pergerakan manusia akan terbatas dan hanya yang dibenarkan PDRM sahaja boleh
merentas daerah dan negeri. Pergerakan yang terbatas ini juga meliputi sekatan ke
tempat kerja. Dengan itu, hanya sektor-sektor keperluan sahaja dibenarkan ke
tempat kerja dan yang bukan sektor keperluan dikehendaki bekerja dari rumah
(BDR). Bagi perlaksanaan HSO, perintah ini dikeluarkan oleh PPKP kepada mana-
mana pesakit dan kontak pesakit untuk berada di rumah atau pusat kuarantin
(PKRC) pada tempoh tertentu sepertimana garispanduan semasa dengan
pemakaian gelang (pink) sehinggalah pihak KKM berpuashati bahawa orang
tersebut telah sembuh dan bebas dari Covid-19.
Pemantauan pematuhan kepada HSO ini dibuat oleh PPKP dan PDRM dengan
membuat lawatan ke alamat seperti tertera di HSO. Kegagalan yang dikesan ke atas
dua sekatan pergerakan yang dilakukan ini akan dikenakan tindakan kompaun
dengan nilai maksima RM20,000. Walaupun, sekatan ini mendapat kritikan dan
bantahan serta cemuhan dari segelitir masyarakat yang tidak berpuas hati tetapi ia
sebenarnya banyak membantu dari segi pencegahan kes kerana hos kepada virus
tidak akan bebas bergerak. Melalui kajian kes yang dilakukan oleh WHO dan KKM,
mendapati bahawa tidak semua pesakit akan menunjukkan tanda-tanda khasnya
bagi individu yang mempunyai sistem imuniti yang tinggi, akan tetapi boleh
menyebarkan kepada individu yang lain. Oleh itu, kawalan pergerakan merupakan
tindakan yang tepat.
Penutupan Premis Bagi Tujuan Sucihama
Perebakan kes Covid-19 yang amat pantas dengan varian-varian bermula Alpha
sehinggalah kini Omicron bukan sahaja melibatkan kes sporadik tetapi melibatkan
kluster khasnya kluster di tempat kerja. Oleh yang demikian, bagi menyekat
tersebarnya penyakit di tempat kerja, penilaian risiko tempat kerja dilakukan dan
sekiranya didapati berpotensi jangkitan, maka tindakan penutupan premis di bawah
seksyen 18 akan dilaksanakan oleh PPKP di daerah berkenaan. Selain pengeluaran
notis penutupan, premis tersebut akan dikenakan notis perintah sucihama untuk
dilaksanakan dalam tempoh yang ditetapkan bagi memastikan premis tersebut
bebas dari virus Covid-19.
Amalan Norma Baharu
Jika sebelum ini, masyarakat bebas bergerak dan kesedaran tentang amalan
penjagaan kebersihan diri agak rendah tetapi pandemik Covid-19 telah memaksa
masyarakat untuk berubah kepada amalan baharu. Amalan norma baharu ini
merangkumi beberapa keperluan yang perlu dipatuhi dan juga termaktub di dalam
SOP yang dikeluarkan oleh MKN. Di antara amalan tersebut adalah seperti :-
390
i. Penjarakan fizikal sekurang-kurang 1 meter dengan mengelakkan 3S iaitu
Sesak, Sempit dan Sembang Dekat
ii. Perlindungan diri dengan amalan 3W iaitu Wash (kerap mencuci tangan dengan
sabun atau hand sanitizer), Wear (pemakaian pelitup muka) dan Warn (elak
bersalaman, etika batuk, lakukan disenfeksi dan dapatkan rawatan jika
bergejala).
Setiap premis perniagaan dan tempat kerja juga diwajibkan mempamerkan QR
Code MySejahtera bagi tujuan pendaftaran kemasukan dan juga membuat saringan
suhu. Ini adalah bertujuan merekod kemasukan manusia ke dalam sesebuah premis
dan saringan awal demam. Keberkesanan penguatkuasaan ini dapat dilihat pada
fasa pertama melaksanakan Perintah Kawalan Pergerakan di mana telah
mengurangkan dari ribuan kes kepada sifar kes. Walaubagaimanapun sedikit
kelekaan dan kealpaan yang berlaku, menyebabkan gelombang kedua Covid-19
melanda negara. Oleh yang demikian, masyarakat terus terikat dengan kehidupan
yang dikawal ketat oleh SOP. Pihak KKM dan frontliner yang lain terpaksa bekerja
lebih keras demi memastikan kes dapat dikawal. Malahan ramai di kalangan
frontliner yang dijangkiti oleh Covid-19. Walaubagaimanpun, tugas dan
tanggungjawab masih perlu dilaksanakan.
Secara kesimpulan, penguatkuasaan undang-undang amatlah penting untuk semua
jenis akta. Ini adalah kerana tidak semua masyarakat yang sedar tentang kewajipan
dan tanggungjawab masing-masing. Masih terdapat segelintir masyarakat yang
masih degil dan hanya undang-undang sahaja yang mampu mengawal dan
mendidik golongan sedemikian.
391
COVID-19 ASSESSMENT OF DEFAULTERS: ENHANCING PUBLIC
COMPLIANCE TO COVID-19 MANAGEMENT THROUGH
INNOVATIVE ENFORCEMENT APPROACH IN KUBANG PASU
DISTRICT HEALTH OFFICE
Ku Saifullah K.I.1*, Ikhwan M.I.¹, Mohd Faiz I.2, Affiz M.Y.3, Mohd Zukri I.3
1Department of Community Medicine, School of Medical Sciences, Universiti Sains Malaysia
2Department of Community Health, Faculty of Medicine, University Putra Malaysia
3Kubang Pasu District Health Office
*Corresponding author: Ku Mohd Saifullah Ku Ismail, MD, MPH, Department of Community
Medicine, School of Medical Sciences, Universiti Sains Malaysia. Email: [email protected]
_______________________________________________________________________________
ABSTRACT
Background: Defaulters for screening and evaluation could jeopardize COVID-19
management efforts to curb COVID-19 transmission in the community if no effective
strategy is highlighted. This study aimed to evaluate the action taken by Kubang
Pasu District Health Office (PKD Kubang Pasu) to reduce the number of defaulters
of COVID-19 management.
Methodology: A retrospective cross-sectional study was conducted from 1st August
2021 until 11th December 2021. Study criteria for this study include all defaulters
notified to Kubang Pasu District’s Crisis Preparedness and Response Centre (CPRC
Kubang Pasu) for further action by the Inspectorate and Legislation Unit (UIP) team.
Socio-demographic characteristics of defaulters were described, and the new
innovative enforcement approaches were evaluated in Kubang Pasu District.
Results: A total of 33 defaulters were identified during the study period. The majority
of them refused assessment at Kubang Pasu COVID-19 Assessment Centre (CAC)
(24, 72.73%), male (21, 63.64%), Malay (33, 100%), symptomatic (26, 78.79%),
have been screened for symptomatic cases (21, 63.64%), confirmed COVID-19
infection by using polymerase chain reaction (PCR) test method (26, 78.79%). The
mean CT-value (from PCR tests) among defaulters who refused assessment at CAC
and refused low-risk quarantine and treatment centres (PKRC)/hospital admission
was 25.81±5.03 (n=22). The new workflow of enforcement activities provided several
advantages through more efficient and effective enforcement activities, improving
adherence to COVID-19 measures among defaulters, and lead to less physical and
psychological harassment faced by staff during the enforcement activities.
Conclusion: To reduce the number of the defaulter and improve compliance toward
COVID-19 screening at RAC/CAC or PKRC/hospital admission, persuasion and
enforcement activities through order form can be considered.
Keyword: COVID-19, defaulter, non-compliance to SOP, non-adherence, Kubang
Pasu
392
INTRODUCTION
COVID-19 is still a global health threat in the year 2022, with the focus on improving
inequality in access to the screening test, treatment, and vaccination towards
COVID-19 (WHO, 2021). Up until 27th December 2021, Malaysia's Ministry of Health
had registered 2669654 COVID-19 instances and 6110 clusters. (MOH, 2021a).
Malaysia has taken a series of public health measures to prevent COVID19
transmission and outbreaks in the community, and the Malaysian government has
devised several contingency plans to mitigate the impact, largely on the health,
economic, social, and religious sectors, and primarily through crisis preparedness
and collaboration among multiple agencies. (Kabir et al., 2020; Shah et al., 2020).
The best way to contain COVID-19 transmission is to implement a COVID-19
strategy that allows for the shortest possible time between the development of
symptoms to the isolation of the index patient and their contacts (Kretzschmar et al.,
2020). However, long-term pandemics drive the communities to break SOP for a
variety of reasons, essentially due to "pandemic fatigue" economic or social impacts
on the population, which resulted in substandard COVID-19 management (Unruh et
al., 2021).
Non-attenders among suspects and close contacts for COVID-19 infection for
screening and evaluation could jeopardize COVID-19 management efforts to curb
COVID-19 transmission in the community at the district level if no effective strategy
is introduced. Therefore, more stringent enforcement was introduced by Kubang
Pasu District Health Office (PKD Kubang Pasu) in tackling the patients’ refusal,
resulting in more efficient and effective COVID-19 containment and control
strategies. Hence, the study aimed to describe the socio-demographic background
and trend of the patients refusing to attend COVID-19 screening, assessment, and
admission to low-risk quarantine and treatment centers (PKRC)/ hospital, as well as
to evaluate the action taken by PKD Kubang Pasu to reduce the number of defaulters
of COVID-19 management.
METHODOLOGY
Operational Definition:
"Non-attender" is the person who:
i. Defaulted appointment for screening COVID19 at Rapid assessment Centre,
Tunjang Health Clinic (RAC), who are suspected and close contacts with
COVID-19 infection,
ii. Defaulted appointment for COVID-19 assessment at COVID-19 Assessment
Centre, Kubang Pasu (CAC), among confirmed COVID-19 cases,
393
iii. Refused COVID-19 admission to PKRC hospital after being confirmed with
COVID-19 infection, and further action is taken by the UIP team.
"Defaulter" is the absent person with the order issued by the UIP team.
Study Design and Data Analysis
A retrospective cross-sectional study was conducted from 1st August 2021 until 11th
December 2021. Study criteria for this study included all non-attenders and
defaulters notified to CPRC. The variables such as case registration number, date
and type of order issued, age, gender, ethnicity, symptom status, type of screening,
type of sampling, cycle threshold (CT) value, and duration between the date of
confirmed COVID-19 infection and date of the order issued were included for
descriptive study. Categorical variables were described as frequency and
proportion, and continuous variables were described as mean and standard
deviation.
Epidemiological Investigation, Management, and Enforcement Measures
COVID-19 cases were confirmed once fulfilled the COVID-19 case definition by the
Malaysia Ministry of Health (MOH) (MOH, 2021b). The health personnel who had
encountered COVID-19 cases in the health facilities or field activities were required
to notify these cases to the nearest district health office. The rapid assessment team
investigated the cases through phone calls or other appropriate methods to collect
the cases’ socio-demographic characteristics, symptom status, history of traveling,
or social activity to establish the cases’ status and determine the person who came
in close contact with the cases within the infectious period.
All cases were required to attend CAC for further assessment and health evaluation
by the health personnel to determine whether the cases were fit for home isolation
under the home surveillance order (HSO). Admission to the PKRC was reserved for
patients who met certain criteria e.g., co-morbidity, age greater than 60, or a social
concern relating to the home quarantine. Meanwhile, admission to the hospital was
decided based on clinical judgment by Infectious Disease (ID) Physician.
All close contacts or cases suspected of COVID-19 infection were identified and
instructed for COVID-19 screening at RAC the next morning. They were ordered to
wear HSO wristbands after swabbing activity and proceeded with quarantine for a
duration determined by the MOH. They were released from HSO once they
completed the quarantine period, and the HSO wristband will be removed. On the
ground, all non-attenders were notified to CPRC Kubang Pasu, and any technical
issues such as phone number, address, and hospitalization status were re-verified
and excluded from further action by UIP. Figure 1 summarizes the actions taken by
UIP before and after innovative enforcement taken by PKD Kubang Pasu to improve
394
compliance toward COVID-19's measures among defaulters. Appendix 1, Appendix
2, Appendix 3 and Appendix 4 showed the order form used by UIP during persuasion
and enforcement activities towards defaulters.
