ญอัตถจริยา ๓ อยาง คือ โลกัตถจริยา ทรงประพฤติใหเปนประโยชนแก
ชาวโลก คือทําตัวใหสมกับที่เกิดมาในโลก เปนชาวโลกที่ดี ญาตัตถจริยา ทรงประพฤติใหเปน
ประโยชนแกพระญาติ คือ ทําตัวใหสมกับเปนญาติที่ดีของเขา และพุทธัตถจริยา คือ ประพฤติใหเปน

๔๙ องฺ.จตุกฺก (ไทย) ๒๑/๓๒/๓๗.
๕๐ สมเด็จพระธีรญาณมุนี (สนิธ เขมจารีมหาเถร), วาทะสมเด็จธีร, (กรุงเทพมหานคร: สหมิตรออฟ
เซท, ๒๕๓๑), หนา ๓๑๑-๓๑๕.

๓๕

ประโยชนในฐานะท่ีเปนพระพุทธเจา คือทําตัวใหเหมาะสมกับหนาที่ท่ีไดรับ สวนสมานัตตตาคือวาง
ตนเสมอตนเสมอปลาย เปนกันเองไมถือตัว แตกอนเคยรักนับถืออยางไร เด๋ียวน้ีก็อยางน้ัน ไม
เปลีย่ นแปลง อกี ทงั้ ลกั ษณะของสมานัตตตา มีหนาย้ิมแยมแจมใสอยูเสมอ หนาไมบูดบ้ึง คนมีสมานัต
ตา เปนคนไมลมื ตวั แมจ ะไดดอี ยางไรก็รสู กึ ตวั อยูเสมอวาใครเปนญาติเปน มิตรของเราบางไมลืมทานผู
มคี ณุ

กลาวโดยสรุปหลักการสําคัญของสังคหวัตถุ ๔ คือ การมีความรูสึกท่ีดีตอกันและคงมี
ความรูสึกนั้นอยูโดยตลอดเวลา ตอเนื่อง เปนคนคิดถึงคนอื่นที่อยูรวมในสังคมเดียวกัน คนจะมีสังคห
วัตถุ ๔ ตองมีความพอเพียงในปจจุบัน เปนคนเอื้ออาทร มีความปรารถนาดีตอทุกๆคน และท่ีสําคัญ
คือตองเปนผูที่มีความคิดท่ีดี เปนผูพูดที่ดี และเปนผูท่ีมุงทําความดีไดแกเปนผูท่ีสุจริตทั้งกายสุจริต
ทางวาจาและมใี จสจุ ริต

๓. ความสาํ คัญของสงั คหวตั ถุ ๔
พระราชสุทธญิ าณมงคล (จรัญ ฐิตธมโฺ ม)55๕๑ ไดอ ธบิ ายวาสังคหวัตถุธรรมอันการประพฤติ
ปฏิบตั ดิ ังกลาวมา เม่ือผูครองเรือนดําเนินไดแลวก็ยอมเปนทางแหงการตั้งตนไดในปจจุบันตอจากน้ัน
พึงบาํ เพ็ญธรรมแกเพื่อนมิตรสหาย ซ่ึงจะเปนเหตจุ ูงใจใหม ิตรสหายใหน ยิ มรกั ใคร ชวยเหลือซ่ึงกันและ
กัน ในเม่อื มีเหตกุ ารณเ กิดข้นึ แกตนเองหรือครอบครัวเพราะหลักมีอยูวาคนเรานั้น จะอยูโดยลําพังแต
ผูเดียวหาไดไม จําตองพึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกันเพ่ือชวยเหลือการงานกันบาง เพ่ือแลกเปลี่ยน
สรรพสินคากันบาง แตกิจการเหลาน้ีจะสําเร็จไดก็เพราะการสงเคราะหอนุเคราะหกันและกันเปน
ปจจัยหลกั อันน้ีคอื การต้ังตนอยูในสงั คหวตั ถุธรรมนั่นเอง สังคหวัตถุธรรม ไดแกธรรมอันเปนที่ต้ังแหง
การสงเคราะหซงึ่ กันและกนั ทา นกําหนดหลักที่ควรประพฤติไวเ ปน ๔ ดงั น้ี
ก. การให (ทาน) ทางใดเลาจะประเสรฐิ เทาหวา นทานโดยสละใหปน ตามสมควร
ข. พูดไพเราะ (ปยวาจา) การพูดดียอมเปนศรีแกตน การพูดชั่วยอมเปนภัยแกตนการ
พดู จาไพเราะเปน หลกั อนั หน่งึ ทผี ูค รองเรือนไมควรละเวน
ค. ประพฤติประโยชน (อตั ถจรยิ า) จําตองระวังการประพฤติอีกดวย เพราะถาทําส่ิงที่เกิด
โทษแลว กท็ ําลายผลทจ่ี ะใหสงเคราะหกันและกันเสีย การที่จะประพฤติประโยชนขวนขวายชวยเหลือ
ผูอนื่ หรอื บาํ เพ็ญสาธารณประโยชนน นั้ มี ๒ ทาง คือ ทําทางกาย และใจ
ง. วางตนเสมอ (สมานัตตตา) คือการวางตนหรือปฏิบัตสม่ําเสมอกันตอคนทุกชั้นทุกวัย ที
เรยี กกันวา ไมถ ือตวั
หลักสี่ขอดังกลาวมายอมควบคุมสามัคคีของโลก ใหย่ังยืนจีรังกาล สมานไมตรีภาพให
ไพบูลย ซง่ึ ทานเปรยี บเสมอื นเพลารถคุมลอรถใหแ นน ขณะแลนไป
พระพุทธเจาไดท รงกลาวถึงอานิสงสที่เกิดจากการสงเคราะหประชาชนดวย สังคหวัตถุ ๔
คือ ทาน ไดแก การให ปยวาจา ไดแก วาจาเปนท่ีรัก อัถจริยา ไดแก การประพฤติประโยชน

