Teknologji me TIK 9

9 • telmologJI me tllf

bashkevepruar me fushen magnetike te statorit, krijon moment
rrotullues ne boshtin e motorit. Motoret nje fazor perdoren ne pompat
ne makinat larese, frigoriferi, ne thareset e ndryshme (te flokeve),

FIG. 2.2
STATOR
A) DHE ROTOR! BJ
MOTORIT TREFAZOR T..
RRYMES ALTERNATIV

FIG. 2.23 PAMJA makinat per bluarje, sharrat elektrike etj.
BRENDESHME E MOTOR! Ne motoret trafazor per te krijuar fushen magnetike rrotulluese ne
TE RRYMES ALTERNATIV
stator kemi tri peshtjella, te cilat duhet te ky<;en ne sistemin trefazor te
FIG. 2.2 burimit alternativ. Rrymat trefazore qe rrjedhin neper peshtjellat e
PJESA KONSTRUKTIVE T..
statorit te motorit te rrymes alatenative,
MOTORIT TE RRYME krijojne fushen magnetike rrotulluese.
ALTERNATIV
Kjo fushe mundeson qe ne rotor te kaloje
nje rryme. Fusha magnetike e ketyre
rrymave duke bashkevepruar me fushen
magnetike te statorit, krijon moment
rrotullues ne boshtin e motorit. Per te
ndryshuar kahun e rrotullimit te tij,
duhet te ndryshojme vendin e lidhjes se dy fazave me njera- tjetren. Ne
fig. 2.23 eshte treguar pamja e brendshme e motorit altemativ, ndersa
ne fig. 2.24 jane treguar pjeset konstruktive te motorit alternativ.

Z.Z.4Gjeneratori i energjise elelftrilfe alternative -

alternatori

Gjenerator elektrik quhet makina elektrike, e cila ben shnderrimin e
energjise mekanike te dhene ne bosht te saj ne energji elektrike.
Gjeneratori ka dy pjese kryesore: statorin ( pjesa e palevizshme) dhe
rotorin ( pjesa rrotulluese). Gjeneratoret vihen ne levizje nga: turbina
termike, hidro-turbina, motori elektrik ose nga motoret me djegie te
brendshme. Parimi i punes se gjeneratoret elektrik mbeshtetet ne ligjin
e induksionit elektromagnetik. Nese ne bosht te gjeneratorit lidhet nje
motor (apo turbine), peshtjellat e gjeneratorit rrotullohen me nje
shpejtesi te njohur kundrejt nje fushe magnetike te palevizshme, dhe ne
peshtjellen e statorit induktohet (prodhohet) nje rryme elektrike.

Gjeneratoret kane dy lloje peshtjellash: peshtjella e punes dhe ajo e

telmologJI me tllf • 9

ngacmimit. Peshtjellat e punes jane atone te cilat indukohet forca

elektromotore (fem) e gjeneratorit. Kjo peshtjelle mund te jete njefazore,

te gjeneratori njefazor, dhe trefazore, te gjeneratori trefazor. Peshtjella e

ngacmimit perdoret per krijimin e fushes magnetike ne gjenerator.

Sipas konstruksionit te tyre gjeneratoret ndahen ne gjenerator te

rrymes se vazhduar dhe ne gjenerator te rrymes alternative.

Gjeneratori i rrymes se vazhduar ka edhe kolektorin qe kthen rrymen

alternative ne rryme te vazhduar. Meqenese gjeneratoret e rrymes

alternative perdoren me shume ne jeten e perditshme ne vazhdim dote

behet fjale per te.

Gjeneratori i rrymes alternative

. Gjeneratori i rrymes alternative mund te konstruktohet si njefazor ose

trefazor. Ne gjeneratorin njefazor te rrymes alternative fusha magnetike

krijohet nga polet magnetike te magnetit konstant, (fig. 2.25).

Induksioni i fushes magnetike qe krijohet nga polet magnetike, do te

induktoje nje force elektromotore (fem), e cila ndryshon me kohe.

FIG. 2.25 peshtjell:l rrotulluese Gjeneratori njefazor i rrymes
PARAQITJA SKEMATIKE E alternative me fuqi te vogel (disa
polet i kilovate), qe vihet ne levizje nga
GJENERATORIT magnetit
NJEFAZOR TE RRYMES
motori me djegie te brendshme
ALTERNATIVE
fur ~at e (nafte ose benzine) dhe i cili
FIG. 2.26 GJENERATORJ karbontt perdoret kur nuk kemi energji nga
NJEFAZOR I RRYMES
rrjeti, eshte treguar ne fig. 2.26.
ALTERNATIVE PER FUQJ
DISA KILOVATESH Gjeneratori trefazor ka tri

peshtjella pune te lidhura sipas nje

rregulli te caktuar. Per formimin e fushes ne rotor duhet qe ne

peshtjellen e tij (peshtjelle te ngacmimit) te bihet tensioni i vazhduar.

Dihet se elektromagneti i fiton vetite magnetike nese kalon rryma neper_

peshtjellen e tij. Tensioni i vazhduar qe nevojitet per ngacmim fitohet

pasi tensioni alternativ te kaloje neper ridrejtues. Qe gjeneratori te

prodhoje rryme rotorin e tij duhet vere ne levizje turbina ose motori

me djegie te brendshme. Fusha magnetike e gjeneratorit rrotullohet me

shpejtesi konstante me ane te nje motori, dhe ne peshtjellat e punes do

te induktohen forca elektromotore, dhe keshtu prodhohet energjia

elektrike nga gjeneratori. Ne fig. 2.27 jane treguar pjeset kryesore te

gjeneratorit trefazor.

FIG. 2.27

PJESET KRYESORE TE

GJENERATORIT
TREFAZOR TE RRYMES

ALTERNATIVE

d

9 • telmologJI me tllf

2.3 Konstrulfsioni i aparateve elelftrotermilfe
shtepialfe

2.3.I Njohja me pjeset /fonstru/ftive te aparateve

ele/ftrotermihe shtepialfe
Aparatet elektrotermike te cilat i perdorim ne jeten e perditshme na

sherbejne per nevoja te ndryshme sip.sh. pergatim te ushqimit, per
ngrohje te ujit, per heqjen e lageshtise, per ngrohje te hapesires, etj.

Ne keto aparate behet shnderrimi i energjise elektrike ne energji
termike ne nje ngrohes (rezistor}, neper te cilin kalon rryma elektrike.
Prandaj, keto aparate quhen aparate elektrotermike.

Pjese konstruktive te perbashketa te te gjitha aparatet elektrotermike
jane:

trupi ngrohes (ngrohesi),
<;elesi termik i ngrohesit,
termorregullatori (termostati).

FIG. 2.28 Trupat ngrohes
A)NGROHESI GYPOR Diskutoni:
B)PAMJA E BRENDSHME E Te diskutohet sa eshte fuqia elektrike e trupave ngrohes qe perdoren
ne aP.aratet e nd shme elektroterrnike ne shte i.
NGROHESIT Trupat ngrohes ndertohen nga aliazhet me rezistence te larte specifike,
dhe me qendrueshmeri ndaj temperatures se larte, pasi ai duhet te
a) punoje ne temperatura te larta. Aliazhet qe kane keto veti dhe me se
shpeshti shfrytezohen per ndertimin e ngrohesve, jane: cekasi, kantali,
etj. Trupat ngrohes ndertohen me formate ndryshme dhe me fuqi te

ndryshme, gje qe varet nga tipi i aparateve
elektrotermike, ku do te perdoren. Shenimet
per fuqine e trupit ngrohes jepen si shenime
teknike ne tabelen e aparatit ose ne
udhezimin e aparatit te dhene nga
prodhuesi. Secili nga ju, mund te mbledhe te
dhenat per fuqine e trupave ngrohes te

/\/V\/\/\1\/ aparateve elektrotermike, qe i perdorni ne

shtepi, sip.sh. tharesja e flokeve, ngrohesja,
hekuri elektrik. Ndersa per shporetin
elektrik, bojlerin, makinen laresen, makinen

b)

enelarese, keto shenime duhet t'i merrni nga
fleteperdorimi i prodhuesit, i cili vjen se bashku me aparatet. Keto te
dhena te mbledhura per fuqine te cilen e shpenzojne trupat ngrohes, do

telmologJI me tllf • 9

t'ju sherbejne per shfrytezimin racional te energjise elektrike.
Ne fig. 2.28 eshte treguar nje ngrohes gypor, ku rezistenca elektrike

Ngrahes per makinE!n robalar€:se

FIG. 2.29
TIPA TE NDRYSHEM TE

TRUPAVE NGROHES

NgrohE!s pE!r shporet elektrik

(rezistori) ngrohese eshte futur brenda gypit. Tipa te ndryshem te
~rupave ngrohes jane treguar ne fig.2.29.

-c~ =~,= .,"=~.,=-> (.elesi termilf i ngrohesit

_!,,i,hek~ . . . i i i , = - blmetali Diskutoni:
Te diskutohet ese :eerdoret elesi termik i ngrohesit.
FIG. 2.30 C::elesi termik perdoret per te ky~ dhe shky~ trupin ngrohes te
A) PAMJA E aparatit elektrotermik. Procedura per ky<je dhe shky<je me ~eles termik
TERMOSTATIT TE per disa aparate behet ne disa faza, ne varesi te temperatures ne te cilen
deshirojme te ngrohet trupi ngrohes. <;elesi me disa faza per ky<je
BOJLERIT perdoret p.sh. te shporeti elektrik. Ne shporetin elektrik, trupat ngrohes
B) PAMJA SKEMATIKE E te vendosur ne pllaken e shporetit mund te ngrohen deri ne temperatura te
ndryshme ne varesi nga pozita e vendosjes se ~elesit termik. Ne disa
NJE TERMOSTATI aparate elektrotermike ~elesi termik eshte i lidhur me termostatin, i cili
ben rregullimin e temperatures se trupit ngrohes ne menyre
automatike.

Termostati

Diskutoni:
Te diskutohet :eer ka sherben termostati.

Termostati-termorregullatori sherben per mbajtjen e temperatures ne
hapesiren perrethtrupitngrohes ne nivelin e caktuar.

Nese temperatura ne hapesiren perreth trupit ngrohes eshte me e
larte se vlera e caktuar, termostati shky~ trupin ngrohes, ndersa e ky~
ate nese temperatura eshte me e ulet. Kur temperatura eshte me e larte
se vlera e caktuar, bimetali i termostatit lakohet dhe kontakti e shky~
trupin ngrohes, si eshte treguar ne fig.2.30 a), dhe ne fig.2.30 b) eshte
treguar pamja skematike e kontakteve te nje termostati. Nese
temperatura bie nen vleren e caktuar, bimetali i termostatit kthehet ne
poziten e pare dhe mbyll kontaktin. Me mbylljen e kontaktit behet edhe
ky<ja e trupit ngrohes.

9 • telmologJI me tllf

2.3.Z Perdorimi i aparateve e/elftrotermilfe

Aparatet dhe makinat elektrotermike te cilat i perdorim ne shtepite
tona jane shpenzues me fuqi te madhe, prandaj gjate perdorimit te tyre
duhet te kemi kujdes te vec;ante. Shpeshhere mund te ndodhe qe ne
keto pajisje te paraqiten defekte te padeshirueshme, te cilat nuk
verehen ne menyre vizuale. Prandaj, te gjitha keto pajisje duhet te
kyc;en ne priza, te cilat jane te lidhura me tokezuesin, sine fig. 2.31.
Ky<ja e aparateve te ketilla ne priza te cilat jane te tokezuara,
mundeson qe ne rastin e defektit te mbrohet perdoruesi.

T Tokezuesi

~ __,__ T _, I

T Toka

FIG. 2.3
MENYRA E KY<;:JES S..
SHPENZUESVE ME FUQI T..