*PCID act: Prevention and Control of Infectious Diseases Act 1988
Figure 1: Flow chart of persuasion and enforcement activities taken by UIP (a) before 15th
September 2021 and (b) after 15th September 2021 by introducing order form.
395
In the order form, each type of non-compliance to COVID-19 measures was
highlighted section under Prevention and Control of Infectious Disease Act, and
Regulation Act 342 (Malaysia, 2008) used to compound the defaulter later. Below
is the summary of the section used for each type of non-compliance:
I. Section 11(3)(c) will be used for the person who defaulted appointment for
screening COVID-19 at RAC.
II. Section 14 will be used for COVID-19 cases who refused CAC assessment.
III. Section 14 and offense under Section 22(b) will be used for COVID-19
cases who refused PKRC admission.
IV. Section 12 will be used for COVID-19 cases who refused hospital
admission.
RESULTS
There was a total of 33 defaulters during this period of study, and their characteristics
were shown in Table 1. A total of 24 of them refused assessment at CAC, six refused
screening at RAC, and three refused PKRC or hospital admission. The mean age
was 33.88 years old. The majority of them were male (63.64%), Malay (100%), had
symptoms (78.79%), been screened for symptomatic cases (63.64%), and screened
by using PCR as sampling method (78.79%). The mean CT value (from PCR tests)
among defaulters who refused CAC assessment and refused PKRC/hospital
admission, was 25.81 (n=22). After defaulters were confirmed COVID-19 infection,
the mean duration for UIP to issue the order to those who were refused the
assessment at CAC and refused admission was 2.21 and 2.67 days, respectively.
The sub-districts with the highest number of defaulters were Jitra (6), followed by
Temin (5), Jerlun (5), Naga (4), Gelong (3), Padang Perahu (3), Jeram (2), Pelubang
(2) Keplu (1), Pering (1) and Tunjang (1) as seen in figure 2.
Figure 2: Distribution of defaulter by sub-district in Kubang Pasu
396
Table 1: Socio-demographic characteristics of the defaulter from epidemiological week 37
until week 49, 2021 in Kubang Pasu District (N=33)
Characteristics Total Mean (SD) n (%)
Type of Order Issued 33
Refuse Screening at RAC 6 (18.18)
Refuse Assessment at CAC 24 (72.73)
Refuse PKRC/Hospital admission 3 (9.09)
Age (In years) 33 36.88 (19.53)
Gender 33
Male 21 (63.64)
Female 12 (36.36)
Ethnicity 33
Malay 33 (100.00)
Symptom status 33
Symptomatic 26 (78.79)
Asymptomatic 2 (6.06)
Unknown Status 5 (15.15)
Type of Screening 33
Symptomatic Screening 21 (63.64)
Close Contacts Screening 12 (36.36)
Type of Sampling 33
PCR1 26 (78.79)
RTK Ag2 7 (21.21)
CT Value for3; 22
Defaulter of Assessment at CAC 25.81 (5.03)
Duration of Action4 27
Defaulter of Assessment at CAC 2.21 (1.22)
Refuse PKRC/Hospital admission 2.67 (0.58)
1Polymerase Chain Reaction
2Antigen Rapid Test Kit
3Based on PCR result only, using RDRP value. All cases who refused PKRC/hospital admission
were positive for RTK Ag.
4Difference between the date of confirmed COVID-19 infection and date of order issue in day.
The trend of non-attendance was roughly related to the trend of COVID-19 cases in
Kubang Pasu District, with a comparably down trending of non-attendance after the
order issued is initiated, as shown in figure 3. There was high number of defaulters
recorded between week 37 and 43, then later, the number of defaulters became
isolated.
397
50 1000
Sum of No. of Defaulter
45 900
Number of non-attendance/defaulter
Number of COVID-19 cases40Sum of No. of non-attendance800
35 Sum of No. of COVID-19 Cases 700
30 600
25 500
20 400
15 300
10 200
5 100
00
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
Epid Week in Year 2021
Figure 3: Trend of non-attendance, defaulter, and COVID-19 cases at PKD Kubang Pasu
by epidemiological week
DISCUSSIONS
The majority of defaulters were among the refusers of COVID-19 assessment,
working-age (mean age of 33.88 ± 19.53 years old), male, having symptoms during
the diagnosis, and case detection through symptomatic screening. The reason for
the defaulters' unwillingness to be evaluated at CAC was not recorded for the
intervention purposes. However, based on our experience dealing with this group,
most defaulters refusing CAC assessment claimed to have mild COVID-19 infection
symptoms, presuming unnecessary PKRC/hospital admission. In addition, some of
them had poor insight and knowledge on the importance of assessment during
COVID-19 infection. Concerns about workload and family following a confirmed
COVID-19 infection were the most frequent reasons stated by working-group and
male defaulters in PKD Kubang Pasu. The most common reason for the suspected
COVID-19 cases’ refusal for RAC screening was the fear of contracting COVID-19
infection from RAC itself which is perceived as area with a high risk of COVID-19
transmission; as highlighted as a negative social stigma by Nursalam et al. (2020).
All defaulters in this study were Malays in concordance with the primary ethnicity in
the Kubang Pasu district population. However, some studies highlighted that ethnic
minorities and marginalized groups were at higher risk of becoming defaulters of
COVID-19 measures due to low access to healthcare services (Harrison et al., 2021;
Hills and Eraso, 2021). The majority of the defaulters were symptomatic, underwent
symptomatic screening and later confirmed COVID-19 positive through PCR test.
Based on our experience, this group worried about spreading the COVID-19 disease
398
to others when using the facilities, anticipating crowding at the health facilities, as
well as low insight and knowledge on the implication of their action towards
containment of the disease. The mean CT value among defaulters was 25.81 ± 5.03,
revealing that they are still in the infectious phase, rendering high COVID-19
transmission among the family member and community (Rabaan et al., 2021).
The number of non-attendance was following the trend of COVID-19 cases in
Kubang Pasu. However, progressively the number of defaulters were reduced and
became isolated later on. This situation benefits the UIP team in focusing on other
enforcement activities such as the Control of Tobacco Product Regulations of 2004
and Destruction of Disease Bearing Insects Act 1975. The new workflow of
enforcement activities towards defaulters doesn't involve police escort to the
defaulter's location. Any defaulter who refuses to accept the order form will be
handed a police report and further prosecutive actions. Any defaulter who received
the order form but still did not attend RAC/CAC or admit PKRC/hospital will be
compounded on the next day. Compared to the previous workflow, the enforcement
activities can be settled within one day instead of 2 days with police escort. Ultimately
the number of site visits can be reduced and staff can be diverted to prioritize other
enforcement activities. Consequently, the staff involved faced less physical and
psychological harassment during the enforcement, since the procedure i.e., order
form provide better health education approach and insight to the defaulter. So far,
there was no defaulter who refused to accept the order form; hence no police report
was done.
Limitation
Several limitations were found. The reasons why defaulters refused COVID-19
management were undetermined in this secondary data collection and analysis.
Undoubtedly, these can be beneficial in determining the hesitancy and refusal
factors while understanding their decision-making process and perception regarding
COVID-19 management in PKD Kubang Pasu. Several literatures highlight the
importance of police’s role in public health enforcement in preventing the
transmission of COVID-19 (Aghamohammadi et al., 2021; Kumar, 2021). In this
study however, no prior data relating to the number of combined UIP-Police
engagement and negotiation with defaulter were available before the innovation of
enforcement approach. Hence this research cannot compare the effectiveness of
containment of the COVID-19 transmission before and after the innovation of
enforcement activities in Kubang Pasu District.
399
CONCLUSION
Systematic persuasion and enforcement activities through means of specific
legislative order forms can be considered to reduce the number of defaulters toward
COVID-19 screening at RAC/CAC or PKRC/hospital admission. They provide key
advantages with more efficient and effective enforcement activities, improve
adherence to COVID-19 measures among defaulters, and less physical and
psychological harassment faced by staff during the enforcement activities.
ACKNOWLEDGEMENT
The authors would like to thank the Director General of Health Malaysia for his
permission to publish this article. The authors also acknowledge the healthcare
providers of PKD Kubang Pasu for their assistance in gathering data for this
research.
REFERENCES
Aghamohammadi, N., Ramakreshnan, L. & Fong, C. S. (2021). How Malaysia
Counters Coronavirus Disease (COVID-19): Challenges and
Recommendations. In: Akhtar, R. (ed.), Coronavirus (COVID-19) Outbreaks,
Environment and Human Behaviour: International Case Studies. Cham:
Springer International Publishing, pp 75-96.
Harrison, N. E., Ehrman, R. R., Curtin, A., Gorelick, D., Hill, A. B., Brennan, E. &
Dunne, R. (2021). Factors Associated With Voluntary Refusal of Emergency
Medical System Transport for Emergency Care in Detroit During the Early
Phase of the COVID-19 Pandemic. JAMA Network Open, 4(8), e2120728-
e2120728. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2021.20728
Hills, S. & Eraso, Y. (2021). Factors associated with non-adherence to social
distancing rules during the COVID-19 pandemic: a logistic regression
analysis. BMC Public Health, 21(1), 1-25.
Kabir, S. M. H., Haque, A., Rahman, M. M. & Rahman, Z. (2020). How to Minimize
the Impact Caused by Global Pandemic in Malaysia. International Journal of
Business and Management, 4(2), 22-29.
Kretzschmar, M. E., Rozhnova, G., Bootsma, M. C. J., van Boven, M., van de
Wijgert, J. H. H. M. & Bonten, M. J. M. (2020). Impact of delays on
effectiveness of contact tracing strategies for COVID-19: a modelling study.
The Lancet Public Health, 5(8), e452-e459. doi: 10.1016/S2468-
2667(20)30157-2
Kumar, T. K. V. (2021). Role of police in preventing the spread of COVID-19 through
social distancing, quarantine and lockdown: An evidence-based comparison
400
of outcomes across two districts. International Journal of Police Science &
Management, 23(2), 196-207. doi: 10.1177/14613557211004624
Malaysia, G. o. (2008). PREVENTION AND CONTROL OF INFECTIOUS
DISEASES ACT 1988, ACT 342.
MOH. (2021a). COVID-19 Malaysia. Retrieved from:https://covid-
19.moh.gov.my/terkini/2021/12/situasi-terkini-covid-19-di-malaysia-
sehingga-27122021 [Accessed].
MOH. (2021b). Garis Panduan Pengurusan COVID-19 di Malaysia No.5/2020.
Retrieved from:https://covid-19.moh.gov.my/garis-panduan/garis-panduan-
kkm [Accessed].
Nursalam, N., Sukartini, T., Priyantini, D., Mafula, D. & Efendi, F. (2020). Risk
Factors For Psychological Impact And Social Stigma Among People Facing
Covid-19: A Systematic Review'. Syst Rev Pharm, 11(6), 1022-1028.
Rabaan, A. A., Tirupathi, R., Sule, A. A., Aldali, J., Mutair, A. A., Alhumaid, S.,
Muzaheed, Gupta, N., Koritala, T., Adhikari, R., Bilal, M., Dhawan, M., Tiwari,
R., Mitra, S., Emran, T. B. & Dhama, K. (2021). Viral Dynamics and Real-
Time RT-PCR Ct Values Correlation with Disease Severity in COVID-19.
Diagnostics (Basel), 11(6). doi: 10.3390/diagnostics11061091
Shah, A. U. M., Safri, S. N. A., Thevadas, R., Noordin, N. K., Abd Rahman, A.,
Sekawi, Z., Ideris, A. & Sultan, M. T. H. (2020). COVID-19 outbreak in
Malaysia: Actions taken by the Malaysian government. International Journal
of Infectious Diseases, 97, 108-116.
Unruh, L., Allin, S., Marchildon, G., Burke, S., Barry, S., Siersbaek, R., Thomas, S.,
Rajan, S., Koval, A. & Alexander, M. (2021). A comparison of 2020 health
policy responses to the COVID-19 pandemic in Canada, Ireland, the United
Kingdom and the United States of America. Health Policy.
