Teknologji me TIK 9

9 • telmologJI me tllf

me te shkurter ne shinen e brendshme, siperfaqes rrethore te rrotes qe
shkel mbi shine i jepet pjerresi transversale. Gjate kalimit ne kthese,
rrota e jashtme, buza e se ciles ferkohet e mbeshtetur dhe e shtyre per
faqen e shines, shkel mbi shine me perimetrin me te madh, ndersa rrota

FIG. 4.7
A) TRAMVAJI
B) TRENI ME VAGONE

MALLRASH

A)

e brendshme, buza e se ciles largohet nga faqja e shines, shkel mbi
shine me perimeter me te vogel. Kjo diference perimetrash jep gjatesi te
ndryshme rrugesh, dhe keshtu mundeson realizimin e levizjes ne
kthesa.
Transporti hekurudhor ka aftesi te madhe transporti, aftesi depertimi
ne gjithe rrjetin e vet, ka kosto me te ulet te shpenzimeve te lendeve

FIG. 4.8 LEVIZJET E
MUNDSHME TE TRENIT

djegese, ka shpejtesi te medha dhe shkalle te larte sigurie. Sherben ne te
gjitha transportet e drejtperdrejta dhe largesi te medha, duhet perfshire
ketu se bashku transportin e njerezve dhe te mallrave. Eshte me i
shtanget se transporti rrugor dhe mbetet gjithnje transport me i rende,
per perdorim masiv e jo individual.

telmologJI me tllf • 9

Py_etJe

1. Cilat jane llojet kryesore te transportit tokesor?

2. Cilat jane pjeset kryesore te automjeteve?

3. Cilat jane perparesite e transportit rrugor?

4. Ku qendron dallimi ndermjet transportit rrugor dhe hekurudhor?

5. Cilat jane pjeset kryesore te mjeteve hekurudhore?

6. Cilat jane perparesite e transportit hekurudhor?

4.3.3 Transporti ujor

Ne transportin ujor bejne pjese mjetet e tipeve dhe llojeve te ndryshme
si: anije udhetaresh, anije mallrash, tragete per transport udhetaresh e
automjetesh ose vagonash, etj. Anijet e transportit te mallrave mund te .
jene: me depo dhe me ndarje e korridore per mallra te ndryshme, anije
per konteinere, anije cisterne etj. Pjeset kryesore te anijes jane: skafi me
pjesen nenujore dhe mbiujore, mjediset per ngarkese te udhetareve ose

FIG. 4.9 TRANSPORT!
UJOR

A) I NJEREZVE
B) I MALLIT

9 • telmologJI me tllf

te mallrave, rezervoaret e ujit dhe te karburanteve, mjediset e
makinerise, pjesa e komandes, transmisioni, mekanizat e ndryshem per
drejtim, ngritje etj. Skafi ka forme aerodinamike per perballim te
rezistencave te ndryshme si eres, valeve te ujit etj. Notimi i anijeve mbi
uje realizohet nepermjet levizjes se helikave te cilat jane te lidhura me
motore me djegie te brendshme.
Transporti ujor (lumor dhe detar) mundeson transportimin e mallit me
sasi dhe largesi te medha (fig. 4.9). Ne kete rast, <;mimi i kushtimit te
transporti ujor eshte me i lire se te transporti tokesor. Edhe ky transport
eshte modernizuar dhe persosur ne drejtim te rritjes se kapaciteteve,
shpejtesise, sigurise dhe komoditetit per transportin e mallrave te te
gjitha llojeve, te udhetareve dhe te mjeteve. Eshte nje nyje e
rendesishme ne sistemin e kombinuar te levizjes automjet-hekurudhe-
det.

4.34 Transporti ajror dhe ne gjithesi

Mjetet e transportit ajror jane te tipeve, llojeve dhe madhesive te
ndryshme, si: aeroplane udhetaresh, aeroplane mallrash, helikoptere.
Aeroplanet fluturojne me ndihmen e motoreve me djegie te brendshme
me nje ose me shume helika dhe ttrboreaktive. Pjeset kryesore te
aeroplanit jane: trupi me vende perkatese per udhetare ose mallra,
krahet, penda e bishtit, lopatezat levizese te kraheve, rrotat, motori dhe
helika ose turbogjeneratori, si dhe pajisjet e drejtimit (fig. 4.10).
Sigurimi eshte faktor shume i rendesishem i transportit ajror. Sigurimi
arrihet jo vetem me pergatitjen e fluturakes per fluturim, por edhe me
trajnimin e personelit fluturues per fluturim dhe pune edhe ne kushte
te veshtira.
Transporti ajror eshte transporti me i shpejte, por ka aftesi te kufizuara
te transportit te njerezve dhe mallrave, ve<;anerisht ne krahasim me
transportin hekurudhor. Ne dhjetevje<;aret e fundit ky transport eshte
zhvilluar me ritme te shpejta. Ne te gjithe boten ekziston nje levizje e
dendur aeroplanesh qe lidhin per nje kohe te shkurte vendet e
ndryshme, duke ofruar zgjidhje te kenaqshme per nevojat e levizjes se
njerezve, jeta e te cileve eshte bere shume dinamike.
Mjetet e transportit ne gjithesi jane sisteme mjaft te sofistikuara te
projektuara per te kryer misione ne hapesira jashte ndikimit te
gravitacionit te Tokes. Fluturaket e gjithesise jane te pajisura me
aparatura bashkekohore per studim dhe telekomunikacion. Disa prej
ketyre fluturakeve pas kryerjes se misionit nuk kthehen ne Toke
(satelitet, stacionet orbitale), ndersa disa kthehen ne Toke (anija

telmologJI me tllf • 9

FIG. 4.10 AEROPLANI I VOGEL CESNA A) TERESIA B) RROTA E PERPARME
C) KRAHET DHE KABINA E PILOTIT D) MJEDISI PER UDHETARE

E) LOPATAT LEVIZESE TE KRAHEVE F) PENDA E BISHTIT

kozomike "shatell").
Fluturimet kozmike jane pjese perberese e arritjeve te medha shkencore
dhe te teknologjise se sotme ne kryetjen e misioneve ne Sistemin
Diellor.

A) B)

FIG. 4.11 LEVIZJET E
MUNDSHME

TE AEROPLANIT
B) TE HELIKOPTERIT

9 • telmologJI me tllf

Py_etJe

1. Cilat jane perparesite e transportit ujor?
2. Cilat jane pjeset kryesore te anijes?
3. Pse transporti ujor eshte i lire?
4. Cilat jane perparesite e transportit ajror?
5. Cilat jane pjeset kryesore te aeroplanit?
6. Rendisni sipas shpejtesise se levizjes mjetet e transportit tokesor,
ujor dhe ajror.
7. ~fare misionesh kryejne fluturaket e gjithesise?

telmologJI me tllf • 9

4.4Sistemet e /fomandimit te mjeteve te
transportit

Diskutoni:
Te diskutohet se cilat sisteme te komandimit te transp_ortit i niihni.

Mjetet e transportit duhet te zoterojne disa veti baze, si<; jane:
1. Aftesia mbajtese e ngarkeses se udhetareve dhe te mallrave te
ndryshem, ku ben pjese sistemi i vatjes me ane te cilit mjeti i transporti
mbeshtetet ne mjesidin ku zhvendoset. P.sh., automjeti me ane te
rrotave mbeshtetet ne rruge, ndersa aeroplani me ane te kraheve
qendron ne ajer. Ketu bejne pjese edhe sistemet strukturore qe
percaktojne edhe formen e jashtme te mjetit transportues (p.sh.
karroceria, shasia te automjetet).
2. Aftesia per levizshmeri pergjate rruges, qe realizohet me ane te
rrotave (automjetet) ose te siperfaqeve rreshqitese (anijet, aeroplanet).
Aftesia terheqese ose shtytese per t'i vene ne levizje mjetet
transportuese, qe realizohet permes sistemeve shtytese (p.sh. motoret
me djegie te brendshme etj.) dhe sistemit te transmisionit.
3. Aftesia per te ndaluar mjetin transportues, qe realizohet me ane te
sistemeve te frenimit.
4. Aftesia per te drejtuar mjetin transportues, qe realizon ndryshimin e
drejtimit te levizjes (p.sh. timoni me mekanizimin per drejtimin e
rrotave te automjeti).
Varesisht nga rendesia qe kane gjate realizimit te levizjes se tyre, me
poshte do te shpjegohen disa prej sistemeve perberese te mjeteve te
transportit.

PyetJe

1. Cilat veti baze duhet t'i zoterojne mjetet ·e transportit?

4.4.1 Sistemi i transmisionit

Sistemi i transmisionit eshte nje sistem mekanizmash qe mundesojne
ndryshimin e shpjetesise se boshtit i cili merr levizjen nga boshti i
motorit qe ka nje shpejtesi konstante.
Ky sistem perbehet prej motorit, friksionit, transmetuesit, nyjave
lidhese, boshtit marres dhe diferencialit (fig.4.12).

9 • telmologJI me tllf

motori rroto o posmo

tronsmotuo si

boshti morros

FIG. 4.12 SISTEMI I
TRANSMISIONIT TE

AUTOMJETIT

friksioni nyjot
cli foroncioli

Levizjet e mjeteve te transportit ajror jane hapesinore fig. 4.11 a) dhe b).
Transmetimi i levizjes prej motorit mund te bartet ne rrotat e perparme,
te pasme dhe ne te kater rrotat njekohesisht fig. 4.13 a), b) dhe c).

dif«Nt1cioli

~
~

FIG . 4.13
A) NGASJA E RROTAVE

TE PERPARME

B) NGASJA E
RROTAVE TE PASME

C) NGASJA E KATER
RROTAVE

Friksioni sherben per te takuar ose larguar levizje~ qe vjen nga motori

telmologJI me tllf • 9

deri te transmetuesi ose kutia e shpejtesive.
Disku pasiv dhe disku ngjeshes ngjiten me njeritjetrin keshtu qe me
ferkim levizja transmetohet prej motorit ne kutine e shpejtesive (fig.
4.14). Disku pasiv eshte i veshur me material ferrodo per te realizuar
ferkim te larte (fig. 4.15). Pjese perberese e friksionit eshte edhe pedali, i
cili mundeson largimin e ketyre dy disqeve qe te nderprerse
transmetimin e levizjes.

volanti kapaku i friksionit 0 0 0 o.
disku
pasiv friks ion i i .~0 i.1
takuar 0
disku 00
ngjeshes FIG. 4.14 FRIKSIONI .,
0
00

FIG. 4.15 DISKU PASIV

Transmetuesi ose kutia e shpejtesive eshte mekanizem me dhembezore

te vendosur brenda nje karteri ose kutie, te cilat me anen e disa levave,

vihen ne nderdhembezim (ingranim), duke dhene shpejtesi te

deshiruar.

rrc:hqitc:i lcva o:o

11dcrruc:i i
:hpcj~c:ivc

FIG. 4.16 KUTIA E.
SHPEJTESIVE
ME LEVE

bo:hn ndcrnljcR:

Parimi i punes eshte dhene ne fig. 4.16.
Rreshqitesi mban nje grup xhuntash qe mund te rreshqasin gjate
boshtit marres te levizjes dhe te luhatet rreth tij. Duke u zhvendosur
kundrejt ketij boshti dhe duke u luhatur rreth tij, xhunta mund te
aktivizoje nderdhembezimin e <;ifteve te ndryshme te dhembezoreve.

