Mutiara ILIM 2019

Diterbitkan oleh: Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM) Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) Jalan Maktab, Seksyen 12 43650 Bandar Baru Bangi Selangor Darul Ehsan @ Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM), 2019 Cetakan Pertama 2019 Hak cipta terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang cetak manamana bahagian artikel, ilustrasi dan isi kandungan buku ini dalam apa jua cara sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik rakaman atau lain-lain sebelum mendapat izin bertulis daripada Pengarah Kanan Institut Latihan Islam Malaysia. Atur huruf dan rekabentuk oleh: Dicetak oleh: No 1 Jalan P14J, Presint 14, Federal Territory of Putrajaya Malaysia 62050 Putrajaya Tel : 03-5511 9001 / 9002 / 9003 Faks : 03-5512 3780 / 3788 ISBN 2231-8070

JAWATANKUASA PENERBITAN MUTIARA ILIM 2019 Penaung YBhg. Datuk Mohamad Nordin Bin Ibrahim Ketua Pengarah Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) Penasihat YBhg. Dato’ Haji Paimuzi Bin Yahya Timbalan Ketua Pengarah (Operasi) JAKIM Ketua Editor Hajjah Zawanah Binti Muhammad Pengarah Kanan Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM) Timbalan Ketua Editor En. Hanifuddin Bin Roslan Ketua Penolong Pengarah Kanan Cawangan Pembangunan Profesionalisme (CPP) Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM) Editor Dr. Wan Nor Aisyah Binti Wan Yussof Pn. Rahayu Binti Ayob Pembaca Pruf Pn. Shamrifah Binti Dahalan Dr. Fazlulaini Binti Mohd Yunus En. Zulkifli Bin Tukiman En. Muhammad Abdul Hadi Bin Abd Razak En. Mohd Yazid Bin Ahmadi Cik Nur Hidayah Ashikin Binti Mohd Nasir

JAWATANKUASA PENERBITAN MUTIARA ILIM 2019 -------------------------------------------------------------------------------------------------- SEKAPUR SIREH KETUA PENGARAH JAKIM -------------------------------------------------------------------------------------------------- SEULAS PINANG PENGARAH KANAN ILIM -------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID Oleh: Tan Sri Prof. Emeritus Dr. M. Kamal Hassan -------------------------------------------------------------------------------------------------- 2. PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN Oleh: Hajjah Zawanah Binti Muhammad -------------------------------------------------------------------------------------------------- 3. I-TAQWA MEKANISMA REFORMASI LANSKAP PENYAMPAIAN LATIHAN INSTITUT LATIHAN ISLAM MALAYSIA Oleh: Puan Nor Shaidayani Binti Samah -------------------------------------------------------------------------------------------------- 4. PEMBINAAN MALAYSIA BAHARU BERASASKAN KEUTAMAAN FIQH AL-MUWATONAH Oleh: Puan Khairani Binti Husin & Puan Zaiton Binti Ab Rahman 6-7 8-9 12-26 27-51 52-72 73-86 KANDUNGAN

87-102 103-114 115-124 125-141 142-159 5. DAKWAH BERBANTUKAN TEKNOLOGI Oleh: Encik Zulkifli Bin Tukiman -------------------------------------------------------------------------------------------------- 6. HIKMAH SENTUHAN KASIH SAYANG Oleh: Puan Norlim Binti Mohd Yusof -------------------------------------------------------------------------------------------------- 7. PELAN TINDAKAN PEMBANGUNAN KOMPETENSI, JABATAN KEMAJUAN ISLAM MALAYSIA (JAKIM) Oleh: Hajjah Zawanah Binti Muhammad, Encik Hanifuddin Bin Roslan, Puan Siti Hamira Binti Abd. Rahim & Dr. Wan Nor Aisyah Binti Wan Yussof -------------------------------------------------------------------------------------------------- 8. FALSAFAH PERENIAL DAN PENYIMPANGAN ABARAHAMIC FAITHS DARIPADA KONSEP AGAMA SAMAWI DALAM WACANA KETUHANAN Oleh: Cik Nurhayati Binti Abdullah -------------------------------------------------------------------------------------------------- 9. BENEVOLENT LOAN (AL-QARD AL-HASAN) FROM ISLAMIC PERSPECTIVE Oleh: Dr. Wan Nor Aisyah Wan Yussof, Cik Nur Hidayah Ashikin Binti Mohd Nasir & Prof. Dr. Abd. Ghafar Bin Ismail

Negara kita yang tercinta kini berada dalam landskap baharu yang menuntut organisasi Islam turut berubah dan mempelbagaikan pendekatan yang lebih berhikmah dan berkesan agar kewujudan kita sentiasa relevan dengan perkembangan semasa dan akan datang. Sebagai agensi agama di peringkat persekutuan, JAKIM memainkan peranan penting dalam membangunkan ummah secara holistik dengan gambaran dan jangkauan yang luas. Teras kepada tugas utama kita adalah menyampaikan dakwah itu sendiri dengan menggambarkan sifat Islam yang penuh rahmah, hikmah dan santun, selain membawa kemajuan serta membangunkan masyarakat. Kita akan terus komited menyebarkan dakwah dan risalah Islam kepada segenap lapisan masyarakat, berusaha memastikan bahawa tiada pihak yang terkecuali dalam menerima risalah agung yang dibawa oleh Rasulullah SAW ini. Sekapur Sireh Ketua Pengarah Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM)

Kefahaman yang menyeluruh dan penghayatan Islam yang bersungguh-sungguh akan melahirkan individu yang bukan sahaja soleh, tetapi juga musleh. Konsep Rahmatan Lil ‘Alamin akan terzahir pada perkataan, tindakan dan urusan kerja hariannya. Akhirnya Islam akan dilihat sebagai agama perdamaian, bertoleransi dan penuh kasih sayang. Medium dakwah pada zaman sekarang bukan hanya terhad melalui ceramah, kuliah dan seumpamanya. Dakwah juga boleh dilaksanakan melalui penulisan, sama ada buku, akhbar atau alam maya. Oleh itu, penerbitan bahan-bahan bacaan seperti Mutiara ILIM ini merupakan satu usaha dakwah yang wajar dibanggakan. Penyebaran dakwah oleh ILIM tidak lagi terhad kepada peserta kursus di dalam dewan kuliah, tetapi telah menjangkau kepada kumpulan sasar yang lebih luas. Semoga usaha murni ini dapat melahirkan tenaga Perunding Latihan yang lebih kompetetif, efektif dan menyumbang kepada penyebaran dakwah dan pembangunan ummah. DATUK MOHAMAD NORDIN BIN IBRAHIM Ketua Pengarah JAKIM

Alhamdulillah, saya amat bersyukur kepada Allah SWT kerana dengan limpah kurnia-Nya jua, buku Mutiara ILIM 2019 berjaya diterbitkan. Islam amat menitikberatkan ilmu pengetahuan dan saranan tersebut disambut oleh ILIM dengan menggalakkan pembudayaan ilmu di kalangan warga kerja sama ada dari sudut pembacaan dan penulisan. Terdapat Firman Allah SWT dan Hadis Rasulullah SAW yang menuntut kita supaya mempelajari, menghayati dan menyampaikan ilmu kepada orang lain sama ada mereka yang beriman ataupun belum beriman kepada Allah SWT Mudah-mudahan ianya menjadi asbab kepada manusia lain untuk beriman kepada Allah SWT Pelbagai usaha telah dilakukan untuk membangunkan keupayaan dan kepakaran pegawai ILIM dalam bidang penulisan dan penerbitan, di mana setiap pegawai diwajibkan menulis artikel. ILIM sentiasa berusaha untuk membangunkan keupayaan dan kepakaran para pegawai ILIM dengan memberi latihan dalam bidang penulisan dan pengurusan penerbitan bagi meningkatkan kefahaman dan kemahiran pegawai itu sendiri. Seulas Piuang Pengarah Kanan Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM)