WHO. (2021). WHO ACT-ACCELERATOR APPEAL: Supporting the spinal cord of
the global COVID-19 response. Downloaded from
https://www.who.int/publications/m/item/who-act-accelerator-appeal-
supporting-the-spinal-cord-of-the-global-covid-19-response-december-2021.
401
APPENDIX 1
APPENDIX 2
402
APPENDIX 3
403
APPENDIX 4
404
AKTIVITI-AKTIVITI DI BAWAH CAWANGAN PEMATUHAN
INDUSTRI, BAHAGIAN KESELAMATAN DAN KUALITI MAKANAN
(BKKM) DI NEGERI KEDAH SEMASA PANDEMIK COVID-19
Mohd. Khairuddin, M.T.1, Rokiah, M.1, Norulhaida, A.R.1, Nurul Hidayah, A.L.1,
Syazwani, A.K.1, Mohd. Afnan, A. 1, Shazrin Nazira, I.1
1Bahagian Keselamatan dan Kualiti Makanan, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah.
*Corresponding author: Norulhaida, A.R., BKKM, JKN Kedah, [email protected]
ABSTRAK
Pengenalan : BKKM ditubuhkan bagi memantapkan aktiviti merancang, melaksana,
memantau dan menilai Program Keselamatan dan Kualiti Makanan bagi melindungi
orang ramai terhadap bahaya dari segi kesihatan dan penipuan pada penyimpanan,
penyediaan, pemprosesan, pembungkusan, pengangkutan, penjualan dan
penggunaan makanan serta memudahkan perdagangan makanan. Di bawah
Cawangan Pematuhan Industri, BKKM, Jabatan Kesihatan Negeri (JKN) Kedah,
terdapat Seksyen Pematuhan Domestik dan Import, serta Seksyen Eksport dan
Pelesenan.
Kaedah: Laporan ini disediakan bagi menerangkan kesan pandemik COVID-19
terhadap aktiviti-aktiviti yang dijalankan di bawah Cawangan Pematuhan Industri,
berkongsi pengalaman serta melihat tren analisis data sebelum (2019) dan semasa
pandemik COVID-19 (2020-2021) berlaku dalam penyampaian perkhidmatan
kepada orang awam. Selain itu, turut melihat impak, pengajaran dan pengalaman
yang boleh diambil bagi memperbaiki penyampaian perkhidmatan.
Keputusan: Semenjak penularan wabak COVID-19 di Malaysia, bahagian ini
menerima pelbagai cabaran dalam meneruskan penyampaian perkhidmatan
kepada orang awam. Hasilnya, terdapat penurunan bilangan premis makanan yang
diperiksa, pensampelan makanan dan pelanggaran sampel terhadap Akta Makanan
1983. Sebaliknya berlaku peningkatan bilangan konsainan yang masuk ke negeri
Kedah terutamanya laluan darat, sekaligus menyumbang kepada peningkatan
bilangan sampel yang diambil di pintu masuk. Pengeluaran Sijil Eksport dan
pelesenan Mesin Jual Air (MJA) juga didapati meningkat saban tahun. dalam
mengawal penularan wabak COVID-19.
esimpulan: Kesimpulannya, beberapa cara kerja dan prosedur telah diubah
semasa pandemik COVID-19 bagi menyesuaikan dengan keadaan semasa dalam
usaha menyampaikan perkhidmatan kepada orang awam.
Keyword: BKKM, cara kerja, tren analisis, atas talian, penyampaian perkhidmatan
405
LATAR BELAKANG
Penularan wabak COVID-19 di Malaysia semenjak 18 Mac 2020 telah
mengakibatkan bukan sahaja banyak nyawa yang hilang malah ia juga telah
mengubah corak kehidupan manusia serta merencatkan pertumbuhan ekonomi
dunia dengan begitu drastik. Bagi menghalang penularan virus ini, pergerakan
manusia seluruh dunia telah dihadkan dan ini memberikan impak secara langsung
kepada ekosistem perniagaan domestik seperti industri makanan dan minuman,
industri pembinaan dan pembuatan, industri pelancongan, serta industri pertanian,
pembinaan dan perkhidmatan. Ini juga telah mengakibatkan ramai kehilangan
pekerjaan.
Bahagian Keselamatan dan Kualiti Makanan (BKKM), Jabatan Kesihatan Negeri
Kedah yang diteraju oleh dua cawangan iaitu Cawangan Pematuhan Industri dan
Cawangan Pembangunan Industri bertanggungjawab dalam aktiviti merancang,
melaksana, memantau dan menilai Program Keselamatan dan Kualiti Makanan bagi
melindungi orang ramai terhadap bahaya dari segi kesihatan dan penipuan pada
penyimpanan, penyediaan, pemprosesan, pembungkusan, pengangkutan,
penjualan dan penggunaan makanan serta memudahkan perdagangan makanan.
Semasa pandemik COVD-19, beberapa aktiviti kawalan mutu makanan bahagian ini
telah mengalami beberapa transformasi bagi menyesuaikan dengan keadaan
semasa supaya kaedah penyampaian perkhidmatan dapat disampaikan kepada
orang awam dengan lebih berkesan. Laporan ini akan memfokuskan kepada aktiviti-
aktiviti di bawah Cawangan Pematuhan Industri dimana di bawah cawangan ini
terdapat Seksyen Pematuhan Domestik dan Import serta Seksyen Eksport dan
Pelesenan.
Tujuan laporan ini dibuat adalah untuk:
i) Menganalisis tren dan pencapaian aktiviti kawalan keselamatan dan
kualiti makanan di bawah cawangan ini sebelum dan semasa pandemik
COVID-19.
ii) Menerangkan impak, pengajaran dan pengalaman yang boleh diambil
dari pandemik COVID-19 ini bagi memperbaiki penyampaian
perkhidmatan sedia ada.
KAEDAH
Data untuk laporan ini diperoleh dari Cawangan Pematuhan Industri, BKKM JKN
Kedah hasil dari aktiviti-aktiviti yang dijalankan sepanjang tahun dari tahun 2019
hingga 2021. Antara data yang dilaporkan ialah berkenaan pematuhan domestik dan
406
import seperti pemeriksaan premis makanan, pensampelan dan analisis makanan
dan kawalan makanan di pintu masuk. Selain itu, data yang dilaporkan adalah
berkenaan eksport dan perlesenan. Data di analisa secara deskriptif menggunakan
perisian Microsoft Excel.
Seksyen Pematuhan Domestik dan Import
Di bawah Seksyen ini aktiviti penguatkuasaan, pemeriksaan premis, pemantauan
pintu masuk dan pensampelan makanan dijalankan.
i) Pemeriksaan Premis Makanan
Pemeriksaan premis makanan merupakan salah satu aktiviti rutin dijalankan setiap
tahun bagi memastikan tahap kebersihan premis makanan di negeri Kedah berada
pada tahap yang baik. Premis makanan adalah meliputi semua premis makanan di
mana makanan disedia, diproses, disimpan dan dihidangkan untuk jualan termasuk
kenderaan yang menjual makanan. Pemeriksaan premis juga dilakukan ke atas
kantin sekolah dan dapur asrama sekolah dan kebiasannya dijalankan sebanyak
dua kali setahun. Pemeriksaan kitaran pertama, dijalankan pada bulan Januari
hingga Mei dan kitaran kedua dijalankan pada bulan Jun hingga Oktober. Manakala
bagi pemeriksaan ke atas premis makanan di institut pengajian tinggi, pusat latihan,
dapur hospital dan kantin hospital, ia dijalankan sekurang-kurangnya sekali setahun.
Pemeriksaan ke atas kilang makanan, gerai makan, kedai makan, penjaja dan lain-
lain premis makanan adalah ditentukan sendiri oleh Pegawai Kesihatan Daerah
mengikut kesesuaian di daerah masing-masing.
Jadual 1 menunjukkan bilangan pemeriksaan premis bagi negeri Kedah bagi tahun
2019-2021. Analisa mendapati terdapat tren penurunan bagi pemeriksaan premis
dalam tempoh tiga tahun ini iaitu 11396 premis diperiksa pada tahun 2019, 6269
pada 2020 dan 4748 pada 2021. Hal ini adalah disebabkan oleh pihak kerajaan telah
melaksanakan Perintah Kawalan Pergerakan (PKP) hampir di seluruh negara yang
menyebabkan banyak premis makanan telah diarahkan tutup dan tidak dapat
beroperasi dalam tempoh yang agak lama. Selain itu, sekolah kerap kali ditutup
menyebabkan pemeriksaan premis ke atas kantin dan dapur sekolah tidak dapat
dijalankan. Antara faktor lain ialah PPKP bertugas telah diarahkan untuk membantu
dalam aktiviti kawalan dan pencegahan COVID-19. Hasil dari pemeriksaan premis
mendapati tahap penilaian/ markah kebersihan premis di negeri Kedah yang
melebihi 76% pada tahun 2020 mencatatkan kadar penurunan sebanyak 0.64 %
daripada tahun 2019 iaitu 97.0% kepada 96.4%. Manakala kadar premis yang
mempunyai tahap penilaian kebersihan di antara 51% - 75% meningkat dengan
kadar sebanyak 0.66% pada tahun 2020 berbanding tahun 2019
407
Premis yang tidak mematuhi standard yang ditetapkan telah diarahkan tutup dimana
kajian mendapati peratus penutupan premis didapati meningkat sedikit kepada 3.3%
pada tahun 2020 berbanding 2.3% pada 2019. Walaubagaimanapun peratus premis
ditutup lebih rendah pada tahun 2021 iaitu 1.3%.
Jadual 1: Bilangan Pemeriksaan Premis bagi Negeri Kedah Tahun 2019-2021
Perkara 2019 2020 2021
n (%) n (%) n (%)
Pemeriksaan 11396 6269 4748
Premis
Tahap Kebersihan
Markah 0-50% 11 (0.1%) 5 (0.1%) 1 (0.02%)
Markah 51-75% 330 (2.9%) 223 (3.5%) 79 (1.66%)
Markah 76-100% 11030 (97.0%) 6034 (96.4%) 4668 (98.32%)
Penutupan 260 (2.3%) 204 (3.3%) 64 (1.3%)
Premis
Pensampelan Makanan dan Analisis Makanan
Pensampelan makanan dijalankan adalah untuk memastikan bahawa makanan
yang disediakan dan / atau dijual di Malaysia mematuhi kehendak Akta Makanan
1983 dan Peraturan-Peraturan Makanan 1985. Parameter analisis yang diperiksa
ialah mikrobiologi (40%), kimia (55%) dan fizikal (5%). Antara parameter kimia yang
dijalankan adalah Bahan Pengawet, Pemanis Tanpa Zat, Standard, Pewarna
Sintetik, Residu Dadah Veterinar, Antibiotik, Pestisid, Logam Berat, Bahan
Radioaktif, Kontaminan Semulajadi dan Proses. Manakala bagi parameter analisis
mikrobiologi pula lebih bertumpu kepada bakteria patogenik seperti Bacillus cereus,
Staphylococcus aureus, Vibro cholerae, Vibrio parahaemolyticus, Salmonella spp.,
Campylobacter jejuni, Listeria monocytogenes, Shigella, E. coli 0157:H7 dan
Clostridium spp. Sampel-sampel ini telah dihantar ke Makmal Keselamatan dan
Kualiti Makanan Kedah, Perlis, Pulau Pinang, Selangor, Jabatan Kimia Malaysia
Cawangan Pulau Pinang dan Petaling Jaya, Pusat Kawalan Doping, USM Pulau
Pinang, Institut Penyelidikan Teknologi Nuklear Malaysia (MINT) Bangi dan Makmal
Kesihatan Awam bergantung kepada parameter analisis yang diuji.
Pencapaian pengambilan sampel makanan untuk dianalisis di seluruh negeri Kedah
menunjukkan trend menurun saban tahun. Tahun 2020 menunjukkan penurunan
sebanyak 34% dari 1225 sampel tahun sebelum (2019) kepada 808 sampel,
manakala tahun 2021 penurunan sebanyak hampir 19% kepada 655 sampel sahaja.
