Teknologji me TIK 9

~ - - - - - - - duk~gpni - -

telmologJI me tllf • 9

Recenzente:
Dr. Luan Ahma
Dr. Ahmet Geca
Ylber ,italfu. Sh.E "E. Duralfu" Prishtine

ISBN 9951-05-131-6
Lejohet per botim me vendimin e Ministrise se Arsimit
Sh/fences dhe TelfnologJ/se nr. zo111oz-1 te dates o4.ozzoo6
Telfst i rishilfuar
S/pas Vendlmlt te mlnlstrlt te MASHT nr. Z0l/018

9 • telmologJI me tllf

~

.·.-..-.,

01

0

...... ~
0 ......
c:: .....

.=c cu

..c.u.. E:

Arbnor Pajaziti / Agron Dida / Kimete Dida / Vjollca Komoni / Enver Hamiti

telmologJI me tllf • 9

HYRJE 2.2 Induksioni elektromagnetik 44

1. TEKNOLOGJIA E MATERIALIT. 2.2.1 Aplikimi i induksionit elektromagnetik

BAZAT E ELEKTROTEKNIKES 9 te teknike 44

1.1 Organizimi i vendit te punes 2.2.2 Transformatori 44

dhe mbrojtja ne pune 9 2.2.3 Elektromotori 47

1.1.1 Organizimi i vendi te punes 2.2.4 Gjeneratori i energjise elektrike

ne kabinetin e teknologjise 9 alternative - alternatori 49

1.1.2 Rreziqet qe mund te shkaktohen nga 2.3 Konstruksioni i aperateve elektrotermike

rryma elektrike dhe masat mbrojtese shtepiake 51

nga goditja elektrike 10 2.3.1 Njohja me pjeset konstruktive te

1.2 Njohja me materialet elektronike 15 aperateve elektrotermike shtepiake 51

1.2.1 Materialet pen;uese 16 2.3.2 Perdorimi i aparateve elektrotermike 53

1.2.2 Materialet izoluese 17 2.3.3 Shfrytezimi racional i energjise

1.2.3 Materialet gjysmepen;uese 18 elektrike 54

1.2.4 Teknologjia e materialeve elektronike-

pen;uesit, rezistencat dhe izolatoret 3. ELEKTRONIKA 59

1.3 Prodhimi dhe mbarjta e energjise 18 3.1 Hyrjet ne elektronike - elektronet e lira,

elektrike 20 rryma dhe rezistenca 59

1.3.1 Prodhimi i energjise elektrike 20 20 3.1.1 Elektronet e lira 59

1.3.1.1 Centralet ne baze te burimeve 3.1.2 Ligji i Ohmit 60

te pariperteritshme te energjise 21 3.1.3 Rryma e vazhduar dhe alternative 60

1.3.1.2 Centralet ne baze te burimeve te 3.1.4 Rezistenca elektrike 61

riperteritshme te energjise 23 3.1.5 Rezistenca specifike 62

1.3.3 Bartja dhe shperndarja e energjise 3.2 Elementet elektronike 65

elektrike 25 3.2.1 Rezistoret 65

1.4 Materialet elektroinstaluese 28 3.2.2 Induktoret 70

1.4.1 Simbolet dhe skemat elektronike 30 3.2.3 Kondensatoret 73

1.4.2 Materialet elektroinstaluese 30 3.2.4 Elementet gjysmeper«;u.ese 76

1.4.3 Puna me materialet elektroinstaluese 35 3.3 Qarqet e integruara 85

1.4.4 Puna me instrumentet matese 36 3.3.1 C::ka jane qarqet e integruara 85

3.3.2 Disenji dhe prodhimi i qarqeve

2. APLIKIMET E ELEKTROTEKNIKES te integruara 86

DHE APERATET ELEKTROTEKNIKE 3.3.3 Llojet dhe zbatimi i qarqeve te

SHTEPIAKE 39 integruara 88

2.1 Aplikimi i elektromagnetit ne teknike 39

2.1.1 Elektromagneti dhe aplikimi i tij ne 4. TEKNOLOGJIA E TRANSPORTIT 91

teknike 40 4.1 Transporti dhe shoqeria 91

2.1.2 Zila elektrike 41 4.2 Koncepti i teknologjise se transportit 92

2.1.3 Releja elektromagnetike 41 4.3 Historiku i transportit tokesor, ujor

2.1.4 Konstruktimi i modelit te dhe ajror 94

elektromagnetit i ziles elektrike dhe 4.3.1 Klasifikimi i llojeve te transportit 96

i relejes elektromagnetike 41 4.3.2. Transporti tokesor 97

9 • telmologJI me tllf

4.3.3 Transporti ujor 100 5.6.6 Puna me fajlla dhe foldera 156
4.3.4 Transporti ajror dhene gjithesi 101 5.6.7 Konfigurimi i Windows-it:
4.4 Sistemet e komandimit te mjeteve 165
104 Control Panel (Display, Time, etj.) 171
te transportit 104 5.7 Microsoft Word
4.4.1 Sistemi i transmisionit 109 5.7.1 Leshimi ne pune dhe elementet 171
4.4.2 Sistemi i frenimit 178
4.5 Sistemet drejtuese dhe mbeshtetese 110 themelore te dritares se programit 180
110 5.7.2 Emertimi i dokumentit dhe ruajtja e tij 181
ne transport 113 5.7.3 Hapja e dokumentit 182
4.5.1 Sistemi i drejtimit 5.7.4 Zgjedhja e tekstit ose objekteve
4.5.2 Sistemet mbeshtetese 5.7.5 Formatimi i tekstit 187
5.7.6 Formate paraqitjes se dokumentit 189
5. TEKNOLOGJIA E INFORMIMIT DHE 117 189
KOMUNIKIMIT 117 ne ekran 193
5.1 Sistemet numerike 117 5.7.7 Ndarja e ekranit ne dy pjese 194
5.1.1 Sistemi dekad 5.7.8 Rregullimi i margjinave 195
5.1.2 Sistemi binar konvertimi dekad-binar 117 5.7.9 Kufizimet dhe hijezimet
5.7.1 Numrat e faqeve 196
fhe binar-dekad 118 5.7.11 Ndarja e dokumentit ne seksione 197
5.1.3 Operacionet aritmetikore me numra 119 5.7.12 Hederi dhe Futeri (Header 198
121 199
binare (mbledhja, zbritja) 121 and Footer)
5.2 Njesia per sasine e informates dhe kodet 124 5.7.13 organizimi i tekstit ne shtylla 204
5.3 Sistemi kompjuterik 5.7.14 Korrigjimi automatik i simboleve 207
5.3.1 Sistemi kompjuterik, hardueri, softueri 124 5.7.15 Krijimi i tabelave dhe veprimet me to
5.4 Hardueri 5.7.16 Pergatitja e tekstit me WordArt dhe
5.4.1 Njesia qendrore, funksioni, modelet ill
veprimt me figura
e procesoreve, cilesite 128 5.7.17 Shtypja e tekstit
5.4.2 Njesite hyrese dhe dalese, funksioni, 130
130
~~ 132

5.4.3 Memoria, funksioni, mediumet 134
e memories 137
138
5.5 Sotueri 140
5.5.1 Softueri sistemor (sistemi operativ)
5.5.2 Softueri aplikativ 142
5.5.3 Nderlidhja e softuerit me harduerin 145

dhe shfrytezuesit 155
5.6 Sistemi operativ Windows
5.6.1 Windows 8
5.6.2 Filimi i punes me Windows 8
5.6.3 Rregullimi i parametrave te ndryshem

ne Start screen
5.6.4 Puna me Desktop
5.6.5 Nderprerja dhe rifillimi i punes

ne Windows

telmologJI me tllf • 9

9 • telmologJ/ me tllf

Hyrje

Ky tekst shkollor u dedikohet nxenesve te klaseve te nenta te shkolles se mesme te ulet

Teknologjia ne pergjithesi dhe teknologjia e informimit dhe komunikimit (TIK)
ne ve\anti paraqet njerin nga lemenjte kryesore ne jeten bashkekohore te
njeriut; eshte pjese e pandare e veprimtarise se perditshme te tij dhe sinonim i
gatishmerise per t'u marre me problemet nga lemenjte e ndryshem.
Lenda "Teknologji me TIK" per klasen e 9 eshte vazhdimesi dhe zgjerim i
njohurive paraprake nga kjo fushe dhe ka te beje me pervetesimin e njohurive
dhe te shkathtesive te nevojshme nga elektroteknika, elektronika, teknologjia e
transportit, perdorimi i suksesshem dhe i pavarur i pajisjeve te teknologjise se
informimit dhe komunikimit ne pergjithesi. Gjithashtu nje kujdes i ve\ante i'u
eshte kushtuar edhe materialeve elektroteknike dhe elektroinstaluese si baze te
ndertimit dhe funksionimit te aparateve elektrotermike shtepiake. Nje kategori
e ve\ante i dedikohet edhe teknologjise se transportit tokesor, ujor dhe ajror, si
dhe sistemeve komanduese dhe drejtuese te tyre.
Teksti perbehet prej pese kapitujve. Ne kapitullin e pare trajtohen teknologjia e
materialit dhe bazat e elektroteknikes. Ne kapitullin e dyte jane shtjelluar
aplikimet e elektroteknikes dhe aparatet elektrotermike shtepiake. Ketu jane
perfshire aplikimi i elektroteknikes dhe aparatet elektrotermike shtepiake,
aplikimi i induksionit elektromagnetik ne teknike si dhe konstruksioni i
aparateve elektrotermike shtepiake.
Ne kapitullin e trete jane prezentuar elementet e qarqeve elektrike dhe
elektronike, si dhe qarqet e integruara.
Ne kapitullin e katert eshte bere prezentimi i transporti tokesor, ujor dhe ajror,
i sistemeve te komandimit te mjeteve te transportit; pastaj jane shtjelluar
sistemet drejtuese dhe mbeshtetese ne transport.
Kapitulli i peste ka te beje me TIK-un. Ketu jane shtjelluar sistemet numerike,
njesia per sasine e informates dhe kodet, sistemi kompjuterik, hardueri,
softueri, sistemi operativ dhe programet aplikative.
Materiali i perzgjedhur ne kete tekst dhe menyra e prezentimit me ilustrime
dhe shembuj konkrete, mundesojne qe nxenesit te jene ne gjendje te kuptojne
me mire permbajtjen dhe zbatimin e njohurive ne praktike.
Terminologjia e perdorur ne kete tekst per nivelin e nxenesve eshte e re dhe e
veshtire per t'u kuptuar. Mirepo, mendojme se me kohe kjo terminologji do te
gjeje vendin e vet edhe ne praktike. Prandaj, mirepresim \do verejtje e
sygjerim nga arsimtaret dhe nxenesit lexues te tij.
Qe ta lehtesojme punen e arsimtareve dhe te nxenesve, kapitulli i TIK eshte i
ilustruar me permbajtje softuerike interaktive, qe eshte vendosur ne nje CD si
shtese e librit.

Autoret

telmologJI me tllf • 9

9 • telmologJI me tllf

1 Telfno/ogjia e materialit. Bazat e
elelftrotelfnilfes

Zhvillimi i teknikes ka mundesuar te konstruktohen pajisje teknike te
cilat i perdorim ne jeten e perditshme. Keto pajisje teknike
bashkekohore jane konstruktuar me qellim qe t'i plotesojne nevojat dhe
kerkesat e njeriut ne kushte te sotme te jeteses, te cilat kane ndryshuar
shume. Ne qe t'u pershtatemi ketyre ndryshimeve, duhet t'i njohim
keto pajisje teknike dhe aparate, dhe duhet te kemi dijeni per
perdorimin dhe mirembajtjen e tyre, prandaj per kete duhet te jemi
teknikisht te arsimuar.