9 • telmologJI me tllf

Varesisht nga nderdhembezimi, realizohen 5 shpejtesi te ndryshme me
levizje perpara dhe nje shpejtesi prapa (fig. 4.17). Levizja prapa
realizohet me ndihmen e dhembezorit parazitar, i cili ndryshon kahun
e rrotullimit.
Per transmetim te levizjes ne kende dhe largesi te ndryshme perdoret
boshti kardanik. Boshti kardanik perbehet prej dy nyjave dhe boshtit
teleskopik.

nderTUesi i shpejtesive pozita ler

....

shpejtesia e pare shpejtesia e dyte

shpejtesia e trete shpejtesia e katert

FIG. 4.17 POZICIONET
LEYES OSE NDERRUESI

TE SHPEJTESIY

shpejtesia e peste levizja prapa

Diferenciali

Diferenciali levizjen e merr nga boshti kardanik. Ai ben rregullimin e
gjatesise se rruges me kthesa per c_;do rrote aktive. Rrotes se jashtme

telmologJI me tllf • 9

aktive i jep nje shpejtesi me te madhe, ndersa rrotes se brendshme ia
zvogelon shpejtesine fig. 4.18 a), b).

pjc:u c pc,.,•l"fflc

:hpcjtc:io
c njcjtc

FIG. 4.18 rret\lllimi i
DIFERENCIALI dhcmbouro1,1c
mes :htcpi1c

a) b)

PyetJe

1. C::fare funksioni ka sistemi i transmisionit?

2. Cilat jane pjeset perberese te sistemit te transmisionit?

3. Ne cilat rrota mund te bartet transmetimi i levizjes?

4. Si funksionon friksioni?

5. C::ka eshte transmetuesi ose kutia e shpejtesive?

6. Si funksionon kutia e shpejtesive?

7. Cili eshte funksioni i diferencialit?

9 • telmologJI me tllf

44.Z Sistemi i frenimit

Sistemi i frenimit eshte sistem mjaft i rendesishem per sigurine e mjetit
te transportit. <;do automjet duhet te kete kete sistem, me qellim te
zvogelimit te shpejtesise gjate levizjes ne kushte te ndryshme te ngasjes,
pastaj ndaljes dhe qendrimit ne vend te automjetit fig. 4.19.

FIG . 4.19 SISTEMI I fren i me fombur
FRENIMIT TE NJE
AUTOMJETI

'' -- ------- ·

i,;,1;-- - fnm i me
d is-qe

FIG. 4.20 A) Pjeset kryesore te sistemit te frenimit j?ne: frenat dhe mekanizmat e
FUNKSIONIMI I FRENIT frenimit.
ME TAMBUR B) PAMJA E Frenat mund te jene te tipit me tambur dhe me disk.
JASHTME E FRENIT ME Freni me tambur perbehet prej nje <;ifti nofullash te veshura me
material ferrodo, me hapjen e te cilave realizohet frenimi i tamburit te
TAMBUR lidhur me rroten fig. 4.20 a), b).

A)

FIG. 4.21 fnin imi
FRENI ME DISK
Freni me disk ka gjithashtu dy nofulla te

vendosura ne te dyja anet e nje disku te lidhur
me rroten fig. 4.21.
Nga figura shihet se largesia e pedales eshte
kater here me e madhe se largesia e cilindrit nga
aksi i rrotullimit, keshtu qe forca qe vepron ne
pedale do te rrise kater here forcen vepruese ne
cilinder (4x). Diametri i cilindrit qe vepron ne
disk eshte tri here me i madh se diametri i
cilindrit te pedales (3y), andaj forca do te rritet
nente here. Keshtu, gjithsej se bashku, forca qe
vepron ne pedale dote rritet 36 here.

telmologJI me tllf • 9

FIG. 4.22
FRENI I DORES

Freni i dares sherben per te ndalur automjetin ne vend, si ne rruge te
drejta ashtu edhe ne ato te pjerreta. Freni i <lores perbehet prej leves,
me veprimih e se ciles realizohet bllokimi i nofullave per disqet ose
tamburet e rrotave, fig. 4.22. Permes kesaj leve gjithashtu behet edhe
zhbllokimi i rrotave, kur levizet leva ne kahun e kundert.
PyetJe

1. Si funksionon sistemi i frenimit?

2. Pse sherben freni i <lores?

4.5 Sistemet drejtuese dhe mbeshtetese ne
transport

Diskutoni:
Te diskutohet pse perdoren sistemet drejtuese dhe mbeshtetese ne
transport.

4.5.1 Sistemi i drejtimit

Sistemi i drejtimit eshte sistem qe mundeson ndryshimin e drejtimit te
levizjes. Mjetet e transportit tokesor, perkatesisht transporti hekurudhor
kane levizje vetem ne nje drejtim, pra ka vetem ndryshim te kahut. Pasi
te automjetet kemi ndryshim te drejtimit te levizjes ne rrafshin
horizontal dhe vertikal, keto levizje duhet drejtuar.
Drejtimi realizohet permes dy rrotave te para qe quhen rrotat drejtuese
(fig. 4.23).
Sistemi i drejtimit realizon kthimin e rrotave drejtuese (te perparme)
me kend te duhur duke mbajtur keshtu drejtimin e rrotave paralel me

9 • telmologJI me tllf

rTOtat kthehen me I
kende te ndrys hme I
I
FIG. 4.23 I
SKEMA E KTHIMIT TE I
I
NJE AUTOMJETI II
II
, II qendra e
\ II rTOullimit
\ II
\ 11
\~

1

FIG. 4.24 SISTEMI I
DREJTIMIT TE
AUTOMJETIT

rrugen neper te cilen leviz (fig. 4.24).
Timoni eshte i lidhur me boshtin drejtues dhe dhembezorin udhezues
te kremaliera qe u jep drejtim permes shufres lidhese dhe shufres

buhti
clrctjtues

FIG. 4.25 PJESET
PERBERESE TE SISTEMIT

TE DREJTIMIT

drejtuese rrotave drejtuese (fig. 4.25).
Drejtimi i rrotave te automjeteve te renda kerkon forca te medha gjate
rrotullimit te timonit. Per kete arsye perdoren perforcues hidraulike ose
pneumatike (fig. 4.26). Pompa vehet ne funksion nepermjet motorit te
automjetit permes shiritit dhe pulexhes.
Sisteme drejtuese konsiderohen edhe ato sisteme qe ofrojne

telmologJI me tllf • 9

valvola
rrotulluese

FIG. 4.26 SISTEMI I dhembezori
DREJTIMIT TE drejtues

AUTOMJETET E RENDA informaciQne lidhur me shpejtesine e levizjes, rrugen e pershkuar,
temperaturen ne motor, sasine e lendes djegese ne rezervuar etj. Keto
sisteme zakonisht jane te vendosura ne tabelen komanduese te shoferit
te automjetit (fig. 4.27), ne kabinen e aeroplanit qe drejtohet nga piloti
(fig. 4.28), ose ne kabinen e drejtimit te trenit dhe te anijes. Keshtu,
mundesohet qe gjate drejtimit te mjetit te kontrollohet shpejtesia, te
mbushtet me lende djegese me kohe mjeti qe drejtohet dhe te evitohen
rreziqe te ndryshme.

FIG. 4.27 TABELA KOMANDUESE E SHOFERIT FIG. 4.28 KABINA E PILOTIT

Ne mjete te transportit ka edhe sisteme orientuese qe njoftojne te tjeret
ne trafik per veprimet e ndermarra te drejtuesit, sip.sh., frenimin,
levizjen prapa, ecjen emergjente etj. Keshtu, ne mjete jane te instaluara
sirenat, sinjalet pamore (dritat) te ndryshme qe parandalojne
aksidentet.
Sisteme drejtuese konsiderohen edhe shenjat dhe sinjalet e ndryshme
ne komunikacion qe vendosen ne mjediset ku kryhet transporti. Njohja
dhe respektimi i ketyre shenjave nga drejtuesi i mjetit pakeson rreziqet
nga aksidentet e ndryshme.
Kohen e fundit permes teknologjise bashkekohore, mundesohet qe
sistemet e drejtimit te veprojne drejtperdrejt ne sistemet e komandimit

9 • telmologJ/ me tllf

te mjetit, ne menyre qe te kontrollohet shpejtesia e levizjes se
automjetit, pastaj ngritja dhe ulja e aeroplanit ne menyre automatike ne
kushte te veshtira atmosferike etj. (fig. 4.29).

FIG. 4.29 SISTEMI I Sistemi global i pozicionimit (GPS) ehste nje sistem i bazuar ne satelite
RADAREVE QE BEN qe rrotullohen rreth tokes dhe transmetojne sinjale te pranuesit ne toke.
KONTROLLIMIN E GPS mund te perdoret ne usha te ndryshme si psh. ne navigimin ne toke,
FLUTURIMIT TE dete dhe ajer.
AEROPLANEVE
PyetJe

1. Si funksionon sistemi i drejtimit te automjeteve?

2. Pse perdoren perforcues per drejtim te automjeteve te renda?
3. Cilat jane sistemet e tjera drejtuese ne mjetet e transportit?

4. ~ka paraqet GPS?

4.5.Z Sistemet mbeshtetese

Sistemet mbeshtetese paraqesin infrastrukturen e sistemit te transportit
qe percaktohen nga lloji i rruges neper te cilen zhvillohet transporti.
Ketu perfshihen rruget, stacionet e autobuseve, stacionet hekurudhore,
portet, aeroportet (fig. 4.30), etj.
Rruga eshte elementi baze dhe percaktues i llojit te transportit, pergjate
se ciles zhvillohet procesi i levizjes se mjeteve dhe i transportit me to te
njerezve dhe te mallrave.

telmologJI me tllf • 9

FIG. 4.30 AEROPORTI
NGAJASHTE
DHE BRENDA

Rruga kerkon pergatitje ve<;anerisht ne transportin tokesor (rruget e
zakonshme te automjeteve (fig. 4.31), hekurudha (fig. 4.32)), ndersa ne
transportin ujor dhe ne transportin ajror nuk mund te flitet per rruge te
mirefillta, vei;se per linja detare ose koridore ajrore. Rruga duhet qe t'i
pershtatet kushteve te terrenit, ku ajo zhvillohet, sepse ajo punohet per
perdorim racional, rendiment dhe shpejtesi te caktuar te mjeteve.
Gjeresia e rruges ndikon ne rritjen e shpejtesise se mjeteve, shton
numrin e levizjeve te automjeteve dhe parandalon aksidentet, fig. 4.33.
Ne autostrade kemi te ndare dy rruge, ku njera rruge sherben per
levizje ne nje drejtim e tjetra ne drejtim te kundert. Gjithashtu, brenda
nje rruge kemi shirita qe jane te ndare me vija qe sherbejne per levzje
te ndryshme varesisht nga lloji i automjetit.
Udhekryqet jane vende te rrezikshme per qarkullim te mjeteve, ne to
ballafaqohen mjetet njeri me tjetrin dhe ndahen, formohen, gershetohen
ose nderptiten rrymat e levizjes. Ballafaqimet ne udhekryqe shkaktojne
zakonisht ngadalesim te levizjes dhe rrezik. Pikat e ballafaqimit mund

FIG. 4.31 RRUGA EZAKONSHME FIG. 4.32 HEKURUDHA FIG. 4.33 AUTOSTRADA

9 • telmo/ogJI me tllf

te reduktohen nepermjet:
a) zvogelimit te shpejtesive dhe zbatimit te rregullave te
perparesise se kalimit dhe
b) kanalizimit te levizjeve per drejtime te caktuara me anen e
ndertimit te disniveleve, ishujve etj.
Sistemet mbeshtetese mund te jene mjediset dhe mjetet qe u ofrojne
sherbime njerezve dhe mallrave qe transportohen. Ketu bejne pjese
stacionet e autobuseve, stacionet hekurudhore, metrote, portet detare,
aeroportet etj.
Sisteme mbeshtetese jane gjithashtu urat, tunelet qe ndikojne ne lidhjen
e shkurte te dy vendeve ku si "pengesa natyrore" paraqiten lumenje,
liqenjet, malet e larta etj.
Te gjitha keto sisteme ne te ardhmen do te persosen dhe do te ndikojne
ne ngritjen e cilesise se transportit ne rritjen e sigurise ne funksion te
rritjes se shpejtesise se transportit e sidomos te pakesimit te ndotjes se
arnbientit.