Tren aktiviti pengambilan sampel makanan yang semakin berkurangan ini
disebabkan kekerapan tempoh PKP yang dikuatkuasakan oleh pihak kerajaan bagi
membendung pandemik COVID-19 sepanjang tahun 2020 dan 2021. Natijahnya
408
banyak premis makanan yang tidak beroperasi ketika itu. Oleh itu, tidak banyak
sampel makanan yang dapat diambil dan ia hanya dijalankan pada keadaan tertentu
sahaja.
Jumlah perlanggaran atau sampel yang tidak mematuhi Akta Makanan 1983 juga
menunjukkan tren penurunan di mana pada tahun 2020 dengan mencatatkan kadar
penurunan yang begitu ketara iaitu sebanyak 1.5 % berbanding tahun sebelumnya
iaitu tahun 2019. Namun begitu pada tahun 2021 berlaku sedikit peningkatan iaitu
31 (4.7%) sampel tidak mematuhi. Walau bagaimanapun, jumlah perlanggaran ini
dapat diminimakan lagi sekiranya usaha bimbingan dan khidmat nasihat yang
berterusan diberikan kepada pengusaha industri makanan di samping aktiviti
penguatkuasaan undang-undang dijalankan secara berkala.
Jadual 2 : Perbandingan Jumlah Sampel Formal Negeri Kedah mengikut Parameter
Analisis bagi Tahun 2019-2021 dan Bilangan Sampel Tidak Mematuhi Akta
Makanan 1983
Tahun Parameter Analisis Jumlah Jumlah Peratus (%)
Mikrobiologi Kimia Sampel Sampel Sampel
Fizikal Bioteknologi Radioaktif Formal Tidak Tidak
Mematuhi Mematuhi
Akta Akta
2019 728 476 21 0 0 1225 62 5.1
2020 306 492 10 0 0 808 29 3.6
2021 222 425 4 3 1 655 31 4.7
ii) Aktiviti Kawalan Makanan di Pintu Masuk
Di negeri Kedah terdapat empat Pintu Masuk Antarabangsa (PMA) utama yang
menjadi laluan pemeriksaan barangan yang perlu dilepasi sebelum makanan import
dibenarkan untuk dibawa masuk ke Malaysia. Pemeriksaan barangan dijalankan di
Pintu Masuk Laluan Darat iaitu di Bukit Kayu Hitam dan Kota Putra (Durian Burung),
Pintu Masuk Laluan Laut iaitu di Dermaga Tanjung Lembung serta Pintu Masuk
Laluan Udara iaitu di Lapangan Terbang Antarabangsa Padang Mat Sirat.
Pada tahun 2020, jumlah kemasukan konsainan bagi empat pintu masuk tersebut
ialah sebanyak 28,399 konsainan berbanding pada tahun 2019 iaitu sebanyak
24,328 konsainan. Pada tahun 2020, jumlah konsainan yang tertinggi dicatatkan
adalah di Pintu Masuk Bukit Kayu Hitam iaitu sebanyak 20,746 konsainan, diikuti
Pintu Masuk Kota Putra (Durian Burung), Lapangan Terbang Antarabangsa (LTAB)
Padang Mat Sirat dan Dermaga Tanjung Lembung (Jadual 3).
Bilangan konsainan masuk paling banyak di negeri Kedah adalah di pintu masuk
Bukit Kayu Hitam (laluan darat), di mana berlaku peningkatan bilangan tersebut
409
secara konsisten setiap tahun walaupun pada waktu pandemik COVID-19. Situasi
yang sama berlaku di pintu masuk Kota Putra (Durian Burung), malah peningkatan
sebanyak 86% dari tahun sebelum iaitu dari 7584 kepada 14108.
Walaubagaimanapun pintu masuk yang menggunakan laluan laut dan udara iaitu
Dermaga Tanjung Lambung dan Lapangan Terbang Antarabangsa (LTAB) Padang
Mat Sirat mengalami penurunan yang begitu ketara dari tahun 2019 sehingga 2021.
Secara kumulatifnya berlaku peningkatan bilangan konsainan yang masuk ke negeri
Kedah, masing-masing pada kadar sebanyak 16.7% (2020) dan 41.7% (2021)
berbanding tahun sebelum.
Jadual 3: Bilangan Konsainan Masuk di Pintu Masuk Negeri Kedah Tahun 2019
hingga 2021 Tahun Bukit Dermaga LTAB Kota Jumlah Perbandingan
Kayu Tanjung Padang Putra Konsainan
Perkara Hitam Lambung Mat Sirat (Durian 24328 Masuk/
(Laluan (Laluan (Laluan Burung) Pensampelan
ilangan Darat) Laut) Udara) (Laluan Berbanding
Darat) Tahun Sebelum
(%)
2019 13772 9668 129 759
Konsainan 2020 20746 21 48 7584 28399 16.7 (+)
Masuk 2021 2021 26119 0 1 14108 40228 41.7 (+)
Bilangan 2019 434 37 4 4 479
Sampel 2020 899 0 4 67 970 102.5 (+)
Diambil 2021 1104 0 0 142 1246 28.5 (+)
Bilangan 2019 1 2 00 3
Sampel 2020 3 0 0 0 3 0.0
Tidak
Mematuhi
Akta
Makanan 2021 19 0 0 4 23 666.7 (+)
Peratus 2019 0.2 5.4 0.0 0.0 0.6
Pelanggaran 2020 0.3 0.0 0.0 0.0 0.3 50.6 (-)
Sampel (%) 2021 1.7 0.0 0.0 2.8 1.8 496.8 (+)
* Peningkatan (+)/ Penurunan (-)
Setiap konsainan yang dibawa masuk perlu mematuhi prosedur yang ditetapkan di
setiap Pintu Masuk Antarabangsa (PMA). Ini untuk memastikan setiap konsainan
makanan yang masuk adalah mematuhi Akta Makanan 1983 dan Peraturan –
Peraturan Makanan 1985. Selain itu, pemeriksaan fizikal dan pensampelan ke atas
konsainan makanan import yang masuk turut dijalankan. Peratus bagi bilangan
pemeriksaan fizikal yang ditetapkan adalah bergantung kepada jenis pintu masuk
tersebut iaitu sebanyak 70% pemeriksaan fizikal bagi Pintu Masuk Darat, 40% bagi
410
Pintu Masuk Laut dan 35% bagi Pintu Masuk Udara daripada jumlah konsainan
makanan import yang masuk. Bilangan sampel diambil di pintu masuk juga
meningkat saban tahun dengan peningkatan konsainan yang masuk di mana boleh
dilihat pada tahun 2020 ia telah meningkat 102.5% iaitu sebanyak 970 sampel.
Peratus sampel yang tidak mematuhi pula telah meningkat dengan drastiknya pada
tahun 2021 iaitu dari tiga (3) sampel (0.3%) tahun 2020 kepada 23 sampel (1.8%)
tahun 2021 (Jadual 3).
Seksyen Eksport dan Pelesenan
Dua (2) jenis sijil eksport yang dikeluarkan oleh seksyen ini melalui Unit
Keselamatan dan Kualiti Makanan, Pejabat Kesihatan Daerah iaitu Sijil Kesihatan
dan Sijil Penjualan Bebas. Sijil ini dikeluarkan bagi memenuhi keperluan yang
ditetapkan oleh negara pengimport. Secara keseluruhannya pengeluaran sijil
eksport meningkat setiap tahun bagi kedua-dua sijil walaupun berlaku pandemik
COVID-19 (rujuk Jadual 4). Lima (5) negara pengimport tertinggi di negeri Kedah
bagi pengeluaran sijil eksport sepanjang tahun 2019-2021 adalah China, Indonesia,
Bolivia, Thailand dan Korea. Semua negara tersebut menunjukkan peningkatan bagi
pengeluaran sijil eksport kecuali Korea untuk tahun 2021 (rujuk Jadual 5).
Jadual 4: Bilangan Pengeluaran Sijil Eksport (Sijil Kesihatan dan Sijil Penjualan
Bebas) di Negeri Kedah Tahun 2019-2021.
Tahun Sijil Kesihatan Sijil Penjualan Bebas
2019 1347 316
2020 1459 370
2021 1537 420
Jadual 5: Lima (5) Negara Pengimport Tertinggi di Negeri Kedah Bagi
Pengeluaran Sijil Eksport (Sijil Kesihatan dan Sijil Penjualan Bebas) di Negeri
Kedah Tahun 2019-2021.
Tahun China Indonesia Bolivia Thailand Korea Jumlah
Bil. (%) Bil. (%) Bil. (%) Bil. (%) Bil. (%) Bil. (%)
2019 269 20 29 2.2 92 6.8 63 4.7 49 3.6 502 37.3
2020 364 19.9 145 7.9 114 6.2 88 4.8 63 3.4 774 42.2
2021 449 22.9 102 5.2 234 12.0 95 4.9 47 2.4 927 47.4
Terdapat empat jenis pelesenan yang dikendalikan oleh seksyen ini iaitu Pelesenan
Air Minuman Berbungkus (AMB), Air Mineral Semulajadi (AMS), Penyediaan Ais dan
Mesin Jual Air (MJA). Berdasarkan Jadual 6, bilangan kilang yang mendapat lesen
Ais dan MJA meningkat setiap tahun, manakala AMS kekal dengan lima (5) kilang.
411
Berlaku penurunan bagi kilang yang mendapat lesen AMB disebabkan kilang
berkenaan sudah tidak beroperasi lagi.
Jadual 6 : Bilangan Kumulatif Kilang yang Mendapat Pelesenan Air Minuman
Berbungkus (AMB), Air Mineral Semulajadi (AMS), Penyediaan Ais dan Mesin Jual
Air (MJA) di Negeri Kedah Tahun 2019-2021.
Tahun AMB AMS Ais MJA
2019 12 5 30 181
2020 10 5 33 196
2021 9 5 35 306
KESIMPULAN
Pelbagai pengalaman dan cabaran yang dihadapi anggota BKKM, khususnya
Cawangan Pematuhan Domestik dalam menyampaikan perkhidmatan kepada
rakyat sama ada sebelum mahupun semasa pandemik COVID-19 ini. Sedikit
sebanyak dengan berlakunya pandemik COVID-19 ini, medium komunikasi secara
atas talian seperti Zoom, Google Meet dan Facebook digunakan dengan sebaiknya
bagi menyalurkan perkhidmatan kepada rakyat. Keberkesanan penggunaan
medium ini mungkin tidak sebaik secara bersemuka tetapi itu hakikat yang perlu
diterima dalam situasi ketika pandemik ini. Secara keseluruhannya didapati tren
data adalah menurun kecuali untuk kemasukan konsainan makanan di pintu masuk,
bilangan sampel yang diambil di pintu masuk, sijil eksport (Sijil Kesihatan dan Sijil
Penjualan Bebas) dan pelesenan Mesin Jual Air (MJA).
Impak, pengajaran dan pengalaman yang boleh diambil dari pandemik COVID-19
ini ialah bahagian telah menambah satu lagi medium untuk berkomunikasi dan
berinteraksi dengan pelanggan/ orang awam dengan lebih pantas iaitu melalui
medium atas talian. Ini selaras dengan visi dan misi BKKM iaitu memastikan dan
memperkasakan kawalan keselamatan dan kualiti makanan di sepanjang rantaian
bekalan makanan bagi memastikan rakyat mendapat makanan yang selamat dan
berkualiti.
PENGHARGAAN
Penulis ingin mengucapkan setinggi-tinggi penghargaan kepada Ketua Pengarah
Kesihatan kerana kebenaran untuk menerbitkan artikel ini. Penghargaan ini juga
ditujukan kepada semua anggota BKKM, JKN Kedah, Unit Keselamatan dan Kualiti
Makanan di semua daerah di negeri Kedah, BKKM Ibu Pejabat dan kepada semua
anggota kesihatan, agensi pembimbing dan NGO yang terlibat secara langsung atau
412
tidak langsung dalam membantu kami mencapai misi, visi dan objektif KKM dan
BKKM dalam menyampaikan perkhidmatan yang sepatutnya diberikan kepada
orang awam dan masyarakat.