I.I Organizimi i vendit te punes dhe mbrojtja
ne pune

Organizimi dhe mbrojtja gjate punes ne vendin e punes ne kabinetin e
teknologjise, gjate realizimit te aktiviteteve te ndryshme dhe detyrave
te punes qe paraqiten ne lemin e elektroteknikes, duhet te sigurojne se
mund t'i realizojme me sukses qellimet tona.

1.1.1 Organizimi i vendit te punes ne lfabinetin e
telfnologjise

Diskutoni:
Si duhet te sillemi ne kabinetin e teknologjise?
<;fare ndryshimesh duhet te beni se bashku me arsimtaren-arsimtarin
ne i:mnetori e t'i arrini ellimet e caktuara?
Ne jeten dhe punen e perditshme njeriu planifikon dhe organizon <;ka

telmologJI me tllf • 9

dhe si dote punoje per te arritur qellimin e caktuar. Organizimi i mire
dhe i pershtatshem i vendit te punes, eshte baze per prodhimin me
racional. Kjo nenkupton se <;do vend pune duhet te jete i pajisur dhe i
rregulluar, qe te mund t'i pergjigjet detyres se parashtruar. Para se te
fillojme punen, bejme pergatitjen e vendit te punes sipas planit te bere
me pare. Vendi i punes duhet te jete i pershtatshem ndaj aftesive psiko-
fizike te nxenesit-punetorit, ne menyre qe te arrihen objektivat e
deshiruara.

Per organizimin e vendit te punes ekzistojne rregulla perkates. Per

realizimin e objektivave ne lemin e elektroteknikes dhe te elektronikes

nevojitet qe ne vendin e punes te kemi tavolinen e punes dhe pajisjet e
veglat e ndryshme per pune (fig. 1.1).

FIG. 1.1 TAVOLINA
PUNES PER KABINET T

TEKNOLOGJIS

Ne kabinetin e teknologjise gjate organizimit te vendit te punes duhet
te respektohen keto rregulla:

Vendi i punes duhet te jete i ndri<;uar mire.
Materiali, veglat dhe pajisjet duhet te jene ne vend te caktuar
dhe ne gjendje te rregullt.

1.1.2 Rreziqet qe mund te shlfalftohen nga rryma
elelftrilfe dhe masat mbrojtese nga goditja elelftrilfe

Gjate <;do pune, pra edhe gjate punes ne kabinetin e teknologjise,
eshte e mundur te behen lendime te padeshirueshme. Qe te mos
ndodhin lendime dhe fatkeqesi, duhet te ndermerren masa preventive

9 • telmologJI me tllf

mbrojtese, te rregulluara me ligj per mbrojtje ne pune. Ketu dote bejme
fjale me shume per rreziqet qe mund te ndodhin nga goditja elektrike
sic; jane: instalimi elektrik i vjeter dhe i amortizuar, numri i madh i
pajisjeve te kyc;ura ne nje qark elektrik, nderrimi jo profesional i
sigureses, prizat e demtuara, c;elesat e demtuar, fytet e demtuara te
poc;it etj.

Diskutoni:
Numeroni disa nga rreziqet qe mund te shkaktohen nga rryma
elektrike.
Si mund te evitohen fatkegesite nga goditja elektrike?

Gjate perdorirnit jo te drejte te pajisjeve elektrike mund te paraqiten
rreziqe. Rreziqet kryesore nga rryma elektrike jane: rreziku i djegies
nga harku elektrik dhe rreziku i goditjes elektrike te trupit te njeriut.

Djegiet per shkak te harkut elektrik shkaktohen kur nderpresim
qarkun, ne te cilin kalon rryme e madhe. Gjate kesaj nderprerjeje
ndodh harku elektrik, i cili eshte i rrezikshem per njerezit qe ndodhen
afer tij. Ai, pervec; djegies se lekures, shkakton ne disa raste edhe
verbim te pjesshem te syve.

Goditja elektrike ne trupin e njeriut shkaktohet nga kalimi i rrymes
elektrike neper trupin e njeriut, nese trupi gjendet ne qark te mbyllur.
Shkalla e rrezikshmerise se goditjes elektrike te njeriu varet nga
madhesia e rrymes qe kalon neper trupin e njeriut, koha e kalimit,
rruga e kalimit, vec;orite individuale te njeriut etj.

Goditja e rrymes elektrike mund te shkaktoje shtangimin e muskujve,
demtimet e eneve te gjakut, shtangimin e muskulit te zemres, demtimin
e sistemit nervor qendror, dobesimin e frymemarrjes, humbjen e
vetedijes dhe te reflekseve etj. Mei rrezikshem eshte efekti elektrik i
veprimit ne zemer mete cilin rast shkaktohet shtangimi i saj e mund te
ndalet edhe puna e saj.

Fatkeqesia mund te vije nga moskujdesi!
Me qellim te paranctallm1t te paraq1t_Jes se goe1.1t_Jes e1eKtnKe esme e
domosdoshme te aplikohen keto masa mbrojtese ne instalimet
elektrike:

Perciellesit fazore te qarkut elektrik duhet te mbrohen me
siguresa dhe me c;elesin mbrojtes. Me shkygen e tyre qarku elektrik do
te mbetet pa tension.

Pajisjet elektrike ne hapesirat me dysheme te betonit dhe me
instalime te ujesjellesit duhet te jane te tokezuara si fig. 1.2 (bojleri,
shporeti elektrik, frigoriferi, makina larese (lavatriga), makina per
larjen e eneve etj).

telmologJI me tllf • 9

Ne hapesirat e ketilla te gjitha instalimet duhet te jane me priza
te tokezuar. Keto instalime realizohen me tre percjelles madje nje
percjelles per faze, nje per nul, dhe nje per tokezim.

FIG. 1.2 TOKEZIMI P~E r=--=--=---~..;,t::t:l':-;-::==-==-==-===-=
PAJISJES ELEKTRIKI

1. KUTIA LIDHESE
2. PRIZA ME TOKEZrn

3. PERCJELLES
4. TOKEZIM

Me tokezim evitohet mundesia qe rryma te kaloje neper trupin e
njeriut me rastin e prekjes se pajisjes apo te aparatit te prishur, me <;'rast
shtepiza metalike e saj bie nen tension si eshte treguar ne fig. 1.3.a).
Mirepo, nese pajisja elektrike nuk tokezohet (fig. 1.3. b) ose tokezimi
nuk eshte si duhet rreziku gjate prekjes se kesaj pajisjeje eshte shume i
madh per njeriun, e madje mund te perfundoje me -<l'dekje.

Qe te mos ndodhin fatkeqesite nga goditja elektrike, duhet te dihen
keto rregulla themelore:

FIG. 1.3 TOKEZIMI
PAJISJEVE ELEKTRIKE BE

MBROJTJEN E NJERIU
A) PAJISJA ELEKTRIKE

PATOKEZUA
B) PAJISJA ELEKTRIKE

TOKEZUA

a) b)

Aparatet dhe pajisjet elektrike nuk duhet te preken me duar te
lagura, kjo do te jete shume e rrezikshme nese jemi te zbathur dhe
gjendemi ne dysheme nga betoni apo ne toke.

Nuk duhet te preken percjellesit te varur nga shtyllat ose ne

9 • telmalagJI me tllf

FIG. 1.4 t,;LIRIMI I TE kulm te shtepise, per shkak se mund te jene nen tension.
AKSIDENTIJARIT NGA Nese duhet te behet ndonje riparim ne instalimin elektrik te
RRYMA DUKE E HEQUR
PERCJELLESIN ME DERRASE shtepise, se pari duhet te behet shky<ja e burimit elektrik duke shkyc;ur
siguresen. Pasi te shkyc;im siguresen mund ta provojme me fazometer
se a eshte bere shky<ja e atij qarku elektrik.

Para se te provoni te menjanoni defektin ne pajisjen elektrike,
duhet te verifikohet se ajo eshte shkyc;ur nga burimi elektrik ( eshte
shkyc;ur spina nga priza).

Nese ndodhesh ne natyre dhe ben mot i lig me shi dhe
bubullime, nuk duhet te hyni nen drure te gjate, por uluni ne hapesire
te gjere, per shkak se druret si pika me te larta nga toka, i godet me se
shumti rrufeja.

Mos harro ne sigurine dhe kujdesin gjate perdorimit te pajisjeve
elektrike!

Ndihma e pare ne rastet e goditjes nga rryma elektrike
Ne suksesin e ndihmes se pare per te aksidentuarin nga rryma
elektrike ndikojne keta faktore: veprimi i shpejte, shkathtesia dhe
zgjuaresia e atij qe jep ndihmen. Dhenia e ndihmes se pare nuk kerkon
pajisje speciale dhe mund te mesohet nga te gjithe. Shpetimi i te
aksidentuarit nga rryma elektrike varet nga shpejtesia e c;lirimit te tij
nga pjeset percjellese, si dhe nga shpejtesia dhe menyra e drejte e
dhenies se ndihmes se pare. Vanesa dhe pergatitjet e gjata mund te
sjellin vdekjen e te aksidentuarit. Ndihma e pare duhet te jepet shpejt
dhe po te jete e mundur ne vendin e ngjarjes. Nuk duhet te heqim dare
nga dhenia e ndihmes se pare dhe ta quajme te aksidentuarin te
vdekur, nese ai s'ka frymemarrje, nuk ka rrahje te zemres as puls.
Gjate goditjes se rrymes elektrike vdekja shpeshhere eshte e rreme
dhe vetem mjeku mund te percaktoje nese duhen nderprere masat
per shpetimin e te aksidentuarit ose jo.
Gjeja e pare qe duhet bere eshte te c;lirohet i aksidentuari nga rryma
elektrike. Kjo behet me nderprerjen e qarkut elektrik permes
nderpreresit, nese eshte e mundur, ose me shky<jen e sigureses sa me
shpejt. Nese keto menyra nuk jane te mundura, te aksidentuarin duhet
c;liruar nga pjeset percjellese duke perdorur shkop nga materialet
izoluese (dru, plastike, qeramike) fig. 1.4. Gjithnje duhet te kemi
parasysh qe te mos biem vete ne kontakt me pjeset percjellese
nen tension.

~

<'

<,

l"/4 """""',C,...--'-:-i,;..,.'

_/4
,-, , -,.- ,
'

;

( • -<

telmologJI me tllf • 9

Ndihma e pare behet me ane te frymemarrjes artificiale dhe masazhit

FIG 1.5 POZICIONI I KOKES te jashtem te zemres. Frymemarrja artificiale behet me metoden 11 nga
TE AKSIDENTUARIT I
BEJME FRYMEMARRJE goja ne goje 11 ose 11 nga goja ne h u n d e 11 pasi keshtu arrihet te jepet nje
,
ARTIFICIALE. KRYERJA E
FRYMEMARRJES sasi e mjaftueshme e ajrit ne mushkerite e te aksidentuarit. Para se t'i

ARTIFICIALE ME METODEN jepet frymemarrja artificiale, i aksidentuari duhet, njehere te <;lirohet
"NGA GOJA NE GOJE"
nga pjeset shtrenguese qe veshtiresojne frymemarrjen. Se dyti, atij

duhet t'i hapet goja. Goja duhet te pastrohet per ta liruar rrugen e

frymemarrjes. Pasi pastrojme gojen dhe i perkulim koken prapa, bejme

vete nje frymemarrje te thelle pastaj, mbeshtetim gojen tone ne gojen e

te aksidentuarit dhe bejme ne te fryrje (fig.1.5).

Gjate kryerjes se frymemarrjes artificiale duhet te kemi kujdes qe

fryrja e ajrit te mos shkoje ne stomakun e te aksidentuarit.

Masazhi i jashtem i zemres behet me qellim qe te demtuarit t'i

rikthehet qarkullimi i gjakut (mangesia e qarkullimit percaktohet me

mungesen e pulsit dhe me zgjerimin e bebezave te syve). Masazhi i

jashtem bazohet ne metoden e shtypjes ritmike te zemres nepermjet

derrases se kraharorit, duke shtypur ne vendin e caktuar te pjeses se

fundit te gjoksit nen te cilen ndodhet zemra (fig. 1.6). Rikthimi i punes

se zemres te i aksidentuari, behet kur rifillon te rrahe pulsi rregullisht

edhe pa masazh te meteishem te zemres.