MADHE NE INSTALIMIN
ELEKTRI

Nese me dore ose mjet perc;ues (shkop metalik) preket perc;uesi
i cili e ka te demtuar izolimin, ose aparati i cili eshte ne defekt dhe eshte
nen tension, atehere do te ndodheni ne rrezik nga goditja e rrymes

Perc;uesit elektrik si dhe aparatet elektrike, te cilat i perdorim ne
shtepite tona, jane te mbrojtura nga prekja e drejperdrejte e pjeseve
percjellese me izolim. Demtimin e izolimit mund ta verejme me sy, nese
perc;uesi eshte jashte aparatit ose e ndjejme nje ere karakteristike nese
perc;uesi ndodhet ne brendi te aparatit. Ne kete rast duhet te shkys;et
menjehere aparati nga priza.

Kujdes gjate perdorimit te aparateve dhe makinave elektrike!
Nuk duhet te perdoren aparatet te cilat e kane kabllon e

furnizimit te zhveshur.
Nuk duhet te futni gjesende metalike ne priza nen tension.
Nuk duhet te nderroni poc;in e djegur, kur c;elesi i atij qarku

eshte i mbyllur (kyc;ur).
Nuk duhet t'i perdorni aparatet elektrike me duar te lagura,

kembe te zbathura ne toke etj.

telmologJI me tllf • 9

Qe te zvogelohet mundesia e goditjes nga rryma elektrike, pjeset
metalike te aparateve elektrike nepermjet prizave lidhen me tokezuesin
e vendosur ne toke. Nese ne aparatin e tokezuar, ndodh demtimi i
izolimit, dhe shtepiza metalike e tij do te jete ne tension, qarku i
rrymes elektrike dote mbyllet neper per,;uesin tokezues deri te
tokezuesi ne toke. Nese do ta prekim kete aparat, rryma nuk dote
kaloje neper trupin e njeriut, sepse ka rezistence mete madhe se neper
per,;uesin tokezues. Njekohesisht, pasi neper qarkun e ketille elektrik,
do te kaloje rryma me e madhe se ajo nominale, do te reagoje siguresa
( duke e shkrire telin ose duke e shky<; qarkun), dhe dote shky<;et
qarku i furnizimit te aparatit.

Aparatet dhe makinat elektrotermike kushtojne mjaft, prandaj nese ne
i njohim mire dhe i perdorim drejt atehere do te round t'i shfrytezojme
me gjate. Ne vazhdim do t'i japin disa keshilla elementare si duhet t'i
perdorim aparatet dhe makinat.

Para fillimit te perdorimit te makines apo aparatit duhet ta
lexoni me kujdes fleteperdorimin e prodhuesit per perdorimin e tyre.

Aparatet dhe makinat duhet te perdoren vetem sine
fleteperdorimin e dhene nga prodhuesi, dhe jo ndryshe.

Asnjehere mos e leshoni shtepine pa kontrolluar se a jane
shky<;ur te gjitha aparatet dhe makinat.

Aparatet dhe makinat elektrotermike duhet te perdoren me
kujdes, se round te shkaktohen pasoja te padeshirueshme dhe deme
materiale.

2.3.3 Shtrytezimi racional i energjise e/elftrilfe
Diskutoni:
Te diskutohet si _do ta shfrytezoni energjine elektrike ne menyre same
racionale.
Energjia elektrike e cila eshte prodhuar ne centralet elektrike
shfrytezohet gjithnje e me shume per puneh e aparateve dhe te
makinave, prandaj duhet shfrytezuar ne menyre sa me racionale. Me
heret kemi thene se energjia elektrike e shfrytezuar matet me njehsor,
dhe pastaj ne baze te shpenzimit te saj perpilohet fatura per pagese.
Nese shfrytezimi i energjise do te jete i madh, fatura e energjise do te
jete e larte dhe do te demtoje buxhetin familjar.
Qe energjine elektrike ta shfrytezojme ne menyre racionale, duhet te
njohim fuqite e aparateve dhe te makinave qe i perdorim ne shtepite
tona. Keshtu, p.sh. po<;i me fije metalike round te kete fuqi te ndryshme
(40W, 60W, 75W, 100W), llambat fluoreshente kompakte- llambat
kursyese ( SW, 12W, 16W, 21V'!), hekuri elektrik 1000W, bojleri ( 2000W),

9 • telmologJI me tllf

makina larese 2000W, makina per larjen e eneve 2500W, shporeti
elektrik 6000W, stufa termoakumuluese 4000W etj.

Pastaj, per shfrytezim me racional te energjise elektrike, KESCO ofron
mundesine e shfrytezimit te energjise ne dy tarifa: me tarifen e shtrenjte
dhe me tarifen e lire.

Prandaj, qe te kurseni buxhetin familjar, duhet te angazhohen te
gjithe anetaret e familjes per shfrytezimin same racional te aparateve
dhe te makinave, mundesisht duke i perdorur ato ne kohen e tarifes se
lire.

Diskutoni:
Diskutoni me familjaret si do ta shfrytezoni energjine elektrike, nese
dote zevendesoni po~in me llamba kursyese?

FIG. 2.32 --" / ~
NJE MENYRE E ..._____
------
KURSIMIT

10 x 1000h = 10000h 1000 h 40W 8vV
60W 12W
75W 16W
100W 21 W

Prandaj, per te kursyer buxhetin familjar duhet te angazhohen te

gjithe anetaret e familjes. Nese, secili anetar i familjes do te kujdeset, qe

mundesisht t'i perdore aparatet dhe makinat ne kohen e tarifes se lire,

dhe sa me pak gjate kohes se tarifes se larte, edhe fatura per energjine

elektrike do te jete me e vog'e-l.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Diskutoni:

Diskutoni me familjaret si duhet te perdoren aparatet dhe makinat qe

te kurseni buxhetin familjar.

telmologJI me tllf • 9

PyetJe:
1. Per <;ka perdoret transformatori ?
2. Kur nje transformator quhet rrites dhe kur zbrites ?
3. Cili eshte parimi i punes se transformatorit ?
4. Cili eshte parimi i punes se motorit te rrymes se vazhduar ?
5. Cili jane pjeset e motorit se rrymes se vazhduar?
6. Cili jane pjeset e rnotorit te rrymes alternative?
7. Cili eshte parimi i punes se motorit te rrymes alternative?
8. Ku perdoret motori njefazor i rrymes alternative?

9. Te tregohet dallimi i motorit njefazor nga ai trefazor.
10. Cilat jane pjeset kryesore te gjeneratorit te rrymes alternative?
11. Ne cilin ligj mbeshtetet parimi i punes se gjeneratorit?

12. Si klasifikohen gjeneratoret elektrik?

9 • telmologJI me tllf

13. Cilat jane pjeset konstruktive te aparateve elektrotermike?

14. Per ~ka sherben termostati?

15. Cilat jane aparatet dhe makinat te cilet shpenzojne me se shumti
energji elektrike ?

16. Te behet nje analize per shpenzimin ditor dhe javor te energjise
elektrike ne shtepine tuaj.



9 • telmologJI me tllf

3 Elelftronilfa

Diskutoni:
Tregoni se <;ka eshte atomi dhe cila jane pjeset perberes te tij.

3.1 Hyrje ne e/elftronilfe - e/elftronet e lira. rryma dhe
rezistenca

Materia perbehet prej atomeve, ndersa atomet perbehen prej protoneve,
neutroneve dhe elektroneve. Protonet dhe neutronet perbejne
berthamen e atomit, ndersa elektronet levizin rreth berthames me
shpejtesi shume te madhe.
Protonet dhe elektronet kane veti elektrike. Ata kane nje sasi te
elektricitetit qe quhet ngarkese elementare elektrike. Sasia e
elektricitetit e nje protoni eshte e barabarte me ate te nje elektroni,
mirepo dallimi qendron aty se protonet kane elektricitet pozitiv ndersa
elektronet elektricitet negativ. Neutronet nuk kane ngarkese elektrike.
Ne fig.3.1 eshte paraqitur nje model i atomit me elektrone, protone dhe
neutrone.

3.1.1 Elelftronet e lira FIG. 3.1
STRUKTURA E ATOMIT

Elektronet jane shume me te lehta se

protonet dhe neutronet, andaj

ndonjehere edhe mund te shkeputen

nga atomi dhe te udhetojne neper

materie. Keto elektrone jane elektrone

te lira dhe levizja e tyre paraqet rryme

elektrike. Keto elektrone i percaktojne

me mase te madhe vetite elektrike te

materies.

Vetite elektrike te materialeve te

ndryshme varen shume nga prezenca

apo denduria e elektroneve te lira ne

to.

Materialet qe kane shume elektrone te lira jane per<_;:ues te mire, ndersa ato

qe kane fare pak elektrone te lirajane izolatore.

Ndersa te disa materiale, qe quhen materiale gjysmepen;uese, dendesia

e elektroneve te lira percaktohet me proces teknologjik.

Metalet si, remi (bakri), argjendi, alumini, ari etj., jane per~ues te mire

te/fnologJI me tl/f • 9

te elektricitetit, sepse kane shume elektrone te lira. Prandaj, ne qarqet
elektronike metalet perdoren si pen;ues te elektricitetit, ndersa ne rrjetet
energjetike, ato perdoren si pen;ues per rryma te medha elektrike.
Materialet qe kane nje numer shume te vogel elektronesh te lira, sip.sh.
materialet plastike, goma, qelqi, porcelani, druri, etj., nuke perc;ojne
rrymen elektrike dhe quhen izolatore. Edhe materialet izoluese kane
perdorim te gjere ne fusha te ndryshme te elektroteknikes si izolatore te

qarqeve elektrike, instalime, largperc;ues, makina elektrike etj.

3.1.2 Ligji i Ohmit

Ligji i Ohmit eshte njeri prej ligjeve themelore te elektroteknikes.
Intensiteti i rrymes elektrike ne nje qark te mbyllur te thjeshte, sine

fig.3.2, eshte dhene me shprehjen:

.I I=U/R
V
ku me I shenohet intensiteti i rrymes elektrike, qe matet me amper [A],
me U shenohet tensioni elektrik qe matet me volt [V] dhe me R
shenohet rezistenca e rezistorit qe matet me ohm [O]. Pra, mund te
perfundojme se sipas Ligjit te Ohmit:
Rryma neper nje qark elektrik eshte ne perpjesetim te drejte me
tensionin e burimit te tensionit (me rritjen e tensionit rritet edhe
intensiteti i rrymes) dhe ne perpjesetim te zhdrejte me rezistencen e

rezistorit.
Elektronet e lira, ne nje numer shume te madh levizin neper strukturen
kristalore te materies dhe gjate ketij udhetimi hasin ne pengesa te
shumta. Elektronet ndeshen me molekula dhe atome, shtyhen nga forca
te ndryshme dhe te gjitha keto pengesa paraqesin rezistencen elektrike
Rte materialit neper te cilin rrjedh rryma. Ne pergjithesi, mund te
themi se kjo levizje eshte nje rryme elektrike shume kaotike, por
megjithate e ka nje drejtim dhe nje intensitet te caktuar mesatar I.

3.1.3 Rryma e vazhduar dhe alternative

Rryma qe rrjedh vetem ne nje kahje quhet rryme e vazhduar
(ang.: Direct Current- DC). Burimet kimike te rrymes, sip.sh.
elementi i Leklansheut, apo akumulatori i vetures prodhojne
rrymen e vazhduar, por, natyrisht, ekzistojne edhe
gjeneratore elektrike qe prodhojne rrymen e vazhduar.