Buku Mutiara ILIM adalah koleksi artikel yang ditulis oleh pegawai-pegawai yang berkhidmat di institut ini. Mutiara ILIM ini berbentuk separa ilmiah dan kandungannya merangkumi bidangbidang teras Perkhidmatan Hal Ehwal Islam. Bagi keluaran Mutiara Bil.6 ini, pihak editor juga telah menjemput Felo JAKIM, Tan Sri Prof. Dr. Kamal Hasan untuk menyumbangkan artikelnya yang bertajuk “The Acute Crisis Of Contemporary Civilisation And The Urgency Of Applying The Paradigm Of Tauhid”. Diharap buku ini dapat menyumbang ke arah melahirkan masyarakat yang RAHMAH berilmu, seterusnya mengamalkan ajaran Islam yang sebenar. Saya mengambil kesempatan ini untuk merakamkan setinggitinggi penghargaan kepada semua penulis artikel, jawatankuasa penerbitan dan semua pihak yang telah memberi sumbangan hingga buku Mutiara ILIM 2019 ini berjaya diterbitkan. Institut ini juga mengalualukan sebarang teguran dan cadangan penambahbaikan daripada pembaca. Selamat membaca! HAJJAH ZAWANAH BINTI MUHAMMAD Pengarah Kanan, ILIM

KAMPUS ILIM #ILIMBANGI #ILIMBESUT #ILIMJELEBU #ILIMKUNDASANG #ILIMLAHADDATU #ILIMLAWAS

Ilmu adalah buruan dan tulisan adalah ikatannya Ikatlah buruanmu dengan tali yang kuat Termasuk kebodohan kalau engkau memburu kijang Setelah itu kamu tinggalkan terlepas begitu saja Ikatlah Ilmu Dengan Tulisan Imam Asy Syafie RHM berkata;

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 12 THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHĪD Oleh: Prof. Emeritus Dr. M. Kamal Hassan Felo Kehormat JAKIM di ILIM. INTRODUCTION “At the start of the 21st century, humankind finds itself on a nonsustainable course – a course that, unless it is changed, could lead to grand-scale catastrophes…. A drastic change is needed in the first half of the 21st century to set the stage for extraordinary events in the rest of the century.” (J. Martin 2006: 3-4) The above quotation is the opening statement by a leading international authority in computing and author of The Meaning of the 21st Century: A Vital Blueprint for Ensuring Our Future (2006), Dr. James Martin who founded in 2005 the James Martin 21st Century School at Oxford University. It

13 should be mentioned at the outset that, since the last two decades of the 20th century until today, more and more critical views of concerned and thoughtful Western scholars, economists, scientists, thinkers, theologians and intellectuals have been published regarding pressing global issues and crises, including hegemonic geopolitical strategies of the Western powers, the double standards in international relations, the corruption of democratic political systems by powerful lobbyists and interest groups, human causes of climate change, the alarming climate change, the negative dimensions of globalization, and the global economic and financial turmoil and turbulence. The director of the Earth Institute at Columbia University and author of The Price of Civilisation (2012), Jeffrey D. Sachs, one the leading international economic thinkers, says in 2010: America today presents the paradox of a rich country falling apart because of the collapse of its core values… Yet the country is in the throes of an ugly moral crisis…. (Retrieved October 4, 2013 from www.theguardian.com/). A group of Russian intellectuals and leading scientists called “2045” Initiative founded by Dmitry Itskov in February 2011 also expresses grave concerns about the contemporary civilisational crisis. This group is of the view that: Today, civilization stands on the threshold of a series of global crises – anthropological, economic, political, ecological and genetic. For the first time in history, these are crises of a planetary scale, threatening the environment where human beings live, and their existence as a species. The current model for the development of society has ceased to provide an adequate response to the challenges of the times. (Retrieved November 29, 2012 from http://2045.com/ articles/330869.html. )

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 14 Theodore Roosevelt Malloch  and  Jordan D. Mamorsky maintain in their work The End of Ethics and a Way Back: How To Fix a Fundamentally Broken Global Financial System (2013) that the financial scandals of recent years show that the industry “seems to have lost its way on the road to riches. As private greed continues to undermine the public good... a set of structural and holistic solutions for our current ethical crisis in global finance” have to be introduced. It is their conviction that the crisis is systemic with problems “deeply embedded in global markets, corporate cultures, and interpersonal business dealings.” Their recommendations are therefore “designed to provide a roadmap for an essential return to ethics, virtue, and sustainable global economic growth... [which] require major changes on all fronts. They revolve around personal responsibility and character, corporate culture and regulatory frameworks.” (Retrieved August 14, 2013 from www.amazon.com). According to Hans Küng, President of the Foundation of Global Ethic who is regarded by the former Archbishop of Canterbury, Lord George Carey, as “our greatest living theologian”: The West has to pay a high price as a result of radical changes brought about in values and norms in the age of late modernity: The other spheres of life were left with no religious and indeed largely also with no moral basis and ultimate horizon of meaning. In the long term, the self-interest of individuals and social groups, which can easily degenerate into naked egotism, is not a sufficient foundation for life. From this follows a deep crisis of orientation and an often almost desperate search for meaning, criteria and a shared basis for values. Like absolutized faith, so too absolutized reason can set free destructive energies, with devastating effects in the form of unreligious or pseudo-religious ideologies. (Hans Küng 2007: 650)

15 THE DEPLORABLE CONDITIONS OF THE MUSLIM WORLD INCLUDING THE DISEASE OF CORRUPTION AND ABUSE OF POWER Another global consequence of the “demise of ethics” or the decay in the value of moral integrity in contemporary civilisation which seems to be on the rise is the scourge of corruption, bribery and abuse of power in several Muslim countries. An alarming finding of Transparency International Global Corruption Barometer since the last decade is that almost all countries in the world experienced an increase in the world perception of corruption. Given the fact that many Muslim countries are perceived to be among the most corrupt in current international ranking, it is imperative that all Muslim governments pay serious and sincere attention to the elimination of the “cancer” in government departments, the private sector, political parties, the judiciary and law enforcement agencies. Another deplorable contemporary reality in Muslim countries is the phenomenon of worsening social ills among groups of economically deprived urban youths with their misguided lifestyles and anti-social behaviour, not to speak of drug abuse and unethical activities, including the improper use of the alternative social media and cyber space. This worrying phenomenon is perhaps reflective of the moral failings of the present Muslim educational system despite the improvements in several domains, the weakening of family values, the pervasive influence of unregulated social media, the hedonistic tendencies of the mass entertainment culture, and the shortcomings of the Islamic da´wah organisations to cope with new social problems. The failure to institutionalise the principle of fair and equitable distribution of wealth and resources among Muslim countries -- which include some of the richest well as many of the poorest countries in the world -- despite the existence of the O.I.C. since 1969, is a testimony of the inability of many Muslim leaders and power elites to place Ummatic

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 16 interest and priorities above narrow nationalistic or selfish interests, notwithstanding the political rhetorics and lip-service at O.I.C. conferences and regular religious sermonising on Islamic brotherhood and Ummatic solidarity. It has to be admitted that the failure to establish a system of government that is civilian, just, democratic, efficient, competent, transparent, humble, stable, not dependent on Western protection or power, truly serving the needs of the people, and exercising power as a Divine trust and, therefore, ready to relinquish the entrusted power when it is incapable of delivering the promises, is reflective of the failure of the educated class in several Muslim countries. It would appear that the Islamic quest for a just, trustworthy, competent, democratic, accountable, servant-leadership model of governance -- not a theocratic state dictated by a hierarchy of clergymen with an aura of infallibility claiming the Divine right to rule over the rest of society by an unquestionable God-given authority -- will continue for some time to come until the Muslim masses and elite reach the level of political maturity required for the role of “civilizational witnessing” (alshuhūd al-hadārī) implicit in the Qur’anic declaration that the Ummah of Islamic brotherhood is Divinely mandated to be the “Justly-Balanced Community” (Q. 2:143) and as a exemplary model of justice, moral excellence and moderation. THE NECESSITY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHĪD In facing the different scenarios of moral collapse and acute civilizational crises on the Western as well as the Muslim societies fronts, the Islamic thought and discourse of contemporary Islamic educational thinkers, scholars and intellectuals which are based upon and committed to the worldview of the Qur’an -- as distinct from the ideas or priorities of Islamic