FIG . 1.6 KRYERJA E
FRYMEMARRJES

ARTIFICIALE DHE E
MASAZHIT TE ZEMRES NGA

NJE PERSON

9 • telmologJI me tllf

PyetJe:

1. Cilat jane rreziqet kryesore nga rryma elektrike?

2. <;ka mund te ndodhe, nese nuk ka tokezim ose tokezimi nuk eshte
si duhet?

3. Cilat jane veprimet e para qe i behen te aksidentuarit nga goditja e
rrymes elektrike?

4. Si duhet te japim ndihmen e pare, kur jemi vetem me te
aksidentuarin?

5. Si konstatojme qe duhet bere edhe masazhi i zemres?

1.2 Njohja me materialet elelftrotelfnilfe

Njeriu <;dohere per kryerjen e puneve te ndryshme ka kerkuar
menyra per kryerjen sa ma lehte te tyre dhe pa mund. Njeriu shume
heret ka filluar te perdore burime te ndryshme te energjise, te cilat i ka
hasur ne natyre, per kryerjen e puneve te ndryshme, ne menyre qe te
shpenzoje sa ma pak energjine e tij. Ne fillim si burim te energjise ka
perdorur energjine e ujit dhe te eres. Me fillimin e prodhimit dhe
perdorimit te energjise elektrike ne fund te shek. 19 dhe ne fillim te
shek. 20 ajo perdoret per pune te ndryshme.

Diskutoni:
ka eshte elektroteknika?

Elektroteknika merret me studimin e perdorimit teknik te shkences
mbi elektricitetin. Pyetja qe parashtrohet tani eshte: <;ka eshte
elektriciteti?

Talesi, shkencetar i Greqise se vjeter ne shekullin e gjashte para
epokes se re, i pari ka konstatuar se qelibari, pasi te ferkohet me nje
lecke nga leshi ose lekura, i terheq trupat e vegjel. Edhe pse kjo dukuri
eshte ditur shume heret, sqarimi se kjo behet nga elektriciteti ka

telmologJI me tllf • 9

FIG. 1.7 PERCJELLESIT NGA mundur te sqarohet shume me vone. Shprehja elektricitet e ka
BAKRI DHE ALUMINI prejardhjen nga fjala greke elektron, qe do te thote qelibar. Edhe sot per
nje trup qe ka vetine e terheqjes se trupave te tjere, sikur qelibari i
ferkuar me lecke, thuhet se eshte elektrizuar. Shkenca bashkekohore
gjithnje jep sqarime mbi natyren e elektricitetit. Ne mesimet e metejme
nga elektroteknika do t'i shpjegojme dukurit te cilat varen nga
elektricitetit dhe shfrytezohen per nevoja praktike.

1.z.1 Materialet per,uese

Diskutoni:
Cilat materiale elektroteknike mund te konsiderohen si per~ese
Materiet te cilat permbajne grimca te lira te elektricitetit dhe
mundesojne kalimin e rrymes elektrike, quhen materie per~ese.
Ne grupin e per<;uesve elektrik bejne pjese metalet dhe
aliazhet e tyre, perzierjet e acideve te ndryshme, bazave dhe kriperave,
etj. Nga fizika keni mesuar se rryma elektrike eshte levizja progresive e
elektroneve te lira neper per<;uese. Prandaj, materiali nga i cili eshte
bere per~ese ne strukturen atomike duhet te kete elektrone te lira ose
jone, qe te behet levizja progresive e tyre.
Nga te gjitha materialet te cilat shfrytezohen per prodhimin e
per~eseve, bakri ka perdorim me te madh. Perparesia e perdorimit te
bakrit si material per~ese qendron ne vetite e tija elektrike, mekanike,
teknologjike, kimike dhe ekonomike.
Bakri i paster ka ngjyre te kuqe, perpunohet lehte (terhiqet ne tela te
holle), ka fortesi mekanike. Pastaj, ka per~eshmeri te shkelqyer
elektrike, qendrueshmeri ndaj korozionit (ndryshkjes). Gjithashtu bakri
eshte i arsyeshem ne pikepamje ekonomike per prodhimin e
per~eseve, pasi kostoja e bakrit eshte me e lire see arit, platinit dhe
argjendit, te cilet kane veti me te mira elektrike se bakri.
Perve<; bakrit per per<;uesit elektrik perdoret dhe alumini (fig. 1. 7).
Alumini ka ngjyre te bardhe, eshte me i lehte se bakri, pastaj keputet
me veshtire dhe percjell rrymen elektrike me dobet se bakri. Per kete,
alumini perdoret per prodhimin e kabllove elektrike dhe me shume per
prodhimin e per~eseve ajrore. Per~esit ajrore kryesisht ndertohen
ne forme litari nga alumini dhe <;eliku. Berthama e litarit eshte nga telat
e <;elikut, ndersa perreth tyre vendosen telat e aluminit. Litari i
aluminit shtohet me tela te <;elikut dhe fitohet litari i fort mekanik.

9 • telmologJI me tllf

FIG. 1.8 KABLOT DHI 1.Z.Z Materialet izoluese
PERCJELLESIT ELEKTRIKi
Diskutoni:
TE IZOLUAI Cilat materiale elektroteknike mund te konsiderohen si izolues

Materiet te cilat nuk permbajne grimca te lira te elektricitetit dhe nuk

mundesojne kalimin e rrymes elektrike, quhen materie izoluese (ve~uese).
Keto materiale sherbejne per izolimin e materialeve perc;uese.

Per konstruktimin e makinave dhe te aparateve elektrike krahas
materialeve perc;uese perdoren edhe materialet izoluese. Edhe
materialet izoluese dallohen per nga vetite mekanike, elektrike,
termike, kimike dhe gjeneza.

Materialet izoluese mund te jene ne tri gjendje agregate. Sipas
prejardhjes se tyre materialet izoluese ndahen ne:

materialet izoluese inorganike dhe
materiale izoluese organike.
Ka shume lloje te materialeve izoluese elektrike, te cilat sot perdoren.
Po permendim vetem ato materiale izoluese te cilat perdoren me se
shpeshti: masat plastike, goma, porcelani, qeramika, qelqi, letra, druri,
rreshirat, vajrat, verniku, etj.
Vetite e materialeve izoluese varen nga temperatura, prandaj per keto
materiale caktohet temperatura kufizuese, e cila tregon se deri ne ate
temperature materiali izolues i mban vetite e veta izoluese dhe
mekanike. Nese temperatura rritet mbi kete vlere dote shkaktoje
humbjen e vetive izoluese, zvogelimin e vetive mekanike (zbutjen)
madje dhe ndezjen.
Si pjese konstruktive e percjellesve elektrik te izoluar dhe kabllove,
perve<_;: perc;uesit, eshte edhe izolimi (fig. 1.8 ).

FIG. 1.10 DISA NGA PRODHIMET E MATERIALEVE IZOLUESE

A) IZOLATORET PER TENSION TE LARTE
B) MATERIALET IZOLUESE NGA QERAMIKA PER APARATE TERMIKE

c) FYTET E Prn,AVE NGA PORCELANI

a) D)GYPAT E PLASTIKES PER INSTALIME ELEKTRIKE

FIG . 1.9 KABLLOT I ~ I~
TELEKOMUNIKACIONIT DHI
d)
KABLLOT OPTII

b) c)

telmologJI me tllf • 9

1.2.3 Materialet gjysmeper,uese

Diskutoni:
A e dini se per ~a perdoren materialet gjy:smeperQ.J.ese?

Materialet gjysmeperc;:uese perdoren per ndertimin e komponenteve
elektronike, si jane: diodat, transistoret, tiristoretetj.

Gjysmeperc;:uesit ideal jane materiale ne gjendje te ngurte, me
strukture monokristalore pa defekte ne strukture dhe pa shtesa, te cilat
pengojne strukturen kristalore. Materialet gjysmeperc;uese ndahen ne:
materiale elementare dhe bashkedyzime gjysmepen;:uese.

Ne materialet elementare gjysmepen;uese bejne pjese: bori, karboni,
sjlici, germaniumi, kallaji, fosfori, arseni, seleni, sulfuri, jodi etj. Prej
materialeve gjysmeperc;:uese elementare me te rendesishem jane silici
dhe germaniumi.

Silici eshte element shume i perhapur ne natyre. Lenda themelore prej
te cilit perftohet, silici eshte rera e kuarcit. Sot silici paraqet materialin
kryesor gjysmepercjelles per prodhimin e diodave, transistoreve dhe
qarqeve integruese.

Germaniumi perftohet nga mineralet e germaniumit. Germaniumi i
paster ka shkelqim metalik. Edhe pse nga germaniumi jane mbaruar
dioda dhe transistori i pare, sot germaniumi, si material
gjysmeperc;:uese, pothuajse eshte zevendesuar me silic.

Bashkedyzimet gjysmepen;:uese, ne baze te numrit te elementeve te
cilat marrin pjese, ndahen ne bashkedyzime te njefishta, dyfishta dhe
shumefishta. Prej ketyre bashkedyzimeve perdorim me te gjere ne
lemin e elektroteknikes kane gjetur bashkedyzimet e dyfishta.

1.2.4 Telfnologjia e materialeve elelftrotelfnilfe -
pert;uesit. rezistencat dhe izo/atoret

Gjate pershkrimit te materialeve perc;:uese, te cilat perdoren ne
elektroteknike, jane treguar vetite themelore te tyre mete rendesishme
si ato: elektrike, mekanike, fizike, teknologjike, etj. Nga vetite themelore
te materialeve perkatese percaktohet edhe perdorimi i tyre. Keshtu,
arsyet themelore per perdorimin e metaleve, per prodhimin e
materialeve elektrike pen;uese jane vetite e tyre, percjellshmeria
elektrike e mire, rezistenca ndaj temperatures, fortesia mekanike e
mjaftueshme etj. Teknologjia e prodhimit te kabllove ne vitet e fundit
ka pasur nje zhvillim shume te madh. Me aplikimin e teknologjive
bashkekohore per galvanizimin e perc;:uesit metalik dhe materialeve
izoluese eshte mundesuar prodhimi i kabllove te tensioneve te larta, i
kabllove nenuiore, i kabllove me fije optike dhe i kabllove speciale te

9 • telmologJI me tllf

qendrueshem ndaj djegies.
Prodhimi i materialeve elektrike ne diten e sotme realizohet me

proceset teknologjike shume te avancuara, duke perdorur pajisje dhe
makina bashkekohore. Ne uzinat per prodhimin e ketyre prodhimeve,
ekzistojne laboratori per hulumtime me eksperte te fushave te
ndryshem, te cilet punojne ne zhvillimin e teknologjive dhe te
prodhimeve te reja. Pastaj, qe te sigurohet cilesia e duhur e
prodhimeve, duhet te behet kontrollimi i perhershem si i lendes se
pare, procesit teknologjik te prodhimit dhe prodhimeve finale. Vetem
me cilesi te mire te prodhimeve mund te mposhtet konkurrenca ne
treg. Ne fig. 1. 11 eshte treguar nje uzine e prodhimit te kabllove dhe
pen;ueseve elektrik.

PyetJe:
1. Prej nga e ka prejardhjen shprehja elektricitet?

FIG. 1.11 PAMJE TE UZINES 2. C::ka i karakterizon materialet pen;uese?
PER PRODHIMIN E 3. A e lejojne kalimin e rrymen elektrike materialet izoluese?

KABLLOVE PERCJELLESE

4. Ku perdoren materialet gjysmeper~uese?

1.3 Prodhimi dhe mbartja e energjise elehtrihe

1.3.1 Prodhimi i energjise elelftrilfe

Diskutoni:
Cilat jane arsyet per te cilat energjia elektrike eshte treguar se eshte
me praktike, prandaj edhe perdoret shume?