9 • telmologJI me tllf

Ndryshe nga rryma e vazhduar, rryma alternative e nderron kahun e vet
me nje ritem te caktuar. Ajo rrjedh neper qark here ne nje kah, here ne
kahun e kundert dhe ky nderrim i kahut behet me nje ritem ose
frekuence te caktuar.
Frekuanca perkufizohet si numer i dkleve te plota te nderrimit te nje
dukurie periodike brenda nje kohe te caktuar.
Njesia per matjen e frekuences eshte herd [Hz] dhe [Hz]= [1/s].
Frekuenca prej nje herd paraqet numrin e dkleve te plota te nje
dukurie periodike brenda nje sekonde. Themi se rryma alternative e ka
frekuencen nje [Hz], nese cikli i plote i nderrimit te kahut te rrjedhjes se
rrymes kryhet brenda nje periode prej nje sekonde.
Sa per ilustrim, rryma elektrike me te dlen furnizohet sistemi
elektroenergjetik ne vendin tone dhe ne Evrope e ka frekuencen 50
[Hz], pra ajo e nderron kahun 50 here brenda nje sekonde shih (fig.3.3).
Frekuenca e fushes elektromagnetike te radiostadoneve eshte rreth 100
[Mhz] (l[MHz]=l.000.000 [Hz]), ndersa frekuenca e ritmit te punes se
procesoreve te kompjutereve personale eshte e rendit disa gigaherc
[GHz] (l[GHz]=l.000.000.000 [Hz])!

+325 Volta.ge

+230

FIG.3.3 -23 0
FUNKSIONI SINUSOIDAL I -325
TENSIONIT ALTERNATIV TE

RRJETIT ELEKTRIK.

3.l.4Rezistenca elehtrihe

Rezistenca elektrike eshte madhesi elektrike qe, ne nje qark elektrik si
ne fig.3.2, perkufizohet me Ligjin e Ohmit si vijon:

R=V/I

ku me R shenohet rezistenca elektrike qe matet me [OJ ohm, me U,
tensioni elektrik qe matet me [VJ volt dhe me I, intensiteti i rrymes

telmologJI me tllf • 9

elektrike qe matet me [A] amper.

Pra, sipas Ligjit te Ohmit:
rezistenca elektrike ne nje qark te mbyllur eshte ne perpjesetim te drejte
me tensionin ne skajet e saj dhe ne perpjesetim te zhdrejte me rrymen
elektrike qe rrjedh neper te.
Njesite me te vogla dhe me te medha te ohmit, (nenfishet dhe
shumefishet). ae kane oerdorim oraktik iane dhene ne Tab.3.1

TAB .3.1 Nenfishet e Q Shumefishet e Q
NENFISHET DH lkn= l .000Q=10jQ
SHUMEFISHET E OHMIT 1µQ= 1/1.000.000Q=10-0.Q lMQ= 1.000.000Q=106.Q
lm Q=l/l.000Q=l0-3.Q

Viera reciproke e rezistences elektrike R quhet per<;ueshmeri elektrike
G=l/RdhematetmeSiemens [S],ku [S] =[1/ 0 ].

3.1.5 Rezistenca specifilfe

Rezistenca specifike eshte nje veti elektrike e vete materialit qe varet
nga lloji i atomeve dhe i molekulave dhe vec;anerisht nga denduria e
elektroneve te lira te atij materiali.
Perc;uesit e mire te rrymes elektrike jane ato materiale qe kane me
shume elektrone te lira.
Per shkak te struktures se vet atomike dhe te dendurise se elektroneve
te lira, c;do material e ka rezistencen e vet specifike Q (shkronja greke
ro) qe matet me [Om].
Temperatura e materialit ndikon shume ne rezistencen specifike te
materialit. Struktura kristalore e materialit eshte gjithnje ne levizje dhe
me rritjen e temperatures, kjo levizje behet edhe me e madhe, andaj
edhe shtohet rezistenca ndaj levizjes se elektroneve te lira, pra rritet
rezistenca specifike e materialit. Te shumica e perc;uesve, rezistenca
specifike rritet me rritjen e temperatures, mirepo ekzistojne materiale, si
p.sh. karboni, qe ne nje brez te caktuar te temperaturave, tregojne efekt
te kunderte, d.m.th. me rritjen e temperatures, i zvogelohet rezistenca e
tyre specifike!
Kur temperatura i afrohet shume vleres se zeros absolute ( -273°c;:) kemi
nje dukuri qe quhet superperc;ueshmeri. Rezistenca e perc;uesit ne kete
temperature eshte saktesisht zero, pra ai shnderrohet ne superperc;ues.
Kjo veti e materialeve eshte e njohur qe prej vitit 1911 dhe mundesite e
zbatimit te saj per bartjen e energjive te medha pa humbje, ende sot
hulumtohen ne laboratoret mete fuqishme te fizikes ne SHBA dhe

9 • telmologJI me tllf

Evrope. Nje problem per zbatimin e gjere te superpen;ueshmerise eshte
kostoja e larte e arritjes se temperaturave afer zeros absolute.
Per rezistencen specifike ne literature dhe ne praktike shpesh perdoren
njesi mete vogla sip.sh. om centimetri [0cm], ose mikro om centimetri
[µOcm], qe eshte sa nje e milionta pjese e om centimetrit. Om
centimetri [0cm] paraqet rezistencen e nje centimetri kub te materialit
dhe eshte njesi me praktike per perdorim. (Njesia standarde [Om] om
meter, paraqet rezistencen e nje metri kub te materialit).

TAB.3.2 REZISTENCAT Metali Rezistenca specifike
SPECIFIKE TE DISA p [ µ!km] ne 20°C
METALEVE Cu - Remi
(Bakri) 1.7
Al-Alumini
Ag - Argjenti 2.7
Au-Ari 1.6
Fe - Hekuri 2.2
9.7

Ne tab. 3.2 jane paraqitur rezistencat specifike te disa metaleve qe jane
pen;ues te mire te elektricitetit. Keto vlera te rezistences specifike vlejne
vetem kur temperatura e vete materialit eshte 20°C.
N donjehere ne literature do te hasim edhe ne pen;ueshmerine
specifike b (shkronja greke sigma), qe paraqet vleren reciproke te
rezistences specifike Q, pra b dhe matet me [1/0rn]=[S/rn].

telmologJI me tllf • 9

PyetJe:
1. Cilat jane pjeset kryesore te atomit?
2. <;ka eshte rryma elektrike?
3. <;ka thote Ligji i Ohmit?
4. Si e perkufizojme rrymen njekahore?
5. Si e perkufizojme rrymen alternative?
6. <;ka eshte frekuenca?
7. Perkufizoni rezistencen elektrike.
8. Perkufizoni rezistenceri specifike.
9. Si ndikon temperatura ne rezistencen specifike te materialeve

te ndryshme?
10. <;ka eshte superpen;uesi?

9 • telmologJI me tllf

3.2 Elementet ele/ftroni/fe

Diskutoni:
C::ka jane elementet ose komponentet elektronike dhe numeroni disa
prej tyre. Numeroni disa pajisje qe kane elemente elektronike.

Qarqet elektrike dhe elektronike perbehen prej elementeve apo
komponenteve te ndryshme qe jane te lidhura ne mes vete me pen;ues.
Keto elemente jane rezistoret, induktoret, kondensatoret, nderpreresit
mekanike apo elektronike, diodat, transistoret, tiristoret etj.
Qarqet elektronike projektohen ne baze te funksionit qe duhet ta
kryejne. Struktura e ketyre qarqeve dhe elementet qe dote perdoren ne
to, varet nga nderlikueshmeria e ketij funksioni. Qarqet me te thjeshta
perbehen nga nje numer te vogel elementesh si rezistore, kondensatore,
nderpreres etj. ndersa qarqet mete nderlikuara perbehen nga nje
numer me i madh elementesh te llojllojshme, duke perfshire edhe qarqe
te integruara.
Shumica e elementeve elektronike te ve<;anta apo diskrete, jane shume
te vogla, zakonisht disa milimetra. Elementet elektronike qe gjenden ne
kuader te qarqeve te integruara i kane dimensionet shume te vogla dhe
keto dimensione jane te rendit te madhesise prej 100 nanometrave
(l[nm] = 10-9 [m]).

3.2.1 Rezistoret
Diskutoni:
Tregoni se i;ka jane rezistoret dhe ku zbatohen.

Rezistoret jane elementet mete thjeshta te qarqeve elektronike.
Funksioni i tyre ne qarqet elektronike eshte qe te kontrollojne
intensitetin e rrymes qe rrjedh ne qark. Ne qarqet elektronike me
shpesh hasim ne rezistore prej grafiti ne forme cilindrash te vegjel si ne
fig.3.4.a), pastaj edhe rezistore miniaturiale qe paraqiten ne qarqet
elektronike bashkekohore me elemente te montuar ne siperfaqe (ang.:
SMD - Sufrace Mounted Devices), fig.3.4.b), por ekzistojne edhe
rezistore prej metalesh apo legurash te ndryshme, qe kane permasa me
te medha, fuqi te madhe dhe mund te per<;ojne rryma te medha
fig.3.4.c). Ne fig.3.4.d) eshte paraqitur simboli i rezistorit.

Potenciometrat jane rezistore me rezistence te ndryshueshme, shih
fig.3.5. Ata jane shume te perdorshem ne zbatime ku duhet mundesuar

telmologJI me tllf • 9

nderrimin e ndonje madhesie apo funksioni me ane te nderrimit te
rezistences, sip.sh. nderrimin e ndri<;imit te ekranit te kompjuterit,

FIG.3.4 !+
REZISTORET NE QARQET
Ru
ELEKTRONIKE DHE
SIMBOLI I REZISTORIT l

d)

nderrimin e vellimit te zerit te altoparlantit ose nderrimin e
frekuencave te radiomarresit. Potenciometrat mund te jene te
rrumbullaket apo te drejte.
Parametri kryesor teknik i <;do rezistori eshte rezistenca e shprehur ne
Ohm [O], mirepo kane rendesi edhe rryma maksimale dhe tensioni
maksimal qe mund t'i perballoje rezistori. Prodhuesit e rezistoreve
gjithnje tregojne per fuqine maksimale Pmax (te shprehur ne vat [W])
qe mund ta perballoje rezistori. Pra, kur e zgjedhim nje rezistor per ta
perdorur ne ndonje qark elektronik, duhet ta verifikojme se mos
tejkalohet fuqia maksimale qe mund ta perballoje rezistuesi.
Fuqia qe zhvillohet ne rezistor P, kur ne skajet e tij vepron tensioni U
dhe neper te rrjedh rryma I, llogaritet sipas formules:

FIG.3.5
POTENCIOMETRAT E
RUMBULLAKET DHE TE

DREJTE

P=UI
Meqe, sipas Ligjit te Ohmit kemi:
U = RI ose I = U / R,

9 • telmalagJI me tllf

na dalin dy formula per llogaritjen e fuqise qe zhvillohet ne rezistor:

P = RII = RF [W] ose

P =UU/R = V2/R [W].

Nese P < Pmax rezistori i zgjedhur ka fuqi te mjaftueshme dhe mund te
perdoret, por nese P > Pmax, atehere duhet te zgjedhim ndonje rezistor
me fuqi mete madhe Pmax .
Fuqite standarde te rezistoreve per perdorim ne qarqet elektronike jane
lW, l/2W, l/4W, l/8W ose l/16W, ndersa fuqia e rezistoreve ne qarqet e
integruara eshte edhe shume me e vogel.
Ekzistojne edhe rezistore me fuqi te medha te rendit kilovat [kW] sic;
jane nxeheset elektrike, furrat elektrike, por edhe llambat inkadeshente
me fuqi prej disa dhjetera deri disa qindra vat [W].

Shenimi i v/eres se rezlstences se rezistorit

Rezistoret prodhohen me vlera standarde sipas dy llojeve ose serive:
Seria E12 i ka 12 vlera ne secilen dekade numrash, ndersa seria E24 i ka
24 vlera ne secilen dekade si vijon:

Vlerat e serise E12 jane: 10, 12, 15, 18, 22, 27, 33, 39, 47, 56, 68, 82
Vlerat e serise E24 jane: 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 22, 24, 27, 30, 33, 36,
39, 43, 47, 51, 56, 62, 68, 75, 82, 91

P.sh. sipas serise El2, rezistencat standarde sipas vleres baze 10 mund
te jene 1, 10, 100, 1000, 10000, ... [O] ose ato sipas vleres baze 12 mund
te jene 1.2, 12, 120, 1200, 12000 [O] etj.