17 political leaders, thinkers and activists -- have developed in the early 20th century an educational and intellectual strategy under the labels of “renewal”, “reform” and later “modernisation”, then “development” in the latter part of the 20th century, resulting in the emergence of the modern Islamic school system, colleges and universities, along the lines of the Westernised models. This reformist or transformational educational discourse has helped, over the last three to four decades, to accentuate the concepts of “integration” and/or “Islamisation” as a conceptual framework for the construction of knowledge acquired by human efforts based on the paradigm of Tauhīd, the interpretative framework based on the Islamic creed of absolute monotheism which includes the following fundamental tenets of faith: • The One True God, Allah (SWT), is the only Creator, Sovereign, Judge, Living Manager and Sustainer (al-Rabb) of the whole cosmos, including planet earth, all of which belong to Him and function in accordance with His laws which modern science designates as “natural laws”. The absence of this fundamental ontological doctrine, giving rise to the worldviews of unbelief (kufr) or belief in many false gods (shirk), including the deification of man, would eventually lead human life and civilisation to the path of moral chaos and spiritual corruption (fasād). • Out of His compassion, mercy and grace towards mankind, He has made the whole of nature subservient (taskhīr) to the human beings, the best of His creatures, who He has endowed with a limited free will (irādah), a Divinely-originated soul (nafs) and the faculty of reason (`aql) to be used in harmony with Divine Guidance (hudā, hidāyah) which He has revealed directly to His Messengers. The One True God as the ultimate source of knowledge and wisdom has also made it possible for mankind to know God– and this is the highest and most important of all knowledges -- via His divinely revealed Books and His cosmos which are imbued with His innumerable Signs (āyāts) or manifestations. The ignorance, denial or rejection of this cosmological

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 18 and epistemological perspectives in conventional science education has led to the growth of secular-oriented civilisations and empires devoid of spiritual meaning. They would pursue power and world dominion through the conquest and rape of nature for purely materialistic ends, using science and technology to achieve those imperialistic objectives. In this connection, it is important for the secular-minded scientists or non-Muslim colleagues to know that the cosmological and epistemological worldview of the Qur’an has something in common, and is compatible, with the views of Western scientists who promote the belief in the convergence of physics with metaphysics, of religious faith and science, and in the limitations of the dominant scientific worldview. Professor Paul Davies, the English physicist and director of the Center for Fundamental Concepts in Science in Arizona, has this to say about the mystery of the universe: If we wish to progress beyond, we have to embrace a different concept or “understanding” from that of rational explanation. (Paul Davies 1992: 231). The book with the title The Science Delusion (2012) written by Dr. Rupert Sheldrake, the Cambridge biologist and one of the world’s most innovative scientists --apparently a response to The God Delusion of the well-known British leader of neo- atheism, Richard Dawkins -- is a powerful critique of what he calls “the ten dogmas” of modern science. He considers the materialist worldview of present day science “out of date” and “all ten of its essential doctrines have been superseded. The authoritarian structure of the sciences, the illusions of objectivity and the fantasies of omniscience have all outlived their usefulness.” (p. 318). • Human beings are not the products of blind and purposeless natural accidents or evolution of lower animals, but a special creation of the

19 One True God by a combination of earthly and spiritual entities, their essence being the spirit (rūh) or soul which He created from His spirit, thus raising man’s status in the hierarchy of beings as the highest after the Absolute Being. But human nature is also endowed with the capacity to be God-fearing (taqwāhā) as well as the capacity to do evil (fujūruhā in Q. 91: 7-8), although man’s innate primordial nature (fitrah) is essentially and potentially God-oriented. • One of the most fundamental spiritual mind-sets and attitudes which Allah (SWT) commanded all His Messengers, human beings, vicegerents and believers in the Qur’an in hundreds of places, is the mindset of taqwā (piety): that deep-seated consciousness of the omnipresence, omniscience and absolute sovereignty of Allah (SWT) such that the servant-believer is ever mindful of the ultimate goal of life to gain the Divine pleasure in this world and lasting happiness in the Hereafter and to avoid incurring His displeasure or wrath. The marginalisation, lack or absence of taqwā of Allah (SWT) in Muslim institutions, organisations, leadership, governance, politics, business, culture, and entertainment, is one of the underlying causes for the crisis in Muslim civilisation. • The human reason, intelligence or intellect (‘aql) is the quintessence of a human being and when it is purified of negative influences (tazkiyah) it becomes the most special part of the intellect, the lubb (al-Zabīdī, Tāj al-‘Arūs: 475; al-Qurtubī, Tafsīr al-Jāmi‘ li-Ahkām al-Qur’ān). Ibn Kathīr in his Tafsīr al-Qur’ān al-Karīm explains the meaning of albāb as “pure and consummate intellects (al-‘uqūl al-tāmmah al-zakiyyah) which comprehend things and their realities in the clearest way” (allatī tudriku al-ashyā’ bi-haqāiqihā `alā jaliyyātihā) (www. al-islam. com/tafseer., .accessed 14 October 2009 (Retrieved October 21, 2009 from www. altafsir.com/Tafasir.) Thus the “Ulu’l-Albāb” (Q. 3: 140-145) are “people of understanding” who are praised by the Qur’an because they are the people who integrate reason with faith and remembrance of Allah (SWT), and they exercise their God-given rational faculty without being influenced by personal desires or passion (hawā),

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 20 conjecture or subjective speculation (zann) or negative emotions. Therefore those academics, scholars, intellectuals, professionals and all believers in whatever walks of life, who make use of sound reasoning, rationalising, thinking, reflecting, analysing, contemplating or acting – all within the paradigms of faith (īmān), piety (taqwā) gratitude (shukr), constant remembrance (dhikr) of Allah, all the while drawing valuable lessons from the Signs of Allah as manifested in the written Book of the Qur’an or in His Open Book of nature and the universe can be considered as the Ulu’l-Albāb. The lack of scholars, professionals, educators, leaders, managers in Muslim societies and universities who embody the personality, conduct and mind-set of the Ulu’l-Albāb, or the `ulamā’ in the holistic and generic Qur’anic sense in Sūrah Fātir 35: 28 and the `Ibād al-Rahmān, is perhaps the underlying cause of many of the acute problems and dilemmas faced by the Muslim world in the post-colonial period. • The paradigm of Tauhīd does not mean the closing or the narrowing of the door of independent religious opinion (ijtihād) as the Muslim way of solving new problems or tackling contemporary issues which are not covered or applicable by the existing authoritative religious rulings (see Taha Jabir Alwani 2005: 70-158) nor does it prohibit accepting, adopting, adapting, indigenising or naturalising anything – including ideas, knowledge, skills, perspectives, institutions, laws, theories, schools of thought, research paradigms, methods, techniques, systems, technologies, tools, machines, instruments, medicines, etc. -- which come from non-Muslim sources, as long as they are valuable, useful, good, excellent, not harmful, not harām, greatly needed by Muslims and, at the same time, are not contravening the creed, Divine Laws or ethics of Islam. The great classical Muslim jurists and theologians have facilitated this inclusivistic and universalistic scope of Islamicity by developing the concepts of fard kifāyah (collective obligation) knowledge or skills, the criteria of permissibility and liberality in adopting nonMuslim knowledge or wisdom or practices in matters other than the of creedal (`aqīdah) or religious worship (`ibādah) domains which are

21 macro level concerns which are necessarily determined by specific Divinely revealed texts (nusūs), whereas in the domain of practical affairs (mu`āmalāt) or micro levels not covered by immutable or specific religious prohibitions, Muslims can and should benefit from whatever is available, beneficial and useful from non-Muslim sources. Another great inclusivistic Islamic concept developed by the classical Islamic religious scholars such as al-Juwaynī, al-Ghazālī and al-Shātibī, and elaborated or modified by modern scholars such as Ibn `Ashūr, Yūsuf al-Qaradāwī, al-Raysūnī, Jasser Audah and Hashim Kamali is the concept of “Ultimate Objectives of he Divine Law” (maqāsid al-sharī`ah), embracing five or more fundamental objectives or essential interests of human life which must be protected, preserved and sustained at all cost, namely life, religion, reason or intellect, property, lineage, honour, etc. The related concept of maslahah (public good, welfare or interest) which can be applied in cases not regulated by the Qur’an, Sunnah, or qiyās (analogy) is now found very useful as a methodological tool for incorporating societal necessities in contemporary Islamic financing and banking, thereby providing acceptable shar`ī solutions to the new challenges. These inclusivistic scope and opportunities provided by the paradigm of Tauhīd open up and continue to offer vast areas of common human interest for peaceful inter-religious and international coexistence, cooperation, collaboration and mutually beneficial relationships between Muslims and non-Muslims, as has been practised in the long history of the multicultural Islamic civilisation in West Asia, North Africa, Andalusia, Ottoman Empire and the Moghul Empire. • Needless to say, the Qur’an is the highest source of knowledge of theological, transcendental, metaphysical, supra-rational, ethical values and criteria of right and wrong, spiritual, eschatological, otherworldly and worldly truths and realities which are beyond the understanding of human reason, to be the primary reference in the process of producing, developing, constructing, organising and utilising human knowledge in the reconstruction of the holistic and theocentric civilisation.