Energjia elektrike mund te shnderrohet lehte ne ndonje forme tjeter te
energjise ne pajisjet elektrike. Keshtu, energjia elektrike mund te
shnderrohet ne energjine mekanike, termike, te drites etj. Energjia
elektrike e cila nevojitet per punen e pajisjeve elektrik mund te fitohet
ne sasi te mjaftueshme ne burimet elektrike. Burimet elektrike jane
pajisje ne te cilat format e ndryshme te energjise shnderrohen ne energji
elektrike. Keshtu ne centralet elektrike energjia mekanike e turbines
shnderrohet ne energji elektrike ne gjeneratorin elektrik. Ne bateri dhe
akumulator energjia kimike, perdoret per perfitimin e energjise
elektrike. Energjia elektrike mund te bartet lehte ne largesi te medha
nga vendi i prodhimit deri ne vendin e shpenzimit (konsumimit).
Pastaj, energjia elektrike nese shfrytezohet drejt, eshte e sigurt.
Sistemet teknologjike ku prodhohet energjia elektrike , quhen centrale
elektrike.

Ligji mbi ruajtjen e energjise thote se energjia as nuk fitohet, as nuk
humbet, por vetem shnderrohet prej nje forme ne formen tjeter. Andaj,
ne centrale elektrike behet shnderrimi i energjise nga energjia termike,
mekanike apo e drites ne energji elektrike.

Burimet e energjise per centrale elektrike mund te jene dy llojesh:
II Burime te pariperteritshme dhe

Burime te riperteritshme
Burime te pariperteritshme te energjise jane mineralet energjetike si
linjiti ose qymyrguri, mineralet nukleare (berthamore) si uraniumi dhe
plutoniumi, nafta, gazi natyror dhe biomasa. Sasia e ketyre mineraleve
eshte e kufizuar ne planetin tone, andaj edhe quhen burime te
pariperteritshme te energjise. Ndryshe nga keto, energjia e lumejve, e
valeve te detit apo e drites se diellit eshte praktikisht e pashtershme,
prandaj keto burime quhen te riperteriteshme.

Centralet qe per burim te energjise perdorin burimet e
pariperteritshme te energjise jane: termocentralet, ne haze te linjitit,
gazit, naftes si dhe centralet nukleare (berthamore), ndersa centralet me
burim te riperteritshem te energjise jane hidrocentralet, centralet me

9 • telmologJI me tllf

ere, centralet solare (me drite te diellit) apo centralet ne baze te valeve
te detit apo ne baze te batices dhe zbatices.

1.3.1.1 Centralet ne baze te burimeve te
pariperteritshme te energjise

Burimet e pariperteritshme te energjise shfrytezojne energjine e
thengjillit, gazit, naftes apo te mineraleve nukleare, qe me rastin e
djegies apo te zberthimit nuklear prodhojne mbeturina qe shkaktojne
ndotjen e mjedisit. Ne mbare boten sot ndermerren masa rigoroze per
zvogelimin e shkalles se ndotjes qe shkaktojne keto centrale. Per kete
qellim ekzistojne standarde teknologjike qe e kufizojne ne mase te
madhe emetimin e lendeve ndotese dhe sot nuk mund te ndertohet
asnje central elektrik, qe nuk i permbush keto standarde. Megjithate,
centralet ne baze te burimeve te pariperteritshme te energjise jane ende
burimi kryesor i energjise elektrike ne bote.

Termocentralet

Termocentrali eshte objekt ne te cilin jane te vendosura pajisjet

perkatese energjetike, ne te cilat behet shnderrimi i energjise se

nxehtesise te lendes djegese ne energji elektrike.

Termocentralet si lende djegese per ngrohjen e ujit me se shpeshti

shfrytezojne thengjillin, mazutin, gazin natyror dhe materiet

FIG. 1.12 radioaktive-uraniumin (ne centralin nuklear).
SKEMA PARIMORE DHE Ne pajisjet e vendosura ne termocentral zhvillohen keto procese: ne
PJESET PERBERESE TE NJE
kaldajen e avullit, uji i paster shnderrohet ne avull te ujit me ndihmen e
TERMOCENTALES nxehtesise se lendes djegese. Ky

Skema e termocentrales me thengjill avull nen shtypje, nepermjet
gypave metalik, dergohet ne

lopatat e turbines me avull dhe i

ve ne levizje ato. Boshti i

turbines eshte i lidhur me

boshtin e gjeneratorit te cilin e

ve ne levizje. Gjeneratori gjate

rrotullimit ben shnderrimin e

energjise mekanike ne energji

elektrike.

Avulli nga turbina shkon ne

ftohesin e avullit ku behet

kondensimi i avullit. Uji qe

fitohet pas kondensimit shkon

telmalagJI me tllf • 9

ne kaldaje dhe perseri shnderrohet ne avull, duke e mbyllur ciklin e
punes.

Vendi i yne eshte i njohur per rezerva te linjitit, prandaj edhe te ne
jane ndertuar termocentrale me fuqi te madhe instaluese, si<;; jane
termocentralet Kosova A dhe Kosova B. Perspektiva e Kosoves ne
pikepamje te energjise elektrike eshte ndertimi i termocentraleve te reja.

FIG. 1.13 TERMOCENTRALI
KOSOVA B

FIG.1.14 QENDRA
KORDINUESE E

TERMOCENTRALIT KOSOVA B

Ne fig. 1.12. jane treguar skema parimore dhe pjeset perberese te nje
termocentrali. Ne fig. 1.13 eshte treguar termocentrali Kosova B,
ndersa ne fig. 1.14 eshte treguar qendra komanduese e termocentralit
Kosova B.

centra/et nulfleare

Centrali nuklear perbehet prej pajisjeve perkatese energjitike,
ne te cilat behet shnderrimi i energjise nga lenda nukleare e cila
fitohet me procesin e reaksionit apo te zberthimit nuklear ne energji
elektrike.

Energjia nukleare gjate procesit te zberthimit te berthames se atomeve
te lendes nukleare transformohet ne energji te nxehtesise. Pastaj, ne
kaldajen me avull uji i paster shnderrohet ne avull te ujit me ndihmen
e nxehtesise te fituar nga reaksioni nuklear. Ky avull nen shtypje,
nepermjet gypave metalike dergohet .ne lopatat e turbines me avull dhe
i ve ne levizje ato. Boshti i turbines eshte i lidhur me boshtin e
gjeneratorit te cilin e ve ne levizje. Gjeneratori gjate rrotullimit ben
shnderrimin e energjise mekanike ne energji elektrike. Ne kondensator
avulli shnderrohet ne uje i cili qarkullon neper gypa deri ne kalldaje, ku
perseri kalon ne avull.

Ne reaktorin e centralit berthamor, lirohet rrezatim radioaktiv qe
eshte shume i rrezikshem per njeriun dhe per qeniet e tjera te gjalla ne
natyre. Prandaj, reaktori eshte i rrethuar me shtrese mbrojtese qe
perbehet nga shtresa e ujit dhe shtrese te hekurit. Per shkak te rrezikut
nga rrezatimi radioaktiv, shoqatat e ekologeve te bates kerkojne qe te
mos ndertohen centrale nukleare. Ne fig. 1.15. eshte treguar skema
parimore dhe pjeset perberes~ te centralit nuklear.

9 • telmologJI me tllf

FIG. 1.15

SKEMA PARIMORE DHE PJESET
PERBERESE TE NJE TERMOCENTRALI

NUKLEAR

1.3.1.Z centralet ne baze te burimeve te riperteritshme
te energjise

Diskutoni:
Tregoni cilat jane arsyet e perdorimit te burimeve te riperteritshme te
energjise?

Centralet elektrike ne baze te burimeve te riperteritshme te energjise
kane rendesi te madhe, sepse jane shume me ekologjike se centralet nga
burimet e pariperteritshme. Dobesi e ketyre centraleve eshte kostoja
e larte e ndertimit, pra pak e arsyetueshme ne pikepamje ekonomike.
Mirepo, per shkak te kerkesave ne rritje per energji elektrike, si dhe me
qellim te mbrojtjes se mjedisit, keto centrale sot ndertohen gjithnje me
shume. Eshte obligim nderkombetar i <_;:do shteti qe te ndertoje sa me
shume centrale te ketilla.

Hidrocentralet

Hidrocentrali perbehet prej pajisjeve perkatese energjetike,
ne te cilat behet shnderrimi i energjise potenciale ose kinetike
te ujit ne energji elektrike.

Hidrocentralet ndertohen ne shtreterit e lumit ose afer tyre,
pavaresisht nga sasia e ujit qe rrjedh nga lumi. Ne lume qe ka rrjedhje
te vogel, per te rritur energjine potenciale te ujit, perkatesisht sasine e
ujit, ndertohet diga e cila sherben per akumulimin e ujit dhe formimin
e ujembledhesit - liqenit artificial.

Sipas karakteristikave te tyre hidrocentralet round te ndahen ne:
" rrjedhese,

akumuluese.
Hidrocentralet rrjedhese ndertohen ne lumenj qe kane sasi te madhe
te ujit qe rrjedhe. Uji ne keto centrale percillet drejt ne turbine.
Hidrocentralet akumuluese ndertohen ne vendet ku akumulimi eshte
ekonomikisht i arsyeshem dhe ku mund te ndertohen diga per
akumulimin e sasive te medha te ujit ne liqene artificiale.

telfnologJI me tllf • 9

Ne keto hidrocentrale energjia potenciale e ujit, nga liqeni akumulues,
nepermjet kanalit, leshohet ne lopatat e turbines. Turbina e ujit eshte
makine e cila e ben shnderrimin e energjise kinetike te ujit ne ate
mekanike. Boshti i turbines eshte i lidhur me rotorin e gjeneratorit,
permes te cilit energjia mekanike shnderrohet ne energji elektrike. Ne
fig. 1.16 jane treguar skema parimore dhe pjeset perberese te nje
hidrocentrali,-dhe ne fig. 1.17 eshte treguar Hidrocentrali i Fierzes ne
Shqiperi.

Skema parimore e hidrocentrales

Centr aNelekllik

FIG.1.1; FIG.1.16
HIDROCENTRALI I FIERZE!
SKEMA PARIMORE DHE
FIG.1.19
CENTRALI DIELLOR JJ.-1-PJESET PERBERESE TE NJE ~ - -t-- - t- - - : : -T:-~ ~
HIDROCENTRALI

Hytja k::',~luese Kanali I ujit Turbina

Ne vendin tone jane ne funksion vetem dy hidrocentrale, ai i
Ujemanit dhe i Lumbardhit. Fuqia instaluese e hidrocentraleve eshte
relativisht e vogel.

Centralet die/lore

Funksionimi i nje centrali diellor qendron ne ate se energjia diellore, e
cila nga pasqyrat drejtohet ne kullen dhe ne stufen diellore, behet
shnderrimi ne energji te nxehtesise. Me kete nxehtesi do te ngrohet uji i
cili kalon ne avull, i cili me tuba percjellin ne lopatat e turbines dhe i ve
ne levizje. Boshti i turbines rrotullohet dhe ve ne levizje boshtin e
gjeneratorit. Gjeneratori gjate rrotullimit ben shnderrimin e energjise
mekanike ne energji elektrike. Ne fig. 1.18 eshte treguar skema
parimore dhe pjeset perberese te nje centrali diellor. Ne fig. 1. 19 eshte
treguar dukja e centralit diellor.

a

FIG.1.18 Absorbuesi i
SKEMA PARIMORE DHE jashtem
PJESET PERBERESE TE NJE
Y, ~Q
CENTRALI DIELLOR
yY

p ompa

9 • telmologJI me tllf

FIG. 1.20 HELIKET E Centralet e eres
CENTRALIT ME ERE
Centralet e eres ndertohen ne ato vende ku ka ere te forte gjate nje
numri te madh te diteve gjate vitit. Per kete arsye keto centrale mund te
jene vetem si burim plotesues i energjise elektrike. Keto centrale mund
te punojne nese shpejtesia e eres eshte me e madhe se shpejtesia
minimale prej 4m/s, dhe me e vogel (12m/s).