PyetJe

1. Cilat jane pjeset perberese te sisterneve rnbeshtetese?

2. Si ndikon rruga ne procesin e levizjes se mjeteve te transportit?

3. Numeroni sistemet e tjera qe ndikojne ne ngritjen e cilesise se
transportit.



9 • telmologJI me tllf

5. Telfno/ogjia e informacionit
dhe lfomunilfimit

5.1 Sistemet numerilfe

Shprehja e numrave me nje seri shenjash paraqet sistemin numerik.
Ekzistojne disa sisteme numerike, te cilat dallohen ne mes vete per nga
numri i shifrave prej te cilave perbehen: sistemi dekad, sistemi binar,
sistemi oktal, etj. Ekuacioni per paraqitjen e numrave ne formen e
pergjithshme duketne kete menyre:

N= an·qn+an-1°4n-1-+~-2·qn-2+...+ao·q0 ,
ku q eshte numer i plote I ndersa n numer i plote pozitiv ose negativ.

5.1.1 Slsteml de/fad
Sistemi me i perhapur ne jeten e perditshme eshte sistemi dekad . Ky
sistem perbehet prej dhjete shifrave: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 dhe fitohet ashtu
qe merret q = 10, pra.

N= an ·1On+an_1·1On·1-+an_2•lon·2+...+a0· 10°

Shembull:
8421(10)= 8. 103+4. 103+2. 101+1 · 10°

s.1.z Slsteml blnare lfonvertlml delfad-blnare dhe blnare-delfad
Sistemi numerik, i cili perbehet prej dy shifrave Odhe 1, dhe i cili eshte
baze e punes se sistemit kompjuterik, quhet sistem binare. Te gjitha
informacionet te cilat ruhen ne kujtese te kompjuterit jane ne kete sistem.
Ky sistem fitohet kur zevendesohet q = 2, pra:

N =an·2n+an-1°2 -n-1 +~-2·2n-2+...+au· 20•
Kurdohere ben te dihet te kalohet prej nje sistemi numerik ne nje tjeter.
Ta shohim kete me nje shembull, per dy sistemet e permendura.

Shembull: Numrin 967<10>shnderroni ne sistem binar:

967:2=483 mbetja 1

483:2=241 mbetja 1

241:2=120 mbetja 1

120:2=60 mbetja 0

60:2=30 mbetja 0

30:2=15 mbetja 0

15:2=7 mbetja 1

7:2=3 mbetja 1

3:2=1 mbetja 1

1:2=0 mbetja 1 Pra967c10l=llll000lllc2l

telmologJI me tllf • 9

Pra, numri binare lexohet sipas orientimit te shigjete, prej poshte-lart.
Numri binare mund te shkruhet ne forme te numrit dekad, ashtu qe
shkruhet me formulen e pergjithshme te sistemit binare.
Te rikthejme tani numrin binare 100011lei> ne numer dekad:
1000111(2)= 1 ·26+0 ·25 +O· 24+ 0 ·23 +l ·22+ 1 ·21+ 1· 2° =71'10)

Ushtrime:
Shnderroni numratnga sistemi dekad ne ate binare dhe anasjelltas:.

123,10)= (?)t2)
12345(10)= (?)(2)
12345678900)= (?)t2)

1110011010(2)=(?),10)
111000011010(2)=(?),10)
11100111111010(2)=(?) (10)

5.1.3 Operacionet aritmetilwre me numra binare
(mbledhja. zbritja)

Operacionet aritmetikore me numra binare jane mjaft te thjeshta. Te
shohim si mblidhen dhe zbriten numrat binare.

Mbledhja e numrave binare

Rregulla per mbledhje:
0+0=0
O+l=l
1+1=0 bartet 1
1+1+1=1 bartet 1

Shembull:
Te mblidhen numrat binare 11001 dhe 11011

11001
+ 11011

110100

Detyre: mbledhni numrat binare:
10101

+ 11111
?

9 • telmologJI me tllf

Zbritja e numrave binare
Zbritja e numrave binare behet njesoj sikur te numrat e sistemit dekad.
Shembull:

11011
01001
10010

Ne kete rast, nuk ka huazim nga pozicioni me peshe me te madhe.
Shembull:

10010
01101
00101
Ne zbritjen e numrave binare, ne rast nevoje, huazohet njeshi nga
pozicioni me peshe me te madhe dhe fitohet l0c2,-lc2> = lc2>

Detyre: Zbritni numrat binare:
11111
10101
?

5.2 Njesia per sasine e informates dhe lfodet

Ne kete paragraf do te jepen shpjegimet per disa kuptime qe mjaft
shpesh perdoren ne lemin e teknologjise se informacionit, sic; jane: biti,
bajti dhe kodet.

Bit/ dhe Bajt/

Ne brendi te kompjuterit mund te ruhen te gjitha informacionet

(figurat, tekstet, numrat, zeri, programet etj.), duke u bazuar ne dy

gjendje logjike:

Gjendja O (pa tension-nuk ekziston),
Gjendja 1 (me tension-ekziston).

Pra, eshte fjala per sistemin digjital binar sepse teknikisht realizohet

mjaft lehte dhe akoma eshte mjaft fleksibel per ruajtje te

informacioneve te ndryshme.

Bit/ (ShenJa blnare)

Fjala Bit rrjedh nga gjuha angleze Binary Digit. Biti eshte njesia me e
vogel e informacionit. Ai mund te kete vetem dy gjendje logjike Odhe 1

(ose jo e vertete dhe e vertete, ose sh~yc;ur dhe kyc;ur).

Bajtl

Nje bajt formohet nga kombinimi i tete biteve. Nga kjo rezulton se bajti
mund te kete 28=256 gjendje logjike. Bajti eshte njesi standarde e

informacioneve. ·

Shumeflshat

Meqe Bajti mund te ruaje informacion te vogel (saktesisht 1 karakter), atehere

perdoren shumefishat per te pershkruar kapacitetet me te medha te

kujteses:

1 kByte= 1024 Byte (kilo)

1 MByte= 1024 kByte (Mega)

1 Gbyte= 1024 MByte (Giga)

1 Tbyte= 1024 GByte (Tera)

Kadi ASCII

Ne fushen e kompjutereve me se shumti perdoret i ashtuquajturi kodi
ASCII (American Standard Code for Information Interchange), i cili
paraqet kodin Amerikan per shkembim te informacioneve. Ne tabelen e
meposhtme mund te shihen disa nga shifrat e kodit ASCII.

Shenja shifra ASCII
A 01000001
B 01000010
C 01000011
1 00110001
2 00110010
3 00110011
& 00100110
00111101

Kadi NBCD

Kodi BCD (Binary Code Decimal) paraqet nje kod shume te

pershtatshem per zbatime ne kompjuteret modern, si dhe ne zbatime te

ndryshme digjitale. Ky kod, ndryshe njihet edhe si kodi 8-4-2-1, por

ndonjehere edhe si kodi NBCD (Natural Binary Code Decimal).

Perparesia kryesore tij eshte shnderrimi shume i thjeshte i numrave

decimale ne nje format te caktuar binar. Ky shnderrim bazohet ne

tabelen e paraqitur ne vazhdim, ndersa me nje shembull konkret eshte

ilustruar perdorimi i ketij kodi.

Decimal NBCD

0 0000

1 0001

2 0010

3 0011

4 0100

5 0101

6 0110

7 0111

8 1000

9 1001

9 • telmologJI me tllf

Shembull:
Te kryhet shnderrimi vijues:

(1249)10 = ( )NBCD

1 0001
2 0010
4 0100
9 1001

(1249)10 = (0001 0010 0100 1001 ) NBCD

Detyre:
Bazuar ne shembullin e siperm, te kryhet shnderrimi perkates:

(01101000 0011 lO0l)NBCD = ( )10

5.3 Sistemi lfompjuterilf

5.3.1 Sistemi /fompjuterilf. hardueri. softueri
Diskutoni:
C::'eshte sistemi kompjuterik? Perseritni njohurite e fituara me pare.

Sic; dihet, sistemi kompjuterik paraqet nje pajisje elektronike e cila
sherben per ruajtjen, perpunimin dhe shperndarjen e informacioneve.
Karakterizohet me pjesen harduerike dhe softuerike te tij.
Hardueri permban komponentet fizike te sistemit kompjuterik, sic; jane:
shtepiza,pllaka ame (motherboard), pllakat per zgjerim, njesite e
disqeve etj., brenda te cilave ose ne te cilat jane kyc;ur pjeset perberese
te nje kompjuteri (njesia qendrore dhe memoria punuese) dhe pajisjet
periferike te tij: monitori, tastiera, miu, shtypesi, etj.
Ne kete paragraf do te shpjegohen ne pika te pergjithshme
komponentet e nje kompjuteri, ndersa ne vazhdim te kesaj teresie do te
behet pershkrimi detajuar i pjeses harduerike dhe softuerike.

Komponentet e lfompjuterit

Shumica e kompjutereve personale jane te ngjashem ne ndertimin e
tyre. Rendom eshte e mundshme qe te kombinohen komponentet e disa
prodhuesve ne nje teresi. Nje kompjuter personal (PC - personal
computer) perbehet nga keta komponente:

telmologJI me tllf • 9

Shtepiza

Shtepiza e kompjuterit permban keta komponente bazike te
kompjuterit, te cilet dote shpjegohen me vone e te cilat jane: njesia
qendrore (CPU) ose procesori, kujtesen, pllaken ame, diskun e ngurte,
njesine e disqeve, kartelen e zgjerimeve etj. Per nga menyra e ndertimit
eksitojne disa lloje te shtepizave. 1. Desktopi, qe rendom vendoset ne
tavoline dhe ate horizontalisht, ndersa mbi te vendoset monitori
(ekrani). 2. Shtepiza e cila qendron vertikalisht (tower), dhe rendom
vendoset ne dysheme ne menyre qe mbi tavoline fitohet hapesire me e
madhe punuese, ndersa ekrani mund te vendoset ne pozite me te
pershtatshme. Shtepizat e ketilla jene dy lloje: tower dhe mini tower, qe
mund te shihen ne fig. 5.1.
Kompjuteret personale mund te jene edhe te tipit portativ dhe njihen
me emrin Laptop ose Notebook, te cilet ne kohen e fundit jane
paraqitur ne mjaft modele te ndryshme dhe disa prej tyre jane te pajisur
edhe me komponente multimediale.

FIG. 5.1 SHTEPIZA E
KOMPJUTERIT

PIia/fa ame (motherboard)

Pllaka ame permban te gjitha komponentet e nevojshem te kompjuterit
si~ eshte njesia qendrore (CPU), kujtesa (memoria), dhe hapesirat per
zgjerim (expansion slots). Pllaka ame eshte pllake e stampuar me qarqe
elektronike dhe paraqet bazen ne te cilen vendoset procesori dhe qarqet
elektrike percjellese. Pamja e nje pllake ame eshte paraqitur ne fig. 5.2.

PIia/mt per zgjerim

Pllakat per zgjerim jane pllaka te stampuara qe sherbejne per
permiresimin e vetive funksionale te kompjuterit personal. Pllakat per
zgjerim mund te jene:

kartela grafike per te mundesuar pamjen e fotografive ne ekran
kartelat kontrolluese te njesise se disketes, harddiskut dhe
diskut nga i cili vetem mund te lexohet (CD ROM),
kartelat per komunikim te ndersjelle me njesite periferike

9 • telmologJI me tllf

(shtypes, skaner, mouse etj.)
kartela e faksit dhe modemit per komunikim nepermjet linjes

FIG. 5.2
PLLAKA AME

telefonike,
kartela e rrjetit qe mundeson lidhjen e kompjuterit ne rrjet,
kartela e zerit per te degjuar muzike dhe per te incizuar, etj.