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 22 THE FUNDAMENTAL TENETS OF FAITH: 1. The One True God, Allah (SWT), is the only Creator, Sovereign, Judge, Living Manager and Sustainer (al-Rabb) of the whole cosmos; 2. Out of His compassion, mercy and grace towards mankind, He has made the whole of nature subservient (taskhīr) to the human beings, the best of His creatures; 3. Human beings are not the products of blind and purposeless natural accidents or evolution of lower animals, but a special creation of the One True God by a combination of earthly and spiritual entities; 4. One of the most fundamental spiritual mind-sets and attitudes which Allah (SWT) commanded all His Messengers, human beings, vicegerents and believers in the Qur’an in hundreds of places, is the mindset of taqwā (piety); 5. The human reason, intelligence or intellect (‘aql) is the quintessence of a human being and when it is purified of negative influences (tazkiyah) it becomes the most special part of the intellect, the lubb (al-Zabīdī, Tāj al-‘Arūs: 475; al-Qurtubī, Tafsīr al-Jāmi‘ li-Ahkām al-Qur’ān); 6. The paradigm of Tauhīd does not mean the closing or the narrowing of the door of independent religious opinion (ijtihād) as the Muslim way of solving new problems or tackling contemporary issues which are not covered or applicable by the existing authoritative religious rulings... 7. The Qur’an is the highest source of knowledge of theological, transcendental, metaphysical, supra-rational, ethical values and criteria of right and wrong, spiritual, eschatological, otherworldly and worldly truths and realities.

23 THE INTEGRATED AND HOLISTIC MODEL OF ISLAMIC INTELLECTUALITY REPRESENTED BY THE ULU’L-ALBĀB PARADIGM The promotion of this paradigm of integrated and holistic knowledge has become a perennial concern as well as mission of Islamic scholars throughout the ages, particularly in Muslim countries and societies, because of the necessity to provide the alternative to materialistic, rationalistic, secularistic or dualistic paradigms of knowledge and education which have been diagnosed by Muslim scholars as among the major root causes of the societal crises and malaise of Muslim societies in the modern world. The reconstruction of contemporary human civilisation, beginning with the Muslim internal and institutional reforms with the aspiration to make the Tauhīdī paradigm applicable universally, even if it is considered far-fetched, for to them the crumbling pillars of secularhumanistic modernity are conceived by many committed Islamic scholars and thinkers as symptomatic of an inevitable systemic collapse, because of its fundamental denial of the role of transcendent moral or spiritual values in human life in the ideology of secular humanistic or technocentric modernity. The Ulu’l-Albāb-oriented intelligentsia, having internalized the Ilāhī mission, will then be in a better position to pursue or develop their respective disciplines or vocations in the natural, social, human, applied or religious sciences or in the different professions, in accordance with the worldview, perspectives, principles, values and norms of the Qur’an.

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 24 CONCLUSION In the context of Malaysia and other Muslim majority countries, we believe the further development of the paradigm of Tauhīd can be facilitated in mainstream Muslim culture and in the public space, unlike in the secular West, with Islam as “the religion of the Federation” in Malaysia, and strengthened by Qur’anic principle of al-Wasatiyyah, the justly balanced approach of the Islamic community (Q.2: 143 and 3; 110). The Qur’an’s and Sunnah’s exhortation for the practice of religious and ethical moderation by the Muslim individual and community which avoids the two extremes of rigidity, excessiveness or exaggeration (ifrāt) or laxity, liberality, negligence or abandonment (tafrīt), in addition to the principle of spreading the message of Islam in a peaceful, rational and considerate manner (“bi al-hikmah”, and “rahmatan li al-`ālamīn”) given the multireligious and multi-ethnic nature of Malaysian society would serve as the guiding principles for the furtherance of Islamic civilisational efforts and discourses. In the Muslim minority countries of ASEAN, there is a need to widen the understanding and intellectual discourse of the paradigm of Tauhīd, among the educated Muslims, bearing in mind the socio-political contexts of secular domination or economic and political deprivation or Christian and Buddhist dominance. In such contexts, the immediate basic needs and educational as well as economic priorities of the Muslim communities need to be recognised and given prior attention. Nevertheless, the principle, values and norms of Taqwā -- being the soul of the worldview of the Qur’an, with emphasis on moral rectitude and the practice of Ummatic brotherhood and unity, especially among Muslim political leaders and educational or social elites -- must not be compromised or relativised, let alone trivialised, even under circumstances of economic deprivation or political oppression, or academic prejudices existing in non-Muslim majority countries.

25 In conclusion we would like to reiterate that the spiritual and moral integrity of the Islamic personality is, indeed, the foundation stone of Islamic civilisation and the anchor of the unbreakable bond between the humble servant trying to carry out his earthly responsibilities and the Compassionate Master and Benevolent Sustainer of the universe who appointed him/her to be the custodian of His blessed earth. At this critical juncture of contemporary civilizational crises, with crumbling systemic structures of outdated paradigms affecting both the West and the Muslim world -- albeit in different ways of suffering, anguish, folly, arrogance and ignorance -- the urgency of constructing, developing, advancing and applying the worldview of integrated knowledge and holistic civilisation has to become a major agenda of thought and action of Islamic scholars because they carry the legacy of the Prophets on their shoulders and they are supposed to be the most God-fearing (khasyat Allāh) servants of the Lord of the Universe (Rabb al-`ālamīn). Qur’anic principle of al-Wasatiyyah, the justly balanced approach of the Islamic community “And thus we have made you a just community that you will be witnesses over the people and the Messenger will be a witness over you”. (Surah Al-Baqarah: 143)

THE ACUTE CRISIS OF CONTEMPORARY CIVILISATION AND THE URGENCY OF APPLYING THE PARADIGM OF TAUHID 26 REFERENCES Al-Qur’ān Al-Karīm. Davies, Davies, (1992). The Mind of God, New York: Simon & Schuster. Küng, Hans, (2007). Islam: Past, Present and Future, Oxford: Oneworld.  Malloch, T. R. and  Mamorsky, J. D., (2013). The End of Ethics and a Way Back: How To Fix a Fundamentally Broken Global Financial System, Singapore: John Wiley & Sons. Martin, James, (2007). The Meaning of the 21st Century: A Vital Blueprint for Ensuring Our Future (2006), London: Eden Project Books. al-Qaradāwī, Yūsuf, (2008). Dirāsah fī Fiqh Maqāsid al-Sharī`ah, al-Qāhirah: Dār al-Shurūq. Sachs, Jeffrey D, (2012). The Price of Civilization, New York: Random House. Sheldrake, Rupert, (2012). The Science Delusion, London: Hodder & Stoughton, https://www.transparency.org/news/feature/global_corruption_ barometer_citizens_voices_from_around_the_world http://2045.com/articles/330869.html. www.amazon.com. www. al-islam.com/tafseer. www.theguardian.com/