Ne centralet me ere energjia kinetike e eres shnderrohet ne energji
mekanike, dhe pastaj kjo ne ate elektrike.

centralet ne baze te batices dhe te zbatices

Centralet qe punojne me batice dhe zbatice duhet te ndertohen afer
bregut te detit ku ndryshimi i nivelit te ujit te detit per shkak te batices
dhe zbatices eshte shume i theksuar. Gjate kohes se batices diga eshte e
hapur dhe liqeni akumulues mbushet me uje dhe ne fund te batices
diga mbyllet. Parimi i punes se centraleve te tilla eshte e njejte si te
hidrocentralet akumuluese.

Centralet gjeotermale

Centralet gjeotermale perdorin avullin nga thellesia e tokes, i cili
duhet te kete temperaturen 100-3000C. Pastaj parimi i punes eshte i
njejte si ne termocentrale.

FIG . 1.21 CENTRAL!
GJEOTERMAL

1.3.3 Bartja dhe shperndarja e energjise elelftrilfe

Shpenzuesit e energjise elektrike vendosen ne ndertesat te cilat njeriu i
nderton per t'i sherbyer per qellime te ndryshme. Burimet e energjise
elektrike, centralet elektrike, ku behet prodhimi i energjise elektrike,
jane te vendosura larg nga shpenzuesit. Per kete energjia elektrike nga
burimi i energjise elektrike, duhet te mbartet deri te shpenzuesit.

telmologJI me tllf • 9

Bartja e energjise elektrike behet nepermjet linjave elektrike dhe
transformatoreve.

Centralet se bashku me linjat per bartjen dhe shperndarjen e
energjise elektrike deri te shpenzuesi i quajme sistem elektroenergjetik
(SEE). Sistemi elektroenergjetik i nje shteti eshte i lidhur me sistemet
elektroenergjetike te shteteve fqinje ne nje sistem rajonal. Sistemet
elektroenergjetike kane teknologji bashkekohore, e cila eshte e
automatizuar, dhe nepermjet qendres se dispe<;ereve mund te percjellin
gjendjen ne tere sistemin.

lin}at :iektrike

mbartese

FIG.1.23 Energjia elektrike e prodhuar ne gjenerator ne centralin elektrik ka
PJESET E LINJES ELEKTRIKE tensionin 6000-24000V Ky tension nepermjet transformatorit, dote
transformohet ne tension te larte deri ne 400kV, ne menyre qe bartja e
A) SHTYLLA E <;:ELIKUT energjise elektrike te behet me humbje me te vogla.
B) IZOLATORI
Energjia elektrike me kete tension tani bartet ne largesi, nepermjet
C)PERCJELLESI linjave elektrike te tensionit te larte. Pjeset perberese te linjave elektrike
jane: per~esit, shtyllat dhe izolatoret. Shtylla si konstruksion mbajtes
sherben per t'i mbajtur per~esit, izolatoret dhe litaret mbrojtes.
Shtyllat ndertohen nga <;eliku ose betonarmeja. Ne fig. 1.23 shihen nje
shtylle <;eliku e linjes elektrike, izolatori dhe percjellesi.

Energjia elektrike me tension te larte bartet deri ne nenstacionet
shperndarese, ku behet transformimi i tensionit te larte ne tension te
mesem. Me kete tension energjia bartet deri ne afersi te shpenzuesve.
Dhe perseri ne nenstacione lokale behet transformimi i ketij tensioni ne
tensionin ne te cilin punojne shumica e shpenzuesve elektrike, pra ne
vleren 230 V dhe 400 V. Ky tension eshte tensioni i rrjetit shperndares te

lokalitetit.
Rrjeti elektrik i tensionit te ulet eshte pjese e sistemit

elektroenergjetik, ku lidhen shpenzuesit e energjise elektrike. Rrjeti

9 • telmologJI me tllf

elektrik i tensionit te ulet mund te jete ajror, por me se shpeshti ne
qendrat e urbanizuara eshte rrjeti nentokesor. Rrjeti ajror ndertohet me
pen;;ues elektrik, ndersa rrjeti nentokesor ndertohet me kabllo
energjetike.

PyetJe:
1. Tregoni pse hidrocentralet jane centrale shume te preferuara?

2. Cila energji ne termocentralet shnderrohet ne energji elektrike?

3. Pse ekologet kerkojne t'i mbyllin centralet nukleare?

4. Tregoni pse centralin diellor dhe te eres i kemi quajtur burime
alternative.

5. Tregoni se me cilin tension punojne pajisjet ne shtepine tuaj.

6. Tregoni se nga cilat materiale mund te ndertohen izolatoret.

telmologJI me tllf • 9

1.4 Materialet e/elftroinstaluese

1.41 Simbolet dhe slfemat e/elftrotelfnilfe

Diskutoni:
<;ka paraqesin simbolet elektrike?

Qarqet elektrike ne leter mund t'i paraqesim grafikisht me skemat
elektrike. Skemat elektrike jane te perbera prej simboleve elektrike. Ne
tekniken e te shkruarit simbolet paraqesin shenja nepermjet te cilave
di<;ka do te mund te njohim. Me simbole shenohen ne menyre grafike
elementet elektroteknike dhe energjetike. Simbolet e elementeve
elektroteknike, te cilat me se shpeshti perdoren ne instalimet elektrike
jane treguar ne fig. 1.24.

Instalimet elektrike, ose nje pjese e tyre, mund te paraqiten me
skemen fizike, skemen elektroteknike dhe skemen per lidhje (fig. 1.25).

Diskutoni:

Te diskutohet pse aplikohen standardet gjate konstruktimit te

FIG.1.24 komponenteve dhe Rajisjeve elektrike.

SIMBOLET ELEKTRIKE Per ekzekutimin e instalimeve elektrike njehere pergatitet projekti

Perc;uesi Priza pa Q per instalimin elektrik.
tokezim Projektuesi gjate
Perc;uesi me / Priza me 6 perpilimit te projektit
tokezim obligohet t'i aplikoje
nje fije l/l ~e les i t rregullat dhe standardet
njepo lesh teknike ekzistuese.
Perc;uesi me --+- ~e les i y
I se rik Rregullat teknike
dy fije l ~e les i I percaktojne masat dhe
alternativ kushtet teknike, te cilat
Perc;uesi me ++ 0 duhet te aplikohen gjate
- Tastieri perzgjedhjes se pajisjeve,
tre fije ~ projektimit dhe
,v Kut ia ekzekutimit te
Lidhja e dy shperndarese ____j.,(>- instalimeve elektrike. Me
---=-if±- Sigu resa rregulla percaktohen te
perc;uesve shkrirese ---llilIIIIIIII gjitha detajet per
[l] Sigu resa - -<fID- - ekzekutimin e
Kryqez imi i automatike instalimeve, dhe
- - (0} - - perkufizohet cilesia e
perc;uesve Llamb adari prodhimeve te cilat
@)
Kryqez imi i Ngrohesja
elektrike (M ,
perc;uesve Bojleri j
e l e k t ri ke
Rryma e --(_£r--f}j-
vazhduar Transformatori

Rryma e Gjeneratori
alternative
Motor i
Bater ia e
akumu latorit Instrumentet
ma tese
Tension i i larte

Lidhja e 1
shku rter
_l_
Lidhja e
Tokez imi

~eles i -/-

Re l eu -"10--
CZ]
Njehsori i ene rgjise
eleketr ike ~

9 • telmo/ogJI me tllf

FIG.l.25 perdoren. Prodhimet te cilat do te perdoren ne instalimet elektrike
SKEMAT ELEKTRIKE duhet te jane te konstruktuara sipas standardeve elektroteknike
ekzistuese, te cilat duhet te jene ne pajtueshmeri me standardet
nderkombetare. Te gjitha keto jepen me rregullat teknike me te

Fl ~ Jo
L l0

skema fizike skema elektroteknike skema per lidhje

rendesishme per instalimet elektrike:

rregullat per ekzekutimin e instalimeve ne objekte,
rregullat per ekzekutimin dhe mirembajtjen e rrufepritesit,

rregullat per instalimet elektrike.
Standardet teknike percaktojne se si duhet te konstruktohet ndonje
komponent elektrik ose pajisje, apo percaktojne karakteristikat dhe
cilesine e tyre. Aprovirni dhe permiresimi i standardeve behet gjithnje.
Standardet mund te jene standarde nacionale apo nderkombetare.
Te diskutohet se cilat standarde perdoren ne vendin tone dhe pse.
Te gjitha komponentet elektrike dhe pajisjet te cilat jane prodhuar

sipas nje standardi, duhet te kete shenjen e standardit sipas

FIG .1 . 2 6 "te cilit jane prodhuar.
MENYRA E VENDOSJES SE Ne rregullat elektroteknike termi i cili perdoret me se shpeshti eshte
KOMPONENTEVE ELEKTRIKE
vlera nominale dhe qarku elektrik. Vlera nominale eshte vlera e
NE DHOME madhesive elektrike sipas te cilave jane prodhuar komponentet dhe
pajisjet elektrike. Keshtu, pasi shpenzuesit jane prodhuar per nje
tension nominal, nese punojne me kete tension nominal, ata dote

mund te punojne pa demtime per nje kohe te gjate.
Qarku elektrik eshte qarku i mbyllur, i cili mundeson kalimin e

rrymes elektrike prej burimit deri te shpenzuesi. Ne fig. 1.26 eshte
treguar menyra e vendosjes se komponenteve elektrike ne nje dhome.

L N PE

FIG.1.27 PLANI I
INSTALIMIT ELEKTRIK TE

NJE BANESE

Ne fig. 1.27 eshte treguar nje pjese e projektit te instalimit elektrik te
nje banese.

142 Materialet elelftroinstaluese
Per,;uesit e/elftrilf

Diskutoni:
Te diskutohet se cilat materiale duhet te perdoren per percjellesit
elektrike.
Per1_;uesit elektrik jane komponente elektrike qe sherbejne per
bartjen e energjise elektrike me percjellje. Per1_;Uesit duhet te ndertohen
nga materialet me veti shume te mira elektroper1_;uese. Per prodhimin
e perl_;Uesve, perdoret bakri ose alumini. Bakri, ka veti

9 • telmo/ogJI me tllf

per~ese me te mira se alumini, prandaj per~esit e aluminit, per
kushte te njejta te punes duhet te kene seksionin me te madh se

per~esit nga bakri.
a) Perc;uesit mund te ndertohen si: per~es te izoluar

dhe per~es te zhveshur. Per~esit te cilet perdoren
ne instalimet elektrike, ne tere gjatesine e tyre jane te
mbuluar me nje shtrese izoluese. Shtresa izoluese quhet
izolimi i perc;uesit. Izolimi me se shpeshti eshte nga
masa PVC (polivinil klorur), goma, etj. Izolimi sherben
per ndarjen e per~esve ·nga mjedisi ne te cilen
vendosen. Per~esit mund te jene edhe si percjelles te
zhveshur, dhe ata perdoren ne rrjetet elektrike ajrore.
Perc;uesit mund te ndertohen nga materialet e ndryshme dhe me
seksione te ndryshme. Keshtu, per identifikimin e tyre eshte krijuar
sistemi i shenimit me shkronja dhe numra.

Per~esit te cilet perdoren ne instalimet elektrike ndahen ne
per~es instalues dhe perc;ues per sinjalizim. Per~esit pe sinjalizim
perdoren per aparate audi-vizuele dhe te telekomunikacionit etj. Ne fig.
1.28 a) jane treguar disa lloje te per~esve energjetike, ndersa ne fig.
1.28 b) disa per~es per sinjalizim.