RUJUKAN
Book/ Buku
Laporan Tahunan 2020, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah
Website/ Laman Web
Kesemua Garispanduan diambil dari website https://www.fsq.moh.gov.my
413
PENCAPAIAN AKTIVITI - AKTIVITI DI BAWAH CAWANGAN PEMBANGUNAN
INDUSTRI, BAHAGIAN KESELAMATAN DAN KUALITI MAKANAN (BKKM) DI
NEGERI KEDAH SEMASA PANDEMIK COVID-19
Mohd. Khairuddin, M.T.1, Rokiah, M.1, Norulhaida, A.R.1, Nur ‘Asyikin, M.T.1,
Azhari, A.R.1, Wan Nadiah, Z.1, Siti Zubaidah, A.J. 1, Aida Suhana, H. 1 dan
Jun Ni, L. 1
1Bahagian Keselamatan dan Kualiti Makanan, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah.
*Corresponding author: Norulhaida, A.R., BKKM, JKN Kedah, [email protected]
ABSTRAK
Latar belakang : BKKM ditubuhkan bagi melindungi orang ramai terhadap bahaya dari segi
kesihatan dan penipuan pada penyimpanan, penyediaan, pemprosesan, pembungkusan,
pengangkutan, penjualan dan penggunaan makanan serta memudahkan perdagangan
makanan. Di bawah Cawangan Pembangunan Industri terdapat Seksyen Pensijilan,
Seksyen Promosi dan Perkhidmatan Makanan, Seksyen Surveilan dan SLPM serta
Seksyen Rantaian Makanan.
Kaedah : Laporan ini disediakan bagi menerangkan kesan pandemik COVID-19 terhadap
aktiviti-aktiviti yang dijalankan di bawah Cawangan Pembangunan Industri, berkongsi
pengalaman serta melihat tren analisis data sebelum (2019) dan semasa pandemik COVID-
19 (2020-2021) dalam penyampaian perkhidmatan kepada orang awam. Selain itu, turut
melihat impak, pengajaran dan pengalaman yang boleh diambil bagi memperbaiki
penyampaian perkhidmatan.
Keputusan : Bahagian ini menerima pelbagai cabaran dalam meneruskan penyampaian
perkhidmatan kepada orang awam semenjak penularan wabak COVID-19 di Malaysia.
Antaranya, kesukaran menjalankan audit di kilang-kilang makanan, bimbingan kepada
pengusaha makanan dan orang awam, penurunan bilangan premis makanan/ caterer yang
mendapat pengiktirafan BeSS atau Trust MyCatering serta kes keracunan makanan di
negeri Kedah. Namun begitu terdapat peningkatan bilangan kilang yang mendapat
pensijilan MeSTI dan bilangan sampel surveilan terancang atau pemantauan negeri yang
diambil. bilangan kilang makanan mendapat pensijilan HACCP, GMP dan Organik dapat
dikekalkan dalam keadaan pandemik ini.Melihatkan Beberapa inisiatif telah diambil
bahagian antaranya menjalankan audit, taklimat, program, bimbingan dan promosi secara
atas talian. Antara kejayaan bahagian semasa pandemik ialah mendapat Anugerah Negeri
Terbaik dalam Promosi Keselamatan Makanan di Media Sosial Tahun 2020, menjalinkan
kerjasama dengan KISMEC, IPT dan agensi pembimbing bagi program TMAK, pelancaran
program baru iaitu Food Safety for Young Generation (FooYoo) dan Penyenaraian
Pengusaha Makanan Sediaan di Rumah (Home-based Food).
Kesimpulan: Kesimpulannya dengan berlakunya pandemik COVID-19 ini, beberapa cara
kerja dan prosedur telah diubah bagi menyesuaikan dengan keadaan semasa dalam usaha
menyampaikan perkhidmatan kepada orang awam.
Keyword: BKKM, cara kerja, tren analisis, atas talian, penyampaian perkhidmatan
414
PENGENALAN
Penularan wabak COVID-19 di Malaysia semenjak 18 Mac 2020 telah
mengakibatkan bukan sahaja banyak nyawa yang hilang malah ia juga telah
mengubah corak kehidupan manusia serta merencatkan pertumbuhan ekonomi
dunia secara drastik. Pergerakan manusia seluruh dunia telah dihadkan bagi
menghalang penularan virus ini, dan secara langsung telah memberikan impak
kepada ekosistem perniagaan domestik seperti industri makanan dan minuman,
industri pembinaan dan pembuatan, industri pelancongan, pembinaan dan
perkhidmatan. Situasi ini seterusnya telah mengakibatkan ramai kehilangan
pekerjaan.
Pandemik ini juga telah mengubah corak kehidupan manusia bukan sahaja di
Malaysia malah di seluruh dunia. Antara perkara yang telah menjadi rutin kepada
penduduk dunia adalah pemakaian topeng muka (mask) dan juga penjarakan sosial
ketika berada di tempat awam termasuk di dalam pengangkutan awam, premis
makanan, pasaraya, sekolah, kilang mahupun pejabat. Bahagian Keselamatan dan
Kualiti Makanan (BKKM), Jabatan Kesihatan Negeri (JKN) Kedah juga turut terkesan
di dalam pandemik ini, di mana cara kerja/ prosedur juga telah mengalami beberapa
transformasi bagi menyesuaikan dengan keadaan semasa supaya kaedah
penyampaian perkhidmatan dapat disampaikan kepada orang awam dengan lebih
berkesan.
Objektif BKKM ditubuhkan adalah bagi memantapkan aktiviti merancang,
melaksana, memantau dan menilai Program Keselamatan dan Kualiti Makanan bagi
melindungi orang ramai terhadap bahaya dari segi kesihatan dan penipuan pada
penyimpanan, penyediaan, pemprosesan, pembungkusan, pengangkutan,
penjualan dan penggunaan makanan serta memudahkan perdagangan makanan.
Di Jabatan Kesihatan Negeri Kedah, BKKM diteraju oleh dua (2) cawangan iaitu
Cawangan Pematuhan Industri dan Cawangan Pembangunan Industri. Laporan ini
akan fokus kepada aktiviti-aktiviti di bawah Cawangan Pembangunan Industri. Di
bawah cawangan ini terdapat Seksyen Pensijilan, Seksyen Promosi dan
Perkhidmatan Makanan, Seksyen Surveilan dan Sekolah Latihan Pengendali
Makanan (SLPM) serta Seksyen Rantaian Makanan.
Tujuan laporan ini ditulis ialah:
iii) Menerangkan aktiviti-aktiviti kawalan keselamatan dan kualiti makanan
yang dilaksanakan oleh Cawangan Pembangunan Industri, JKN Kedah
sebelum (2019) dan semasa pandemik COVID-19 berlaku (2020-2021).
415
iv) Menganalisis tren dan pencapaian aktivit kawalan keselamatan dan kualiti
makanan di bawah cawangan ini sebelum dan semasa pandemik COVID-
19.
v) Menerangkan impak, pengajaran dan pengalaman yang boleh diambil
dari pandemik COVID-19 ini bagi memperbaiki penyampaian
perkhidmatan sedia ada.
KAEDAH
Data diperoleh dari aktiviti-aktiviti yang dijalankan serta laporan tahunan. Data di
analisa secara deskriptif menggunakan perisian Microsoft Excel.
KEPUTUSAN DAN PERBINCANGAN
CAWANGAN PEMBANGUNAN INDUSTRI
A. Seksyen Pensijilan
Di bawah Seksyen Pensijilan antara aktiviti-aktiviti yang dijalankan adalah seperti :
i) menjalankan aktiviti-aktiviti audit terhadap syarikat yang memohon
pensijilan-pensijilan di bawah Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM)
ii) memberi khidmat nasihat kepada pihak industri mengenai sistem jaminan
keselamatan makanan
iii) mengadakan promosi yang berkaitan dengan pensijilan
Walaubagaimanapun untuk aktiviti-aktiviti audit ia terpaksa diperlahankan
sepanjang musim COVID-19 ini berikutan berlaku penularan pandemik tersebut di
kilang-kilang yang hendak diaudit. Selain itu, terdapat juga kilang yang terpaksa
menghentikan operasi buat sementara waktu. Salah satu cara bagi membantu
mengatasi perkara ini, satu garispanduan audit secara atas talian telah dikeluarkan
oleh BKKM Ibu Pejabat pada 4 Februari 2021 yang bertajuk Garispanduan
Pelaksanaan Audit Secara Tidak Bersemuka Di Lokasi Fizikal Berbeza (Remote
Audit).
Antara pensijilan yang diuruskan di bawah Seksyen Pensijilan ini ialah Hazard
Analysis Critical Control Point (HACCP), Good Manufacturing Practice (GMP) dan
Makanan Selamat Tanggungjawab Industri (MeSTI). Mengikut Peraturan 9,
Peraturan-peraturan Kebersihan Makanan 2009 setiap pengusaha premis
pengilangan makanan diwajibkan untuk menyediakan dan mengadakan satu
Program Jaminan Keselamatan Makanan (PJKM). PJKM merupakan satu sistem
amalan terancang yang didokumenkan dan memberi jaminan bahawa mana-mana
jenis makanan tertentu tidak akan memudaratkan pengguna apabila dimakan.
416
MeSTI adalah merupakan salah satu inisiatif KKM dalam memastikan semua
industri pengilangan makanan khususnya perusahaan kecil dan sederhana
memenuhi keperluan di bawah Peraturan – Peraturan Kebersihan Makanan 2009.
Dalam erti kata lainnya MeSTI merupakan pensijilan asas bagi PJKM yang diberikan
oleh KKM diperingkat Malaysia. Manakala pensijilan GMP dan HACCP merupakan
satu sistem PJKM yang lebih baik dan teratur daripada pensijilan MeSTI di mana ia
diiktiraf di seluruh dunia dan ia memudahkan dalam urusan mengeksport produk
makanan ke luar negara.
Pengiktirafan “Bersih, Selamat dan Sihat” atau BeSS - diberikan kepada pengusaha
premis makanan bagi menggalakkan pengusaha premis makanan menyediakan
makanan yang selamat dan sihat kepada pelanggan. Kategori premis makanan
yang boleh diberi pengiktirafan BeSS ini adalah :
i) Semua premis makanan yang terlibat dalam katering seperti Dapur
Institusi (Kerajaan/ Swasta).
ii) Restoran/ kedai makan, restoran di hotel & resort.
iii) Gerai makan dan minuman/ medan selera/ kiosk termasuk di fasiliti R&R,
bangunan perhentian atau terminal bas, food court di pasaraya/ pasaraya
besar
iv) Kantin/ kafeteria (sekolah, institusi, bangunan kerajaan/swasta).
v) Semua kenderaan yang terlibat dalam penjualan makanan sedia dimakan
seperti food truck.
Pensijilan Makanan Organik diberikan kepada pengusaha makanan organik yang
telah memenuhi kriteria pensijilan makanan organik. Pensijilan diberikan bagi
memastikan makanan organik yang dihasilkan adalah selamat dan integriti makanan
organik tersebut dikekalkan di sepanjang rantaian makanan. Pensijilan Trust
MyCatering (TMC) pula merupakan pengiktirafan yang diberikan kepada pengusaha
katering yang komited dalam menghasilkan makanan yang selamat.
Secara kumulatif sehingga 31 Disember 2021, sebanyak 24, 33 dan dua (2) kilang
makanan yang masing-masing telah mendapat pensijilan HACCP, GMP dan
Organik. Manakala sebanyak 388 premis pengilangan makanan yang telah
mendapat pensijilan MeSTI di negeri Kedah. Perbezaan bilangan kilang yang
mendapat pensijilan HACCP,GMP dan Organik ini adalah ketara berbanding MeSTI
adalah kerana ketiga-tiga pensijilan tersebut memerlukan syarat dan keperluan yang
lebih ketat dan banyak selain dari perlu membayar yuran khusus. Keistimewaan
pensijilan MeSTI dan pengiktirafan BeSS adalah kedua-duanya diberikan secara
percuma.