Shen/ml I vleres se rezistorit me ngjyra

Menyra e shenimit te vleres se rezistences mbeshtetet mbi parimin si
vijon:
Shifra e pare dhe e dyte (qe jane sipas standardit E12 ose E24) jane dy
shifrat e para te vleres se rezistences, ndersa shifra e trete tregon
numrin e zerove qe duhet shtuar pas dy shifrave te para. P.sh. nese ne
ndonje rezistor shenon numri 123, vlera perkatese e tij eshte 12000, pra
12[kO], ose 754 e ka vleren 750000, pra 750 [kO].

telmologJI me tllf • 9

Pra ne kete menyre, c;do vlere standarde e rezistences mund te
percaktohet me vetem tre numra dhe kjo menyre e te shenuarit te vleres
eshte shume praktike.

Kur kemi te bejme me rezistenca me precize, kur kerkohet

Numri saktesi me e madhe e vleres se shenuar perdoren serite e

0 tjera dhe sistemi me kater shifra, ku tri shifrat e para
1 tregojne vleren, ndersa shifra e fundit tregon numrin e
zerove qe duhet shtuar tri shifrave te para.
2 Per shkak te formes se tyre cilindrike, shtypja e numrave ne

3 trupin e rezistorit paraqet nje veshtiresi grafike, andaj per

4 shenimin e vleres se rezistoreve zakonisht perdoren rrathet

5 me ngjyra te ndryshme, ku secila ngjyre ka nje vlere

6 numerike prej Oderi ne 9, shih tab.3.3.

7 Rezistencat prodhohen me saktesi te ndryshme te vleres se

8 vet. Per serite E12 dhe E24, perve<; tri ngjyrave, qe
9 paraqesin tre shifrat e vleres se rezistorit, shenohet edhe nje

ngjyre qe tregon saktesine e vleres,

apo tolerancen e vleres te Ngjyra Tolaranca
shprehur ne perqindje te gabimit ose te
TAB.3.3 shmangies maksimale nga vlera e sakte. Pa ngjyre 20%
NUMRAT E KODUAR ME Ngjyra e rrethit te fundit paraqet vleren e Argjent 10%
tolerances ose te gabimit te rezistences. Ne tab 5%
NGJYRA 3.4 jane dhene vlerat standarde te tolerances.
Ne fig.3.6 jane dhene dy shembuj te leximit te
vlerave te rezistences me 3+1 ngjyra dhe 4+1 2%
ngjyra. Vini re se rrethi qe shenon tolerancen
1%

TAB.3.4
TOLERANCAT E KODUARA ME

NGJYRA

ne rezistor, eshte rrethi i fundit, dhe eshte pak i menjanuar prej

rratheve te tjere. Kjo na mundeson percaktimin e renditjes se leximit te

vleres.

473 2

Shifra I Shifra II Shifra Ill Shifra IV

Shemb1. Viera erezistences eshte 47000 o dhe tolerances 2%

FIG.3.6 5 602 1
PARIMI I LEXIMIT TE
VLERES SE REZISTENCES
DHE TE TOLERANCES

Shifra I Shifra II Shifra Ill Shifra IV Shifra V

Shemb2. Viera erezistences eshte 56000 o dhe tolerances 1%

9 • telmo/ogJI me tllf

PyetJe:
1. Si perkufizohet rezistenca elektrike?

2. Me c;ka matet rezistenca specifike?

3. Cili eshte d~llimi ne mes-1:ezisienc~ dh~_!:~zistences specifike?

4. Cila eshte njesia e matjes se perc;ueshmerise elektrike?

5. Cilet jane parametrat kryesore te rezistorit?

6. Pse eshte me rendesi fuqia e rezistorit?

7. Cili eshte parimi i shenimit te vleres se rezistences se rezistoreve?

8. Cilat jane ngjyrat qe percaktojne tolerancen e vleres se rezistences
se rezistorit dhe nga sa per qind e kane vleren.
9. C::ka jane elementet SMD?

A

10. C::ka jane potenciometrat?

Elf sperlment:

Te verifikohet eksperimentalisht Ligji i Ohmit, duke e realizuar qarkun
elektrik si ne fig.3.7.
Procedura:
Te realizohet qarku elektrik sipas fig.3 .7. Me nje bateri, p.sh. me tension
FIG. 3. U = 1.S[V], nje rezistence p.sh. l[kO] dhe duke e perdorur nje
instrument universal te matet:

telmologJI me tllf • 9

1. Tensioni ne skajet e rezistences dhe te shenohet vlera e matur e
saj Um=..........

2. Intensiteti i rrymes elektrike, duke e lidhur instrumentin si
ampermeter sipas skemes dhe te shenohet vlera e saj Im= .......... .

3. Te llogaritet vlera e rezistences se rezistorit Rm = Um/Im

4. Te verifikohet sea eshte rezistenca Rm e barabarte me vleren e vertete
te rezistences se rezistorit Rv.

5. Te llogaritet gabimi i matjes i shprehur ne perqindje sipas formules :
g = 100*( Rm - Rv)/ Rv.

6. Te perseritet eksperimenti per rezistenca te ndryshme.

3.2.Z lndulftoret

Diskutoni:

Tregoni se i;ka jane induktoret d-he-ku-z-ba-toh-en-. - - - - - - - - - - - - - - - -

FIG.3.8
INDUKTORET
DREJTEVIZORE DHE
RRETHORE OSE
TOROIDALE DHE
SIMBOLI I INDUKTORIT

Nese nje per<;ues mbeshtillet ne forme te nje suste cilindrike fitohet
induktori. Ne fig.3.8 eshte paraqitur nje induktor drejtevizor dhe nje
induktor .rrethor, si dhe simboli i tij ne skemat elektrike.
Fizika na meson se <;do dukuri elektrike percillet me nje dukuri
magnetike dhe anasjelltas, pra dukurite elektrike dhe magnetike
shkojne gjithmone se bashku dhe kete e shpjegon teoria e
elektromagnetizmit.
Rreth per<;uesit neper te cilin kalon rryma elektrike formohet nje fushe
magnetike, pra nese p.sh. neper nje induktor rrjedh rryma elektrike e
njekahshme, ne skajet e tij fitohet nje fushe magnetike e
pandryshueshme, qe eshte e njejte si fusha magnetike e nje magneti
(shih fig.3.9).

9 • telmologJI me tllf

NE FIG.3. 9 FUSHA
MAGNETIKE E NJE
INDUKTORI DHE E NJE

MAGNETI

Ne fig.3.10 jane paraqitur lloje te ndryshme induktoresh qe perdoren ne
lemenj te ndryshem te elektronikes.Parametri themelor i c;do induktori
quhet induktance (ang: inductance) dhe kjo madhesi zakonisht

FIG.3.10 LLOJE T·•
NDRYSHME INDUKTORESH

shenohet me L. Ekzistojne edhe induktore me induktance te
ndyshueshme (shih fig.3.11).
Nderrimi i induktances zakonisht arrihet me levizjen e berthames
ferromagnetike me ndihmen e kac;avidhes se vogel. Keta induktore
kane zbatime kryesisht ne frekuenca te larta te rendit [MHz].

- - - ---"T""""""" lnduktanca

FIG.3.11 INDUKTORI ME Induktanca L varet nga dendesia e peshtjellave te induktorit, ose me

INDUKTANCE TE

NDRYSHUESHME

saktesisht nga vlera ne katrore e numrit te peshtjellave. Gjithashtu,

induktancen e percaktojne edhe diametri i peshtjellave, gjatesia e

induktorit, numri i shtresave te peshtjelljes si dhe vete menyra e

peshtjelljes dhe forma e induktorit.

Induktanca rritet shume nese induktori

e ka nje berthame prej ndonje materiali

ferromagnetik (materiale te bazuara ne

hekur). Induktoret me berthame

perdoren ne relete elektrike, magnetet

elektrike si dhe ne lemenj te tjere te

elektronikes. Ne fig.3.12 eshte paraqitur

FIG.3.12 INDUKTORI PA ndikimi i berthames ne rritjen e intensitetit te fushes magnetike te
BERTHAME KA INDUKTANCE induktorit.
Njesia e matjes se induktances se induktorit, qe zakonisht shenohet me
ME TE VOGEL SE
INDUKTORI ME BERTHAME

L, matet me [H] Henri, ndersa [H] = [Os] ohm sekond. Kjo njesi eshte

telmologJI me tllf • 9

shume e madhe dhe jopraktike per perdorim ne elektronike, andaj, ne
zbatime te ndryshme elektronike, shume me shpesh hasim njesite me te
vogla si<; jane [mH] milihenri (l[mH] = 10-3[H]), [µH] mikrohenri (l[µH]
= 10-6[H]) dhe [nH] nanohenri (l[nH] = 10-9[H]).

Rea/ftanca indulftive

Nese ne vend te rrymes se njekaheshme konstante, neper induktor
rrjedhe nje rryme alternative, atehere ne skajet e induktorit kemi nje
fushe magnetike alternative.
Induktori, per dallim nga rezistori, i reziston vetem nderrimit te
intensitetit te rrymes elektrike dhe kjo veti e induktorit quhet reaktance
induktive.

Reaktanca induktive e induktorit ka kuptim vetem ne qarqet elektrike
me rryma alternative, eshte madhesi vektoriale dhe eshte e dhene me
shprehjen:

XL= wL dhe matet me ohm [O];

ku

w = 2nf dhe matet me [Hz] = [1/s]
paraqet frekuencen rrethore, ndersa f paraqet frekuencen qe matet me
[Hz].

PyetJe:

1. C::ka eshte induktori?

2. Cili eshte parametri kryesor i induktorit?

3. c;ka eshte induktanca?

9 • telmologJI me tllf

4. Si ndikon berthama prej materialit ferromagnetik ne vleren e
induktances?

5. C::ka eshte reaktanca induktive?

3.2.3 Kondensatoret

Diskutoni:
Tregoni se <;ka jane kondensatoret dhe ku zbatohen.

Kondensatori (ose kapacitori) eshte nje element qe perbehet prej dy
pllakave per<;uese te ve<;uara me nje material jopen;ues qe quhet
dielektrik. Nese keto pllaka per<;uese kane potenciale te ndryshme, ne
mes tyre dote grumbullohet nje sasi elektriciteti (shih fig.3.13).

FIG.3.13 KONDENSATOR
DHE SIMBOLI

KONDENSATORIT

_l_

+T

Numri i elektroneve, ose sasia e elektricitetit qe mund ta mbaje
kondensatori nen nje tension elektrik ne mes pllakave, quhet kapaciteti
i kondenzatorit.
Kondensatoret kryesisht punohen ne forme te cilindrit, ku dy pllakat
per<;uese ne forme te folies mbeshtillen se bashku me nje shtrese
dielektriku ne mes. Ekzistojne tri grupe kryesore kondensatoresh (shih
fig.3.14):

Kondensatoret qeramik, me kapacitete 1 [pF] deri 1 [µF],
Kondensatoret elektrolitik me kapacitete shume te medha prej 1
[µF] deri disa [F], par qe kane saktesi te vogel dhe qendrueshmeri jo

telmologJI me tllf • 9

shume te mire,

Kondensatoret tantaliume qe kane kapacitete mestarisht te
medha deri ne disa qindra [µF] qe jane te sakte, te qendrueshem dhe qe
mund te perdoren per frekuenca te larta te punes, por ky lloj
kondensatoresh eshte i shtrenjte.
Gjate disenjimit dhe realizimit te qarqeve elektronike, kur kemi te
bejme me kondensatore elektrolitike dhe tantaliume, duhet pasur

FIG.3.14 KONDENSATORE
A) QERAMIKE, B)

ELEKTROLITIKE DHE C)
TANTALIUM

+

a) b ) c)

kujdes ne polaritetin e lidhjeve te kembezave te kondenzatorit
(polariteti eshte shenuar ne shtepizen e kondensatorit me + apo -).

Ekzistojne edhe kondenzatore
elektrolitike bipolare, te te cilet nuk
Staton duhet patur kujdes ne polaritetin e
lidhjes.