FIG .l . 2 8 Gypat dhe lfanalet instaluese
PERCJELLESAT
A)ENERGJETIK Gypat dhe kanalet sherbejne per futjen e per~esve duke bere
B)PER SINJALIZIM mbrojtjen e tyre nga demtimet mekanike dhe ndikimet e tjera, dhe
njekohesisht arrihet edhe siguria e mjedisit nga ndikimi i perc;uesve.

Gypat mund te ndertohen nga plastika, metali dhe nga materialet e
qendrueshme ndaj zjarrit. Ne instalimet elektrike me se shpeshti
perdoren gypat e plastikes. Keta mund te ndertohen si te lakueshem
ose te palakueshem. Gypat instalues perdoren ne te gjitha ato vende ku
mund te shkaktohen demtime ne perc;uesit elektrik ose perc;uesit
per sinjalizim.

Ne kohet e fundit per instalime elektrike po perdoren edhe kanalet
instaluese. Keto kanale kane gjetur perdorim me shurne gjate renovimit
te objekteve ekzistuese, per arsye te mundesise se lehte te instalimit,
funksionalitetit dhe disenjimit te bukur. Ne fig. 1.29 jane treguar gypat
instalues dhe kanalet instaluese te cilat perdoren ne instalimet elektrike.

FIG.l.29
GYPAT DHE KANALET

INSTALUESE

telmologJI me tllf • 9

Kutite shperndarese

Kutia shperndarese eshte kutia qe sherben per vazhdimin ose
degezimin e pen;uesve. Kutia shperndarese gjithashtu sherbejne per
vendosjen e komponenteve elektrike.
Kutite shperndarese jane te ndertuara nga plastika dhe duhet te jane
te qendrueshme ndaj temberatures. Ato mund te jene per vendosje ne
mur ose per vendosje mbi mur. Ne fig. 1.30 jane treguar kutite
shperndarese per vendosje ne mur dhe mbi mur.

FIG.1.30
KUTHE SHPERNDARESE PER

MONTIMIN NE MUR DHE
MBI MUR

t;.elesat
<;elesatjane komponente elektrike te cilatsherbejne perky<jen dhe
shky<jen e qarkut elektrik. <;elesat te ciletperdorenne instalimet elektrike
q uh en ~ e I es a inst a I u es .<:=elesat instalues sipas funksionit qe
kryejne ndahen ne: <;elesa njepolar, <;elesa serik , <;elesa alternativ,
<;elesa rregullues etj. Ne fig. 1.31 jane treguar disa <;elesa, per vendosje
ne mur dhe mbi mur.

FIG.1.31 ---~'
t;:ELESAT PER VENDOSJE NE
<:=elesi njepolar sherben per te ky<;ur dhe shky<;ur qarkun e nje
MUR DHE MBI MUR shpenzuesi (po<;i), Fig. 1.32 a. <:=elesi serik sherben per te ky<;ur dhe
shky<;ur dy shpenzues (po<;) ve<; eve<; ose njekohesisht (Fig. 1.32 b).
C::elesi alternativ sherben per te ky<;ur dhe shky<;ur nje apo me shume
shpenzues prej dy vendeve dhe per kete ne qarkun elektrik duhet te
jane te lidhur dy <;elesa (Fig. 1.32 c).

FIG 1.32 F' <;: <;: F <;: <;:
A)LIDHJA E t;:ELESIT
NJEPOLESH, B)LIDHJA E 0 ·~ F ,I ~ ~,- ~1,=-:,
t;:ELESIT SERIK, C)LIDHJA E
t;:ELESAVE ALTERNATIV 0

0C

9 • telmologJI me tllf

Prizat dhe spinat

FIG. 1.33 Per lidhjen e pajisjeve elektrike mobile ne instalim elektrik te tensionit te
PRIZAT NJEFAZORE, ulet, perdoren pajisjet per lidhje (prizat). Pajisjet mobile jane: llambat
TREFAZORE DHE PRIZAT elektrike, aparatet termike, elektromotoret, radio-pajisjet, televizioni, etj.
NJEFAZORE ME KABELL Sipas qellimit pajisjet per lidhje ndahen ne: priza, spina, priza mobile.
Te gjitha pajisjet per lidhje mund te ndertohen me kontakt per tokezim
VAZHDUES ose pa kemtakt.
Prizat mund te jene:

njefazore me dhe pa kontakt mbrojtes (230V)
trifazore, (400V)
Prizat perdoren ne objektet e banimit, ne objektet shkollore, publike,
si dhe ne industri. Prizat dhe spinat bejne lidhjen e shpenzuesit me
instalimin elektrik (rrjetin). Priza eshte pjese e palevizshme e pajisjeve
per lidhje, dhe me te perfundohet instalimi elektrik.

...

' .. •..

0 PE F Prizat ndertohen prej materialeve te ndryshme si bakeliti, masa PVC,
<;eliku etj. Prizat njefazore me kontakt mbrojtes ose pate dhe trefazore
FI G. 1.34 shihen ne fig. 1.33. Prizat me kontakt mbrojtes ne pjesen e perparme,
LIDHJA E PRIZES poshte dhe lart kane kontakt metalik, ne te cilin lidhet per~esi
NJEFAZORE PA KONTAKT tokezues. Edhe prizat mund te jane per montim ne mur ose mbi mur.
MBROJTES DHE ME Prizat trefazore te zakonshme ndertohen me kontakt per mbrojtje, pra
KONTAKT MBROJTES
me tokezim.
Lidhja realizohet nepermjet spines, e cila eshte e vendosur ne kabllon

per lidhje. Spinat jane pjese mobile e pajisjeve per lidhje. Spina
nepermjet kabllos lidhet ne shpenzuesin mobil, dhe vendoset
drejtperdrejt ne prize. Forma e spines duhet te jete e njejte me formen e
prizes. Ne fig. 1.35 jane treguar disa spina te ndryshme.

FIG. 1.35
SPINAT

telmologJI me tllf • 9

Siguresat instaluese

Siguresat jane komponent mbrojtese te cilat mbrojne perc;uesit dhe
kabllot e instalimit elektrik nga rrymat e medha per shkak te
mbingarkesave ose lidhjeve te shkurta.

Siguresat i vendosim ne fillim te perc;uesit, te kabllos apo te
qarkut elektrik, te cilin duhet mbrojtur. Siguresat te cilat i mbrojne
percjellesit dhe kabllot e qarqeve te ndryshme vendosen ne nje kuti e
cila quhet kuader shperndares.

Nese ne qarkun elektrik i cili mbrohet me siguresa, rryma rritet mbi
vleren e caktuar, shkarkohet shkytja e qarkut - nderprerja e rrymes.
Shkytja e qarkut behet nepermjet sigureses.
.. Siguresat instaluese ndahen ne:

siguresa shkrirese ,
siguresa automatike,
Nderprerja e rrymes behet ne siguresen shkrirese me shkrirjen e telit

iii

FIG. 1.36
A) PJESET E SIGURESES

SHKRIRESE

BJ SIGURESA AUTOMATIKE

FIG.1.37 te holle. Pjeset e sigureses shkrirese jane: shtepiza, unaza e kalibruar,
ffiET E PO<;AVE fisheku dhe kapaku. Teli shkrires ndodhet ne brendi te fishekut. Ne fig.
1.36 a) jane treguar pjeset e sigureses shkrirese, ndersa ne fig. 1.36 b)
eshte treguar siguresa automatike. Siguresat shkrirese perdoren gjithnje
me pak ne instalimet elektrike, pasi ato jane zevendesuar me siguresa
automatike te cilat jane me te lehta per mirembajtje.

Nderprerja e rrymes me siguresen automatike behet me ndarjen e
kontaktit nepermjet elektromagnetit ose bimetalit.

Fytet e po,it

Fytet e prn;it sherbejne per lidhjen e po<;it ne rrjetin elektrik. Ato jane
te ndertuara nga porcelani ose nga masat plastike dhe ne pjesen e
brendshme kane pjesen metalike per kontakt elektrik ne mes te poi;it
dhe rrjetit elektrik.

Kuadri shperndares

Kuadri kryesor shperndares eshte vendi ku fillon instalimi elektrik i
nje shtepie. Kuadri kryesor shperndares eshte nje dollap metalik, ku
vjen kabllo per fumizim me energji elektrike te instalimit elektrik te nje
shtepie. Ne kuadrin kryesor shperndares jane te vendosura

9 • telmologJI me tllf

komponentet elektrik te instalimit elektrik si matesi i energjise

FIG. 1.38
KUADRISHPERNDARES

DARE PER LAKIM (PERKULJE) TE elektrike, siguresat shkrirese ose automatike etj.
PERCJELLESIT Ne instalimet elektrike perve<; kuadrit kryesor shperndares vendosen

DARE PER PRERJEN E edhe kuadrot shperndares lokal. Kuadri shperndares lokal ndertohet
PERCJELLESIT nga metali ose nga plastika. Ne kuadrin shperndares vendosen
siguresat automatike, ~elesi i rrymes diferenciale etj.

1.43 Puna me materialet e/elftroinsta/uese

DARE E KOM BNUAR PER LAKIM, Ne kabinetin e teknologjise duhet te kemi vegla dhe mjete per pune
PRERJE DHE MBAJTJE TE per t'i realizuar detyrat qe na parashtrohen nga elektroteknika dhe
PERCJELLESVE elektronika. Veglat dhe mjetet e punes jane te veshura me material
izolues. Veglat e punes qe perdoren me se shpeshti per keto qellime
jane: daret e ndryshme, ka<;avidat.

Keto vegla mund te jene te llojeve te ndryshme sipas qellimit te
perdorimit. Ne fig. 1.39 jane treguar disa prej dareve dhe ka<;avidat qe
perdoren. Ka<_;:avida eshte nje nder veglat mete rendesishme te
elektricitetit. Ato rnund te pajisen me nje tregues (llambe) te pranise ose
te papranise se tensionit, ne nyje ku ajo lidhet me qarkun. Keto
ka<;avida quhen indikatore te tensionit (fazometer).

Ne figuren 1.40 eshte treguar puna me material elektrik: zhveshja e

KA<;:AVIDA INDIKATOR FIG. 1.40
TENSION! PUNA ME MATERIAL
ELEKTROINSTALUES

FIG. 1.39
DARET E KAt;AVIADAT

telmologJI me tllf • 9

izolimit te per«;u.esit, lidhja ne vide, lidhja e per«;u.esve dhe izolimi i
perc;uesve.

A} 1.44 Puna me instrumentet matese

. -.- - -.--. .· ..-:::; Per matjen e madhesive elektrike perdoren instrumentet matese te
cilet mund te jene instrumente regjistruese. Keta instrumenta jane me te
_.. . .-::.... komplikuara dhe per ato-duhet te dihet shkalla matese dhe vendi ku
duhet te lidhen. Instrumentet sipas madhesise qe matet mund te jene:
·-.... .. ampermetra, voltmetra, vatmetra etj. Keto instrumente mund te
·-·.... .. - - ···-:.: . ,:.:.-_....... konstruktohen me mundesi te matjes se rrymes elektrike, tensionit, dhe
rezistencen, dhe keto quhet instrumente universale. Keto instrumente
~ ... , l, ., C.AS91\ j_;me dy tipash: analoge (me tregues) dhe shifrore (digjitale). Ne fig. 1.
41 jane treguar dy tipat e instrumenteve universale.
----~
Secili prej instrumenteve ka specifikat e veta, prandaj para se te filloni
B} matjen duhet te lexoni udhezimin e instrumentit ose te percillni
instruksionet, te cilat i jep arsimtari. Per secilin instrument eshte me
FIG. 1.41 rendesi te dihen keto procedura per pune:
INSTRUMENTET UNIVERSAL
Duhet t'i lexoni mbishkrimet ne instrumentin mates, te cilin e
A} ANALOGE keni ne kabinet.
B} DIGJITALE
Instrumenti mates duhet te jete i vendosur ne vend ne te cilin
FIG. 1.42 lehte mund ta lexojme ate. Leximi i sakte i treguesit te instrumentit
MATJA E TENSIONIT behet ne c;astin kur koka eshte ne poziten mbi instrument, dhe jo nga
largesia.