Penurunan bilangan premis yang mendapatkan BeSS adalah disebabkan banyak
premis makanan yang telah tutup dan tidak beroperasi. Bilangan katerer yang
417
mendapat pensijilan TMC juga berkurangan disebabkan banyak katerer yang tidak
dapat beroperasi berikutan kurangnya penganjuran majlis-majlis, mesyuarat, kursus
dan lain-lain sepanjang pandemik COVID-19 ini.
Jadual 1 : Jumlah Kumulatif Bilangan Kilang Yang Telah Mendapat Pensijilan
HACCP, GMP dan Organik, Bilangan Kilang Yang Telah Mendapat Pensijilan
MeSTI, Bilangan Premis Makanan Yang Mendapat Pengiktirafan BeSS dan
Bilangan Pengusaha Makanan Yang Mendapat Pensijilan Trust MyCatering (TMC)
Tahun 2019-2021.
Tahun HACCP GMP MeSTI Organik BeSS Trust
(kumulatif) (kumulatif) (kumulatif) MyCatering
(TMC)
2019 19 26 126 1 126 2
2020 23 30 125 2 124 14
2021 24 33 160 2 41 4
Antara kejayaan bagi Seksyen Pensijilan dalam tempoh pandemik adalah:
i) Pada 16/7/2020 - Syarikat OHR Manufacturing Sdn Bhd telah berjaya
mendapat Skim Pensijilan Makanan Organik Malaysia di mana syarikat ini
merupakan penerima yang kedua bagi skim berkenaan di negeri Kedah.
ii) Toward Market Access In Kedah (TMAK) merupakan satu program inisiatif
yang diadakan oleh BKKM, JKN Kedah bagi membantu industri makanan ke
arah mendapatkan pensijilan GMP/HACCP bermula pada tahun 2020.
Pensijilan GMP/HACCP ini merupakan pengiktirafan rasmi kepada industri
makanan yang telah implementasi sistem tersebut dalam memastikan produk
yang dihasilkan memenuhi kehendak-kehendak keselamatan makanan dan
pengguna. Pensijilan ini diiktiraf di seluruh dunia dan ia memudahkan dalam
urusan mengeksport produk makanan ke luar negara.
a. Beberapa sesi perbincangan telah dijalankan oleh bahagian ini
bersama wakil dari:
i. Kolej Komuniti Baling,
ii. Kolej Komuniti Sungai Petani,
iii. Kolej Komuniti Sik,
iv. Institut Kemahiran Belia Negara (IKBN) Pokok Sena
v. IKBN, Naka
vi. Universiti Utara Malaysia (UUM)
vii. MARA
viii. Kedah Industrial Skills and Management Development Centre
(KISMEC)
b. Antara aktiviti-aktiviti yang dijalankan di bawah program TMAK ini:
418
i. Taklimat Projek Rintis TMAK kepada premis pengilangan
makanan yang telah memperolehi Pensijilan MeSTI bertempat
di INTURA Sungai Petani, Kedah pada 25 Mac 2021
ii. Kursus Awareness GMP pada 3-5 Mei 2021 secara atas talian.
iii. Kerjasama dengan pihak KISMEC dalam mengadakan latihan
berkaitan keselamatan makanan dan system GMP/HACCP –
dari November 2021 hingga Mac 2022 secara atas talian dan
bersemuka.
iv. Taklimat Pensijilan, Budaya 3M dan Keracunan Makanan di
IKBN Naka pada 9/12/2021 secara bersemuka.
B. Seksyen Promosi dan Perkhidmatan Makanan
Di bawah Seksyen ini antara strategi, aktiviti dan inisiatif yang telah diambil semasa
pandemik COVID-19 (2020 dan 2021) adalah dengan mengadakan sesi:
i) Perbincangan berkaitan “Keselamatan Makanan Semasa Wabak COVID-
19” bersama syarikat e-hailing di Kedah iaitu Food Panda dan Grab Food.
ii) Mengadakan kolaborasi dalam video Home-based dan promosi
keselamatan makanan serta penyerahan Food Rider Cleaning Kit kepada
penghantar makanan ‘TapauFood’.
iii) Mesyuarat dan taklimat berkaitan pelaksanaan kursus dalam norma
baharu kepada Sekolah Latihan Pengendali Makanan (SLPM) dan
Tenaga Pengajar di Negeri Kedah
iv) Kolaborasi bersama salah satu pihak NGO di negeri Kedah iaitu Kindness
Malaysia bagi menerapkan budaya keselamatan makanan dalam
menyediakan makanan kepada golongan yang memerlukan. Taklimat dan
serahan bahan promosi seperti flip chart Nota Keselamatan Makanan,
buku Nota Keselamatan Makanan (3-M), apron, sarung tangan, poster,
bekas makanan dan sticker label untuk diletakkan pada bekas makanan
bagi memastikan makanan yang disumbangkan dimakan dalam tempoh
4 jam selepas dimasak.
v) Mengeluarkan surat kepada semua sekolah-sekolah di negeri Kedah
berkaitan “Pemantauan Kebersihan Kantin dan Dapur Asrama Sekolah
Yang Akan Dibuka Semula Selepas Penutupan Sekolah Disebabkan
Pandemik COVID-19”.
vi) Mengeluarkan surat kepada Kerajaan Negeri berkaitan keperluan-
keperluan peniaga premis makanan yang diberikan kebenaran untuk
berniaga di Zon Bebas Niaga di negeri Kedah
vii) Memantau keselamatan makanan kepada petugas-petugas barisan
hadapan dalam memastikan tidak berlaku kejadian wabak penyakit
bawaan makanan dan air.
viii) Meneruskan aktiviti promosi keselamatan makanan seperti:
419
a. Pemeriksaan di tempat penyediaan makanan (katerer, premis
makanan bungkus, kafeteria) dan tempat makanan dimakan (hospital,
klinik, bilik gerakan, pusat kuarantin). Antara perkara yang
dititikberatkan adalah:
i. Premis makanan dalam keadaan bersih
ii. Penyediaan makanan yang selamat
iii. Label pada bungkusan makanan (tarikh dan masa disediakan
atau masa terakhir untuk dimakan)
iv. Kaedah pembungkusan makanan yang betul
v. Pengangkutan bagi penghantaran makanan dalam keadaan
yang bersih
b. Pengambilan sampel makanan (Holding sample)
c. Menggalakkan penggunaan label pada bungkusan makanan (tarikh
dan masa disediakan atau masa terakhir untuk di makan) terutamanya
kepada katerer dan penyumbang makanan
d. Aktiviti promosi seperti taklimat keselamatan makanan serta edaran
poster / nota peringatan di tempat edaran/penjualan makanan
e. Aktiviti promosi melalui facebook BKKM, JKN Kedah dan Jabatan
Kesihatan Negeri Kedah #maipakatsihat
f. Ceramah keselamatan makanan melalui Radio Kedah FM
ix) Bagi promosi melalui media cetak, poster dan risalah yang dicetak lebih
fokus kepada:
a. mempromosikan panduan keselamatan makanan kepada frontliner.
b. mempromosikan agar makan segera makanan yang diterima dari
penyumbang makanan di fasiliti KKM dan pusat kuarantin bagi
mengelakkan keracunan makanan.
c. Mempromosikan kepada sukarelawan yang terlibat dengan
penyediaan makanan agar menyediakan label pada pembungkus
makanan. Disamping itu, mencetak 500 unit label berkenaan untuk
panduan dan kegunaan mereka.
d. Mencetak semula risalah berkaitan e-hailing dan Garis Panduan
Semasa PKP yang dikeluarkan oleh PKKM, KKM untuk kegunaan
semasa promosi.
e. Meneruskan cetakan risalah bagi aktiviti yang dijalankan oleh BKKM,
walaubagaimanapun jumlah cetakan dikurangkan. Lapan (8) jenis
cetakan telah dibuat antaranya untuk risalah home-based (aktiviti baru
semasa COVID-19), Trust MyCatering, Senarai SLPM, Panduan
Keselamatan Makanan dan lain-lain.
f. Edaran poster dan cetakan di atas telah dilakukan di
i. Hospital kerajaan, klinik kerajaan dan pusat kuarantin COVID-
19
420
ii. Rider Food Panda dan Grab Food di sekitar Alor Setar, Kedah
iii. Peniaga premis makanan dan penjaja
x) Sambutan Hari Keselamatan Makanan Sedunia 2020 Peringkat
Kebangsaan telah dijalankan secara live streaming di Facebook rasmi
BKKM Ibu Pejabat dan lintas langsung bersama 15 JKN seluruh Malaysia
di pasar-pasar awam terpilih seluruh negara. Pasar terpilih di negeri
Kedah adalah Pasar Basah Hutan Kampung Alor Setar.
xi) Pada 3-5 Disember 2020 telah diadakan buat kali pertama secara atas
talian Program Kuiz Germ Buster melalui Facebook rasmi BKKM, JKN
Kedah. Program Germ Buster ini juga diteruskan pada tahun 2021 secara
atas talian dengan mengadakan Pertandingan Mewarna dan Melukis bagi
Tahap 1 dan Melukis Doodle untuk Tahap 2 pelajar sekolah.
xii) Promosi keselamatan makanan di bazar Ramadan di setiap daerah
sepanjang bulan Ramadan. Risalah dan takwim Ramadan diedarkan
kepada orang ramai manakala apron diberikan kepada semua pengendali
makanan bagi memastikan mereka memakai apron semasa
mengendalikan makanan.
Antara kejayaan BKKM di bawah Seksyen Promosi dan Perkhidmatan ini:
i) Pada 22/9/2020 – Penyertaan dari wakil yang dihantar oleh BKKM, JKN
Kedah bagi mewakili Malaysia telah berjaya mendapat tempat pertama
dalam pertandingan poster “Be Young, Be Food-Safe, Be Heart” yang
dianjurkan oleh badan antarabangsa Food Agriculture Organization of
United Nations (FAO).
ii) Mendapat Anugerah Negeri Terbaik dalam Promosi Keselamatan
Makanan di Media Sosial Tahun 2020.
iii) Pasar Tani Kekal FAMA Changlun (Kategori Pasar Awam) dan Lotus
Mergong (M) Sdn Bhd, Alor Setar (Kategori Pasar Swasta) telah berjaya
mewakili negeri Kedah ke peringkat akhir bagi Pertandingan Pasar Bersih
dan Selamat bagi Tahun 2021.
iv) Pelancaran program baru untuk golongan muda iaitu Food Safety for
Young Generation (FooYoo) Lifestyle Programme anjuran BKKM, JKN
Kedah dengan Kerjasama Institut Kemahiran Belia Negara (IKBN), Naka.
Program ini merupakan salah satu inisiatif yang diperkenalkan oleh
Program Keselamatan dan Kualiti Makanan (PKKM), Kementerian
Kesihatan Malaysia (KKM) bertujuan memperkasa generasi baru atau
usahawan muda dalam membudayakan keselamatan makanan (food
safety culture).
Episod keracunan makanan juga dilihat semakin menurun semenjak berlakunya
pandemik (rujuk Jadual 2). Sebanyak 12 episod keracunan makanan telah
421
dilaporkan berlaku di seluruh negeri Kedah sepanjang tahun 2020 iaitu penurunan
sebanyak 32 episod (kadar penurunan sebanyak 72.7%) berbanding tahun 2019.
Penurunan episod ini berkemungkinan disebabkan oleh beberapa siri penutupan
sekolah di negeri Kedah ekoran berlakunya pandemik COVID-19. Sebelum
pandemik (2019), kebanyakan episod KRM berlaku di sekolah manakala semasa
pandemik (2020-2021) dilihat bilangan episod adalah lebih kurang sama antara
sekolah dan bukan sekolah.