Njesite e disqeve

Ne shtepizen e kompjuterit (fig. 5.3) jane te vendosura njesite e disqeve,
qe rendom jane tri. Pajisja e cila eve ne levizje diskun e kompjuterit
quhet ngases i diskut (disk drive). Ngasesi i diskut mundeson qasjen ne
informacionet ne cilindo vend te caktuar te diskut. Rendom ne
kompjuter ndodhet ngasesi i disketave, qe paraqet nje pajisje periferike
e cila e mundeson shfrytezimin e informacioneve te vendosura ne disqe
fleksibile ose shkurt disketa. Rendom ngasesi i disketave eshte me
diameter 3.5 in<;. Disku tjeter qe ndodhet ne kompjuter eshte disku i
ngurte ose i fiksuar (hard disku) i cili pranon me shume informacione
se disketa dhe rrotullohet shume me shpejt se disketat. Rendom eshte i
fiksuar brenda ngasesit te diskut, keshtu qe disku dhe ngasesi i diskut
funksionojne si nje teresi e perbashket. Lloji i trete i disqeve eshte
kompakt disku ndryshe CD ROM disku (shkurtese nga anglishtja
Compact Disk Read Only Memory). Perparesi e ketij diksu eshte
mundesia e vendosjes se sasise me te madhe te te dhenave ne hapesire
shume te vogel. Ngasesi (drive) i CD ROM diskut vendoset nen apo
mbi ngasesin e hard diskut ne shtepizen e kompjuterit, qe mund te
shihet ne fig. 5.3.

telmologJI me tllf • 9

FIG. 5.3 DISQET E Njesia e rurnizimit
VENDOSUR NE
SHTEPIZEN E Njesia e furnizimit te kompjuterit eshte gjithashtu e integruar ne
KOMPJUTERIT shtepizen e kompjuterit. Kjo sherben per furnizimin e te gjitha pjeseve
me tension te nevojshem (fig. 5.4).
Softueri- paraqet nje teresi te instruksioneve ose urdhrave te cilet jane
te organizuar sipas nje algoritmi te ve~ante, te quajtur program. Keto
instruksione zakonisht vendosen ne kujtesen RAM ( do te sqarohet me
vone) te kompjuterit, prej nga me tutje perdoren nga njesia qendrore e
perpunimit te te dhenave, per te komanduar punen e seciles pjese te
harduerit te sistemit kompjuterik. Zakonisht ndahet ne :
Softuer sistemor dhe
Softuer aplikativ

Krahasoni njohurite e tanishme me ato paraprake? Cilatjane risite qe keni
pervetesuar? C::fare jane pritjet tuaja nga mesimi i siperm. Shenoni pyetjet
per te cilat nuk mund te gjeni pergjigje. Kerkoni pergjigje nga
mesimdhenesi juaj?

5.4 Hardueri

FIG. 5.4 NJESIA E

FURNIZIMn 5.4.l Njesia qendrore. tun/fsioni. mode/et e procesoreve.
ci/esite

Diskutoni:
C::'eshte njesia qendrore e kornpjuterit? Perseritni njohurite e fituara me
Eare?
Njesia qendrore e perpunimit te te dhenave (CPU) eshte komponente
kryesore e kompjuterit, e cila ben ekzekutimin e programeve
individuale dhe dirigjon punen e pjeseve te tjera. Quhet edhe njesi
qendrore procesorike (CPU-central processor unit), ndersa kur ajo
ndodhet ne nje qark te integruar, quhet mikroprocesor.
Njesia qendrore perbehet nga tre komponente kryesore: njesia
aritmetikore-logjike (ALU), ku kryhen te gjitha llogaritjet logjike, njesia
dirigjuese, e cila ben dekodimin, sinkronizimin, dhe ekzekuton
instruksionet e programeve, dhe kujtesa punuese (RAMt e cila
mundeson ruajtjen e te dhenave dhe programeve me te cilat
mundesohet puna e kompjuterit. Te gjithe keta komponente permbajne
regjistra, te cilet paraqesin hapesira te kujteses te rezervuara per
qellime te ve~anta. Njesia qendrore eshte e ndertuar ne nje kuti te vogel
te qeramikes me kembeza metalike anash. Keto kembeza kane
funksionin e nderlidhjes se ~ipit te procesorit me ~ipat e tjere ne pllaken

9 • telmologJI me tllf

e stampuar. Ne brendi te kutise se qeramikes eshte i vendosur vete ~ipi,
nje pllaken e silicit me dimensione prej disa mm2• Ne kete siperfaqe te
vogel jane te vendosur disa miliona transistore te nderlidhur ne menyre
funksionale ndermjet vete.
Lloji i procesorit i cili eshte i instaluar ne kompjuter e percakton
shpejtesine e ekzekutimit te instruksioneve te ndryshme. Ne ditet e
sotme, procesoret mund te ekzekutojne edhe disa dhjetera miliona
instruksione per sekonde.
Diskutoni:
Krahasoni njohurite e tanishme me ato paraprake? Cilat jane risite qe
keni pervetesuar? <::fare jane pritjet tuaja nga mesimi i siperm. Shenoni
pyetjet per te cilat nuk mund te gjeni pergjigje. Kerkoni pergjigje nga
mesimdhenesi juaj?

5.4.2 Njesite hyrese dhe da/ese. tunlfsioni. 1/ojet

Diskutoni:
Cilat jane njesite hyrese dhe dalese te kompjuterit? Perseritni njohurite
e fituara me pare?

Tastiera

Tastiera shfrytezohet per te futur te dhenat dhe per komandim me
kompjuterin, dhe eshte pajisja hyrese me e shpeshte e kompjuterit
personal.

Miu

Pajisje gjithashtu e rendesishme hyrese e kompjuterit eshte edhe miu
(mouse). Miu eshte pajisje e drejtuar me dare, e cila mundeson
pozicionimin e drejtperdrejte ne fjale apo ne objekte te ekranit te .
kompjuterit.

Monitori

Monitori (ekrani) perdoret per te paraqitur informacionet qe merren
nga softueri i kompjuterit.

Altoparlantet

Altoparlantet te cilet lidhen ne kartelen e zerit, sherbejne per te degjuar
muzike nga kompjuteri.
Karte/a grafilfe mundeson komunikimin e kompjuterit me ekranin e tij.
Kartelat e para grafike per ekran te kompjutereve kane qene te llojit
CGA (Color Graphic Adapter). Mirepo, viteve te nentedhjeta jane
paraqitur kartelat VGA (Video Graphic Array) si dhe ato SVGA (Super
VGA), te cilat kane rezolucion 1024x768 pika per in~ ne katror ose edhe

telmologJI me tllf • 9

1024x1280 pika per in<; ne katror me <;'rast cilesia e fotografise eshte
jashtezakonisht e mire. Kartelat e vjetra te llojit VGA, EGA, CGA dhe
Hercules nuk jane ne perdorim. Kartelat grafike mete reja jane kartelat
grafike tridimensionale (3D), te cilat perdoren per lojera dhe aplikime
te programeve CAD. Keto kartela permbajne njesite qendrore grafike
individuale per te shpejtuar llogaritjen e figurave tridimensionale.
Karte/a e zerit ben te mundur perpunimin e zerit ne kompjuter.
Kartelat e para te zerit kane qene te tipit Adlib, ndersa menjehere pas
tyre jane paraqitur kartelat Sound Blaster te cilat mundesojne
regjistrimin (incizimin) dhe reprodukimin e zerit si dhe kompresimin e
regjistrimeve. Kartelat me te reja te zerit te ketij lloji, ne baze te arritjeve
teknologjike, mund te njohin edhe te folurit. Paraqitja e
kompaktdisqeve (CD-ROM) ka ndikuar mjaft ne zhvillimin e
mundesive per perpunimin e efekteve te ndryshme ne kompjuter,
sidomos kur flitet per zerin. Sot nepermjet altoparlanteve mund te
degjohet muzike nga CD disqet muzikore madje me cilesi te larte dhe
fuqi mjaft te madhe. Altoparlantet lidhen me kartelen e zerit ose
drejtperdrejt me ngasesin e kompaktdiskut.
Modemi eshte shkurtese per shprehjen MOdulator-DEModulator.
Shprehja modulim nenkupton ndryshimin e vetive te sinjalit, ndersa
demodulim paraqet rikthimin e vetive burimore te sinjalit. Modemi ne
kompjuter mundeson qe kompjuteret te komunikojne njeri me tjetrin,
duke shfrytezuar linjat ekzistuese telefonike. Disa lloje te modemeve
kane mundesine e dergimit te faksit, gje qe mundeson dergimin dhe
pranimin e fakseve nepermjet kompjuterit. Parametri kryesor i
modemit eshte shpejtesi e bartjes. Ekzistojne modeme interne, te cilat
instalohen perbrenda shtepizes se kompjuterit dhe modemet eksterne
te cilet e kane shtepizen e vet dhe instalohen jashte shtepizes se
kompjuterit, dhe me kompjuterin personal, komunikon duke e lidhur
me kabllon ne njerin nga portet e lira ne kompjuter.
Shtypesi mundeson paraqitjen e rezultateve te perpunuara dhe
dokumenteve nga kompjuteri ne leter. Sikurse edhe ekranet, shtypesit
mund te jene te formave dhe madhesive te ndryshme, te cilet mund te
shtypin me cilesi te dobet deri te cilesia me e larte. Shtypesit, sipas
menyres ne te cilen e krijojne shtypjen ne leter, ndahen ne: shtypes
matricore, shtypes Ink Jet, dhe shtypes laserike.
- Shtypesit matricore e realizojne shtypjen me shtypje mekanike,
nepermjet shiritit per shtypje, me <;'rast neper leter horizontalisht levize
koka e shtypesit, e cila i le gjurmet nepermjet gjilperave mbi shirit me
ngjyre ne leter. Cilesia e shtypjes se shkronjave varet nga numri i
gjilperave. Ekzistojne shtypesit me 9 dhe 24 gjilpera. E mete e tyre eshte

9 • telmo/ogJI me tllf

se jane te ngadalshem ne shtypje, cilesia e shtypjes eshte e kufizuar dhe
kane zhurme gjate shtypjes.

- Shtypesi lnlf Jet e realizojne shtypjen me teknike te posa<;me te
leshimit te ngjyres ne vend te caktuar te siperfaqes se letres. Keta
shtypes koheve te fundit jane mjaft te kerkuar meqe mundesojne
shtypjen me ngjyra. Krahasuar me shtypesit matricore keta shtypes
dallohen me cilesi me te larte te shtypjes dhe me ngjyra e me zhurme
mete vogel.

- Shtypesi /aserilfe shtypjen e realizon pa kontakt mekanik me letren,
por me laser. Ne vendet e ndri<;uara nga laseri leshohet ngjyra speciale
ne leter, e cila pastaj kalon neper nje hapesire te erret me temperature
mjaft te larte, ne te cilen behet pjekja e ngjyres. Shtypja e ketille eshte
shume cilesore. Shtypesit laserike rendom perdorin leter te thjeshte te
fotokopjimit, te cilet shtypjen e realizojne me shpejtesi te madhe dhe
me zhurme mjaft te vogel.
Slfaneri eshte pajisje e cila mundeson p_erftimin e kopjes se ndonje
figure, fotografie, teksti etj., ne kompjuter dhe perkthimin (pershtatjen)
ne forme te cilen e pranon kompjuteri dhe te manipuloje me tutje me to
sipas nevojes. Nepermjet skanerit incizohen fotografite origjinale dhe
tekstet, te cilat pastaj nepermjet programeve perkatese softuerike
kopjohen ne kujtesa te kompjuterit dhe perdoren per perpunimin e
metejme ose per inkuadrim ne dokumente tekstuale, apo te tjera.
Nderlidhesit sherbejne per lidhjen e pjeseve periferike te kompjuterit
(hardueri dhe softueri). Aktualisht perdoren pese lloje kryesore te tyre:
- Nderlidhesi serilf (RS 232, V-24) - Te gjithe bitet transmetohen ne
sekuenca njeri pas tjetrit. Kjo lidhje eshte lidhja me e ngadalshme , por
kerkon harduer minimal (kerkon vetem tre per<;ues per komunikim).
Modemet dhe mauset rendom lidhen ne porte serike.
- Nderlidhesi para/el - Nepermjet ketij nderlidhesi te gjithe bitet mund
te transmetohen njekohesisht, e jo nje nga nje si<; ishte rasti te
nderlidhesi paraprak. Nderlidhes i tille eshte porti i kompjuterit ku
ky<;et shtypesi. Skaneret e llojit te ri gjithashtu ky<;en ne portet e ketille.
- Nderlidhesi i sistemit te vogel kopjuterik (SCSI)- Nderlidhesi SCSI
(Small computer system interface) eshte nderlidhes standard per
lidhjen e llojeve te ndryshme te pjeseve periferike ne kompjutere si<;
eshte: skaneri, ngasesi i CD, njesia e hard diskut, dhe ngases tjere te
kompjutereve. Me kete nderlidhes mund te lidhen disa pajisje njera pas
tjetres.