FIG.3.15 KONDENSATORI Ekzistojne edhe kondenzatore me
ME KAPACITET TE kapacitet te ndryshueshem, qe per
izolator kane ajrin. Ata jane te ndertuar
NDRYSHUESHEM DHE prej disa shtresash pllakash paralele qe,
SIMBOLI I TIJ duke u rrotulluar, afrohen apo
menjanohen, duke nderruar keshtu
Simboli kapacitetin e kondensatorit (shih
fig.3.15).

Kapaciteti

Kapaciteti ose kapacitanca e kondensatorit (ang: capacity or
capacitance) eshte nje veti themelore e kondensatorit dhe zakonisht
shenohet me C.

Madhesia e kapacitetit varet nga madhesia e siperfaqes se pllakave te
kondensatorit, nga trashesia e shtreses izoluese, nga lloji i dielektrikut
si dhe nga vete forma dhe materiali prej te cilit eshte i ndertuar.
Kapaciteti i kondensatorit rritet me rritjen e siperfaqes se pllakave,
ndersa zvogelohet me rritjen e distances ne mes tyre, pra te trashesise
se dielektrikut.

Njesia e matjes se kapacitetit te kondensatorit, qe zakonisht shenohet
me C, matet me [F] Farad dhe [F] = [s/0] sekond thye per ohm. Kjo
njesi eshte shume e madhe dhe jopraktike per perdorim ne elektronike,

9 • telmologJI me tllf

andaj, ne zbatime te ndryshme elektronike, shume me shpesh hasim
njesite mete vogla si qe jane [µF] mikrofarad (l[µF] = 1Q-6[F]), [nF]
nanofarad (l[nF] = 1Q-9[F]) dhe [pF] pikofarad (l[pF] = 1Q_12[F]).
Parameter tjeter me rendesi i kondensatoreve eshte tensioni maksimal
punues. Kondensatoret elektrolitik e kane shume me te ulet tensionin
punues se llojet e tjera te kondenzatoreve. Kondensatoret gjithashtu e
kane te kufizuar edhe frekuencen e perdorimit.

Rea/itanca /iapacitive

Ngjashem me reaktancen induktive, edhe kondensatori ne qarqet
elektrike alternative i reziston nderrimit te intensitetit te rrymes
elektrike. Kjo veti, qe quhet reaktance kapacitive, eshte madhesi
vektoriale dhe eshte e dhene me shprehjen:

Xe= 1/wC dhe matet me ohm [OJ;

ku
uJ = 2nf dhe matet me [Hz]= [1/s]
paraqet frekuencen rrethore, ndersa f paraqet frekuencen qe matet me
[Hz].

PyetJe:
1. <:;ka eshte kondensatori?

2. Cili eshte parametri kryesor i kondensatorit?

3. <:;ka eshte kapaciteti elektrik?

4. Cilat jane llojet e kondensatoreve?

5. <:;ka eshte reaktanca kapacitive?

telmologJI me tllf • 9

3.Z.4£/ementet gjysmeper,uese

Diskutoni:

Tre oni se cilat ·ane elementet

Gjysmepen;uesit jane materiale qe gjenden ne mes grupit te pen;uesve
dhe izolatoreve.

Perparesi kryesore e tyre eshte se pen;ueshmeria e tyre mund te
parapercaktohet saktesisht gjate procesit te prodhimit. Perparesi tjeter
me rendesi e gjysmepen;uesve eshte se vetite e tyre elektrike mund te
ndikohen edhe me ndikimet e fushes elektrike apo te drites.
Elementi kryesor gjysmepen;ues eshte silici (Si), por perdoren edhe
materiale te tjera si germaniumi (Ge), galium-arseni (Ga-As) etj. Silici
eshte shume i perhapur ne natyre sepse nxirret nga rera. Silici i paster
eshte nje izolator i shkelqyer, mirepo, nese atij i shtohet nje sasi e vogel
e arsenit (As) ose e borit (B), silici tregon veti elektrike shume
interesante per zbatime te ndryshme ne elektronike.

Gjysmepen;uesit mund te jene dy /lojesh. apo tipesh: tipi n dhe ttpi p.

Tipi n i gjysmepen;uesit perftohet kur materialit baze prej silicit i
shtohet nje numer atomesh te arsenit (As), sine fig.3.16.a). Prezenca e
atomeve te arsenit manifestohet me nje numer shtese te elektroneve te
lira ne gjysmepen;uesin baze prej silici. Ne menyre te ngjashme, me
shtese te atomeve te borit (B), fitohet tipi pi gjysmepen;uesit, qe ka nje
numer mungesash te elektroneve qe quhen vrima te elektrizuara
pozitivisht (shih fig.3.16.b). Te rikujtojme se gjysmepen;uesi prej silicit
te paster, pra pa papastertira shtese prej arsenit apo borit, eshte nje
izolator i persosur, sepse ne te nuk ka as elektrone te lira (negative) dhe

Atomet e sllicit Atomet e silicit

0~ ec C ee ee e
e ee
e ee e
ee e e
e ee
FIG.3.16 TIP! N I C ee e ee e
KRIJUAR ME SHTESE TE arsenit 0
Elektronl~ C Elektroni Atomi i e
ATOMEVE TE' ARSENIT oe C qe mungon.= - e borit e
DHE TIP! P ME SHTESE e11teprici?" ee
TE ATOMEVE TE BORIT ee e11Vrima" ee e
e e
0 e

e

aJ b)

9 • telmologJI me tllf

as vrima pozitive.
Ne saje te ketyre vetive te gjysmepen;uesve, ne vitin 1947 eshte zbuluar
transistori, qe eshte nje element elektronik me rendesi. Pas zbulimit te
transistorit fillon nje zhvillim i hovshem i elektronikes dhe i lemenjeve
te tjere te shkences, teknologjise, komunikimeve elektronike,
informatikes etj.

Diodat

Dioda eshte elementi me i thjeshte elektronik gjysmepen;ues. Perbehet
nga dy shtresa gjysmeper<;uesish te tipit p dhe tipit n te bashkuara sine
fig.3.17. Pjesa p e diodes quhet anode A, ndersa pjesa n katode K.

X

N

FIG.3.17 DIODA DHE
SIMBOLI I SAJ

Vetia kryesore e diodes eshte se ajo per~one rrymen elektrike vetem ne

njekahje, prej anodesPkahkatodaN.
Ne fig.3.18.a) eshte paraqitur funksioni i rrymes ne varesi prej tensionit
ne skajet e diodes, qe quhet karakteristika 1-V e diodes. Nga ky
funksion shihet se rryma rrjedh vetem ne drejtim prej anodes A kah
katoda K (shigjeta e kuqe ne fig. 3.17), ndersa ne drejtim te kunder
rryma eshte pothuajse zero (shigjeta e kalter ne fig. 3.17). Natyrisht,
dioda do te per<;oje vetem kur polariteti i tensionit ne skajet e saj eshte
pozitiv, ashtu si eshte shenuar ne simbolin e saj. Kjo menyre e
polarizimit te diodes quhet polarizim i drejte, ndersa kur anoda ka
potencial negativ dhe katoda potencial pozitiv, polarizimi eshte i
kundert. Raporti i intensiteteve te rrymave gjate polarizimit te drejte
dhe te kundert eshte shume i madh, mbi 1.000:1 ne favor te polarizimit
te drejte.
Asnje element elektronik gjysmeper<;ues, pra as dioda, nuk eshte
element ideal.

telmologJI me tllf • 9

Nje diode ideale do ta kishte karakteristiken sine fig.3.19.b), pra per
tensione U<O dioda nuk per~on, ndersa per tensione U<O dioda per~on.

Nga karakteristika I-U e nje diode reale (fig.3.18.a) shihet se, edhe kur
dioda eshte e polarizuar drejt, neper diode do te rrjedhe nje rryme fare
e vogel kur tensioni i polarizimit eshte me i vogel se 0.5[V], andaj ky
tension quhet tensioni i pragut te pen;imit dhe shenohet me Urn= 0.5

[V] (ang: threshold voltage).

50
40 i
+
FIG.3.18. I-V 30
KARAKTERISTIKA E 20 u
DIODES REALE (NGJYRA
E KALTER) DHE E DIODES 10
IDEALE (NGJYRA E
-1 .0 -0.5 0 .5 U (V)
KUQE)

Dioda i ka disa parametra karakteristike qe percaktohen gjate procesit

te fabrikimit te saj dhe keto jane: Rryma maksimale gjate polarizimit te

drejte, rryma e polarizimit te kundert, tensioni maksimal qe mund ta

perballoje gjate polarizimit te kundert, kapaciteti parazitor qe percakton

vetite dinamike te saj, pra shpejtesine e nderrimit prej gjendjes
pen;uese ne ate jopen;uese dhe anasjelltas (ose shpejtesine e

komutimit), etj.

Sot ne treg kemi dioda qe kane nje spekter te gjere parametrash te

ndryshem qe i'u destinohen zbatimeve te ndryshme. P.sh. ekzistojne
dioda me rryma maksimale te rendit [nA] nanoamper (1Q·9[A])e deri te

[kA] kiloamper (1Q+3[A]), shih fig.3.19, ku jane paraqitur dioda te llojeve

+ b)

a)

FIG.3.19 A) DIODA PER (I:. t: ~. f•
SINJALE TE VOGLA, B) "' "
DIODA NDRH;UESE LED,
C) DIODA TE FUQISE, DJ BAT~ A
DIODA PER QARQET SMD
8ATS4

Qf., .. ~-,t~
BATS4S
BATS4C
c) d)
SOT-23

9 • telmalagJI me tllf

te ndryshme.
Dioda ka zbatim shume te gjere ne lemenj te ndryshem te elektronikes,
prej zbatimeve ne teknologjine kompjuteristike si pjese e qarqeve
logjike digjitale e deri te lokomotivat elektrike si pjese e qarqeve
energjetike per drejtimin e rrymes alternative.
Pervec; diodave te zakonshme, ekzistojne edhe dioda qe kane veti
optoelektronike. Gjysmeperc;uesit ne pergjithesi tregojne veti
optoelektronike. Gjate perc;imit te diodes, ne piken e bashkimit p-n
shfaqet drita dhe ky fenomen eshte reversibel, kur pika e bashkimit te
diodes p-n ndric;ohet, dioda dote gjeneroje rryme elektrike. Diodat me
veti optoelektronike mund te jene dy llojesh themelore: dioda ndric;uese
(ang: Light Emitting Diode - LED), qe perdoren si llamba dhe dioda
optosensitive qe perdoren per detektimin e drites. Edhe keto kane
zbatime te gjera ne lemenj te ndryshem te optoelektronikes, fibrave
optike per komunikime digjitale, automatike, robotike etj.

PyetJe:

1. Cilat jane vetite kryesore te gjysmeperc;uesve?

2. Cili eshte materiali kryesor gjysmeperc;ues?

3. Si perftohet gjysmeperc;uesi i tipit n dhe si ai i tipit p?

4. Cilat jane vetite kryesore te diodes?

5. c;ka eshte pragu i perc;imit i diodes?

6. Cilet jane parametrat kryesore te diodes?

7. c;ka jane diodat LED?

telmologJI me tllf • 9

Elfsperlment:

Te vertetohet se dioda per<;on ne nje kah dhe nuk per<;on ne kahun
tjeter.

Procedura:

1. Te realizohet nje qark elektrik i thjeshte me bateri me tension prej
p.sh. 1.5[V], diode dhe rezistence prej rreth 1 [kO] te lidhura ne qark te
mbyllur me nje ampermeter si ne fig.3.20.

2. Te matet rryma me ampermeter dhe te shenohet vlera e rrymes.

3. Te nderrohen kembezat e diodes dhe te matet perseri rryma ne qark.

01

FIG.3.20 QARKU
EKSPERIMENTIT M

oroo··

Cili eshte dallimi ne rrymat e matura? Te diskutohet rezultati i fituar.