Jadual 2: Bilangan Episod Keracunan Makanan (KRM) mengikut Kategori Premis
di Negeri Kedah Tahun 2019-2021
Sekolah di Sekolah Institut Lain- Peratus (%)
Tahun bawah bukan latihan/ lain Jumlah Penurunan (-) /
Kementerian KPM PLKN/ Episod Peningkatan (+)
Pendidikan IPTA/IPTS KRM Episod KRM
Malaysia Berbanding
(KPM) Tahun Sebelum
2019 20 66 19 44
2020 2 30 7 12 72.7 (-)
2021 2 12 27 41.7 (-)
C. Seksyen Surveilan dan Sekolah Latihan Pengendali Makanan (SLPM)
Bagi Seksyen Surveilan dan SLPM, terdapat peningkatan pada tahun 2021 dari segi
bilangan surveilan, siri surveilan dan sampel yang diambil bagi surveilan terancang
dan pemantauan negeri yang dijalankan (Rujuk Jadual 3). Didapati bilangan audit
pemantauan ke atas SLPM menurun seiring dengan bilangan pengendali makanan
yang menghadiri kursus LPM. Hal ini disebabkan kekangan pihak SLPM untuk
menganjurkan kursus/ latihan semasa PKP. Disebabkan kekangan untuk
penganjuran kursus/ latihan semasa PKP, BKKM Ibu Pejabat telah membenarkan
pihak SLPM untuk mengadakan kursus secara atas talian. Di negeri Kedah, terdapat
tiga (3) SLPM dari 18 SLPM yang telah menganjurkan kursus/ latihan secara atas
talian. Pada tahun 2020 berlaku peningkatan mendadak iaitu lebih kurang kenaikan
empat (4) kali ganda bilangan pengendali makanan yang menghadiri kursus LPM
berbanding tahun 2019. Faktor ini mungkin disebabkan ramai warga penduduk di
negeri Kedah yang memilih untuk menceburi dalam bidang perusahaan/ industri
makanan ini selepas pandemik berlaku.
422
Jadual 3: Bilangan Surveilan, Siri Surveilan, Sampel yang diambil untuk Surveilan
Terancang dan Pemantauan Negeri, Audit Pemantauan ke atas SLPM dan
Pengendali Makanan yang Menghadiri Kursus LPM di Negeri Kedah Tahun 2019-
2021
Bil. Bil. Siri Bil. Sampel Bil. Audit Bil.
Tahun Surveilan Surveilan diambil Pemantauan Pengendali
ke atas Makanan
SLPM Menghadiri
Kursus LPM
2019 3 6 126 9 14 514
2020 3 6 154 8 74 835
5 6 186
2021 6 12 265
Antara kejayaan di bawah Seksyen Surveilan dan SLPM ini adalah penghasilan tiga
(3) buku hasil kajian dengan kerjasama pihak Universiti Utara Malaysia (UUM) pada
tahun 2021 yang bertajuk:
i) Tinjauan Kesejahteraan dalam Kakitangan Bahagian Keselamatan dan
Kualiti Makanan, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah.
ii) Pemantauan Penyelia Makanan terhadap Pengendali Makanan – Kajian
Tinjauan di Negeri Kedah.
iii) Kajian Keracunan Makanan Sekolah-Sekolah Agama di Negeri Kedah.
D. Seksyen Rantaian Makanan.
Kesan dari pandemik COVID-19 ini, ramai rakyat Malaysia yang kehilangan
pekerjaan dan mata pencarian. Justeru itu, kita boleh lihat, ramai yang telah
menceburkan diri dan beralih bidang pekerjaan kepada perusahaan yang
melibatkan makanan kerana sektor ini dilihat menjadi keperluan utama walaupun
berlakunya pandemik. Maka kita boleh lihat, rata-rata memilih untuk memulakan
perniagaan jualan makanan dari rumah memandangkan kekangan Perintah
Kawalan Pergerakan (PKP). Pengusaha makanan secara home-based dilihat
seperti cendawan tumbuh selepas hujan dalam tempoh pandemik ini.
Justeru itu, KKM telah mengambil inisiatif dengan menyediakan satu program bagi
mengiktiraf pengusaha makanan home-based ini pada tahun 2020. BKKM Ibu
Pejabat telah mengadakan projek pilot untuk pengusaha makanan Home-based ini
(tahun 2020). Seterusnya bagi meneruskan kesinambungan projek pilot tersebut,
BKKM Ibu Pejabat dengan kerjasama semua JKN di setiap negeri telah
mengadakan taklimat (Food Safety Tour) ke seluruh negeri di Malaysia secara atas
talian. Hasil dari Food Safety Tour yang dijalankan pada 8/7/2021 dan taklimat oleh
BKKM, JKN Kedah pada 14/10/2021, sebanyak 13 usahawan home-based dari
423
negeri Kedah yang telah tersenarai dalam Penyenaraian Pengusaha Makanan
Sediaan di Rumah (Home-Based Food) di Malaysia. Selain itu, BKKM Ibu Pejabat
juga telah mengeluarkan satu garispanduan khusus kepada pengusaha makanan
home-based pada April 2021. Garispanduan ini dapat membantu pengusaha
makanan home-based dalam mematuhi perundangan makanan negara,
terutamanya di bawah Peraturan-peraturan Kebersihan Makanan 2009 serta dapat
mengelakkan keracunan makanan berlaku kepada pelanggan mereka.
E. Aduan
Tahun sebelum berlakunya COVID-19 iaitu tahun 2019 (rujuk Jadual 4), isu
kebersihan premis menjadi isu/ aduan utama dengan bilangan aduan yang diterima
adalah sebanyak 44 kes (51%), diikuti isu bendasing dalam makanan (13 kes, 15%)
dan makanan rosak (10 kes, 12%). Manakala bagi tahun 2020 (semasa pandemik),
aduan yang paling tinggi adalah berkenaan Mesin Jual Air (MJA) iaitu sebanyak 78
aduan (53%), diikuti isu kebersihan premis (41 kes, 28%) dan bendasing (7 kes,
5%). Berlaku peningkatan hampir 85% aduan pada tahun 2020 dari tahun sebelum
(2019). Peningkatan ini disumbangkan oleh aduan berkenaan Mesin Jual Air (MJA).
Tindakan pantas dari daerah yang terlibat dan JKN telah dapat mengurangkan
jumlah aduan berkenaan MJA pada tahun seterusnya. Trend aduan dilihat telah
menurun pada tahun 2021 kepada 53 aduan. Aduan paling tinggi pada tahun 2021
kembali kepada kebersihan premis iaitu sebanyak 20 aduan (40%), diikuti isu Mesin
Jual Air (12 kes, 23%) dan bendasing (8 kes, 15%).
Jadual 4: Bilangan Aduan Mengikut Kategori Aduan di Negeri Kedah Tahun 2019-
2021
Tahun Mesin Kebersi Bendasi Makan Siji Keracun Pencema Makan Pelabel Lain-lain Jumla
Jual han ng an l/ an ran an an (Pertanya h
Air Les Makanan
Premis Rosak en Makanan Tamat Makan an/ 86
Makana Tempo an/ Pengharg
2019 0 13 10 43 2 Iklan
n h aan dll)
1
44 1 8
14
2020 78 41 7 4 43 4 21 2 6
2021 12 20 8 3 10 2 13 3 53
KESIMPULAN
Pelbagai pengalaman dan cabaran yang dihadapi anggota BKKM dalam
menyampaikan perkhidmatan kepada rakyat sama ada sebelum mahupun semasa
pandemik COVID-19 ini. Sedikit sebanyak dengan berlakunya pandemik COVID-19
ini, bahagian telah mengambil beberapa inisiatif antaranya menjalankan audit,
taklimat, program, bimbingan dan promosi secara atas talian seperti Zoom, Google
424
Meet dan Facebook bagi menyalurkan perkhidmatan dan maklumat kepada rakyat.
Keberkesanan penggunaan medium ini mungkin tidak sebaik secara bersemuka
tetapi itu hakikat yang perlu diterima dalam situasi ketika pandemik ini. Secara
keseluruhannya didapati tren data adalah menurun kecuali bilangan pensijilan
MeSTI, bilangan surveilan, bilangan siri surveilan dan bilangan sampel yang diambil
bagi surveilan terancang dan pemantauan negeri yang dijalankan serta bilangan
pengendali makanan yang menghadiri kursus LPM tahun 2020.
Waima banyak trend dilihat menurun, masih ada lagi kejayaan dan impak positif
yang terhasil semasa pandemik ini. Antaranya mendapat Anugerah Negeri Terbaik
dalam Promosi Keselamatan Makanan di Media Sosial Tahun 2020 dan penghasilan
tiga buku kajian bersama pihak UUM. Selain itu, tiga program baru diperkenalkan
dan dilancarkan iaitu program baru untuk golongan muda: Food Safety for Young
Generation (FooYoo) Lifestyle Programme, Penyenaraian Pengusaha Makanan
Sediaan di Rumah (Home-Based Food) dan Toward Market Access In Kedah
(TMAK). Impak, pengajaran dan pengalaman yang boleh diambil dari pandemik
COVID-19 ini ialah bahagian telah menambah satu lagi medium untuk
berkomunikasi dan berinteraksi dengan pelanggan/ orang awam dengan lebih
pantas iaitu melalui medium atas talian. Ini selaras dengan visi dan misi BKKM iaitu
memastikan dan memperkasakan kawalan keselamatan dan kualiti makanan di
sepanjang rantaian bekalan makanan bagi memastikan rakyat mendapat makanan
yang selamat dan berkualiti. Selain menjalankan program sedia ada di bahagian,
anggota BKKM juga turut sama membantu Unit Kawalan Penyakit Berjangkit (CDC),
Bahagian Kesihatan Awam dalam mengawal penularan wabak COVID-19.
PENGHARGAAN
Penulis ingin mengucapkan setinggi-tinggi penghargaan kepada Ketua Pengarah
Kesihatan kerana kebenaran untuk menerbitkan artikel ini. Penghargaan ini juga
ditujukan kepada semua anggota BKKM, JKN Kedah, Unit Keselamatan dan Kualiti
Makanan di semua daerah di negeri Kedah, BKKM Ibu Pejabat dan kepada semua
anggota kesihatan, agensi pembimbing dan NGO yang terlibat secara langsung atau
tidak langsung dalam membantu kami mencapai misi, visi dan objektif KKM dan
BKKM dalam menyampaikan perkhidmatan yang sepatutnya diberikan kepada
orang awam dan masyarakat.
RUJUKAN
Book/ Buku
Laporan Tahunan 2020, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah
Website/ Laman Web
Kesemua Garispanduan diambil dari website https://www.fsq.moh.gov.my
425
PERSONAL PROTECTIVE EQUIPMENT (PPE) PROCUREMENT
MANAGEMENT EXPERIENCE IN KEDAH
Mokhtar A.1, Rubiyaton J.1, Yung Yen Y.1*
1Bahagian Perkhidmatan Farmasi, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah, 05400, Alor Setar, Kedah.
*Corresponding author: Yin Yung Yen, Jabatan Kesihatan Negeri Kedah, [email protected]
ABSTRACT
The Pharmacy Practice and Development Division is responsible to ensure the
quality of drug procurement and usage through effective pharmacy practice. During
pandemic COVID-19, pharmaceutical logistic section in Pharmacy Practice and
Development Division, Kedah State Health Department play pivotal role in providing
technical support in forecasting requirements, monitor the performance of services
provided by concessionaire in the supply of drugs and non-drugs, collect and
analyse procurement data for purpose of planning and improvising the management
of Ministry of Health (MOH) pharmaceuticals’ logistics. Non-drug items such as
personal protective equipment (PPE) were the most crucial items to ensure the
safety of frontliners during the pandemic COVID-19 and this was put under the
responsibility of the pharmaceutical logistic section. Challenges during the
procurement and supplying PPE were addressed.
426
INTRODUCTION
On January 12, 2020, the World Health Organisation confirmed a novel respiratory
disease originating from Wuhan, China. This pandemic had hit Malaysia greatly and
claimed over hundreds of lives. Kedah, one of the states in Malaysia, were also
highly affected where 6.1% of 2.7 million COVID-19 cases were reported from
Kedah. Back in the year 2021, three waves of COVID-19 happened to be observed
in Malaysia which occurred in January, May and July 2021 respectively. Amid of all
the COVID-19 waves, the pandemic peaked throughout July to August 2021.