๕๑พระราชสุทธิญาณมงคล (จรัญ ฐิตธมฺโม), “กฎแหงกรรม ธรรมปฏิบัติ เลมท่ี ๒๐”,
<http://www.fungdham.com>, เขาถึง วันท่ี ๕ สงิ หาคม ๒๕๖๒.

๓๖
สมานัตตตา ไดแก การวางตนสมํ่าเสมออยูเปนประจํา เมื่อจุติจากเทวโลกมาแลว บุญท่ีเกิดจากการ
ใหทานเปนประจํา จะทําใหไดลักษณะมหาบุรุษ คือ มีฝามือและฝาเทาออนนุมและมีเสนท่ีขอพระ
องคุลีจรดกันเปนรูปตาขายงดงามนาดูนาชม56๕๒ และบุญที่เกิดจากการใชปยวาจานั้น จะทําใหมีพระ
ชิวหาใหญยาวและมีพระสุรเสียงดุจเสียงพรหมตรัส ดุจเสียงรองของนกการเวก57๕๓ ท่ีชัดเจน แจมใส
ไพเราะ กองกังวาน สามารถเหนี่ยวร้ังใจผูฟงใหดื่มด่ําไปกับนํ้าเสียงนั้น สวนอานิสงสของอัตถจริยา
และสมานัตตานั้น จะทําใหมีญาติสนิทมิตรสหายตลอดจนพวกพองบริวารมากมายรวมถึงพระราชา
มหาอํามาตย เศรษฐี มหาเศรษฐี พอคา ประชาชนทุกชาติทุก ภาษา ทั้งวรรณะตางๆ ใหการยอมรับ
นับถือ ท้ังหมดจะมาเปนพันธมิตร เปนกัลยาณมิตร ท่ีดีตอกันและไมวาจะไปท่ีไหน ยอมไดรับการ
ปฏิสันถารเปนอยางดี

สงั คหวัตถุ ๔ เปนหลักธรรมเพื่อการอยูรวมกันอยางสันติเปนเคร่ืองผูกใจคน และการท่ีจะ
ผูกมัดใจคนไดนั้นก็ตองอาศัย ธรรมะท่ีจะชวยผูกมัดจิตใจคนจึงเปนส่ิงท่ีจําเปนมาก การแสดง
พฤติกรรมโตตอบระหวางบุคคลหน่ึงไปยังอีกบุคคลหนึ่ง หรือไปยังกลุมบุคคลจะเกิดข้ึนในลักษณะ
พึ่งพาอาศัยซ่ึงกันและกันเกิดความเขาใจอันดี มีทัศนคติที่ดีตอกัน รูจักการใหและการรับความ
ชวยเหลือหรือคําแนะนําตางๆโดยท่ีบุคคลสามารถใหการชวยเหลือ และสนับสนุนเม่ือบุคคลอื่น
ตอ งการการปฏิบัติตนหรือการแสดงออกตอกัน