Transistoret

Transistori bipolar eshte lloji i pare i transistorit qe eshte zbuluar. Ky
transistor i ka tri shtresa gjysmeper<;uesish, ku ne mes dy tipesh te tipit
p eshte vendosur nje shtrese e holle e tipit n, duke formuar transistorin
PNP. Ngjashem fitohet edhe tipi tjeter NPN. Shtresat e skajshme te
transistorit jane emertuar si Emiter dhe Kolektor (ang: Emmiter-E and
Collector-C), ndersa shtresa e mesme quhet Baze (ang: Base-B) (shih
fig.3.21).
Ky lloj i transistoreve eshte perdorur shume ne te kaluaren, ve<;anerisht
si element i ve<;ante elektronik. Ne tekniken e qarqeve te integruara ky
lloj i transistorit sot perdoret me pak per shkak se ndertimi i tij ne
tekniken e integruar eshte me i nderlikuar.

9 • telmologJI me tllf

FIG.3.21 TRANSISTOR!
BIPOLAR NPN DHE PNP ME

SIMBOLET PERKATESE

P-N-PI

Nje lloj i ve<;ante i transistorit qe ka zbatim shume te gjere, ve<;anerisht

ne teknologjine e qarqeve te integruara digjitale, eshte transistori me

efekt te fushes elektrike (ang: Field Effect Transistor - FET) dhe sidomos

lloji MOSFET apo thjeshte MOS (ang: Metal Oxide Semiconductor -

MOS) me shume variante dhe nenvariante te tij. Struktura e transistorit

MOS si dhe menyra e funksionimit te tij eshte paraqitur ne fig.3.22.

Elektrodat e tij shenohen me D, S dhe G (ang: Drain, Source and Gate),

qe ne shqipe kane domethenien pershkruese si rrjedhe, burim dhe

porte. a) b)

FIG.3.22 FUNKSIONIMI I
TRANSISTORIT MOS, A)
MOS NUK PERc;:ON, B) MOS
PERc;:ON SEPSE PREZENCA E
POTENCIALIT POZITIV NEG

NDAJ S E KA KRIJUAR
KANALIN PERc;:UES

Rryma kryesore qe kalon prej D ne S kontrollohet me fushen elektrike
qe e shkakton potenciali i elektrodes kontrolluese G. Kur ne G ka
potencial pozitiv ndaj S, transistori per<;on rrymen (fig.3.22.b), sepse ne
ate rast, per shkak te ndikimit te fushes elektrike te krijuar nga G, ne
shtresen p te trupit te transistorit formohet nje kanal per<;ues i tipit n.
Ne rastin tjeter kur nuk ka potencial ne G, rryma nuk rrjedh fare
(fig.3.22.a).

telmologJI me tllf • 9

aNMOS Ekzistojne dy lloje kryesore transistoresh MOS, qe dallohen sipas
B kanalit pen;ues qe formohet: n-MOS me kanal te tipit
n dhe p-MOS me kanal te tipit p.
aPMOS Ne fig.3.23 jane paraqitur simbolet e transistoreve n-
B MOS dhe p-MOS.
Parametrat themelore te transistoreve MOS jane
FIG.3.23 SIMBOLET E rryma maksimale D-S, tensioni i pragut te pen;imit
TRANSISTOREVE N-MOS ne mes G-S, tensioni maksimal ne mes D-S, frekuenca
(shpejtesia) maksimale e komutimit etj.
DHE P-MOS. Vetia themelore e transistorit eshte se ai funksionon
si nje nderpreres elektronik.
Kjo mundeson perdorimin e transistoreve ne qarqet
logjike digjitale, ne qarqet aritmetike te procesoreve

te kompjutereve personale, ne memoriet e kompjutereve dhe ne shume
zbatime te tjera.
Qarqet logjike jane qarqe digjitale qe i kryejne funkcionet logjike.

N':u n t" C.r-11)ht.: 5)' mhnl A!l,!\~brnic Trutti 1'.tt,k
Fl.lm:tioo
A~O :=0-~ -,, n ,-f
ABr = A·O
or 00 0
0I 0
r- • I0 0
II I
' =[)-,OR r- =A + B
ll .., n r
00()

0I I
I0 I
II I

NOT A-{>-F 1itr.=A or I
0
FIG.3.24 SIMBOLET E r:= t\ '
QARQEVE THEMELORE
LOGJIKE, FUNKSIONET E "D1ANI) r F• !AB> A II F
TYRE DHE TABELAT E 11
00 'T
GJENDJEVE LOGJIKE
01 1
AD-:--IOR F F =(A+IJl 10 I
11 0
n
.-\ 0 F

00',

01 0
10 0
1I 0

Funkcionet themelore logjike jane: DHE, OSE, Anasjellja (Inverzioni),
JO-DHE dhe JO-OSE. Ne fig. 3.24 jane paraqitur simbolet e qarqeve
themelore logjike, shprehjet perkatese algjebrike si dhe tabelat e
gjendjeve logjike (ang: truth tables), qe e ilustrojne funksionimin e tyre.
Ne fig.3.25 jane paraqitur shembuj te zbatimit te transistoreve n-MOS
per realizimin e funksioneve themelore logjike, a) funksioni i
anasjelljes, b) funksioni "JO-DHE" dhe c) funksioni "JO-OSE".

9 • telmologJ/ me tllf

Ne fig.3.25.a) anasjellesi funksionon ne ate menyre kur ne hyrjen e tij

kemi potencial pozitiv, pra "1" ne dalje fitohet potenciali zero, pra "O"

dhe anasjelltas. Ne fig.3.25.b) dhe c) kemi skemat e qarqeve elementare

logjike, JO-DHE dhe JO-OSE respektivisht te realizuara ne teknologjine

e qarqeve te integruara. Funksionimi i tyre eshte i paraqitur ne tabelat

perkatese te gjendjeve logjike.

Qarqet logjike DHE dhe OSE ndertohen ne baze te qarqeve JO-DHE

dhe JO-OSE respektivisht, ne ate menyre qe, p.sh, ne daljen e qarqeve

JO-DHE dhe JO-OSE lidhet nje anasjelles sine fig. 3.25 a).

Shembujt e ndertimit te qarqeve logjike, qe i treguam ketu, i perkasin

familjes se qarqeve te integruara n-MOS. Ekzisojne shume familje te

tjera qarqesh te integruara ku skemat e realizimit te funkcioneve logjike

-= jane te ndryshme nga keto. .

+v,., Tiristoret

..r•Ai Tiristoret jane elemente elektronike me kater shtresa gjysmepen;uese p-
b) n-p-n, qe sherbejne per kontrollimin e intensitetit te rrymes alternative
ne qarqet elektrike.
...60-,, 1 Ne fig.3.26 eshte paraqitur simboli i tiristorit si dhe nje shembull
zbatimi ku tiristori funksionon si nderpreres elektronik i rrymes neper
... llambe qe kontrollohet nga nje nderpreres kontrolli. Mjafton te ky<;im
nderpreresin e kontrollit per nje moment te shkurter dhe llamba do te
--.Y•U •8) ndizet e do te qendroje e ndezur.
Duke e kontrolluar rrymen ne elektroden kontrolluese G (ang: Gate),
mund te behet leshimi apo nderprerja e rrymes ne ndonje qark elektrik,
si me ndonje nderpreres mekanik. Perve<; kesaj, me tiristor mund te
behet edhe kontrolli i sakte i intensitetit te rrymes qe, permes anodes A
dhe katodes K, rrjedh neper shpenzues (qe ne skemen ne fig.3.26 eshte

A

FIG .3.26 TIRISTORI, K
SI MBOLI DHE NJE SKEME
nje llambe inkadeshente).
ZBATIMI. Parametrat themelore te tiristorit jane rryma maksimale e punes,
tensioni maksimal, shpejtesia e komutimit etj. Rrymat maksimale te

telmologJI me tllf • 9

tiristoreve mund te jene prej rendit te amperit [A] e deri ne rendin e
kiloampereve [kA], ndersa tensionet maksimale prej rendit te voltit [V]
deri ne rendin e kilovolteve [kV], gje qe mundeson zbatimin e tyre edhe
ne lemin e kontrollit te rrymave shume te medha, p.sh. te motoreve te
lokomotivave elektrike.
Ekzistojne edhe disa lloje te tjera tiristoresh, qe mundesojne zbatime te
gjera te ketyre elementeve elektronike ne fushat e elektronikes
industriale, automatikes, robotikes, energjetikes, pajisjeve shtepiake etj.
PyetJe:
. 1. Cilat jane elektrodat e transistorit bipolar?

2. Cila eshte vetia themelore e transistorit MOS?

3. Shpiegoni parimin e funksionimit te transistorit MOS.

4. Cilat jane tipet themelore te transistorit MOS?

5. Cili eshte zbatimi themelor i transistoreve MOS?

6. Vizatoni skemen e anasjellesit me transistore MOS.

7. Cilet jane parametrat e transistoreve MOS?

8. Si funksionon tiristori?

9. Cilet jane parametrat themelore te tiristorit?

10. Cilat jane zbatimet e tiristorit?

9 • telmologJI me tllf

3.3 Qarqet e integruara

Diskutoni:
C::ka jane qarqet e integruara, si duken dhe ku mund te gjejne zbatim.
Numeroni ajis'e e kane ar e te integ~r_ua_ra_._________________

3.3.1 (.ha jane qarqet e integruara

FIG.3.27 QARKU I Qarqet e integruara (shkurtimisht: QI) (ang: Integrated Circuits - IC ose
INTEGRUAR I KOMPANISE chip) perbehen prej nje numri komponentesh elektronike qe se bashku
TEXAS INSTRUMENTS (VITI e kryejne nje fuksion te caktuar. Keto mund te jene QI te thjeshta, qe si

1960). rregull perbehen prej nje numri te vogel elementesh,
deri ne disa qindra, ndersa qarqet me komplekse te
intergruara, sip.sh. procesori i kompjuterit personal,
permbajne ne strukturen e vet dhjeta milione elemente.
P. sh. procesori i kompjuterit personal Pentium IV
permban 42 milione elemente (shih fig.3.28, d).
Ideja per ndertimin e QI ka filluar te behet realitet pas
zbulimit te transistorit qe i ka dimensionet miniaturale
te rendit te mikrometrit [µm] = 1Q·6[m].
Ne teknologjite bashkekohore, dimensionet e
elementeve te QI arrijne ne madhesi me te vogla se 100
[nm] nanometra ([nm]= 1Q·9[m]).
Ne fillim jane prodhuar vetem transistore te ve<;ante, qe
jane vendosur ne shtepizen e vet metalike apo plastike
dhe kane pasur tri kembeza per elektrodat e veta. Me vone eshte pare
se mund te vendosen dy ose me shume transistore ne nje shtepize, se
bashku edhe me ndonje rezistor, duke krijuar keshtu ndonje qark
elektronik te thjeshte.

FIG.3.28 LLOJET E A) B)
NDRYSHME TE QI PRERJA E QI Pika NJE QI ME
DHE PJESET identifikuese DENDESI TE
ULET TE
E TIJ INTEGRIMIT

C) D)
QI I PUNUAR PROCESORI I
KOMPJUTERIT
NE PERSONAL
TEKNOLOGJINE
ME TE RE SMD

telmologJI me tllf • 9

Qarqet elektronike, ne kuader te te cilave zere vend edhe QI, sot
kryesisht punohen ne teknologjine SMD (ang: Surface Mounted Device
- SMD) me elemente te montuara ne siperfaqe te pllakes se qarkut
elektronik.
3.3.2 Disenji dhe prodhimi i qarqeve te integruara
Per shkak te zbatimit te gjere ne shume fusha te industrise,
telekomunikacionit, teknologjise informatike etj., QI jane nje prodhim
shume i kerkuar ne tregun boteror. Prodhuesit me te medhenj te QI
jane firmat e medha ne SHBA (Motorola, Intel), ne Japoni (NEC,
Mitsubishi) si dhe ne vendet e lindjes se larget, Taiwan, Malejzi,
Singapur etj. Prodhuesit evropian jane duke ngecur mbrapa ne kete
gare.
Prodhimi i QI eshte nje proces kompleks dhe i kushtueshem. Investimet
per ndertimin e nje fabrike per prodhimin e QI jane zakonisht shume te
'medha.