Para se te fillojme matjen duhet te konstatojme se pozita e
treguesit eshte ne zero.

Doreza e aparatit kthehet ne poziten e madhesise qe do te
matet.

Instrumentin duhet mbrojtur nga mbingarkesat elektrike dhe
mekanike,

Afer instrumentit nuk duhet te kete fusha magnetike.
Ne vazhdim do t'i tregojme menyrat e lidhjes se instrumentit per
matjen e madhesive elektrike te tensionit te rrymes dhe te rezistences.

Matja e tensionit te vazhduar- tensioni i baterise

Ne fig. 1.42 eshte treguar menyra e matjes se tensionit te baterise dhe
skema e lidhjes per matjen e tensionit.

]1)

Skema elektrike

9 • telmologJI me tllf

Matja e rrymes e/elftrilfe

Ne fig. 1.43 eshte treguar menyra e matjes se rrymes elektrike dhe
skema e lidhjes per matjen e rrymes elektrike.

FIG. 1.43
MATJA E RRYMES

Skema elektrike

Matja e rezistences e/elftrilfe

Ne fig. 1.44 eshte treguar menyra e matjes se rezistences elektrike dhe
skema e lidhjes per matjen e saj.

FIG. 1.44
MATJAE REZISTENCES

Skema elektrike

Matesi i energjise elelftrilfe

Per matjen e energjise elektrike te shpenzuar perdoret matesi i
energjise elektrike. Matesi i energjise elektrike perbehet nga dy bobina
ose nga dy qarqe; nga qarku i rrymes dhe qarku i tensionit. Matesi i
energjise ka edhe nje disk qe rrotullohet me rastin e ky<jes se
shpenzuesit te energjise elektrike ne pune. Shpejtesia e rrotullimit te
pllakes varet nga fuqia elektrike e shpenzuesve te cilet jane ky<;ur.
Keshtu, sa me e madhe te jete fuqia e shpenzuesve te ky<;ur, pllaka do
te rrotullohet me shpejt dhe shpenzimi i energjise do te jete me i madh.

Matesi i energjise elektrike sipas numrit te fazave mund te ndahet ne
mates njefazor dhe mates trefazor. Pastaj matesi i energjise elektrike
mund te ndertohen si mates nje tarifor dhe dy tarifore ( tarifa e larte
dhe tarifa e ulet).

Pamja e jashtme e matesit te energjise aktive elektrike ( analog dhe
digjital) eshte treguar ne fig 1.4~.

FIG. 1.45
MATES! I ENERGJISE
ELEKTRIKE ANALOG DHE

DIGJITAL

telmologJI me tllf • 9

PyetJe:
1. C::ka na paraqesin simbolet elektrike ?
2. Per c;ka sherbejne percjellesit elektrik?
3. Cili eshte funksioni i c;elesit serik?
4. Cilat komponente elektrike sherbejne per te lidhur pajisjet elektrike
mobile ne instalimin elektrik?
5. Te tregohen arsyet pse siguresat shkrirese jane zevendesuar me ato
automatike .
6. Cilat komponente elektrike vendosen ne kuadrin shperndares?

7. Sa lloje te dareve ka dhe cilat detyra i kryejne ato?

8. Si lidhet instrt1menti ne qark per matjen e tensionit dhe si per
matjen e rrymes?

9 • telmologJI me tllf

2 Aplilfimet e elelftrotelfnilfes dhe
aparatet e/elftrotelfnilfe shtepialfe

2.1 Aplilfimi i elelftromagnetit ne telfnilfe

Diskutoni:
Tregoni kur paraqitet fusha magnetike.

Nga fizika dihet se magneti i terheq objektet nga <_;:eliku ose nga
hekuri. Hapesira perreth magnetit, ku eshte prezent ndikimi i tij, quhet
fushe magnetike.

Kur rrjedh rryma elektrike neper perc;ues, atehere hapesira perreth
perc;uesit sillet ne nje gjendje te vec;ante fizike. Kjo gjendje e vec;ante e

hapesireseshte fusha magnetike.
Ekzistimi i fushes magnetike nuk mund te konstatohet me shikim te

drejtperdrejte, pasi ajo nuk shkakton kurrfare ndryshimi ne hapesire qe
te mund te verehet me sy. Ekzistimi i fushes magnetike mund te
konstatohet ne baze te pasojave qe ajo i shkakton.

Per te vertetuar kete dukuri, marrim nje qark te thjeshte elektrik dhe
nje gjilpere magnetike te cilen e vendosim afer per<;u.esit. Kur neper
per<;u.esin e qarkut elektrik kalon rryma, gjilpera do te zhvendoset ne
krahasim me poziten e perparme. Me ndryshimin e kahut te rrymes
elektrike, gjilpera magnetike dote zhvendoset ne kah te kundert. Kjo
ndodh per shkak se ne gjilperen magnetike vepron forca e fushes
elektromagnetike. Ky eksperiment eshte treguar me skemen elektrike te
paraqitur ne fig.2.1.

·'"' '_,.,, ..,_/. ~
I'
/ l'\':\ -•1---------------r-// ~.;'-\", \, \
r/
-t.¾,t?;c_ -~ -~ --'=-~~1.~,-7;~+
''-.~ T '\ '-.. / . ,
~ J __________________ _

FIG. 2.1
VEPRIMI I FUSHES
ELEKTROMAGNETIKE NE
GJILPEREN MAGNETIKE

Kjo fushe elektromagnetike vepron vetem derisa ne perc;uesin
elektrik kalon rryma elektrike. Kur nderpritet qarku elektrik, nderpritet
edhe veprimi i fushes elektromagnetike.

telmologJI me tllf • 9

FIG. 2.2 solenoidi
SOLENOID! (BOBINA)
Solenoid
ptshtjtllat t bobhtts

FIG. 2.3 ----.....__ kahu_!
ELEKTROMAGNETI
rrymes
TRENI
Per te krijuar fushe magnetike me intensitet mete larte, perc;uesi
TRENI PA ZHURME
duhet te peshtjellet ne forme spirale. Keshtu, formohet nje peshtjelle e
FIG. 2,5
ELEKTROMAGNETI I cila mund te krijoje fushe magnetike shume me te madhe sesa nje
INSTRUMENTEVE PER
MATJENE RRYMES DHE perc;ues i drejte. Nese neper kete peshtjelle kalon rryma elektrike,

TENS!ONIT atehere kete e quajme solenoid (bobine) fig.2.2. Nese ne kete solenoid

FIG. 2.6 ELEKTROMAGNETI (bobine) vendosim nje berthame prej hekurit te bute, berthama e
PER VIN<; TE HEDHURINAVE
hekurit do te magnetizohet dhe bobinen me berthame do ta quajme
TE HEKURIT
elektromagnet fig.2.3. Solenoidi (bobina) mund te ndertohet me

berthame magnetike ose pa berthame magnetike. ,

Krijimi i fushes magnetike nga rryma elektrike eshte dukuri shume e

dobishme, sepse mundesohet krijimi i fushes magnetike aty ku ne

deshirojme. Gjithashtu me rritjen e intensitetit te rrymes do te rritet

edhe fusha magnetike.

Z.1.1 Elelftromagneti dhe aplilfimi i tii ne telfnilfe

Diskutoni:
Tre oni kur aragitet dukuria e elektromagn,e__ti;,z::;_m_i.t.._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __

Elektromagneti ka perdorim te gjere ne shume lemenj te teknikes.
Elektromagneti perdoret si pjese konstruktive te shume aparate dhe
pajisje, sip.sh.: te zilja elektrike, rele elektromagnetik, degjuesja e
telefonit, ventili elektromagnetik, te makina larese. Pastaj perdoret per

sortimin e hedhurinave metalike, ne komunikacion, industri etj. Ne

vazhdim do t'i tregojme disa shembuj te perdorimit te elektromagnetit.
Se pari, ne fig. 2. 4 eshte treguar nje tren i shpejte dhe pa zhurme, per
levizjen e te cilit perdoren elektromotoret lineare. Ky tren qendron mbi
te ashtuquajturin "jastek" magnetik.

Instrumentet per matjen e rrymes dhe te tensionit duhen te kene
fushe magnetike te perhershme, prandaj se bashku me elektromagyi.etin
perdoret edhe magneti i perhershem, si shihet ne fig. 2.5.

Per sortimin e hedhurinave pga hekuri dhe ngritjen e tyre, perdoren

9 • telmologJI me tllf

elektromagnete te fuqishme, si eshte treguar ne fig.2.6.
Konstruksioni i thjeshte dhe karakteristikat e tij te pershtatshme bejne

qe elektromagneti te kete perdorim . te gjere.

2.1.2 ZiUa e/elitrilie FIG . 2.8 SKEMA E ZILES ELEKTIKE
Zilja elektrike perbehet nga elektromagneti,
susta dhe kontakti. Pasi te shtypim <;elesin, do
te mbyllet qarku i rrymes, dhe rryma do te
kaloje neper peshtjelle te elektromagnetit, dhe
ai dote aktivizohet dhe dote veproj susta.
Me veprimin e sustes do te hapet kontakti
dhe dote nderpritet qarku i rrymes elektrike,
dhe keshtu nderpritet veprimi i
elektromagnetit. Ky proces perseritet sa here
qe te shtypim <;elesin. Skema elektrike e ziles
elektrike eshte treguar ne fig. 2.8.

FIG. 2.9 SKEMA E RELEUT

2.1.3 Re/eja e/elitromagnetilie Lozi nga O sELEKTROMAGNETIKQarku I
Releja elektromagnetike paraqet nje
elektromagnet te ndieshem, i cili mund te hekuri ---3]>

aktivizohet edhe oiate rrymes shume te vogel Boshti -----;;" rI ----I<;:~i
OJ

Pasi te mbyllet <;elesi ne qarkun 2, neper

elektromagnet kalon rryma dhe ai aktivizohet Kon,akte, ➔

dhe terheq lozin. Me lekundjen e llozit do te

mbyllen kontaktet dhe neper qarkun 2 fillon -~ Susta
te kaloje rryma, dhe elektromotori fillon te Qarku2
punoje. Kur te nderpritet qarku 1 susta
terhiqet larte, dhe keshtu hapet qarku 2, dhe
pushon elektromotori se punuari.

Me rele me elektromagnet mund te dirigjohen pajisjet nga largesia.

Keshtu, mund te dirigjojme kur do te ky<;im ose shky<;im nje

elektromotor, llambat per ndri<;im, ose ky<;ja dhe shkyga e pajisjeve dhe

e mekanizmave te ndryshem.

2.1.4 Konstrulitimi i mode/it te e/elitromagnetit.

i ziles e/elitrilie dhe i re/ejes e/elitromagnetilie
Ne kabinetin e teknologjise duhet te konstruktohet elektromagneti,
zilja elektrike dhe releja elektromagnetike, duke perdorur materialin,
veglat perkatese dhe skemat elektrike.

telmologJI me tllf • 9

1. ELEKTROMAGNETI

Materiali: FIG. 2.10 SKEMA ELEKTRIKE
teli i emaluar i bakrit me seksion 0,3mm2• E ZILES ELEKTRIKE
bobina e plastifikuar,
vida dhe dado,
izolator (selotej, shirit izolues)

Mjetet dhe veglat
dare te kombinuara,
gershere,
ka<;avide.

2. Z/LJA ELEKTRIKE

Materiali: -~ L
elektromagneti i ndertuar me pare.
4,5 V
~

materiali per kontakt, Skema elektrike
<;elesi,

bateria, Ske ma elekt rike
perc;uesi,

pllake nga druri ose materiali tjeter izolues,

Mjetet dhe veglat
dare te kombinuara,
gershere,
ka<;avide.