27 PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN Oleh: Hajjah Zawanah binti Muhammad Pengarah Kanan Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM) ABSTRAK Sulh telah dilaksanakan di Mahkamah Syariah Negeri Selangor (MSS) pada tahun 2001. Ia merupakan satu mekanisma penyelesaian pertikaian Kes-kes Mal (sivil) yang disarankan oleh Islam. Pelaksanaan Sulh telah memberi peluang kepada pihakpihak yang bertikai membuat pilihan sama ada menyelesaikan melalui perbicaraan atau Sulh. Artikel ini menggunakan kerangka 7S Mckinsey bagi menganalisis dan menyediakan strategi penambahbaikan perkhidmatan Sulh di MSS.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 28 PENDAHULUAN Masyarakat Islam menjadikan Mahkamah Syariah (MS) sebagai jalan terakhir untuk menyelesaikan pertikaian kekeluargaan. Mereka menganggap MS sebagai pihak yang paling berautoriti dan memutuskan pertikaian dengan adil. Namun begitu, MS juga sering mendapat kritikan masyarakat kerana proses penyelesaian konflik memakan masa yang lama. Ahmad Martadha (2015) berkata penyelesaian isu tuntutan nafkah yang berlarutan boleh dielakkan dengan keputusan tegas oleh MS dan pematuhan terhadap keputusan berkenaan. Jika perkara ini dapat dilakukan, nasib wanita-wanita bercerai yang diberikan hak penjagaan anak, akan lebih terbela dan tidak perlu ‘turun naik mahkamah’. Anak-anak juga dapat dijaga dengan baik dan hak serta kebajikan mereka terjamin. Menyedari hakikat ini, usaha untuk memperkasakan MS telah dilaksanakan semenjak tahun 1980an, bagi menambahbaik struktur pentadbiran, tenaga kerja dan prosedur kerja. Penubuhan Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM) pada tahun 1998 telah memperkasa Sistem Kehakiman Syariah di Malaysia dan sekali gus berjaya meningkatkan keyakinan masyarakat terhadap kewibawaan MS. Selaras dengan pemerkasaan institusi kehakiman, MS telah mengorak langkah dengan memperkenalkan Sulh sebagai kaedah alternatif bagi menyelesaikan pertikaian. MSS merupakan MS yang pertama melaksanakan Sulh secara teratur dan bersistematik serta diletakkan sebagai satu unit dalam organisasi MS.

29 PERTIKAIAN KELUARGA Hampir setiap hari media memaparkan berita kes-kes pertikaian kekeluargaan. Berita-berita seperti ini biasanya akan mendapat perhatian ramai, terutama Badan-Badan Bukan Kerajaan yang memperjuangkan hak-hak wanita. Keadaan menjadi lebih buruk apabila pihak-pihak yang tidak memahami keadaan, turut memberi komentar berkaitan dengan kes-kes yang dipaparkan. Keadaan ini, bukan sahaja memberikan imej negatif kepada individu yang terlibat, institusi kehakiman bahkan seluruh masyarakat Islam. Rintihan seorang wanita yang mempunyai 3 orang anak (Emilia, 2016) yang merasa tertekan kerana terpaksa membawa anak ke mahkamah setiap kali perbicaraan kerana mengikut arahan mahkamah. Beliau berpandangan mahkamah bukanlah tempat yang sesuai untuk anak-anak kerana mereka melihat sendiri bagaimana menjawab soal balas oleh mahkamah daripada kandang saksi. Walau bagaimana pun beliau terpaksa akur dengan arahan mahkamah dan tanpa gagal membawa anak-anak setiap kali prosiding, walaupun hati terseksa melihat anak-anak terpaksa melalui proses sedemikian. Kesulitan kaum wanita untuk menyelesaikan tuntutan mereka telah menyukarkan mereka mengurus kehidupan selepas perceraian. Bagi mengatasi keadaan ini kerajaan telah menubuhkan Bahagian Sokongan Keluarga (BSK) di Jabatan Kehakiman Syariah Selangor (JKSES) pada tahun 2007. Melalui bahagian ini kaum wanita boleh mendapatkan bantuan kewangan (pendahuluan nafkah), sementara kes tuntutan mereka diselesaikan oleh MS. BSK juga turut memberi bantuan dalam penguatkuasaan perintah Mahkamah. Pertikaian kekeluargaan berterusan berlaku, sebagai contoh, walaupun MS telah membuat keputusan tentang hak jagaan anak kepada pihak ibu (bekas isteri). Masalah akan timbul apabila bapa (bekas suami)

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 30 dihalang untuk menziarahi anak. Situasi ini akan mendorong seorang bapa (Mohd Adli Effendy Mohd Zaki, 2016) memfailkan permohonan menukar hak penjagaan (hadhanah). Jika peringkat Sulh gagal, prosiding mahkamah akan bermula dan biasanya akan mengambil masa 6 hingga 9 bulan untuk diselesaikan. (Zaki, 2016) menyatakan satu kes tuntutan nafkah akan mengambil satu tahun untuk diselesaikan. SULH Sulh merupakan satu kaedah di mana pihak-pihak kepada pertikaian mencapai penyelesaian tanpa perlu melalui proses perbicaraan. Raihanah (2006) menjelaskan melalui Sulh pihak-pihak terlibat akan lebih berpuas hati dan bertanggungjawab terhadap penyelesaian yang dicapai memandangkan keputusan tersebut dibuat oleh mereka sendiri. Mohd Fuad (2006) menyatakan Sulh lebih menjadi pilihan kerana ia mudah dilaksanakan iaitu dengan persetujuan serta kehendak bersama secara sukarela oleh pihak-pihak yang berkonflik. Penglibatan dalam proses perundingan Sulh dan membuat keputusan adalah bersifat sukarela di mana pihak-pihak berkonflik bebas untuk mengambil bahagian atau tidak mengambil bahagian, dan bebas juga untuk membuat keputusan atau tidak membuat keputusan. Perundingan dan perbincangan akan melihat kepada keperluan dan kepentingan pihak-pihak bertikai dan hasilnya adalah penyelesaian damai secara bersama. Terminologi: Sulh: Satu kaedah di mana pihak-pihak kepada pertikaian mencapai penyelesaian tanpa perlu melalui proses perbicaraan Konflik: Suatu kenyataan dalam proses kehidupan

31 Definisi Sulh Menurut bahasa, Sulh diertikan sebagai penamatan sesuatu pertikaian atau berbuat baik. Manakala menurut istilah Syara’ ia adalah suatu aqad yang dengannya tamat sesuatu pertikaian. Mengikut al-Ahkam al-Adliyyah, Sulh ialah satu kontrak bagi menyelesaikan pertikaian (pergaduhan) dengan cara persetujuan (reda). Mengikut Raihanah (2006), definisi ini menjelaskan bahawa persetujuan bersama atau kerelaan di antara plaintif dan defendan bagi menyelesaikan pertikaian menjadi asas kepada proses Sulh. Dalam konteks ini, Sulh tidak akan dicapai jika pihak-pihak berkonflik menyertai perbincangan dan perundingan sepenuhnya tanpa sebarang paksaan. Terdapat pandangan yang merujuk Sulh dalam terma yang lain iaitu mediasi. (Noone, 1996) menyatakan mediasi boleh didefinisikan sebagai proses di mana satu pihak (pihak ketiga atau mediator) membantu dua pihak yang bertikai antara satu sama lain, berunding dan mencapai penyelesaian secara damai. Ini bermakna mediasi merupakan perundingan secara terpimpin’ (assisted negotiation) secara langsung kepada pihakpihak yang bertikai oleh mediator. Sulh memerlukan pernyataan persetujuan daripada pihak-pihak yang bertikai bagi menamatkan pertikaian. Pernyataan ini diterjemahkan melalui akad yang dilakukan oleh mereka dan diimplementasikan melalui sighah ijab dan qabul. Menurut undang-undang Islam keredhaan merupakan faktor asas dalam setiap kontrak atau akad. Meskipun keredhaan merupakan elemen subjektif yang bersifat dalaman dan tidak boleh dilihat kecuali melalui ekspresi luaran pihak-pihak yang berkontrak, para Fuqaha’ telah menentukan bahawa secara objektifnya keredhaan mestilah dibuktikan melalui sighah yang merangkumi ijab (tawaran) dan qabul (penerimaan). Norzulaili dan Wan Abdul Fattah (2006) mengatakan ketiadaan persetujuan daripada salah satu pihak yang bertelagah untuk menganjurkan Sulh, maka Sulh adalah tidak sah. Dari segi undang-undang, tiada peruntukan yang mendefinisikan Sulh dengan jelas. Namun demikian terdapat peruntukan mengenai Sulh.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 32 Peruntukan mengenai Sulh Seksyen 88-91 Enakmen Kanun Prosedur Mal Syariah Selangor 1999 Kaedah-Kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001 Seksyen 87, Enakmen kanun Prosedur Mal Syariah Selangor 1991 Seksyen 99, Enakmen Tatacara Mal Syariah (Negeri Selangor) 2003 Arahan Amalan No.1 tahun 2010, penentuan kes yang perlu dirujuk ke Majlis Sulh pada peringkat pendaftaran kes adalah seperti berikut; Kes a. 009 - Tuntutan Gantirugi Pertunangan b. 016 - Tuntutan Mut’ah c. 017 - Tuntutan Harta Sepencarian* d. 018 - Tuntutan Nafkah Isteri e. 019 - Tuntutan Nafkah kepada Pihak Tak Berupaya f. 020 - Tuntutan Cagaran Nafkah g. 021 - Tuntutan Nafkah Eddah h. 022 - Tuntutan Mengubah Perintah Nafkah i. 023 - Tuntutan Tunggakan Nafkah j. 024 - Tuntutan Nafkah Anak k. 025 - Tuntutan Mengubah Perintah Hak jagaan Anak / Nafkah Anak