Arsyeshmeria elfonomilfe

Hapi i pare i rendesishem per te filluar prodhimin e ndonje QI nxitet
nga kerkesa e tregut, pra nga arsyeshmeria ekonomike e prodhimit te
tij. Pas analizave te kerkesave te tregut, ose pasi te gjenden bleresit e
sigurte te ketij prodhimi, fillon procesi i disenjimit te QI. Kjo faze eshte
e rendesishme per arsye se disenjimi dhe prodhimi i QI eshte nje
proces shume kompleks dhe i shtrejte.
<:;do QI ka nje funksion qe mund te perdoret per prodhimin e nje
pajisjeje te caktuar ose i nje lloji te pajisjes, qe si prodhim i gatshem
duhet te jete atraktiv per treg. P.sh. nje video kartele per kompjuter
personal, me karakteristika te mira grafike, me memorie dhe shpejtesi
te madhe te punes, etj. eshte nje prodhim per te cilin vlen te projektohet
nje qark i ri i integruar enkas per te. Nje shembull tjeter eshte p.sh. nje
model i ri i telefonit celular.
Ne vijim jane paraqitur disa nga fazat kryesore te prodhimit te qarkut
te integruar.

Disenji dhe testimi

QI disenjohen nga ana e inxhiniereve te disenjit me softuere perkates
per analiza, disenj dhe simulim te funksionimit. Ne kete faze te punes,
qarku elektronik eshte vetem nje model virtual (fiktiv, joreal) i qarkut te
vertete.

9 • telmologJI me tllf

Pas perfundimit te disenjit te skemes elektronike dhe pasi te kalohen te
gjitha testet e simulimit ne kompjuter, realizohet prototipi i qarkut
elektronik qe testohet ne menyre te gjithaneshme ne laboratore dhe ne
fund, pas testeve reale ne laborator, QI eshte i gatshem per prodhim ne
seri te medha.

Prodhimi

Prodhimi i QI eshte nje proces shume kompleks qe shpesh i ka edhe me
shume se 100 faza te ndryshme te prodhimit. Secila faze e prodhimit
duhet te punohet dhe te kontrollohet ne menyre shume te sakte me
pajisje jashtezakonisht te sofistikuara.

FIG.3.29 DISA ELEMENTE.
ELEKTRONIKE NE BRENDESI

TE QI

Me veprime te ndryshme teknologjike fitohen shtresa te ndryshme te
perbera prej segmentesh dhe hapesirash me tipin p ose n te silicit, te

FIG.3.30 NGA INGOTET
PREJ SILICI A) FITOHEN
PLLAKAT UAFER B) QE E
KANE DIAMETRIN RRETH

10-20 CM

FIG.3.31 NJERA PREJ cilat pastaj lidhen ne mes vete ne skeme elektronike me shtresa
MASKAVE QE PERDOREN per<;uese. Ne fig.3.29 eshte paraqitur nje pjese e nje QI ku shihen disa
GJATE PRODHIMIT TE QI elemente tipike elektronike si transistori bipolar, rezistori, dioda ose
kondensatori dhe te gjitha keto vendosen ne nje hapesire jo me te
madhe se nje mikrometer!
I tere QI ndertohet ne nje themel ose substrat prej silici qe eshte nje
pllake e rrumbullaket e cila quhet uafer (ang: wafer) shih fig.3.30.
Ne nje uafer ndertohen disa qindra QI te njejta qe me pastaj ndahen
mekanikisht ne QI te ve<;anta. Ne fig.3.31 eshte paraqitur njera prej 7-10

telmologJI me tllf • 9

FIG.3.32 FURNACA PER FIG.3.33 MAKINA PER
OKSIDIM METALIZIM

FIG.3.34 LIDHJA maskave, qe sherbejne per "vizatimin" e elementeve ne uafer.
KEMBEZAVE TE QI M Ne ciklin e procesit te prodhimit te QI zbatohet edhe nje numer
procesesh termike. Ne fig.3.32 eshte paraqitur nje furnace per oksidim
PLLAKEZE qe sheben per perftimin e segmenteve dhe shtresave izoluese ne QI.
GJYSMEPER!;UESE BEH Ne fund te procesit te fabrikimit te uaferit behet metalizimi i shtreses se
fundit, me <;'rast perfitohen per<;uesit e nderlidhjes ne mes elemeteve
ME PER!;UES TE HOLL. duke e realizuar skemen elektrike perfundimtare te qarkut elektronik.
Ky proces behet me makina sine fig.3.33.
PREJ AR Para paketimit te pllakezes gjysmeper<;uese ne shtepizen e QI, behet
testimi i gjithanshem i funkcionimit te QI. Nese testi nuk eshte i
suksesshem, pllakeza e tille shenohet me nje ngjyre dhe hidhet. Dy
fazat e fundit te prodhimit jane: vendosja e pllakezes gjysmeper<;uese te
QI ne shtepizen e QI dhe lidhja e kembezave te jashtme te QI me pikat
e kontaktit ne pllakezen gjysmeper<;uese (shih fig.3.34).
Keto ishin vetem disa faza kryesore te procesit te prodhimit te QI.

3.3.3 Llojet dhe zbatimi i qarqeve te integruara

Diskutoni:

·e·ne zbatim arqet e integruara.

QI prodhohen ne nje spekter te gjere llojesh te ndryshme.
Perkah shkalla e integrimit qe paraqet numrin e elementeve elektronike
ne nje QI ose <;ip, dallojme QI me dendesi te ulet (ang: SSI - Small Scale
Integration) me deri 10 elemente, me dendesi te mesme (ang: MSI -
Medium Scale Integration), me 10-100 elemente, me dendesi te larte
(ang: LSI - Large Scale Integration) me 100-1,000 elemente, me dendesi
shume te' larte (ang: VLSI - Very Large Scale Integration) me mbi 1,000
elemente.
Varesisht prej funkcioneve qe i kryejne, QI ndahen ne dy grupe: ne QI
analoge dhe QI digjitale.
Qarqet analoge jane perforcuesit e ndyshem per sinjale akustike, sinjale
video, sinjale te shnderruesve te madhesive te ndryshme fizike (te
temperatures, te ndi<;imit, te shtypjes, etj.).
Ne grupin tjeter, edhe me te madh, bejne pjese QI digjitale. Me kete lloj
qarqesh te integruara ndertohen procesoret per kompjutere, memoriet e

9 • telmologJI me tllf

llojeve te ndryshme per kompjutere per kamera dhe pajisje te tjera.
Zbatimet e QI jane te panumerta. Sot nuk ka pothuaj asnje prodhim
elektrik ose elektronik qe nuk permban QI. Ato i gjejme ne nje spekter
te gjere zbatimesh prej lodrave te femijeve e deri te anijet kozmike, i
gjejme ne industri, automatike, robotike, komunikacion,
telekomunikacion, informatike, ne teknologji te mediave elektronike, ne
tekniken satelitore etj.
PyetJe:
1. <;ka jane qarqet e integruara (QI)?

2. Sa elemente permbajne QI?

3. Sa elemente i ka procesori i kompjuterit personal Pentium IV?

4. Pse behet analiza e tregut per shitjen e QI para se te behet disenjimi
dhe prodhimi i tij?

5. Cilat pune behen para fillimit te procesit te prodhimit te QI?

6. Prej sa fazash te ndryshme perbehet procesi i prodhimit te QI?

7. Cilat jane dimensionet e elementeve te QI?

8. Si i ndajme QI sipas shkalles se integrimit?

9. Cilat jane dy grupe te medha te QI?

10. Cilat jane fushat e zbatimit te QI?



9 • telmologJI me tllf

4 Telfno/ogjia e transportit

Diskutoni:

Tregoni se <;ka eshte transporti dhe si ndikon ne zhvillimin e

shoqerise?

4.1 Transporti dhe shoqeria

Transporti eshte nje faktor me rendesi ne veprimtarite e ndryshme te
nje shoqerie. Ai ndikon ne zhvillimin e shpejte te jetes shoqerore ne tere
deget. Zhvillimi i shpejte i transportit ka ndikuar ne afrimin e bates dhe
te kontinenteve, kontribuon ne njohjen e gjuheve, te kulturave te
ndryshme, ne rritjen e standardit shoqeror, ne zhvillimin e ekonomise
etj.
Lidhjet e domosdoshme mes njerezve te vendeve te ndryshme
sigurohen nepermjet transportit. Transporti ka qene dhe mbetet pjese
perberese e pandare e jetes dhe e veprimtarise se nje shoqerie.

Peimes transportit behet bartja e njerezve dhe e objekteve me mjete te
ndryshme prej nje vendi ne tjetrin (fig. 4.1). Mjetet e transportit rrisin
shkallen e eksploatimit te minierave, prodhimin e metalurgjise se zeze,
metalurgjise se ngjyrosur etj. Gjithashtu, nje numer i madh i mjeteve

telmologJI me tllf • 9

transportuese perdoret per ndertimin e objekteve te ndryshme, rrugeve,
hekurudhave, tuneleve, urave etj. Ne industri mjetet transportuese
perdoren per prodhimtari masive sidomos ne ngarkim shkarkim.
Nje vend nuk mund te konsiderohet i zhvilluar nese nuk i ka te
zhvilluara te gjitha zonat. Per te bere shperndarjen e forcave prodhuese
afer lendeve te para dhe te tregjeve duhet te sigurohen lidhjet
nepermjet transportit.
Gjithashtu, zhvillimi ekonomik i nje vendi, perkatesisht eksporti dhe
importi i mallrave, nuk mund te paramendohet pa shkembimet
tregtare me vendet e tjera. Edhe ketu kemi perdorimin e transportit.
Sistemi i transportit ndikon ne zhvillimin e degeve te ndryshme te
industrise, si per shembull, prodhimi i automjeteve, materialeve per
punimin e rrugeve, hekurudhave, pajisjeve elektrike etj.
Ndikimi i transportit eshte i madh edhe ne fusha te tjera te jetes
shoqerore si: ne fushen sociale, te kultures dhe te politikes.
Ne fushen sociale kemi lidhjen e fshatrave te largeta nga qendrat
nepermjet komunikacionit rrugor. Ne fushen e kultures transporti
ndikon ne uljen e provincializmit, ku krijohen kontakte te drejtperdrejta
ndermjet njerezve, qe ndikojne ne zvogelimin e dallimeve ndaj
lokaliteteve te ndryshme. Zhvillimi i transportit ndikon ne rritjen e
unitetit shteteror dhe zvogelimin e izolimit, si dhe te pengesave ndaj
largesive me shtetet e jashtme.

4.2 Koncepti i telfnologjise se transportit

Ne kohen e sotme, karakteristika themelore jane zhvillimi i shpejte i
teknikes dhe i automatizimit te prodhimtarise. Trafiku eshte pjese
perberese e prodhimtarise pate cilen nuk mund te arrihet ndonje
avancim. Andaj, edhe teknologjia e transportit nevojitet qe te zhvillohet
krahas me deget e tjera te ekonomise.
Teknologjia e transportit paraqet teresine e mjeteve transportuese dhe
te proceseve qe mundesojne bartjen e njerezve dhe te mallrave prej
burimit nepermjet rrjetit deri tek caku.
Me proces te transportit kuptojme bartjen e njerezve ose mallrave prej
burimit nepermjet sistemeve te ndryshme te transportit deri te caku.
Sistemi i transportit paraqet teresine e elementeve te nderlidhura, qe
bashkeveprojne per te realizuar bartjen e njerezve dhe te mallrave te
ndryshem.
Sot ekzistojne sisteme te ndryshme te transportit. Per te lehtesuar
studimin dhe administrimin e tyre, eshte bere ndarja ne grupe me te
thjeshta. Nje nga klasifikimet me te shpeshta eshte ndarja ne tri dege si:

9 • telmologJI me tllf

sistemet e transportit tokesor, ujor dhe ajror. Mirepo, edhe keto sisteme
mund te ndahen ne nensisteme edhe me te vogla.
Edhe sistemet e transportit perbehen prej disa elementeve. Perberesit e
nje sistemi te transportit jane:
a) automjeti (mjeti transportues),
b) njeriu (vozitesi i mjetit transportues),
c) komandimi (transmisioni, frenimi dhe drejtimi i mjetit transportues)
d) drejtimi (kabina e mjetit transportues, shenjat drejtuese ku kryhet
transporti, shenjat mbeshtetese si: rruget, pompat e benzines, motelet,
telefonat ne rruge, parkingjet, serviset etj.) fig. 4.2.