- Nderlidhesi serili universal USB (Universl serial bus) -Nderlidhesi
USB paraqet nje permiresim te portit serik standard. Ky nderlidhes
shfrytezon vetem dy kabllo per komunikim dhe ate deri ne 127 pajisje

telmologJI me tllf • 9

si<; jane ngasesit e CD, kamerat etj. Eshte nderlidhes universal per
lidhjen e njesive periferike te ngadalshme.
- Nderlidhesi IEE 1394 - Nderlidhesi IEE 1394 eshte nderlidhes serik me
shpejtesi te madhe i cili perdoret per te lidhur pajisjet me shpejtesi te
larte si<; jane ngasesit e disqeve te ndryshme, rrjetet, kamerat digjitale,
etj. Aktualisht nuk eshte ne perdorim te gjere, por shume shpejt do ta
zevendesoje nderlidhesin SCSI.

Deshtimet e Harduerit dhe Softuerit

Simptomat e deshtimit te softuerit jane:
ndonjeri prej programeve stopohet, ndersa te tjeret punojne

normalisht
ne ekran paraqitet mesazhi i gabimit (ekrani merr ngjyre te

kalter)
programet stopohen pas instalimit te softuerit te ri
kompjuteri ndalet pas mbylljes se programit.

Hapi i pare ne evitimin e deshtimit te Softuerit eshte ndalja e
kompjuterit dhe ristatrtimi i tij. Ne shumicen e rasteve ky hap eshte i
mjaftueshem sate vazhdoje puna normale. Mirepo, ne disa raste,
paraqitet nevoja qe i tere softueri te riinstalohet.
Rendom testimi i programeve perdoret per te percaktuar deshtimet ne
harduer. N donjehere nevojitet qe vetem te ndryshohen disa kartela
zgjeruese per te evituar ndonje konflikt qe mund te paraqitet ne
kompjuter. Ndodh te ndrohet kartela e madje edhe tere pllaka ame.
Zakonisht, pjeset e kompjuterit jane shume te ndjishme ne tension te
larte te <;faredo lloji. Njesia e furnizimit te kompjuterit ka rregullatorin i
cili e mbron nga mbitensionet eventuale. Tensionet mete rrezikshme
jane ngarkesat statike, qe shfaqen gjate ferkimeve te ndryshme si<;
eshte rasti i ecjes neper tepih etj. Andaj, eshte mire qe personi qe e prek
kompjuterin se pari te shkarkohet nga ngarkesa para se te prek ndonje
pjese elektronike te kompjuterit. Ky shkarkim (pertokezim) mund te
behet duke e prekur gypin e ujit ose gypin e nxehjes qendrore. Prekja e
shtepizes metalike te kompjuterit gjithashtu ndihmon, sepse e tere
shtepiza e kompjuterit se bashku me pjeset metalike eshte e
pertokezuar nepermjet kabllos se furnizimit.

5-4-3 Memoria. fun/fsioni. mediumet e memories

Diskutoni:
Cilat jane memoriet e kompjuterit? Perseritni njohurite e fituara me
pare.

9 • telmalagJI me tllf

FIG. 5.5 Kujtesa - RAM
KUJTESA RAM
Per funksionimin e efektshem te kompjuterit nevojitet nje mjedis i
FIG. 5.6. HARD DISKU informacioneve qe ka mundesi te mbajtjes se hapit me procesorin. Kjo
pjese shtese e kujteses quhet kujtese punuese ose RAM (Random Access
Memory - fig. 5.5. Pra, kujtesa RAM sherben per te vendosur
perkohesisht programet dhe te dhenat ne te. Ne rastin e shky<;jes se
kompjuterit te gjitha te dhenat ne kete kujtese zhduken pergjithmone.
Kapaciteti i kujteses RAM eshte esenciale per shpejtesine e sistemit
(vec;anerisht ne programin Windows). Kapaciteti minimal i kesaj kujtese
eshte 32 MB (per Windows 95, 64 MB per Windows 98 dhe 128 MB per
Windows NT/2000)
Kujtesa RAM perbehet nga disa c;ipa, ne te cilet mund te ruhen
informacionet. Kjo kujtese karakterizohet me qasje te shpejte dhe varesi
nga furnizimi i kompjuterit. Duhet theksuar se kujtesa e instaluar ne
kompjuter eshte faktor esencial per shpejtesine e kompjuterit. Sa me
teper kujtese qe ka kompjuteri, ai dote jete me i shpejte.

KuJtesa ROM eshte kujtese nga e cila vetem mund te lexohet (Read only
memory). Kjo kujtese eshte kujtese permanente e programuar gjate
prodhimit te saj. Permbajtja e saj as nuk mund te ndryshoje e as te
fshihet. Kjo kujtese ne kompjuterin personal permban programet
startuese te kompjuterit.
Pervec; dy kujtesave te permendura paraprakisht, ekziston edhe kujtesa
e quajtur kesh (cash) kujtese e cila paraqet nje kujtese ndihmese, qe
shfrytezohet per te shpejtuar leximin dhe shkruarjen ne kujtesen RAM.
Fizikisht kjo eshte e vendosur afer njesise qendrore.

Harddtslfu

Ne fakt, harddisku (disku i ngurte) paraqet nje permiresim te
flopitdiskut (fig. 5.6). Ky lloj disku karakterizohet me:

kohe te shkurter te qasjes,
kapacitet te madh te kujteses (rendit GB- giga bajt),
hard disku eshte gjithnje ne levizje (rrotullohet- rrotullohet deri
ne 7200 rrotullime per minute).
Edhe perkunder perparesive te cekura te hard diskut, ai nuk mundet ne
teresi ta zevendesoje flopidiskun meqe flopidisku perdoret edhe per:
transportin dhe shkembimin e te dhenave
instalimin e programeve te vogla.
Disketa eshte nje nga mjediset ku mund te ruhen programet dhe te
dhenat e ndryshme. Kjo perbehet nga mbeshtjellesi plastik ne brendine
e te cilit gjendet nje materie magnetike ne forme te diskut. Disketat qe
sot jane ne perdorim jane me dimensione 3.5 inc; dhe me kapacitet 1.44
MB. Duhet pasur kujdes qe disketa nuk duhet te jete afer magneteve

telmologJI me tllf • 9

(altoparlanteve, ekraneve etj.), nuk duhet t'i ekspozohet burimeve te

nxehtesise, nuk duhet prekur disku magnetik meqe eshte tejet i

ndjeshem. _

NJesla CD-ROM mundeson qe kompjuteri t'u qaset te dhenave qe

gjenden ne kompaktdisk (CD). Nga kjo njesi te dhenat vetem mund te

lexohen. Kapaciteti i kompakt diskut eshte 650 MB (kohen e fundit

edhe 700 MB per disa lloje disqesh). Kjo hapesire kaq e madhe eshte e

mjaftueshme per te ruajtur 28 vellime te ndonje enciklopedie me

elemente multimediale. Duhet te theksohet se tashme ekziston edhe nje

ngases i CD i cili ka mundesi edhe te shkruaje ne kompaktdisk (CD)

dhe njihet me emrin CD Writer. Pra, kjo njesi e CD ka mundesi qe te

lf?xoje permbajtjen e ndonje disku por kjo njesi mundeson edhe ruajtjen

e te dhenave apo programeve ne kompakt disk. Kompaktdisqet qe

perdoren per qellime te ketilla, pra per te ruajtur te dhena ne to, jane

disqe te ve<;anta qe njihen si CD-R (CD-Recordable).

Diskutoni:
Krahasoni njohurite e tanishme me ato paraprake. Cilat jane risite qe
keni pervetesuar? <;fare jane pritjet tuaja nga mesimi i siperm. Shenoni
pyetjet per te cilat nuk mund te gjeni pergjigje. Kerkoni pergjigje nga
mesimdhenesi juaj.

5.5 . Softueri

5.5.1. Softueri sistemor (si'stemi operativ)

Diskutoni:
<;'eshte sistemi o:eerativ? Shfag_ni mendimet tuaja.

Sistemi operativ (OS - operating system) paraqet nje program (grup
programesh) i cili i bashkon komponentet harduerike te kompjuterit,
mundeson qe shfrytezuesi te komunikoje me kompjuter dhe ben
ndermjetesimin mes harduerit dhe aplikacioneve te shtruara ne menyre
te rregullt. Madhesia dhe nderlikueshmeria e sistemit operativ varet
nga madhesia e kompjuterit. Meqe ne kompjuteret personale mund te
ky<;et vetem nje shfrytezues, sistemi operativ i tij eshte me i thjeshte se
sistemi operativ i kompjutereve te medhenj, ne te cilin njekohesisht
mund te ky<;en disa shfrytezues. Nje sistem operativ mund te ndahet ne
dy shtresa:
- Shtresa e kontrollit, e cila eshte e padukshme per shfrytezuesin. Ajo

9 • telmologJI me tllf

mundeson optimizimin e proceseve me urdher te shfrytezuesit. Sistemi
operativ duhet te jete ne gjendje qe te nderprese ndonje program te
caktuar dhe te filloje ndonje program tjeter (shtypja, ruajtja etj.). Sistemi
operativ menaxhon qasjen ne te gjithe fajllat e kompjuterit.
- Shtresa bashkevepruese, paraqet nje bashkesi te te gjitha programeve
qe bashkeveprojne me shfrytezuesin. Shtresa e dyte eshte e ndertuar ne
shtresen e pare.
Kompjuteret personale kompatibile mund te punojne me disa sisteme
operative:

MS-DOS (Microsoft Olslf Operating System)

Sistemi operativ MS-DOS eshte sistemi operativ me i vjeter dhe me i
perhapur.

Windows 95. Windows 98

Sistemi operativ Windows 95 dhe 98 eshte pasardhes i sistemit operativ
Windows 3.1 dhe Windows per Workgroups.

512 (Slstemi operativ 2)

Eshte sistem operativ grafik i ndertuar nga kompania IBM (nuk
prodhohet me).

MS Windows NT (New Technology), Windows 2000

Eshte nje variant i ve<;ante i sistemit operativ Windows, dhe ka
performanca me te larta se versioni i sistemit operativ Windows 95 dhe
98 dhe paraqet gjithashtu nje alternative per keto dy sisteme operative.

Windows XP

Sistemi operativ XP permban nje teresi te mundesive te reja ne
krahasim me sistemet e mehershme operative. Komunikimi me
kompjuter eshte dukshem me i thjeshte dhe me terheqes.

Novell Netware

Eshte sistem operativ i ve<;ante per server te rrjetit (i bazuar ne MS-
DOS).

UNIX

Unix eshte sistem operativ per rrjet, per shume shfrytezues dhe per
shume funksione te njekohshme. Ne kohet e fundit perdoret nje variant
e Unix-it qe quhet LINUX.

Funlfsionet e programeve

Programi eshte nje sekuence e urdhrave qe drejtperdrejte jane te
kuptueshme nga njesia qendrore e kompjuterit. Meqe urdhrat e njesise
qendrore jane veshtire te kuptueshme per programeret, perdoren
gjuhet programuese (C, Paskal, Basic, etj.) per te shkruar programe.
Programet perdoren per te manipuluar me te dhena. Ne vazhdim do te
permenden disa nga programet aplikative.

telmologJI me tllf • 9

Diskutoni:
Krahasoni njohurite e tanishme me ato paraprake? Cilat jane risite qe keni
pervetesuar? <::£are jane pritjet tuaja nga mesimi i siperm. Shenoni pyetjet per te
cilat nuk mund te gjeni pergjigje. Kerkoni pergjigje nga mesimdhenesi juaj?