33 l. 026 - Tuntutan Mengubah Perjanjian Hak Jagaan Anak / Nafkah anak m. 028 - Tuntutan Hadhanah* n. 049 - Tuntutan Gantirugi Perkahwinan o. 059 – Tuntutan Hak Tempat Tinggal p. 060 - Tuntutan perintah Supaya Suami Tinggal Bersama Semula q. 062 - Tuntutan Isteri Kembali Taat r. 063 - Tuntutan Mas Kahwin (*) Tuntutan hanya boleh dibuat di Mahkamah Tinggi Syariah sahaja. Mengikut Harun Hashim, 2016, (Penolong Pendaftar Mahkamah Rendah Syariah Taman Keramat Selangor), bagi kes yang dirujuk oleh Bahagian Sokongan Keluarga (BSK), tidak perlu melalui Majlis Sulh kerana mereka telah melalui proses mediasi di BSK. PROSEDUR SULH Prosedur Sulh bermula dengan pendaftaran kes di Mahkamah dan ini diperuntukkan di bawah Seksyen 61 dan 62 Enakmen Pentadbiran Agama Islam No 1/2003, Seksyen 2(1), 4 dan 45 Enakmen Undangundang Keluarga Islam Selangor 2003 (EUUKI). Selepas pendaftaran, Pendaftar akan menentukan sama ada kes tersebut boleh dirujuk kepada Majlis Sulh atau dibawa terus ke mahkamah untuk perbicaraan. Setelah

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 34 pendaftaran, Pendaftar mengenal pasti kes tersebut adalah kes Sulh, Notis Sulh akan dikeluarkan. Tarikh tersebut haruslah dalam tempoh 21 hari dari tarikh pendaftaran. Majlis Sulh tersebut akan dijalankan dengan kehadiran pihak-pihak dan pengerusi sahaja. Secara ringkas proses kerja Sulh seperti di Rajah 1 dan Rajah 2; JAWATAN PROSES KERJA PROSES PENDAFTARAN Pendaftar/ Penolong Pendaftar Terima fail kes daripada Pembantu Pendaftar.   Tetapkan tarikh sebutan/sulh kepada pihak-pihak.   Pegawai Sulh Majlis Sulh dijalankan di hadapan Pengerusi Sulh   Jika tiada pesetujuan untuk melaksanakan sulh tetapkan tarikh perbicaraan.   Pembantu Pendaftar Jika ada persetujuan kesemuanya atau sebahagiannya, rekodkan dan kemukakan fail kepada hakim untuk dibicarakan. Hakim Buat penghakiman dan Perintah Persetujuan. PROSES PENGELUARAN PERINTAH Pendaftar/ Penolong Pendaftar Sedia/semak draf perintah daripada pihak-pihak. Rujuk kepada hakim untuk pengesahan.  Kemukakan draf perintah kepada pihak-pihak dengan atau tanpa pindaan (jika ada peguam).   Terima perintah muktamad untuk dimeterai dan tandatangan (jika ada peguam).  

35 Hakim Tandatangan dan meterai perintah.   Pendaftar/ Penolong Pendaftar Penyampaian perintah kepada pihak-pihak.   Rajah 1 - Proses Kerja Sulh (Sumber: Portal JKSES) Mula Terima Fail Kes Tetapkan Tarikh Sulh Majlis Sulh Ada Persetujuan? Ya Tidak Rekodkan Persetujuan Sebutan Penghakiman/Perintah Perbicaraan Tamat Rajah 2 - Carta Aliran Sulh

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 36 Kelebihan Penyelesaian Pertikaian Kekeluargaan Melalui Sulh i. Cepat diselesaikan Pihak-pihak yang bertikai akan menghadiri Majlis Sulh selepas 21 hari kes didaftarkan. Kebanyakan kes boleh diselesaikan dalam satu sesi. Mengikut (Zaid, 2016), sebanyak 84 peratus daripada kes Sulh yang dikendalikan berjaya diselesaikan. ii. Memahami dan membuat keputusan sendiri Dalam Majlis Sulh, pihak-pihak yang bertikai diberi peluang untuk mengemukakan cadangan penyelesaian dan keputusan perlu mendapat persetujuan bersama. iii. Tidak memerlukan khidmat peguam Peguam dibenarkan menghadiri Majlis Sulh. Sebaliknya sesi ini hanya dihadiri oleh plaintif, defendan dan PS. iv. Kondusif dan kerahsiaan MKS menetapkan Majlis Sulh mesti dilakukan dalam sesi yang tertutup dan semua maklumat perbincangan dirahsiakan. PS perlu menjelaskan kepada pihak-pihak yang bertikai yang tentang perkara ini. v. Tiada Kos Sulh tidak akan melibatkan apa-apa kos kerana menurut Seksyen 9 Kaedah-Kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001, tiada apaapa kos boleh dibenarkan bagi prosiding dalam Majlis Sulh. Manual Kerja Sulh (MKS) Manual kerja Sulh bertujuan menjelas dan menyeragamkan prosedur yang perlu diikuti oleh semua PS dalam mengendalikan Majlis Sulh. MKS mengandungi perkara-perkara berikut;

37 • Kenyataan awal (Ta’aruf) PS • Pembentangan awal pihak yang bertikai • Perbincangan bersama • Pertemuan sebelah pihak (kaukus) • Perundingan bersama • Penghakiman Berasaskan Persetujuan • Kes diserahkan kembali • Kerahsiaan • Doa Majlis Sulh • Format Perjanjian Penyelesaian • Format deraf Perintah Penyelesaian • Kod Etika PS Pegawai Sulh MSS mempunyai 13 orang PS, iaitu 8 orang lelaki dan 5 orang wanita. Seramai 2 orang ditempatkan di Mahkamah Tinggi Syariah dan selainnya di Mahkamah Rendah di daerah-daerah. Kelayakan minima PS adalah Ijazah Sarjana Muda Syariah dan Diploma Pentadbiran sama dengan kelayakan seseorang Hakim Mahkamah Rendah Syariah. Oleh itu PS juga diberi tauliahkan sebagai Hakim Mahkamah Rendah Syariah.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 38 PERKAKASAN PENGURUSAN (MANAGEMENT TOOLS) Kajian ini menggunakan perkakasan pengurusan (management tools). Perkakasan pengurusan model The Mckinsey 7S Framework telah dipilih untuk menganalisa penemuan kajian. Skop analisis berdasarkan 7S seperti berikut; Structure System Staff Share Value Style Skill Strategy 7S Framework i. Structure (Struktur) MS mempunyai struktur organisasi. Unit Sulh adalah sebahagian daripada organisasi MS. Walau bagaimana pun masih terdapat MS yang tidak mempunyai PS. Oleh sebab itu, terdapat keadaan seorang PS terpaksa menjalankan tugas di dua MS. ii. System (Sistem) MS mempunyai peraturan dan prosedur yang standard untuk mengurus Sulh. Prosedur dan pekeliling yang berkaitan dikeluarkan pada tahun 2001. Manakala MKS dikeluarkan pada tahun 2002. iii. Style (Gaya) Ketua Hakim Syarie Selangor mengetuai seluruh operasi MSS. Manakala Ketua Unit Sulh (KUS) di Mahkamah Tinggi