สงั คหวตั ถุ ๔ เปนธรรมแหง การแบง ปน กันการชว ยเหลือซ่ึงกันและกัน ในการอยรู วมกันอัน
เปนไปเพ่ือดูแลกัน ใหความอนุเคราะหเกื้อหนุน โอบออมอารีดวยเมตตา และการใหอุดหนุนเอื้อเฟอ
ชว ยเหลือกันดว ยความกรุณา คนที่มีทรัพยคิดชวยเหลือคนอื่นใหต้ังตัวได ยอมเปนกําลังสําคัญ เพื่อให
เกิดความเขมแข็งและเพื่อเปนกําลังที่สําคัญของประเทศชาติ ดังนั้นการใหเก้ือหนุนโอบออมอารีกัน
ดวยเมตตาและการใหอุดหนุนเอ้ือเฟอชวยเหลือกันดวยความกรุณาจึงถือวาใหเพื่ออนุเคราะห สังคห
วัตถุ ๔ เปน เคร่ืองยึดเหนี่ยวจิตใจ การสงเคราะหซ่ึงกันและกัน หรือหลักมนุษยสัมพันธที่ดีท่ีทํา ใหคน
ในสังคมอยูรวมกันไดอยางสมัครสมานสามัคคีและมีความสุขจึงเปนหลักธรรมอันเปนเคร่ืองจรรโลง
สังคม เปนหลักธรรมทีส่ รางความสงบสุขสมานสามัคคี สรางความเก้ือกูลกัน สรางความผูกมิตรรักใคร
กลมเกลียว และเชื่อมสัมพันธกันของคนในสังคม ซึ่งประกอบดวย ทาน คือ การให การแบงปน ปย
วาจา คอื การสอ่ื สารกันดวยถอยคาํ ท่ีดี และเปน ประโยชนต อ ผอู ื่น อัตถจริยา คือ การสรางสรรคสิ่งท่ีดี
มีคุณประโยชนแกสวนรวมสัมพันธภาพท่ีดีระหวางกัน การรวมกันทํางานตามหนาที่ที่ตนรับผิดชอบให
ดที ส่ี ุด รวมถึงการสงเคราะห การดูแลเอาใจใส การชว ยเหลือเกอ้ื กูลกัน การสงเสรมิ กันใหเกิดผลสําเร็จ
ของงาน และสมานัตตตาคือ การประพฤติตนอยางเสมอตนเสมอปลาย การไมเลือกฏิบัติ การรูจักวาง
ตนใหเหมาะสมตามเวลาสถานท่ี และตําแหนงหนาท่ีของตนเอง การรวมทุกขรวมสุขระหวาง เพื่อน
รว มงาน ผบู งั คับบญั ชา และองคก ร

๕๒ ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๑๐/๑๗๐ - ๑๗๑.
๕๓ ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓๖/๑๙๓.

๓๗

สังคหวตั ถุ ๔ ยงั อํานวยประโยชนทมี่ องเห็นไดเปนรูปธรรมดงั ตอ ไปนี้

แกฐานะ ๑. ชวยใหบคุ คลดํารงตนอยไู ดในสังคมดว ยความสขุ
๒. เปน เคร่ืองยดึ เหนี่ยวนาํ้ ใจ สมานไมต รรี ะหวา งกัน
๓. เปน เครื่องสง เสรมิ ความสัมพันธระหวา งบุคคล ใหม ีความเคารพนับถือกนั ตามสมควร

๔. เปนเครื่องประสานองคป ระกอบตางๆ ของสงั คมใหค งรูปอยูและดําเนนิ ไปไดด ว ยดี
๕. ชว ยสงเสรมิ ศลี ธรรมและปองกันความประพฤติทเี่ สือ่ มเสยี ในสงั คม ๕๔