5.5.Z Softueri ap/ilfativ

Diskutoni:
<;ka jane programet aplikative? Shfaqni mendimet tuaja per to?

Programet per perpuntm te te/fstlt

Programet e ketilla, disa sosh ekzistojne, perdoren per shkruarjen e
teksteve (dokumenteve) te ndryshme dhe per t'i paraqitur atone nje
forme sa me te pershtatshme. Krahasuar me makinat e thjeshta te
shkrimit, teksti i pergatitur me kompjuter, nepermjet programeve
aplikative per perpunim te tekstit, ka perparesi meqe mete mund te
perdoret korrigjuesi drejtshkrimor, por edhe menyra e pergatitjes se
dokumentit. Programe te tilla jane, p.sh: MS Word per Windows, Lotus
WordPro, Corel WordPerfekt, SUN StartWrite etj. Perve<; ketyre
programeve aplikative ekziston edhe nje grup i programeve aplikative
qe eshte i natyres tjeter. Ne keto programe bejne pjese: DBMS, RDBMS,
DB-Database Programms, te cilat perdoren per te ruajtur, kategorizuar
dhe rithirrur informacionet sa here qe ka nevoje. Shembuj te
programeve te ketilla aplikative jane: MS-Acsess, Paradox, MS FoxPro,
dBase, SUN StarBase etj.

Programet per llogarltJe tabe/are

Programe te ketilla perdoren per te kryer llogaritjet e nevojshme brenda
nje tabele (dokumenti). Programe te ketilla jane: MS-Excel, Lotus 123,
Corel QuattroPro, SUN StarCalc etj.

Programet per edit/min e lmazheve

Programet e ketilla lejojne editimin e figurave te ndryshme (edhe
fotografive), pra bejne te mundur editimin e fotografive te skanuara,
imazheve digjitale etj. Per permiresimin e cilesise se imazheve mund te
perdoren efekte te ve<;anta. Shembuj te programeve te ketilla jane:
Adobe PhotoShop, CorelPhotoPaint, Macromedia Fireworks
(ve<;anerisht per web imazhe), Paintshop Pro etj.

Programet grafl/fe

Perdoren per te krijuar dhe disejnuar vizatime te ndryshme ne
kompjuter. Shembuj te programeve te ketilla grafike jane: CorelDraw,
Micrografix Desinger, Macromedia Freehand SUN starDraw etj.

9 • telmologJI me tllf

Programet per prezantlme

Programet e tilla sherbejne per te krijuar prezantime (ne forme slajdesh)
ku mund te gershetohen teksti, grafika, figura, efekte multimediale dhe
animacione te tjera qe mund te shfaqen pernjehere ne ekranin e
kompjuterit. Programe te ketilla jane: MS PowerPoint, Lotus Freelance,
CPS Harvard Graphics SUN StarPresents etj.

Programet per publilfime - DTP Des/ftop Publ/shing

Perdoren per te krijuar dokumente qe permbajne tekst dhe figura.
Programe te ketilla qe rendom perdoren ne shtepite botuese per
publikime dhe botime tekstesh, jane: Adobe PageMaker, Corel Ventura,
QuarkXPress etj.

Programt e tipit CAD (Computer aided Design)

Programet e ketilla perdoren ekskluzivisht per krijimin e vizatimeve
teknike. Ne keto programe bejne pjese: AutoCAD, CADY etj.

Programet 1/ogaritese

Jane programe te specializuara per <;eshtje financiare. Programe te
ketilla jane: Cashbook, Peachtree, MYOB etj.

Programet per menaxhimin e projelfteve

Nepermjet programeve te ketilla mundesohet percjellja dhe menaxhimi
i projekteve te mesme dhe te medha te natyrave te ndryshme.
Programe qe perdoren per'keso qellimesh jane: MS-Project, Turbo-
Project, Super-Project etj.

1

Shf/etuesit e lnternetlt

Jane programe qe perdoren per te mundesuar qasje ne informacionet
nga interneti. Programe te ketilla jane: MS Internet Explorer dhe
Netscape Navigator.

Menaxhuesit e informac/oneve personale (PIM)

Jane programe qe perdoren per menaxhimin e takimeve te
rendesishme, adresave dhe kontakteve. Shembuj te ketyre programeve
jane: MS Schedule+, MS Outlook, Lotus Organizer etj.

Programet e postes e/elftron/lfe

Perdoren per dergimin e postes elektronike ne intranet ose ne internet.
Shembuj te ketille, qe mundesojne dergimin e postes elektronike
(electronic mail - e-mail) jane: MS Exchange MS Outlokk, Lotus Notes
etj.

Softueri per Web Publilfim

Eshte softuer qe perdoret per te krijuar faqe te internetit (web page)
dhe per t'i paraqitur informacionet ne internet (ose ne intranet).
Shembull i ketij softueri eshte: MS FrontPage, Adobe Golive,
Macromedia Dreamweaver etj.

telmologJI me tllf • 9

Palfot programore per zyre

Mjaft prodhues ofrojne pako komplete per zyra me c;mime te
arsyeshme (rendom me c;mime mete lira se programet individuale).
Pako te ketilla softuerike jane: MS Office (Word, Excel, PowerPoint,
Outlook, plus Access ne version profesional), Corel Office, Lotus
SmartSuite, SUN StarOffice etj.

sottuerl per -mesim

Eshte softuer per mesim vetjak ose udhezues percjelles (vec;anerisht per
gjuhe dhe llogaritje). Perparesi e ketij softueri eshte fakti qe c;dokush
mund te vendos ritmin e vet te mesimit. Keto mesime mund te ndiqen
edhe nepermjet te elementeve multimediale (fotografive, zerit etj.).
Duhet theksuar se ne kete lloj mesimi nuk mund te behen pyetje te
detajuara.

Sottuerl multimedia/

Eshte softuer i cili ben te mundur perdorimin e te gjitha vec;orive
harduerike te kompjuterit (zerit, figures etj,). Perdoret per disa qellime:
Edukim dhe zbavitje, Lojera, Filma, Reklamime ne kompjuter ose ne
internet etj.

Krahasoni njohurite e tanishme me ato paraprake? Veproni njesoj sikur ne
rastin e sistemeve operative? Numeroni edhe programe te tjera aplikative?

S.S.3 Nderlidhja e softuerit me harduerin dhe
shfrytezuesit
Ne fazat e para te zhvillimit te kompjutereve, ata jane perdorur vetem
nga profesionistet e trajnuar mire. Shfrytezuesit jane trajnuar
individualisht per secilin dhe c;do program. Nje tekst i pergatitur mire
kerkon nga shfrytezuesit te mbajne ne mend urdhra te caktuar me
sintakse te vec;ante dhe me parametra te caktuar.
Mirepo, gjithc;ka ka ndryshuar me shfaqjen e nderlidhesve grafike.
Papritmas kompjuteret u ben te lehte per shfrytezim ndersa perdorimi i
tyre u standardizua. Andaj, popullariteti i nderlidhesve grafike shenoi
rritje.
Ne mjedisin (rrethinen) grafik, te gjitha programet, fajllat, follderet dhe
urdhrat paraqiten me fotografi (ikona). Urdhrat mund te zgjedhen nga
menyte, ngjashem si zgjedhja e ushqimit ne restorante. Ne ve111.d te
shtypjes se urdhrit, miu mund te perdoret per te shtypur ne lilrdhrin e
nevojshem.

Puna me nderlldhes graf//ie

Me vetem nje shtypje (klikim) te tastit te majte te miut zgjidh~t objekti
me c;'rast ngjyra e objektit nd~rrohet, dhe per zgjedhjen e tij ntik

9 • telmologJ/ me tllf

nevojitet asnje operacion tjeter.
Perve<; kesaj, ikonat mund te zhvendosen duke i levizur neper ekran
thjesht duke i kapur ato dhe mund te dergohen ne cilendo pjese te
ekranit.
<;ka keni mesuar te re?

Mbrojtja e te dhenave

Diskutim:
Shfagni mendimin tua· er mbroj9en e te dhenave, :eara se te lexoni
tekstin ne vazhdim?
Ne kete paragraf dote jepen disa koncepte themelore per mbrojtjen dhe
sigurine e te dhenave. Pra, dote shihet sesi mund te mbrohen te dhenat
personale, <;fare viruse kompjuteresh ekzistojne dhe si mund te
mbrohet kompjuteri nga ata.
Mbrojtja e te dhenave, te ruajtura ne kompjuter, behet me qellim qe te
mbrohet intimiteti. Kjo mbrojtje e te dhenave daton qe nga viti 1981 kur
miratohet Konventa mbi Mbrojtjen e te Dhenave, nga Keshilli i
Evropes, qe ka marre formen e Aktit per Mbrojtjen e te Dhenave ne
Britanine e Madhe ne vitin 1984. Akti (Dokumenti) per Mbrojtjen e te
dhenave perfshin:

te drejten per te korrigjuar ndonje gabim ose per ta £shire ate,
te ruaje informacionin vetem per nje periudhe te caktuar dhe
per qellim te caktuar,
te perpunoje vetem informacionet e sakta,
bazat e te dhenave te kompjutereve qe permbajne informacione
personale duhet te jene te regjistruara,
mundesine e individeve te caktuar ne qasje per te dhena
personale.
Gjate llogaritjeve ndermerren masa per te evituar humbjen ose
shperdorimin e te dhenave qofte rastesisht apo me qellim. Kjo
nenkupton masat qe vetem personeli i autorizuar mund te fuse te
dhena ne sistemin e kompjutereve ose ne fajlla, dhe perdorimin e
proce_durave te rregullta per ruajtjen dhe krijimin e kopjes rezerve te te
dhenave.Kjo ben te mundur shfrytezimin e mevonshem te fajllave ose
qe ata,te rigjenerohen ne rastin e humbjes ose te demtimit te
pjeserishem te tyre.
Qasja e pa autorizuar ne te dhenat e brendshme te nje kompanie mund
te shkaktoje probleme serioze, te cilat ne rastin me te keq mund te
shpien ne falimentim te kompanise. Andaj, shumica e kompanive
shfrytezojne metoda per kontrollin e qasjes ne te dhenat e brendshme te
kompanise.

telmologJI me tllf • 9

Nje menyre e kontrollit te qasjes ne te dhena eshte parulla (pasword), e
cila zgjedhet nga shfrytezuesit. Fjalet sekrete (ose kombinimi i
karaktereve te ndryshme) ne kete parulle duhet te futen ne kompjuter
sa here qe shfrytezuesi logohet (fillon punen) ne kompjuter. Ne disa
raste behet edhe kontrolli i qasjes ne te dhena ne menyre fizike me
c;'rast qasja ne kompjutere kufizohet me mbyllje te dyerve.
Ekziston edh~ nje menyre e mbrojtjes se te dhenave ne kompjuter, e cila
konsiston ne te ashtuquajturen shkruarjen e mbrojtur (write-protect).
Ky mekanizem mbrojtes ne disqe ose shirita mundeson qe te dhenat
vetem te lexohen por nuk mund te fshihen, ndryshohen e as te
permiresohen. Shembull tipik i kesaj mbrojtjeje te te dhenave eshte rasti
i disketes 3.5 inc; e cila ne pjesen e pasme ka nje pjese levizese e cila ben
te mundur qe te dhenat ne diskete vetem te lexohen pa pasur mundesi
te permiresohet as te fshihen.

Stgurta e te dhenave

Shfaqni mendimin tuaj per sigurine e te dhenave, para se te lexoni
tekstin ne vazhdim? <;fare jane viruset?