39 Syariah Selangor bertanggungjawab menyelaras dan menyelia pelaksanaan Sulh. Oleh itu PS perlu melaporkan kepada KUS pelaksanaan Sulh di MS di daerah. iv. Staff (Pegawai) PS diberi peluang untuk mengikuti kursus berbentuk generik dan fungsional untuk membolehkan mereka melaksanakan tugas dengan cekap. Dari segi kapasiti tenaga kerja, didapati hanya seorang PS ditempatkan untuk satu daerah dan ada PS yang terpaksa menjalankan tugas di dua daerah yang berlainan. v. Skill (Kemahiran) PS diberi latihan dari masa ke semasa seperti kursus pengurusan Sulh, kursus pengurusan Mediasi siri 1 dan 2 bersama konsultan The Accord Group dari Australia, kursus kaunseling dan kursus psikologi. vi. Strategy (Strategi) JKSES mempunyai Pelan Strategik 2015-2020 yang mempunyai 4 strategi iaitu; • Memantapkan pentadbiran kehakiman dan perundangan Syariah ke arah mendaulatkan syariat Islam; • Mempertingkatkan tadbir urus ke arah kecemerlangan organisasi sejajar dengan etika perkhidmatan awam; • Memperkasakan keupayaan dan kapasiti warga jabatan bagi meningkatkan kecekapan dan keberkesanan organisasi; dan • Meningkatkan imej jabatan dan kefahaman masyarakat terhadap perundangan Syariah bagi mencapai matlamat keunggulan organisasi.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 40 vii. Share Value (Nilai Bersama) MS mempunyai halatuju yang jelas dalam membantu hakim untuk menyelesaikan kes serta mengelakkan kes tertunda. ISU DAN CABARAN Berdasarkan maklumat yang diperolehi daripada dokumen, fail-fail kes dan temubual, beberapa isu strategik dan cabaran/ kekangan telah dikenal pasti seperti berikut; i. Status Sulh sebagai perkhidmatan sokongan bagi penyelesaian pertikaian. Sulh merupakan mekanisma pilihan bagi plaintif menyelesaikan pertikaian mereka. Selesai Majlis Sulh, PS perlu menyerahkan kembali kes kepada hakim sama ada kes berjaya atau gagal. Bagi kes yang berjaya diselesaikan menerusi Majlis Sulh, Mahkamah akan memperaku keputusan tersebut. Manakala kes yang gagal akan diteruskan prosiding perbicaraan. ii. Pelantikan dan skim perjawatan yang tidak selaras dengan kesukaran dan bebanan tugas PS dilantik di bawah Skim Undang-Undang Syariah (LS), sama sebagaimana hakim. Sebahagian daripada mereka dilantik secara tetap, manakala sebahagian lagi secara kontrak. Gred jawatan PS adalah LS41 dan LS44 bagi ketua unit Sulh, yang ditempatkan di Mahkamah Tinggi Syariah, Shah Alam. Keadaan lebih serius

41 apabila seorang PS perlu mengendali Sulh di daerah yang lain. Zaid, (2016), memaklumkan PS daerah Gombak juga menjalankan tugas di daerah Hulu Selangor. iii. Prosedur kerja tidak ditambahbaik atau dikemaskini Majlis Sulh mengguna pakai Manual Kerja Sulh (MKS) yang disediakan oleh JKSM pada tahun 2003. MKS mengandungi panduan asas bagi PS untuk melaksana Majlis Sulh. Dalam banyak keadaan, PS perlu menggunakan kebijaksanaan dan kreativiti untuk mengendalikan Majlis Sulh. Situasi ini banyak mempengaruhi kejayaan dan kegagalan Majlis Sulh. iv. Kesedaran masyarakat yang belum meluas tentang Sulh Masih ramai dalam kalangan masyarakat yang tidak mengetahui fungsi Sulh. Siti Noraini & Zulkifli Hassan menyatakan kebanyakan dalam kalangan masyarakat Islam di Malaysia menganggap Majlis Sulh seperti sesi kaunseling di Jabatan Agama Islam Negeri. Hakikatnya Sulh adalah berbeza dengan kaunseling kerana Sulh mempunyai bidang kuasa seperti yang dinyatakan dalam Pekeliling Ketua Hakim MSS 1/2002 dan tatacara Majlis Sulh mengikut MKS. v. Masyarakat kurang menghormati notis panggilan Sulh Mahkamah hanya mengeluarkan notis kepada pihak-pihak yang bertikai untuk hadir Majlis Sulh. Kedapatan ramai dalam kalangan defendan yang tidak hadir Majlis Sulh dan MS tidak boleh dikenakan apa-apa tindakan kepada mereka. Keadaan berbeza dengan kegagalan menghadiri prosiding perbicaraan, kerana boleh mengambil tindak seperti mengeluarkan waran tangkap atau dikenakan tuduhan menghina mahkamah (contempt of court).

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 42 vi. Halatuju perkhidmatan yang kurang jelas JKSES mempunyai Pelan Strategik 2015-2020 yang menjadi fokus utama dalam melaksanakan tugas bagi memenuhi ekspektasi stakeholder dan masyarakat. Walau bagaimanapun, di dalam pelan ini tidak disentuh secara langsung perancangan untuk memperkasakan Sulh. vii. PS menjalankan dua fungsi yang berbeza PS juga ditauliahkan sebagai hakim. Oleh itu PS juga perlu menghadiri prosiding perbicaraan. Zaid (2016), dalam seminggu beliau memperuntukkan 2 hari beliau mengendali Majlis Sulh di MS Gombak Timur dan Hulu Selangor, 2 hari bertugas sebagai hakim dan 1 hari menyelesaikan tugas-tugas pentadbiran yang lain. Beliau menyatakan adakala terkeliru dengan peranan semasa prosiding perbicaraan kerana dua tugas ini mempunyai protokol kerja yang berlainan. Status Sulh Kesedaran masyarakat Bebanan tugas Pandangan masyarakat Konflik tugas Prosedur kerja Halatuju kurang jelas ISU DAN CABARAN

43 CADANGAN PENYELESAIAN PIHAK YANG TERLIBAT ISU CADANGAN TINDAKAN § JKSM § JKSES § Sistem Pentadbiran Sulh. § Belum ada peruntukan yang jelas dan khusus di dalam Enakmen Pentadbiran UndangUndang Islam Negeri Selangor/ Enakmen Undang-undang keluarga Islam Negeri Selangor. § Buat pindaan undang-undang/ memasukkan peruntukan khusus di dalam UndangUndang Keluarga Islam. § Gubal kaedah/ arahan pentadbiran. § Kajian dan draf pindaan. § Kelulusan kabinet/ parlimen. § Prosedur kerja yang tidak ditambahbaik. § Sistem pengurusan Sulh yang berkualiti. § Kajian dan draf pindaan. § Kelulusan kabinet/ parlimen. § Prasarana yang tidak kondusif bagi sebahagian Mahkamah Rendah syariah § Mewujudkan prasarana yang kondusif § Pembangunan prasarana yang baharu § Pengiktirafan ISO § Dapatkan pengiktirafan MS ISO § Pengiktirafan Eksa § Permohonan bajet pembangunan di bawah RMK11

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 44 PIHAK YANG TERLIBAT ISU CADANGAN TINDAKAN § JKSES § Pentadbiran Mahkamah § JKSM § Kredibiliti Pegawai Sulh • Gred rendah S41 • Jawatan kontrak • Tidak berpengalaman • Beban tugas yang berat (kendali 2 daerah) • Mendengar prosiding perbicaraan § Tambah pegawai yang sesuai § Latihan yang bersesuaian § Lantik hakim dan PS individu berlainan § Permohonan tambah perjawatan kpd JPA/ reorganisasi/ redeployment. § Latihan kepada Pegawai Sulh inhouse/ latihan luar § Sekurangkurang sudah berkhidmat selama 5 tahun atau gred 44 ke atas § Tugas khusus mengendali Sulh sahaja § Plantif § Defendan § Masyarakat tidak faham § Sebaran maklumat Sulh kepada masyarakat § Program penjelasan § Slot in dalam modul kursus Pra dan Pasca Perkahwinan