3. RELEA ELEKTROMAGNETIKE

Materiali:

elektromagneti i ndertuar me i pare. FIG . 2.11 SKEMA ELEKTRIKE
E RELEUT MAGNETIK
pllake nga druri ose materiali tjeter izolues

materiali per kontakt,

<;elesi,

bateria,

perc;uesi, 4,SV

llamba.

4,5 V

Mjetet dhe veglat Skema elektrike

9 • telmologJ/ me tllf

dare te kombinuara,
gershere,
ka~avide.

PyetJe:
1. Kur paraqitet fusha magnetike?
2.C::ka eshte solenoidi (bobina)?
3. Ku aplikohet elektromagneti ne teknik?
4. Cilat jane pjeset perberese te ziles elektrike ?
5.Cilat jane pjeset perberese te releut elektromagnetik?

6. Si konstruktohet elektromagneti?

telmologJI me tllf • 9

2.2 lndulfsioni elelftromagnetilf

2.2.1 Apliliimi i indu/isionit elelitromagnetili ne telinilie
Diskutoni:
Tregoni ~ka do te ndodhe nese do te levizim magnetin permanent
neper bobine.

Nese neper per~uesin elektrik kalon rryma elektrike, ne hapesiren

rreth per~esit krijohet fusha

FIG. 2.12 thupra magnetike magnetike. Fusha magnetike eshte
INDUKSIONI si rezultat i kalimit te rrymes
ELEKTROMAGENTIK
elektrike neper per~ues.

Nese neper kete per~es

nderpritet kalimi i rrymes, perreth

per~uesit nuk do te formohet

rryma e indukuar fusha magnetike.
Nese thupra e magnetit

permanent leviz neper bobine, fitohet rryme, si eshte treguar ne

fig.2.12. Kjo rryme shkaktohet nga levizja e fushes magnetike dhe kjo

dukuri quhet induksion elektromagnetik. Krijimi i rrymes neper

per~es mund te ndodh edhe gjate levizjes se percjellesit ne fushen

magnetike.

Per t'u krijuar rryma elektrike neper per~ues, duhet te levize

magneti neper percjelles ose te levize percjellesi ne fushe magnetike.

Pra, rryma elektrike induktohet c;dohere kur per~esi i pret vijat e

fushes magnetike. Vijat e fushes magnetike priten, duke levizur

magnetin ose per~esin. Intensiteti i rrymes se induktuar varet nga

shpejtesia e levizjes.

Induksioni elektromagnetik ka gjetur aplikim ne fusha te ndryshme

te teknikes. Parimi i punes se shume pajisjeve elektrike bazohet ne

dukurine e induksionit elektromagnetik.

2.2.2 Transformatori
Transformatori eshte nje pajisje elektrike statike e cila ben ndryshimin
(transformimin) e tensionit dhe te rrymes alternative ne qarqet dhe
sistemet elektrike. Transformatori nuk prodhon energji elektrike, pore
merr ate ne hyrje te tij me tension u1 dhe rryme i1 dhe ne dalje kemi
perseri energji elektrike por me tension u2 dhe rryme i2 . Me
transformator mund te rritet tensioni alternativ dhe ai quhet
transformator rrites, ose mund te zvogelohet dhe ai quhet zbrites.

9 • telmologJI me tllf

Centralet elektrike ndertohen afer burimeve te energjise per arsye te
leverdise ekonomike. Prandaj, energjia elektrike e prodhuar ne centralet
elektrike duhet te mbartet nepermjet linjave elektrike deri te
shpenzuesit. Gjate bartjes se energjise elektrike, pra kalimit te rrymes
neper pen;ues shkaktohen humbjet, dhe ne kete rast energjia elektrike
shnderrohet ne energji te nxehtesise. Bartja e energjise elektrike behet
me tension me te larte per te zvogeluar humbjet qe paraqiten gjate
mbartjes. Gjate tensionit te larte per bartjen e fuqise se njejte rryma
duhet te zvogelohet dhe me kete dote zvogelohen edhe humbjet e
energjise elektrike, te cilat manifestohen si humbje te nxehtesise.

Ne centralet elektrike, transformatori perdoret per rritjen e tensionit,
dhe pastaj energjia elektrike bartet me linja elektrike deri ne afersi te
shpenzuesve. N dersa, ne afersi te shpenzuesve me transformator zbrites
behet ulja e tensionit, deri ne vlere qe mund te shfrytezohet ne shpenzuesit
elektrik. Transformatori, gjithashtu pedoret edhe ne shume pajisje
dhe aparate elektrike, pra aty ku nevojitet tension i ndryshem nga
tensioni i rrjetit, nje transformator qe perdoret per aparate dhe pajisje
elektrike eshte treguar ne fig. 2.15.

Pjeset kryesore te transformatorit jane: berthama magnetike,

fletet e c;elikut

berthama

FIG. 2.13 peshtjellat - ~ e--o
BERTHAMAT MAGNETIKE TE
0-- ~
TRANSFOMATORIT

peshtjellat e primarit dhe peshtjellat e sekondarit.
Berthama e transformatorit ndertohet prej llamarinave te holla te

<;elikut. Format e berthames magnetike mund te jene te ndryshme. Ne
fig. 2.13 jane treguar formate berthames magnetike, te cilat perdoren
me se shpeshti te transformatoret.

Peshtjellat e primarit dhe ato te sekondarit te transformatorit
perbehen nga per<;u.esit e izoluar te bakrit. Numri i dredhave ne
peshtjellat e transformatorit, seksioni i pen;uesit te peshtjellave,
seksioni i berthames, llogariten ne varesi nga tuqia, tensioni, apo rryma
qe deshirojme te fitojme ne peshtjellat e sekondarit te transformatorit.

Parimi i punes se transformatorit mbeshtetet ne ligjin e induksionit
elektromagnetik. Nese ne peshtjelle te primarit te transformatorit te

telmologJI me tllf • 9

treguar ne fig. 2. 14. kyi;et ne nje burim alternativ me tension U1, ne
peshtjelle dote kaloje rryma il. Ne peshtjellen e sekondarit, si pasoje e

dukurise se induksionit elektromagnetik dote kaloje rryma i2 , dhe ne
skajet e shpenzuesit kemi tensionin U2. Raporti ne mes tensionit ne
dalje te transformatorit U2 dhe ne hyrje U1 varet nga raporti i numrit te

dredhave ne peshtjellen sekondare dhe primare. Ky raport quhet
koeficienti i transformimit te transformatorit, dhe jepet me formulen:

FIG. 2.14 peshtjel lat e ~ - - - - - - - - - ~ peshtjellat e simboli i
TRANSFOMARTORI primarit sekondarit transformatorit
me berthame
NJEFAZOR ME DY Ji.
PESHTJELLA DHE SIMBOLI

Transformatoret i ndajme ne transformator njefazor dhe

transformator trefazore. Transformatoret njefazor perbehen prej

berthames magnetike dhe nje

peshtjelle primare e nje peshtjelle A B C
sekondare, sine fig.2.14. Ndersa

transformatori trefazor perbehet prej

berthames dhe tri peshtjellave te

FIG. 2.15 primarit dhe tri peshtjellave te
TRANSFORMATORIPER
sekondarit, si eshte treguar ne fig.
PAJSISJE
DHE APARATE ELEKTRIKE 2.16 . L _ l ___ _J

Dukja e jashtme e

transformatoreve eshte treguar ne b
fig. 2.17a dhe dukja e brendshme ne
fig. 2.17 b. FIG. 2.16
PARAQITJA SKEMATIKE E
TRANSFORMATORI TREFAZORE

FIG. 2.17
TRANSFORMATORI
A)DUKJA E JASHTME
B)DUKJA E BRENDESHME

a)

b)

9 • telmologJI me tllf

2.2.3 Elelftromotori

Makinat elektrike bejne shnderrimin e energjise. Makina elektrike e

cila ben shnderrimin e energjise mekanike ne energji elektrike quhet

gjenerator elektrik, ndersa makina e cila ben shnderrimin energjise

elektrike ne energji mekanike quhet motor elektrik.

Motoret elektrik ndahen ne dy grupe kryesore: motoret e rrymes se

vazhduar dhe motoret e rrymes alternative.

Motori i rrymes se vazhduar

Pjeset kryesore te motorit te rrymes se vazhduar jane: statori, rotori,

kolektori dhe fur<;at.

Statori eshte pjese e palevizshme e motorit.

Statori ndertohet nga hekuri ose <;eliku ne

statori forme te cilindrit te zbrazet (fig. 2.19) dhe

(fig.2.20). Ne pjesen e brendshm.e te statorit

furi;at V/r,c-;=;/---/- P•shtjellateeks;tim;t vendosen polet e magnetit. Mund te kete dy

' apo me shume pole ne <;ifte. Peshtjellat e statorit

dhe rotorit jane nga teli i bakrit i izoluar. Fundi

i ketyre peshtjellave lidhet ne fillimin e

Fig.2. 18. Ndertim i I njE! motori te rrym@s se kolektorit, ndersa ne stator ato lidhen ne
vazhduar

burimin elektrik. Kur statori ky<;et ne burim

FIG. 2.18 NDERTIMI I NJE elektrik, per arsye te induksionit elektromagnetik, rotori i motorit
MOTORI TE RRYMES SE rrotullohet. Keshtu ne motoret elektrik behet shnderrimi i energjise
VAZHDUAR elektrike ne energji mekanike.

Elektromotoret e treg11:ar ne fig. 2.

20 quhen elektromotor me kolektor

dhe perdoren ne shume pajisje

l\.,. • •eleNketrkikabe.inetin e teknologjise mundw-~,;~;~~~~
Ill!!
te konstruktohet nje model i

motorit te rrymes se vazhduar duke

marre per baze modelin e treguar

ne fig. 2.21.

Materiali: FIG. 2.19 DUKJA E
magneti, BRENDSHME E NJE MOTORI
pllake nga druri ose material tjeter izolues,
materiali per kontakt, TE RRYMES SE VAZHDUAR
kolektori,
bateria,
pen;uesi.

telmologJI me tllf • 9

FIG. 2.20 Mjetet dhe veglat
PJESET KONSTRUKTIVE dare te kombinuara
gershere
TE MOTORIT TE kac;avide .
RRYMES SE VAZHDUAR

sblepiza

elektromagneti peshljellal koleklori

FIG. 2.21
MODEL! I MOTORIT TE
RRYMES SE VAZHDUAR

Fun; at

Sbtepiza

Motori i rrymes alternative

Motoret e rrymes alternative marrin energji elektrike nga burimi
alternativ nje ose trefazor dhe e shnderrojne ate ne boshtin e tyre ne
energji mekanike. Keta ndahen ne motor njefaozr dhe trefazor.

Berthama e statorit dhe berthama e rotorit e ketij motori ndertohen
prej fletezave te c;elikut te paluara dhe keshtu formojne teresi. Statori
eshte ne forme te cilindrit te zbazet, ne hapesiren e te cilit vendoset
rotori i cili eshte ne forme te cilindrit. Ne mes statorit dhe rotorit
ekziston hapesira ajrore. Ne siperfaqen e brendshme te statorit dhe ne
siperfaqen e jashtme te rotorit ndodhen kanalet, ne te cilet vendosen
pen;uesit e peshtjelles se statorit dhe te rotorit. Ne fig. 2.22 eshte
treguar statori dhe rotori i nje motori trefazor.

Qe te punoje motori njefazor, rryma elektrike alternative qe ai
merr nga rrjeti njefazor ose trefazor, duhet te krijojne ne peshtjellat e
motorit fushe magnetike rrotulluese. Kjo fushe magnetike rrotulluese,
qe krijohet ne statorin e motorit, dhe ne peshtjellat e rotorit do te kaloi
rryma e ndryshueshme. Fusha magnetike e ketyre rrymave duke