V/ruset

Ne informatike pjese te softuerit mund te perseriten ose transferohen
nga nje kompjuter ne tjetrin, pa vetedijen e shfrytezuesit. Disa nga
viruset jane relativisht te parrezikshem, por disa mund te demtojne apo
edhe te asgjesojne te dhenat.
Viruset shkruhen nga programeret anonime, rendom qellimkeqij, dhe
perhapen nepermjet disketave, CD-ROMdisqeve dhe rrjetit
kompjuterik. Shumica e viruseve jane te fshehur ne pjese te caktuara
(boot) te disqeve ose ne programet e infektuara, mirepo koheve te
fundit shenohet nje rritje e madhe e makro viruseve qe e infektojne
programin MS Word ose Excel. Softueri kunder viruseve perdoret per
te detektuar dhe eliminuar viruset e :njohur, por gjithnje shfaqen viruse
te reja keshtu qe mund te mbesin te padetektuar nga softueri kunder
viruseve.
Viruset e kompjutereve mund te programohen qe te aktivizohen ne
daten e caktuar, sic; eshte rasti i virusit Dark Avenger's Michelangelo, i
cili eshte programuar te aktivizohet me daten 6 mars 1992 (pervjetori i
lindjes se artistit Italian Mikelangjelo) dhe i cili eshte programuar qe ta
fshije permbajtjen e hard diskut.
Mbrojtja nga viruset mund te behet me softuer kunder viruseve, me
mbyllesin e disketes ose duke perdorur softuer origjinal.

KompJuteret dhe Ilg]/

Ligji ne pergjithesi i te drejtes se kopjimit zbatohet edhe ne softuerin
kompjuterik. Andaj, c;do abuz~m ose kopjim ilegal i softuerit

9 • telmologJI me tllf

kompjuterik mund te denohet.
Programet kompjuterike jane prone e programereve ose e kompan.ise
softuerike.
Kur te perdoret programi legal (i vertete), duhet te porositet licenca e
cila lejon perdorimin legal te softuerit ne nje kompjuter (mund te
porositet edhe licenca per me teper shfrytezues).
Softueri i porositur origjinal vjen se bashku me:

- diskun origjinal (nese nuk jepet ne menyre elektronike me
internet),

- udhezuesin e perdorimit dhe me certifikaten e licences,
- faturen dhe konfirmimin e pageses.
Ndodh te lejohet kopjimi i softuerit origjinal, p.sh. kur disku origjinal
demtohet. Perndryshe, perdorimi i programeve te palicencuara (ose
kopjeve ilegale) ose i softuerit origjinal ka per pasoje paditjen e
shfrytezuesit ne gjyq. Gjithashtu, nuk lejohet perdorimi i softuerit te
zyres ose kompanise per qellime private. Blerja e softuerit nga personat
apo kompanite e paautorizuara eshte e ndaluar me ligj. Andaj, nuk
duhet harruar se nese blihet softueri origjinal, me te vjen edhe
udhezuesi i softuerit, certifikata e licences dhe disku origjinal. Por, nese
softueri blihet per nje ~mim te lire eshte e sigurt se ai sofh1er eshte
ilegal.

Cilet jane viruset per te cilet eventualisht keni degjuar te kene
shkaktuar probleme?
Detyre: Grumbulloni informata per disa prej tyre?
\'.farejanemundesiteembrojtjesnga viruset?
Cilin program e perdorni ne kompjuterin tuaj per kete qellim?.
\'.ka jane programet e licencuara e ~ka ato te pa licencuara?
Siduhetvepruarmeto?

5.6 Sistemi Operativ Windows

C::'eshte sisterni operativ Windows? C::ka ofron ai?

Eshte nje sistem operativ i cili i mundeson shfrytezuesit perdorimin e
lehte te kompjuterit te tij (personal). Sistemi operativ Windows paraqet
nje grup programesh te ndryshme te cilat funksionojne si nje teresi
programore. Nepermjet tyre perdoruesi i zakonshem eshte ne gjendje te
shfrytezoje mundesite e nje strukture elektronike mjaft te nderlikuar,
si~ eshte kompjuteri personal. Sistemi operativ Windows funksionon si

telmologJI me tllf • 9

nje ndermjetes (interfejs) grafik ndermjet perdoruesit, programeve
aplikative dhe pajisjeve te kompjuterit personal, i njohur me shkurtesen
GUI (graphical user interface). Baza e punes se ketij sistemi jane
dritaret, prandaj edhe eshte quajtur Windows (dritare). Megjithate,
Windowsi ofron nje sere mundesish per komunikim me kompjuter, si<;
jane: menyte, dritaret per dialog, tastet, ikonat (figura te vogla qe
paraqesin njesi te ndryshme te kompjuterit, foldera ose fajlla te
ndryshem), etj. Perparesi e ve<;ante e ketij sistemi operativ eshte puna e
njekoheshme me shume aplikacione, mundesi qe nuk ka ekzistuar ne
sistemet operative qe kane funksionuar mbi bazen e linjes se
komandave (DOS, UNIX, etj).

5.6.1 Windows B

Pse sistemi operativ Windows 8? Cilat jane mundesite e tij?

Sistemi operativ 8 permban nje teresi te mundesive te reja ne krahasim
me sistemet e mehershme operative Window 98, Windows 2000,
Windows XP, Windows 7, etj. Komunikimi me kompjuter eshte
dukshem me terheqes dhe me nje ndermjetes grafik te ndryshuar.
Sikurse sistemet paraprake, edhe ky sistem operativ eshte pergjegjes per
funksionimin unik te te gjitha njesive te nje kompjuteri (njesia qendrore,
monitori, miu, tastiera, shtypesi, etj.) si dhe per te gjitha detyrat te cilat
perdoruesi duhet t'i kryeje (ruajtja e shenimeve, kopjimi, fshirja, shtypja
e dokumenteve, komunikimi me kompjutere te tjere, etj.). Por, dote
nevojitet pervoje e re ne shfletimin e permbajtjeve te dy opcioneve: Start
screen dhe Desktop, per te gjithe ata qe kane pervoje nga versionet
paraprake dhe per te cilat do te diskutohet ne vazhdim.

Pasi te kemi ky<;Ur kompjuterin dhe te kete startuar Windows 8, ne
monitor do te paraqitet siperfaqja punuese e cila njihet me emrin
Desktop (e pranishme ne te gjitha versionet paraprake -Fig. 5.7a) ose
nje pamje e re e quajtur Start screen (Fig. 5.7b). Desktopi paraqitet ne
madhesi te plote te monitorit dhe permban nje numer te caktuar te
ikonave, shiritit te veprimeve dhe prapavijes se rregulluar sipas
deshires se perdoruesit. Numri i ikonave dhe lloji i tyre eshte zakonisht
i ndryshueshem, por ka edhe nga ato qe jane te perhershme dhe i
permban secili kompjuter (p.sh., Recycle Bin). Ne desktop mund te kete

9 • telmologJI me tllf

dritare te ndryshme te programeve te hapura dhe te cilat mund te jene
te madhesive te ndryshme. Te gjitha keto elemente dhe prania e
treguesit te miut i cili eshte i pazevendesueshem ne pune me Windows,
tregojne gjendjen e gatishmerise se kompjuterit per t'u perdorur. Ne
kete version te Windows-it eshte hequr opcioni Start menu (meny e
startit). Start screen paraqet nje mundesi te re te renditjes se
aplikacioneve, pavaresisht nga numri i tyre. Ato jane te grupizuara dhe
te emertuara ne menyre te ndare (p.sh., Aplikacionet, Aplikacionet e
zgjedhura, etj., sine Fig. 5.7b). Shigjeta ne kendin e majte te poshtem
mundeson shfletimin e te gjitha aplikacioneve te cilat jane instaluar ne
kompjuter.

FIG. 5.7
OPCIONI a) DESKTOP

b) START SCREEN

telmologJI me tllf • 9

5.6.Z Filimi i punes me Windows B

Eshte thene me pare qe Windows 8 ka nje ndermjetes grafik me te

avancuar dhe kjo do te kerkoje agazhim shtese edhe per ata qe me pare

kane shfrytezuar ndonjerin prej sistemeve operative Windows. Do te

tregohet se si do te shfletohen mundesite qe ofron programi nepermjet

nje opcioni qe quhet Charms bar, puna me aplikacione - Apps, si dhe

mundesite qe me pare kane qene pjese te opcionit Start menu.

Pasi te fi111oje puna, sistemi do te

kerkoje qe te krijoni llogarine tuaj si dhe

shifren nepermjet te se ciles do t'i qaseni

sistemitne

punene

metejme.

Nese llogaria

eshtehapur

FIG. 5.8 meparedhe
DRITARJA PER KVc_;:JE
pasi te klikojme me miun ne cilendo pjese te
NEWINDOWSB
ekranit, do te paraqitet dritarja vijuese, me

emertimin e shfrytezuesit perkates, ne kete

rast windows8user (Fig. 5.8)

Shfrytezuesi shkruan nga tastiera shifren

perkatese dhe shtyp tastin Enter. Ne ekran

do te paraqitet opcioni Desktop ose Start

screen, varesisht nga opcioni qe e ka

zgjedhur shfrytezuesi. Ne kendin e majte te

ekranit, ne shiritin e veprimeve ndodhet

El ,vegla Start e cila mundeson kalimin

e drejtperdrejte nga njeri opcion ne tjetrin.

Gjithashtu, nese treguesi i miut pozicionohet

ne kendin e djathte te eperm ose te poshtem,

do te fitohet shiriti i veglave qe njihet me

emrin Charms bar. Keto opcione do te

mundesojne vendosjen e parametrave,

pajisjeve, kerkimin e fajllave, etj. Shiriti

Charms bar eshte treguar ne Fig. 5.9. FIG. 5.9
CHARMS BAR

9 • telmologJI me tllf

llfonat ne Charms bar

Ne kete shirit jane disa ikona te cilat mundesojne pune te ndryshme
me Windows 8.

lrj Search: Mundeson kerkimin e Search Xm

dokumenteve, aplikacioneve ose mundesive te Apps
ca lru lato~
tjera, duke shkruar emertimin per ate qe
Apps
kerkohet.
0 Settings
CiJ Share: Mundeson veprime te ngjashme

me opcionin copy and past, me ~'rast do te

mund te kopjohen foto, web adresa, etj., dhe te

barten ne aplikacione tjera.

mStart: Mundeson kalimin ne Start screen ose Desktop.
Devices: Prezanton pajisjet e ky~ra ne kompjuter,
msi: monitori, shtypesi, etj.
Settings: Mundeson qasjen ne rregullimin Setting s

e opcioneve te pergjithshme te punes me Desktop

kompjuter si dhe te aplikacioneve aktuale, punen Control Panel

me programin Control panel, rregullimin e Personalization

parametrave te shfrytezuesit, ndihmen e PC info

nevojshme, kygen-shkygen e Windows-it, etj. Help

Nje mundesi e mire per te kaluar nga nje
aplikacion i hapur ne opcionin Start screen,

...11 ,4,, ~

eshte shtypja mbi tastin Windows . Kalimi OION -DEART So=

nga Start screen ne Desktop mund te kryhet E!II (!) ENG
K,yboa"'
edhe me shtypje te tasteve Windows+ D. Pra, Notifications ""-

shtypet tasti Windows, mbahet i shtypur dhe Change PC settings

mandej shtypet edhe tasti D.

Detyre: Me ndihmen e arsimtarit gjeni opcionin per fillimin e punes
me Desktop ose Start screen, ne momentin qe qaseni ne Windows.

telmologJI me tllf • 9

5.6.3 Rregullimi i parametrave te ndryshem
ne Start screen

Shfrytezuesi do te kaloje kohe te gjate ne opcionin Start screen,
prandaj rregullimi i ngjyres ne prapavije, grupimi i aplikacioneve,
emertimi i tyre si dhe shume detajeve tjera, jane me rendesi praktike.

Ndryshimi i ngjyres ne prapavije (background), mundesohet nga
opcioni Settings-Personalize, i shiritit Charms bar. Nga nenopcioni
Personalize fitohen te gjitha ngjyrat qe mund fi zgjedhe shfrytezuesi
per pamjen Start screen.