FIG. 4.2 SISTEMI l
TRANSPORTil

telmologJI me tllf • 9

PyetJe

1. C::'jane transporti dhe teknologjia e transportit?

2. Pse transporti ndikon ne zhvillimin e industrise dhe ne jeten
shoqerore?

3. Cilet jane perberesit e nje sistemi te transportit?

4.3 Historilfu i transportit tolfesor. ujor dhe
ajror

Zhvillimi i degeve te transportit eshte i lidhur ngushte me periudha te
ndryshme kohore. Nevoja e njeriut per te levizur dhe per te bartur
mallrat e ka bere ate qe te mendoje e te veproje per te perdorur rruge
dhe mjete transporti ne toke, uje dhe me vone ne ajer.
Ne bashkesine e pare primitive nevoja per transport ka qene shume e
vogel. Trafiku ne ate kohe ka qene kryesisht me karakter lokal. Mjetet e
transportit kane qene primitive. Rruget e para ne toke nuk kane qene
ndertuar, por kane qene shtigje qe me kohe kane marre formen e rruges
duke u shkelur vazhdimisht. Me zhvillimin e forcave prodhuese dhe
ndarjen shoqerore te punes, jane zhvilluar dhe persosur rruget dhe
mjetet e transportit. Ne skllavopronari trafiku filloi te zhvillohej
dukshem. Tregtia ndikoi qe te zhvillohej trafiku dhe mjetet e
transportit. Edhe pse ne kete periudhe kishte mjete te caktuara
transportuese (anijet qe i leviznin sklleverit, kryesisht ne Evrope dhe
Azi) qe bartnin sasi te medha mallrash dhe njerezish, trafiku ishte i
karakterit ndihmes per tregtine.
Ne periudhen e feudalizmit, per shkak te ndarjes se shteteve te Evropes
ndodh stagnimi i trafikut, pasi rruget qe ishin ndertuar nga romaket
nuk perdoreshin me. Feudalet qe zoteronin shtetet e vogla, pengonin
tregtifo::; dhe bartjen e mallit. Me vone ne shtetet e Mesdheut dhe rreth
Oqeanit Atlantik me zhvillimin e manufaktures filloi te forcohej edhe
tregtia dhe trafiku.

9 • telmologJI me tllf

Zhvillim te madh, si dege e ve<;ante e prodhimtarise, transporti pati ne
periudhen e kapitalizmit. Ne shekullin XV pronaret e anijeve merreshin
me transportin e mallrave. Ne shekullin XVI zhvillohet lidhja postare
dhe transporti i udhetareve ne trafikun rrugor. Ky trafik zhvillohej
kryesisht ne vendet e Evropes se Mesme. Ndarja e transportit si dege e
ve<;ante e prodhimtarise u krye plotesisht me kalimin nga manufaktura
ne prodhimin e madh te makinave, pra me revolucionin industrial te
filluar ne fund te shekullit XVIII. Ne gjysmen e shekullit XVIII filloi
ndertimi i hekurudhave per transport midis qyteteve industriale ose
midis zonave industriale dhe porteve detare.
Ne Angli, ne vitin 1802, u ndertua anija e pare e drurit, qe vihej ne
levizje nga makina me avull per terheqjen e barkave ne lume. Ne vitin
1858, perseri ne Angli, u ndertua anija e pare tejoqeanike metalike me
avull.
Me zbulimet ne fushen e energjise elektrike dhe ne ndertimin e
motoreve elektrike, filloi perdorimi i tyre edhe ne mjetet e transportit.
Ne SHBA, ne vitin 1876, u vune ne perdorim tramvajet elektrike,
ndersa ne France, ne vitin 1881.
Ne shekullin XIX u bene perpjekjet per aplikimin e motorit me djegie te
brendshme ne mjetet e transportit. Keshtu, ne vitet 1885 dhe 1887,
gjermanet Benz dhe Daimler ndertuan automjetet e para me motor me
djegie te brendshme. Paraqitja e automjetit kontribuoi ne zhvillimin e
transportit rrugor.
Transporti ajror eshte dega me e re e transportit, dhe keshtu qe
zhvillimet e mirefillta i gjejme ne fillim te shekullit XX. Ne vitin 1903,
vellezerit Rait u ngriten me aeroplanin e ndertuar vet, me motor me
djegie te brendshme, dhe arriten te fluturojne 12 sekonda ne distance
prej 53 metrash. Me vone vazhdoi eksperimentimi, kurse prodhimi i
aeroplaneve me motore reaktive u krye ne vitin 1939, ne Gjermani. Ne
ditet e sotme, ka aeroplane qe fluturojne me disa mijera kilometra per
ore dhe ne lartesi mbi 100 km. Zhvillimi i teknologjise ne pergjithesi ka
ndikuar qe transporti te realizohet edhe jashte mbeshtjellesit tokesor,
pra ne gjithesi. Keto mjete jane mjaft te sofistikuara dhe kane perdorim
te kufizuar, sip.sh. per studime, telekomunikacion, ushtri dhe misione
ne hapesira jashte Tokes.

telmologJI me tllf • 9

4.3.1 Klasifilfimi i 1/ojeve te transportit
Diskutoni:
Tregoni se <;fare llojesh transporti njihni nga jeta e perditshme.

Klasifikimi i llojeve te transportit
1. Sipas llojit te mjetit dhe rruges se transportit ka: transport mbi shina
(hekurudhor), transport rrugor mbi goma, transporti ujor, transport
ajror dhe transporte te tjera (per transporte te materialeve te ndryshme
ndertimore, te lengeta etj.).

2. Sipas llojit te teknologjise se transportit dallojme mjetet e transportit:
- Mjeti i ve<;ante i transportit, kur njesia levizese perbehet nga nje mjet i

vetem, ku qendrojne te bashkuara ne nje shasi makina motorike dhe
mbartesja e ngarkeses. Te tille jane: kamioni, anija, aeroplani, autobusi,
trolejbusi, tramvaji njesh, teleferiku me nje mbajtese etj.
- Njesi e perbere e transportit, kur makina e ve<;ante terheq pas vetes ose
shtyn dy ose me shume njesi mbajtese te ngarkeses, si<; jane: lokomotiva
me vagonat ne hekurudhe ose rimorkoja qe terheq disa mahune, trenat
me nje ose me shume vagone motorike etj.
- Transporti i panderprere me makinen motorike te palevizshme, kur
vete "rruga e transportit" q~ mbart ngarkesen e drejton levizjen, ndersa
makina motorike qendron ne nje ose disa pika te sistemit. Ketu ben
pjese teleferiku, transporti me tubacione etj.

3. Sipas llojit te veprimtarise te sistemeve te ndryshme te transportit
dallojme: transportin e udhetareve, te mallrave, te kombinuara
(udhetare dhe mallra), urban (i brendshem), nderurban (ndermjet
qyteteve te ndryshme), i jashtem mes vendeve te ndryshme etj.

4. Sipas formave te organizimit e te pronesise:

-Transporti per perdorim vetjak, ku <;do individ, familje, institucion, ka
mjetet e veta te transportit per plotesimin e nevojave te veprimtarise qe
kryen (automobila, kamione, autobuse, anije, konvejere, mjete primitive
e tj .).
-Transporti per te trete, ku <;do individ, familje, institucion ose shoqeri
mund t'i plotesoje nevojat e veta per transport me anen e marrjes me
qera ose kundrejt pageses se mjeteve te ndryshme te transportit, qe jane
private ose shoqerore, ndermarrjeve, private ose shteterore, te
specializuara per transport. Te tilla mund te jene te gjitha llojet e
mjeteve te transportit.

9 • telmologJI me tllf

4.3.Z Transporti to/fesor

Me transport tokesor kuptojme menyren e transportit te njerezve dhe te
mallrave, ku mjetet e transportit levizin ose mbeshteten mbi siperfaqen
e Tokes.
Ne transportin tokesor mjetet jane te tipeve dhe te llojeve te ndryshme,
si: automobili, mot0<;ikleta, autobusi, kombibusi, kamioni, rimorkio e
gjysme rimorkio te llojeve te ndryshme (te hapura, te mbyllura,
frigorifere, per sherbime te ve<;anta) etj, fig. 4.3.
Pjeset kryesore te automjeteve jane: karroceria (ne automobila ajo
perbehet nga karroceria), fig. 4.4, sistemi i akseve te rrotave, sistemi i
varjes ( fig. 4.5), motori dhe transmisioni, sistemi i frenave dhe sistemi i
drejtimit.
Motoret e automjeteve jane me djegie te brendshme (me benzine ose
dizel), perve<; trolejbuseve qe punojne me rryme elektrike.
Te automjetet me rrota, ndryshe nga hekurudha, drejtimi i rrotave
behet nepermjet timonit dhe nuk jane te lidhura per rrugen nga levizin
(fig. 4.6). Transmisioni mund te jete mekanik ose hidro-mekanik.

FIG. 4.3 LLOJET E • -• •.N,
NDRYSHME TE
Rregullimi i gjatesise se rruges me kthesa per <;do rrote realizohet
TRANSPORTIT TOKESOR

nepermjet ndryshimit te numrit te rrotullimeve, me anen e diferencialit.

Momenti rrotullues transmetohet nga motori nepermjet kutise se

shpejtesive, ne boshtin kardanik dhe diferencialit deri te rrotat aktive.

Sistemi i frenave perbehet nga freni i kembes dhe freni ndihmes (i

<lores). Rimorkiot me peshe te madhe jane gjithashtu te pajisura me

telmologJI me tllf • 9

frena automatike, qe komandohen nga kamioni.
Transporti rrugor eshte i rendesishem, sepse ka fleksibilitet, manovrim,
shpejtesi dhe aftesi depertuese te larte ne perdorim dhe sot eshte me
perdorim me te gjere. Eshte i vlershem sidomos per transport te

FIG. 4.4 KARROCERIA E FIG. 4.5 SISTEMI I
, KOMBIBUSIT VARJES SE AUTOMOBILIT

drejperdrejte, nga pika ne pike dhe ndihmon transportet e tjera. Eshte
per perdorim masiv dhe individual.
Ne transportin hekurudhor perdoren lokomotiva te tipeve te ndryshme
(me avull, me djegie te brendshme, elektrike), vagone te motorizuar,
vagone udhetaresh, vagone malli te llojeve te ndryshme etj (fig. 4.7 a),
b).
Pjeset kryesore te mjeteve hekurudhore jane: shasia, sistemi i rrotave
dhe kushinetave, sistemi i varjes, sistemi i frenimit, sistemi i lidhjes e

FIG . 4.6 LEVIZJET E
MUNDSHMETE

AUTOMJETIT ME RROTA

shtytjes, karroceria ne vagonet dhe pjesa motorike, e drejtimit dhe e
transmisionit te lokomotivat.
Karakteristike e mjeteve hekurudhore eshte shtangesia e rrotave me
aksin e tyre. Levizja drejtohet nga ferkimi i rrotave per faqen e
brendshme te shines (fig 4.8). Meqe gjate kalimit ne kthesa rrotat nuk
mund te kthehen sipas ktheses dhe nuk mund te bejne rrotullime te
ndryshme, per te pershkuar rruge mete gjate ne shinen e jashtme dhe