58

สมัยหนึ่ง พระผูมีพระภาคประทับอยู ณ อัคคาฬวเจดีย ใกลเมืองอาฬวี คร้ังน้ันแลหัตถก
อบุ าสกชาวเมืองอาฬวี มอี ุบาสกประมาณ ๕๐๐ คนแวดลอม เขาไปเฝาพระพุทธเจา ถึงที่ประทับถวาย
บังคมแลว น่งั ณ ทคี่ วรสวนขางหนึ่ง ครัน้ แลว พระผูมีพระภาคไดตรัสถามหัตถกอุบาสกชาวเมืองอาฬวี
วา ดูกรหัตถกะ บริษัทของทานน้ีใหญก็ทานสงเคราะหบริษัทใหญน้ีอยางไรฯ หัตถกอุบาสกชาวเมือง
อาฬวีกราบทูลวา ขาแตพระองคผูเจริญ พระผูมีพระภาคได ทรงแสดง สังคหวัตถุ ๔ประการไว ขา
พระองคส งเคราะหบรษิ ทั ใหญน ด้ี วยสงั คหวตั ถุ ๔ ประการ เหลานั้น ขาแตพระองคผูเจริญ ขาพระองค
รวู า ผนู ้ีควรสงเคราะหดว ยทาน ขา พระองคก ส็ งเคราะหด วยทาน ผนู ค้ี วรสงเคราะหดว ยวาจาออนหวาน
ขาพระองคก็สงเคราะหดวยวาจาท่ี ออนหวาน ผูน้ีควรสงเคราะหดวยการประพฤติส่ิงท่ีเปนประโยชน
ขาพระองคก ส็ งเคราะหด วย การประพฤติสง่ิ ทเ่ี ปนประโยชนผูน้ีควรสงเคราะหดวยการวางตัวเสมอ ขา
พระองคก ็สงเคราะห ดวยการวางตัวเสมอ ขาแตพระองคผูเจริญก็โภคทรัพยในตระกูลของขาพระองค
มีอยู ชนทั้งหลายจึงสําคัญถอยคําของขาพระองควาควรฟง ไมเหมือนของคนจนฯ พระผูมีพระภาค :
“ดีละ ดีละ หัตถกะ วิธีนี้ของทานเปนอุบายที่จะสงเคราะหบริษัทจํานวนมากไดจริงอยูใครก็ตามท่ี
สงเคราะหบริษัทจํานวนมากในอดีตกาล ก็ลวนแตสงเคราะหดวยสังคหวัตถุ ๔ ประการน้ีแล ใครก็
ตามทจี่ ักสงเคราะหบริษทั จํานวนมากในอนาคตกาลก็ลวนแต จักสงเคราะหดวยสังคหวัตถุ ๔ ประการ
น้ีแล ใครก็ตามท่ีกําลังสงเคราะหบริษัทจํานวนมากในปจจุบัน ก็ลวนแตสงเคราะหดวยสังคหวัตถุ ๔
ประการนี้แล” หลังจากนั้น หตั ถกอบุ าสกชาวเมืองอาฬวี ท่ีพระผูมีพระภาคทรงช้แี จงใหเหน็ ชัด ชวนใจ
ใหอ ยากรบั เอาไปปฏบิ ตั ิ เราใจใหอ าจหาญแกลว กลา ปลอบชโลมใจใหสดชนื่ ราเริงดวยธรรมิกถาแลวลุก
จากท่ีนง่ั ถวายบงั คมพระผูมพี ระภาค กระทาํ ประทกั ษิณแลว หลีกไป

หลักสังคหวัตถุธรรม เปนหลักธรรมที่ควรนํามายึดเหนี่ยวนําจิตใจใหประพฤติปฏิบัติเปน
ประจาํ ในการอยรู วมกันในสงั คมอยางสงบสุขเพื่อกอใหเกิดมิตรภาพ มีน้ําใจในการชวยเหลือเก้ือกูลกัน
ในยามมภี ยั พดู ใหกําลงั ใจเพ่อื นอยเู สมอประพฤติตนใหเ ปนประโยชนอ ยเู สมอ เห็นอกเห็นใจและเขาใจ
ผอู น่ื ก็จะทาํ ใหอยูรวมกนั ในสงั คมเตม็ ไปดว ยความรักและความสามัคคี

โดยสรุปสังคหวัตถุ ๔ มีความสําคัญในการท่ีจะทําใหคนในโลกนี้สามารถดําเนินชีวิตอยู
รว มกันไดอยา งสนั ติสุข มคี วามสงบ มคี วามสขุ ไมทาํ รา ยกัน ไมเบียดเบียนกันทั้งตอคนดวยกันเอง ท้ัง
ตอส่ิงมีชีวิตอื่น ๆ หรือแมแตตอธรรมชาติสิ่งแวดลอมรอบตัว สังคหวัตถุ ๔ เปรียบเหมือนกฏกติกา

๕๔ พระเทพดลิ ก (ระแบบ ฐติ ญาโณ), ธรรมปรทิ รรศน, หนา ๒๖๖.

๓๘
กฏหมายหรอื ระเบยี บทถี่ กู กําหนดใหต องถอื ปฏิบัตเิ พือ่ ใหคนทุกคนมีความเปนมนุษยโดยเสมอกัน ชวย
ใหทกุ ชวี ติ และทกุ สรรพสง่ิ ทีอ่ ยูบนโลกดําเนินไปโดยไมต ดิ ขดั หรือสะดดุ หยุดลงได