--® Personalize

Backg round color

2. 3.

Ndryshimi i pamjeve ne ekranin qe sinjalizon mungesen e aktivitetit

me kompjuter (Lock screen), pamjen e llogarise se shfrytezuesit

(Account picture) dhe ate te shifres personale (Password picture),

kryhet nga opcioni Change PC settings i shiritit Charms bar dhe

,~ .~,) ..'..arrihen pamjet ekzistuese, si<; tregohet ne figuren vijuese:
Personalize
to•
hargett.good... 100 Unavailable

Ei (!) ~.

Notifications Power Keyboard

Change PC settings
~

1.

9 • telmologJI me tllf

Me tutje, klikohet ne cilendo pamje qe duam ta personalizojme dhe
fitohet nje dritare e re, nga e cila me opcionin Browse zgjedhim cilendo
pamje nga adresat ne te cilat jane ruajtur fotot ose pikturat e ndryshme.
Ne figuren 5.10 eshte treguar pamja Lock screen preview, nga e cila
mund te personalizohet pamja per opcionin Lock screen. Ngjashen
ndryshohen edhe dy pamjet tjera, Account picture dhe Picture
pasword.

FIG. 5.10 ® PC and devices Lock screen preview
DRITARJA
LOCK SCREEN PREVIEW Lock screen Bro wse
Display Play a slide show on the lode screen
Bluetooth Off ~
Devices
Mouse and touchpad
Typing
Comers and edges
Power and sleep
AutoPlay
Disk space
PC info

Veprime me apli/facionet ne Start screen

Rigrupimi i aplikacioneve, riemertimi i tyre, vendosja ose largimi nga
dritarja Screen saver dhe disa veprime tjera, do te jene veprime rutinore
qe shfrytezuesi do t'i kryeje ne vazhdimesi. Disa nga ato do te sqarohen
nevazhdim

Zhvendosja e aplikacioneve prej nje grupi ne nje tjeter kryhet duke
kapur dhe levizur ikonat ne drejtim te deshiruar, ashtu si~ tregohet ne
figuren vijuese.

telmologJI me tllf • 9

Vendosja ose Iargirni i aplikacioneve nga

Start screen kryhet me qellim qe t"i kemi sa

me afer, atehere kur kemi nevoje per ato, por

edhe t'i heqim nese nuk i perdorim aktivisht.

Ne dritaren e aplikacioneve Apps. zgjedhet

aplikacioni i deshiruar dhe shtypet tasti i

djathte. Ne ekran paraqitet menyja e

perkohshme nga e cila zgjedhet opcioni Pin

to Start. Ikona e programit do te paraqitet ne

Start screen. Ne te njeten menyre ikona e

programit te zgjedhur vendoset edhe ne

shiritin Taskbar, duke perdor opcionin Pin Pin to tas,kbar
to taskbar. Ndersa, largimi nga dritarja Start Op e n n e'Y!{window
screen kryhet me procedure te njejte, duke Op e n fil e location

ekzekutuar opcionin Unpin from start.

Gjithashtu, nga menyja e perkohshme e ikones rregullohet edhe

madhesia e saj, me perdorimin e opcionit Resize.

Krijirni i grupeve te reja te aplikacioneve krijohet duke kapur dhe
zhvendosur ikonat e caktuara, ne hapesire te lire te ekranit. Grupi i ri i
ikonave do te ndahet nga grupet tjera me nje hapesire te ngushte, e cila
mbetet e lire. Ajo mbushet me ikona sipas nevojes (Fig. 5.11).

FIG. 5.11

KRIJIMI I GRUPIT TE RI
TE APLIKACIONEVE

9 • telmologJI me tllf

Ne Fig. 5.12 eshte paraqitur mundesia per riemertimin e grupeve te
aplikacioneve, sipas nevojes. Shtypet tasti i djathte i miut, kur treguesi i
tij te jete vendosur mbi ikona, ne pjese te zbrazeta te ekranit. Ne kete
menyre fitohet opcioni Name group, mbi te cilen shtypet emertimi i
deshiruar.

FIG. 5.12
EMERTIMI I GRUPIT
TE APLIKACIONEVE

5.6.4 Puna me Deslftop

Pavaresisht nga mundesite qe ofron
opcioni i meparshem, puna me
Desktop mbetet shume e
rendesishme. Puna me dritare,
menxhimi i dritareve te hapura,
efektet e desktopit dhe disa te tjera
do te paraqiten ne vazhdim.

Ne Start screen ndodhet ikona
Desktop. Pasi te klikohet mbi te,
kalohet ne pamjen komplete te
desktopit, e cila duket si ne te gjitha
versionet tjera.

telmologJI me tllf • 9

Pjeset lfryesore te nje siperfaqe punuese
dhe funlfsionet e tyre (Des/ftopi)

Siperfaqja punuese perbehet nga ikonat, shiriti i veprimeve dhe
prapavija. Eshte theksuar me pare se numri i ikonave, lloji i tyre dhe
prapavija rregullohen sipas deshires se perdoruesit dhe jane te ve\'.anta
per secilin prej tyre. Megjithate, ka nje numer ikonash te cilat jane pjese
perberese e secilit kompjuter.

Ne teresi, ikonat mund te ndahen ne:

.................. lbnali.,,,.__J llama•dlatpa1111J!!81I1:llllhjerr•

1 i!Jld:rpbme 11 • ~ ~mepropmaet,

ii ~~

hardueriks (shmlcut)

~ Microsoft Word i i Tabela e suksesit Shortcu t t o Shared Video ( 2}
perfundimtar-kl asa IX 2. .. Shortcut
1x1 Microsoft Excel Microsoft Excel Worksheet 4KB

~ llero Startsrn art Dr aw in g ! Shortcu t to My computer
AutoCAD Drawing Shortcut
30 KB 4KB

' InterVideo Win DVD Standardet e arritshmerise Shor tcut to libri ikl 9
-11.0 1. 2006 - Miveli 3 Shortcut
Microsoft Word Document
4KB

Te pershkruajme disa nga ato, se bashku me disa karakteristika te
rendesishme te tyre:

- -L------' Perdoret per te shfletuar permbajtjen e disqeve,

disketave, CD-ROM-eve dhe njesive te tjera te memories, konfigurimin
e kompjuterit, lidhjen me kompjuteret tjere, etj. Gjendet e vendosur ne
listen e aplikacioneve (Apps) dhe mund te bartet ne Desktop dhe Start
screen. Dritarja e programit This PC hapet duke klikuar me miun, nje
ose dy here mbi ikonen perkatese, ose edhe duke klikuar mbi opcionin
Open te menyse se perkohshme te ikones, nese eshte vendosur ne
Desktop. Kjo meny, e cila si zakonisht fitohet duke klikuar ne tastin e
djathte te miut, pasi te jete zgjedhur ikona perkatese, ofron edhe shume
opcione te tjera. Mundeson menaxhimin e kompjuterit lokal (Manage),
vendosjen e ikones ne Start screen (Pin to Start), konfikurimin perkates
per nevoja te rrjetit kompjuterik (Map network Drive dhe Disconnect

9 • telmologJI me tllf

Network Drive), krijimin e shkurtesave (Shortcut), fshirjen e
dokumenteve (Delete), riemertimin (Rename) si dhe leximin e
karakteristikave kryesore te kompjuterit dhe konfigurimin e
karakteristikave te tij.

•I This PC -□

Computer View v C, Search Th is PC

1' IA, ► This PC

Desktop Desktop
Downloads ii;.. Documents
U Dropbox
Goog le Drive

.t, Recent places

I> ~ OneDrive D o w n l oads

I> ~~ Homeg roup Music

FIG. 5.13 I> Desktop Pictures Open
DRITARJA THIS PC DHE I> • Documents Manage
MENYJA E PERKOHSHME I> Downloads Vi deos Pin to Start
I> Music
EIKONES SE SAJ 1> Pictures • Devices and drives (2) Map network drive...
Disconnect network drive...
tI> Videos a W indows8_OS (C:)
Create shortcut
t> ~ Windows8_0S (C:) 36.4 GB free of 195 GB Delete
I> LENOVO (D:) LENOVO (D:) Rename
3.75 GB free of 24.9 GB
l> Network Properties

S items

Ne Fig. 5.13 shihet permbajtja e dritares This PC, ndersa ne Fig. 5.14
eshte paraqitur dritarja e cila fitohet duke zgjedhur opcionin Properties
nga menyja e perkohshme e ikones (Fig. 5.14).

Dritarja ne Fig. 5.14 permban nje numer te madh te nenfaqeve te
cilave u prin faqja System. Ne kete faqe, shfrytezuesi mund te mesoje
per versionin e sistemit operativ, frekuencen e taktit te mikroprocesorit
dhe llojin, kapacitetin e RAM memories, etj.

Detyre: Hapeni faqen System ne kompjuterit tuaj dhe shenoni
karakteristikat kryesore te tij.

Ne kuader te opcionit Device Manager mund te gjendet lista e te
gjitha njesive harduerike te instaluara ne kompjuter. Gjithashtu, brenda
ketij opcioni mund te behet edhe ndryshimi i karakteristikave tyre.
Propozohet te shikohet vetem ne faqen kryesore, sepse shfrytezuesi i

telmologJI me tllf • 9

papervoje mund te shkaktoje ndryshime te parametrave te njesive te

ndryshme harduerike ose edhe te tjera dhe ato te mos funksionojne me

tutje. s em ~

.,

1' l~ ► Control Panel , System and Security ► System

COfltrOI Pa rll!'I Hom!!' Vi~ basic information about your compu ter
Device M al'\ager
Remote semngs Windows edition II Windows8
Syste m protection Wmdows B.1
A d vanced system setti ngs Cl 2013 M icrosoft CorporatJon. All n ghts reserved.
Gel mOfe features w1 1h a new ed1t1on o l Wmdow,;
Action Center
Wiodows Update System

Processor: lntel(R) Core(TM) 17-4S10U CPU @ 2,.()(XjHz 2.60 GHz
Insta lled mem°'Y {RAM.): 8.00 GB
System type: 64-b,t ~ratu\g System, )(64 -ba~ processor
Pen and Touch: Full Wmdows Touch Support With 10 Touch Pomts

Support lnforma11on

Computer name, domain. and WOfkgmup setti ngs

Computer name: Lenovo- PC Changesemngs
Full computer Nme: Lenovo-PC

Comp1.1ter desc:rip l/on:

Workgroup: WORKGROUP

FIG. 5.14 Windows activation
DRITARJA SYSTEM Wmdows is ac1 ivated Read the M,crosolt Software Ucense Terms

Restore Perdoret per te shfletuar permbajtjen e
Cut fajllave dhe foldereve te cilet per <;faredo
arsye i ka £shire shfrytezuesi. Pra,

De le t e perdoret si shporte ku mund te hidhen

Properties fajllat, programet ose dokumente te tjera.

Realisht, paraqet nje pjese te rezervuar te

diskut, rendom 5% - 10% te tij. Prandaj, duhet pasur kujdes qe te mos

tejkalohet kapaciteti i parapare sepse dokumentet tjera qe fshihen nuk

do te mund te qendrojne aty. Dokumentet e tilla mund te mbahen per

nje kohe te gjate, te rikthehen ne gjendjen paraprake ose mund te

fshihen pergjithmone.

Si mund te behet kjo? Hapet ikona Recycle Bin dhe zgjedhet
dokumenti i cili duhet te rikthehet ne
Open pozicionin paraprak. Shtypet tasti i djathte i
, Empty Recycle Bin miut dhe hapet menyja e perkohshme e
dokumentit te zgjedhur. Nga kjo meny
Pin to Start shtypet opcioni Restore. Rezultat i ketij
Create shortcut veprimi do te jete rikthimi i dokumentit ne
Rename adresen prej nga eshte £shire. Nese duam qe
Properties dokumentin ta fshijme pergjithmone,