45 STRATEGI PENAMBAHBAIKAN Strategi 1: Memantapkan pentadbiran Mahkamah Syariah Pada masa ini PS melaksana Majlis Sulh berdasarkan MKS yang dikeluarkan oleh JKSM pada tahun 2002. Selepas 14 tahun ia diguna pakai oleh PS, ia menjadi satu garis panduan yang yang bukan terkini. Oleh itu perlu dibuat semakan untuk membuat penambahbaikan tatacara pengurusan Sulh. Pada masa ini, hanya seorang PS ditempatkan di MS daerah. Keadaan lebih buruk lagi apabila seorang PS terpaksa menjalankan tugas di dua daerah. Bebanan tugas yang banyak menyebabkan PS tidak dapat memberi tumpuan dan membuat persediaan yang cukup untuk mengendalikan Majlis Sulh. Keadaan ini juga menyebabkan giliran untuk Majlis Sulh menjadi lambat dan menyebabkan pihak-pihak yang bertikai lambat menyelesaikan kes mereka. Sebilangan besar premis MS daerah terdiri daripada bangunan lama yang sudah tidak kondusif kepada PS dan juga pihak yang bertikai. Majlis Sulh sepatutnya dilakukan dalam bilik yang kedap bunyi supaya orang yang tidak berkaitan tidak mendengar perbincangan Majlis Sulh. Berdasarkan pemerhatian di MS Gombak Timur, keadaan bilik yang usang dan perbincangan yang sedang berlangsung boleh didengari oleh pelanggan yang lain. Strategi 2: Meningkatkan kerjasama antara agensi Sulh merupakan mekanisma penyelesaian pertikaian yang sangat baik dan dapat mendidik masyarakat menyelesaikan pertikaian dengan harmoni. Namun begitu, hanya segelintir masyarakat Islam yang mempunyai maklumat tentang perkara ini. Oleh itu tidak menghairankan semasa Majlis Sulh mereka tidak mampu berbincang dengan baik dan berkesan.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 46 Bagi mengatasi masalah ini sewajarnya mereka diberikan penjelasan yang mencukupi. JKSES boleh melakukan secara kerjasama strategik dengan Bahagian Keluarga, Sosial dan Komuniti, Jabatan Agama Islam Negeri dan Lembaga Penduduk dan Pembangunan Keluarga. Maklumat Sulh juga boleh dimasukkan dalam Modul Bersepadu Kursus Pra Perkahwinan dan Modul Pasca Perkahwinan. MS boleh menjalin kerjasama dengan Polis Diraja Malaysia atau agensi penguatkuasaan yang lain bagi menguatkuasa perintah penghakiman. MS boleh bekerjasama dengan Persatuan Peguam Syarie Malaysia untuk mendapatkan latihan dalam mediasi yang bertaraf antarabangsa. PS perlu ditingkatkan kompetensi dari masa ke semasa bagi membolehkan mereka melaksana tugas dengan cemerlang Strategi 3: Mewujudkan Pelan Strategik Pengurusan Sulh Berdasarkan perkembangan semasa yang menunjukkan masyarakat cenderung untuk menggunakan Sulh sebagai medium untuk menyelesaikan pertikaian kekeluargaan, sudah sampai masa JKSES dan MS merangka Pelan Strategik Pengurusan Sulh. Melalui pelan ini, MS boleh merangka strategi untuk memperkasa Sulh sebagai satu perkhidmatan yang penting untuk membangunkan masyarakat Malaysia, khususnya institusi kekeluargaan Islam. Strategi 4: Mempertingkatkan kredibiliti Pegawai Sulh Kejayaan Sulh banyak bergantung kepada keupayaan PS mengendalikan Majlis Sulh dengan berkesan dan mencapai persetujuan kedua-dua pihak untuk menyelesaikan konflik. Selain mempunyai kelayakan asas untuk dilantik, PS juga perlu mempunyai kematangan dan pengalaman yang bersesuaian. Oleh itu, sepatutnya PS yang ditempatkan di MS daerah terdiri daripada gred LS44. Selain daripada itu, PS tidak dibebankan dengan tugas yang banyak seperti melaksanakan tugas sebagai hakim. Situasi ini akan menyebabkan PS tidak dapat memberi tumpuan dan membuat persediaan yang mencukupi sebelum mengendalikan Majlis Sulh.

47 Strategi 5: Meningkatkan kepercayaan masyarakat mengenai peranan Sulh Masyarakat mula memberikan reaksi yang positif kepada Majlis Sulh sebagai mekanisma alternatif bagi penyelesaian pertikaian. Walau bagaimanapun jika PS tidak mampu mengendalikan Majlis Sulh dengan berkesan dan tidak dapat menyelesaikan kes dengan persetujuan boleh menyebabkan pihakpihak yang bertikai melihat Majlis Sulh tidak berwibawa dan sama seperti sesi kaunseling di Jabatan Agama Islam. Oleh itu JKSES perlu menyediakan PS yang mencukupi dan terlatih. JKSES juga wajar menyediakan prosedur kerja dan tatacara mengendalikan Majlis Sulh yang terkini. 5 strategi penambahbaikan perkhidmatan Sulh di MSS i. Memantapkan pentadbiran MSS ii. Meningkatkan kerjasama antara agensi iii. Mewujudkan Pelan Strategik Pengurusan Sulh iv. Mempertingkatkan kredibiliti Pegawai Sulh (PS) v. Meningkatkan kepercayaan masyarakat mengenai peranan Sulh KESIMPULAN MSS telah memberi perkhidmatan yang baik dan berjaya mengatasi fenomena kes tertunda yang menyulitkan masyarakat, tetapi masih wujud kelemahan yang perlu diambil tindakan penambahbaikan. Antara perkara yang perlu diberikan perhatian serius ialah tenaga kerja, prasarana dan tatacara kerja. Dengan adanya Pelan Strategik JKSES 2015-2020 aktiviti penambahbaikan MSS dapat dilaksanakan dengan teratur dan bersistematik.

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 48 Perkhidmatan Sulh yang dilaksana oleh MSS telah memberi peluang kepada masyarakat Islam membuat pilihan kaedah penyelesaian konflik. Selain daripada mudah, cepat dan murah, ia dapat mendidik masyarakat Islam untuk bertolak ansur dan membuat keputusan yang tidak mementingkan diri sendiri. Pendekatan ini ternyata dapat membantu mereka mengekalkan perhubungan yang baik dengan ahli keluarga sekali pun ikatan perkahwinan telah terlerai. Dengan itu hasrat kerajaan untuk memperkasa institusi kekeluargaan dan melahirkan masyarakat yang harmoni akan menjadi kenyataan. KELEBIHAN SULH Kelebihan Sulh Cepat Keputusan sendiri Tidak perlu khidmat peguam Kondusif dan kerahsiaan Tiada Kos

49

PENYELESAIAN PERTIKAIAN KEKELUARGAAN MELALUI SULH DI MAHKAMAH SYARIAH NEGERI SELANGOR: SATU ANALISIS KEBERKESANAN 50 Rujukan Boulle, Laurence, (200I). Mediation-Skills & Techniques. Australia: Butterworth. Hammad bin Mohamad Dahalan, Kedudukan Pegawai Sulh di Mahkamah Syariah, International Conference On Aqidah, Dakwah and Syariah 2016 (Irsyad 2016), KUIS. Md Akhir Haji Yaacob (Pent.), (2002). al-Ahkam ‘Adliyah. KL: DBP. Mohamad Ridzuan bin Zainuddin. Antara Sulh dan Mediasi Mana Dekat di Hati. (Muzakarah Pegawai-pegawai Sulh Seluruh Malaysia (Kali Pertama) di Hotel Royal Penang, Pulau Pinang pada 15-17 Mac 2009.) Mohd Fuad bin Mohd Salleh, (2006). Proses Penyelesaian Konflik Melalui Perundingan Sulh. UPM. Michael Noone. (1996). Mediation - Essential Legal Skills. London: Cavendish Pub. Ltd. Norzulaili Mohd Ghazali, Wan Abdul Fattah Wan Ismail. (2006). Nusyuz, Shiqaq dan Hakam, Nilai: KUIM. Raihanah Hj Azahari, (2006). Modifikasi Teori Sulh Dalam Fiqh Klasik Berasaskan Data-Data Kajian Terbaru, Jurnal Pengajian Melayu, Jilid 17. Siti Noraini. Zulkifli Hassan, (2003). Perlaksanaan Sulh dan Keberkesanannya di Mahkamah Syariah Selangor. Wan Halim Othman, Konfiik Keluarga dan Intervensi (Kertas kerja yang dibentangkan dalam Seminar Kaunseling dan Kemanusiaan) pada 15-16 Disember 1990.