๒.๕.๓ หลักสาราณียธรรม ๖
การใชหลกั สาราณียธรรม ๖ สรางขวัญกําลังใจในการปฏิบัติงาน พระพุทธเจาไดทรงตรัส
หลักธรรมอันจะเปนแนวทางในการเสริมสรางความสามัคคีใหเกิดข้ึนในสังคมไว ๖ ประการดวยกัน
อันอยูในหมวดธรรมท่ีเรียกวาสาราณียธรรม ๖ ซึ่งเปนหลักธรรมอันเปนที่ตั้งแหงความระลึกถึง เปน
หลกั ธรรมทจ่ี ะเสริมสรางความรสู ึกที่ดใี หเกดิ ขนึ้ ตอกันและกันอยูเสมอในยามที่ระลึกถึงกัน ซ่ึงจะเปน
เครือ่ งมอื ในการเสริมสรางความสามัคคีมนี ํ้าหนง่ึ ใจเดียวกันใหเกดิ ขนึ้ ดว ยอันจะนํามาซึ่งความสุขความ
สันติความมั่นคงและความเจริญกาวหนาทั้งหลายทั้งปวงดั่งพระพุทธพจนที่วา “สมคฺคยานํตโปสุโข
ความสามัคคีของหมคู ณะเปนเหตุนาํ ความสขุ มาให” หากสงั คมใดตองการท่จี ะเสริมสรางความสามัคคี
และความเปนปกแผนใหเกิดขึ้นก็ควรที่จะนําเอาหลักสาราณียธรรม ๖ ประการไปใชอยูตลอดเวลา
จากการศึกษาเอกสารหลายๆ เลมปรากฏวามีผูใหแนวความคิดเก่ียวกับหลักสาราณียธรรมไวหลาย
ทาน ดังนี้
พระไตรปฎก2๕๕ พระพทุ ธเจาตรัสถึงสาราณยี ธรรมไว ดงั นี้
ภกิ ษทุ งั้ หลายสาราณยี ธรรม (ธรรมเปนเหตุใหร ะลึกถึงกัน) ๖ ประการนี้กระทาํ ใหเปนที่รัก
เปนที่เคารพยอมเปนไปเพื่อความสงเคราะหเพ่ือความไมวิวาทกันเพ่ือความพรอมเพรียงเปนอันหน่ึง
อันเดียวกันธรรม๖ประการคอื สาราณียธรรม ๖ อยา ง
๑. ต้ังม่ันเมตตากายกรรมในเพื่อนพรหมจารีทั้งหลายท้ังตอหนาและลับหลังแมน้ีก็เปน
สารณียธรรมที่ทําใหเปนท่ีรักทําใหเปนท่ีเคารพเปนไปเพื่อความสงเคราะหกันเพื่อความไมวิวาท
กันเพือความสามคั คกี นั เพื่อความเปน อนั เดยี วกนั
๒. ตั้งมั่นเมตตาวจีกรรมในเพ่ือนพรหมจารีทั้งหลายทั้งตอหนาและลับหลังแมนี้ก็เปน
สารณียธรรมท่ีทําใหเปนที่รักทําใหเปนท่ีเคารพเปนไปเพื่อความสงเคราะหกันเพ่ือความไมวิวาทกัน
เพื่อความสามคั คีกนั เพือ่ ความเปน อันเดียวกัน
๓. ตั้งมั่นเมตตามโนกรรมในเพ่ือนพรหมจารีทั้งหลายท้ังตอหนาและลับหลังแมนี้ก็เปน
สารณียธรรมท่ีทําใหเปนท่ีรักทําใหเปนที่เคารพเปนไปเพื่อความสงเคราะหกันเพ่ือความไมวิวาทกัน
เพื่อความสามัคคีกนั เพอ่ื ความเปนอนั เดียวกนั
๔. บริโภค โดยไมแบงแยกลาภท้ังหลายอันประกอบดวยธรรมไดมาโดยธรรมโดยที่สุดแม
เพียงบิณฑบาต (อาหารในบาตร) บริโภคกับเพ่ือนพรหมจารีท้ังหลายผูมีศีลแมน้ีก็เปนสารณียธรรมท่ี
ทําใหเ ปน ทรี่ ักทําใหเปนท่ีเคารพเปนไปเพ่ือความสงเคราะหกันเพ่ือความไมวิวาทกันเพื่อความสามัคคี
กนั เพือ่ ความเปนอันเดียวกนั
๕. มีศีลไมขาด ไมทะลุ ไมดางไมพรอยเปนไททานผูรูสรรเสริญที่ไมถูกตัณหาและทิฏฐิ
ครอบงําเปนไปเพื่อสมาธิเสมอกันกับเพ่ือนพรหมจารีทั้งหลายทั้งตอหนาและลับหลัง แมน้ีก็เปน

๕๕ ท.ี ปา. (ไทย) ๑๑/๓๒๔/๓๒๑-๓๒๒.