(COVID-19 Immunisation Task Force, 2021). During this pandemic, public government-
funded hospitals and healthcare facilities were majorly utilized for COVID-19
management in addition to other ongoing chronic illnesses and non-communicable
diseases treatment.
The Pharmacy Practice and Development Division is responsible to ensure the
quality of drug procurement and usage through effective pharmacy practice. During
pandemic COVID-19, the pharmaceutical logistic section in Pharmacy Practice and
Development Division, Kedah State Health Department play a pivotal role in
providing technical support in forecasting requirements, monitor the performance of
services provided by concessionaire in the supply of drugs and non-drugs, collect
and analyze procurement data for purpose of planning and improvising the
management of Ministry of Health (MOH) pharmaceuticals’ logistics. (Pharmacy
Practice & Development, 2021)
Personal protective equipment (PPE) is the clothing and equipment designed to
protect the wearer from injury or spread of infection. The key items include surgical
mask, N95 mask, isolation gowns, jumpsuits, goggles, gloves and face-shield. All
these were categorised as non-drug items in MOH’s procurement.
Plastic Apron, Protective Coveralls, Mask, 4,696,463 ,
3,623,867 , 17.17% 255,707 , 1.21% 22.25%
Mask
Glove
Shoe & Boot Cover, Head Cover
904,859 , 4.29% Goggle
Face shield
Face shield, 1,556,775 Shoe & Boot Cover
, 7.37%
Goggle, 2,643 , 0.01% Plastic Apron
Head Cover, 977,565 , Glove*, 9,093,008 , Protective Coveralls
43.07%
4.63% * 1 pair of gloves = 1 item
** 1 pair of shoe/ boots cover
Graph 1: Usage of PPE in Kedah for year 2021, calculated b=y1nituemmber of items.
427
PPE CONSTRAINTS & ACTIONS TAKEN FOR EACH TYPE OF PPE
PPE has been a critical element needed for COVID-19 management where these
items reduce risk of transmission of COVID-19 among medical professionals and
frontliners when they are in the process of managing COVID-19 cases. Along with
the uncertainty of the pandemic situation, panic buying and high demand of PPEs
had led to huge scarcity for supplies in 2021. These situations affected all states
nationwide and thus increased effort and difficulties of the logistics team to secure
the aforementioned items. In Kedah, the pharmacy department at healthcare
facilities, hospitals and state level had ensured continuous and sustainable supply
of PPE to all medical frontliners throughout 2021. Various coping strategies and
multiple strategies had been implemented hand-in-hand with all departments.
Active Surveillance Of PPE
The changeability and unpredictability of the pandemic urges the procurement team
to proactively prepare PPEs for frontliners’ safety purpose. Thus, active surveillance
of the supply chain was crucial during global shortages. In order to predict the
unpredictability and to monitor the inventory levels, pharmacists had been
persistently reporting daily usage data via a centralized online monitoring form
developed by Pharmacy Services Division, Ministry of Health. Such surveillance
ensured continued supply of PPE during the pandemic where supplies were
maintained at a minimum of 14 days level. Whenever the stock level dropped below
14 days, it alarmed the pharmacists to source out for stocks. On the other hand,
each facility was able to identify the location of other stockpiles within Kedah state
to search for emergency backup stock if necessary. Despite that, state-level
pharmacists were able to identify extremely low levels of PPEs in Kedah and took
initiative to gather from other states in Malaysia.
Picture 1: Monitoring forms that consist of 19-items being monitored in the year
2021 where there’s a red indicator for whenever an item’s stock level is below 14
days and an alarm for pharmacists to stock in.
428
Picture 2: Example of a list where names of facilities in Kedah will be generated
weekly for state-level pharmacists to follow up with involved facilities on action
taken to curb the shortage.
In the year 2021, although each wave of COVID-19 was expected before occurring,
each stage of the pandemic evolved greatly. Pharmacists in Kedah had strived to
keep all PPE above the minimum level despite nationwide shortages.
Prioritize And Replace
According to data accumulated from Kedah’s facilities usage, one of the top two key
PPE masks, consisting of 3 types: N-95 mask, Disposable 3-Ply (Ear Loop type) and
Disposable 3-Ply (Tie type) were purchased. The graph shows most healthcare
frontliners utilized both disposable 3-ply masks (tie type), and N-95 masks which
were crucial to prevent transmission. These 2 categories of masks were then
included in the national’s approved products purchased list (APPL) as a strategy to
reduce the price. However, a shortage of key components such as non-woven
polypropylene and shortage of raw material was the serious bottleneck in the
process of making high-level N95 masks in addition to limited funds allocated for
APPL’s procurement. Usage of N95 masks was controlled by pharmacists after the
discussion with the infection control team. The N95 mask was prioritized for front-
liners that work in high-risk areas in the facilities such as intensive care unit (ICU),
COVID-19 wards, and COVID-19 Quarantine & Treatment Centre (PKRC). As an
overcoming strategy from frontliners and pharmacy teams, usage was reduced
where each healthcare professional was given only one N-95 when handling
patient’s ward rounds and treatment. After doing rounds and doffing, healthcare
personnel will then change to disposable 3-ply ear loop masks. These personnel will
no longer be allowed to enter the red zone area (beds for COVID-19 positive
patients) and will be requested to stay in green zone area (a COVID-19 low risk area
in the treatment centre).
429
Graph 2: Pattern of Utilization for Disposable Mask in the Year 2021
Alcohol Rub
During the high rise of COVID-19 cases from July to September 2021, both alcohol
rub and gloves (Non-sterile Latex & Nitrile gloves) were highly used as shown in
Graph 3.
Graph 3: Usage Pattern of Alcohol Rub in Kedah for year 2021.
In 2021, disruption in the supply of commercial hand sanitizers for MOH facilities had
led pharmacists to adopt hand sanitizers formulation from WHO and compounded in
Kedah’s MOH facilities. This situation happened nationwide where pharmacists had
to do in-house compounding of hand sanitizers for the use of healthcare personnel.
(Abdul Haniff et al, 2020).
430
Graph 4: Usage Pattern of Glove in Kedah for year 2021.
Coveralls
At the same time, jumpsuits, aprons, face shields and head covers were also
important key elements in protecting healthcare workers from the transmission of
disease when handling management of COVID-19. Myriad measures had been
taken to increase the supplies of above items to healthcare workers by procuring
from various alternative suppliers. However, due to shortages of raw material and
movement restriction nationwide, Kedah faced a period where these supplies of PPE
were very scarce to be procured. Back in July 2021, a consistently increasing pattern
was observed in usage of PPEs, especially isolation gown and jumpsuit where the
rate of depletion doubled as shown in graph 5 & 6. Pharmaceutical logistics at all
facilities in Kedah were struggling to maintain stock level above 14 days.
Graph 5: Usage Pattern of Face & Head-Related PPEs in Kedah for year 2021.
431
Graph 6: Usage Pattern of Apron & Jumpsuits in Kedah for year 2021.
For this reason, stocks were being relocated from high stock level facilities to support
low stock level facilities. The Logistics team of Kedah State Health Department
played a pivotal role in liaising the relocation and provision of PPE stocks. Likewise,
a centralised procurement at Kedah Health Department was initiated in July 2021 to
assist the insufficient PPE and funds at facilities level.
Picture 3: Distribution of centralised procured PPE in July 2021.
COLLABORATION WITH NON-GOVERNMENT ORGANIZATION (NGO)
Above all, Kedah Health State Department and Sultanah Bahiyah Hospital had
collaborated with NGOs to prepare PPEs for the frontliners.3 Raw materials were
sourced from local fabric suppliers. Tailors from all over Alor Setar, Kedah were
invited to collaborate on the PPEs’ production. This step helped our frontliners to
432
survive through the first phase of the pandemic when the movement control
restriction order was implemented back in 2021.
Picture 4: Collaboration of Sultanah Bahiyah Hospital with NGOs for PPE
production.
Picture 5: Production of face shields in Kedah State Health Department
CONCLUSION
Collaborative responses are important as a way to win against challenges
encountered during the procurement and distribution of PPE during pandemic. Close
monitoring of PPE stocks enabled a smooth process of PPE procurement where
pharmacists in Kedah state are able to source outside of Kedah for backups and
predict the unpredictable.
REFERENCES:
Abdul Haniff, M.Y, Ho, S.W and Nor Ilham, A.M.(November 2020). COVID-19 Pandemic in
Malaysia: The Journey. Pharmaceutical Services Programme, Ministry of Health
Malaysia. Retrieved from
https://www.pharmacy.gov.my/v2/sites/default/files/document-upload/covid-19-
pandemic-malaysia-journey.pdf
Ministry of Health Malaysia, COVID-19 Immunisation Task Force. (2021). COVIDNOW in
Kedah. Retrieved from: https://covidnow.moh.gov.my/kdh.
Pharmacy Practice & Development. (8 October 2021). Retrieved from:
https://www.pharmacy.gov.my/v2/en/content/pharmacy-practice-development.html
433
ACKNOWLEDGEMENT
We would like to thank the Director-General of Health for his permission to publish
this report and all the people involved in its production. Much appreciation to leaders
of Kedah State Health Department, Hospitals, District Health Offices, and Oral
District Health Offices for greatly facilitating and sharing information and knowledge
with the editorial board. We would also like to thank the external reviewers from
UniSHAMS, USIM, and the Institute for Public Health for their expert opinion on the
content of this report.
434
EXTERNAL REVIEWERS
Assoc. Prof. Dr. Harif Fadzilah B Che Hashim
Dean Kulliyyah of Medicine and Health Sciences
Universiti Islam Antarabangsa Sultan Abdul Halim Mu'adzam Shah (UniSHAMS)
Dr. Mohd Hafiz Bin Jaafar
Senior Medical Lecturer & Public Health Medicine Specialist
Public Health Unit, Department of Primary Health Care, Faculty of Medicine and
Health Sciences, Universiti Sains Islam Malaysia (USIM)
Centre for Communicable Disease Research
Institute for Public Health, National Institutes of Health
Rafidah binti Ali
Pegawai Sains (Kajiserangga) Penyelidik
Faizul Akmal bin Abdul Rahim
Pegawai Sains (Kajiserangga) Penyelidik
Mohd Amierul Fikri bin Mahmud
Pegawai Sains (Kajiserangga) Penyelidik
Norzawati bt Yoep
Pegawai Sains (Kajiserangga) Penyelidik
Mohd Farihan Bin Md Yatim
Pegawai Sains (Kajiserangga) Penyelidik
Eida Nurhadzira bt Muhammad
Pegawai Sains (Mikrobiologi) Penyelidik
Filza Noor bt Asari
Pegawai Sains (Mikrobiologi) Penyelidik
Muhammad Faiz bin Mohd Hisham
Pegawai Sains (Mikrobiologi) Penyelidik
Zulkarnain bin Ramli
Pegawai Kesihatan Persekitaran
435
INTERNAL REVIEWERS
Kedah State Health Department Pn Mazliha Bt Abu Bakar
Ketua Penolong Pengarah Kanan
Dr Rosidah Binti Omar Cawangan Pengurusan Farmasi
Ketua Penolong Pengarah Kanan
KPAS En Lee Ruen Yang
Ketua Penolong Pengarah Kanan
Dr Liyanatul Najwa Binti Zakaria Cawangan Penguatkuasaan Farmasi
Ketua Penolong Pengarah Kanan
PRIMER Cik Yin Yung Yen
Ketua Penolong Pengarah
Dr Mohd Firdaus Bin Mohd Rodi Cawangan Amalan & Perkembangan
Ketua Penolong Pengarah Kanan Farmasi
Survellance
Pn Rokiah Binti Mehad
Dr Tan Wei Leong Ketua Penolong Pengarah Kanan
Ketua Penolong Pengarah Kanan Bahagian Keselamatan Dan Kualiti
VEKTOR Makanan
Pn Rohida Binti Saleh Hudin Pn Norulhaida Binti Abdul Razak
Ketua Penolong Pengarah Kanan Ketua Penolong Pengarah
Pemakanan Bahagian Keselamatan Dan Kualiti
Makanan
Dr Huzaifah Bin Md Nor
Ketua Penolong Pengarah Siti Nurul Azwani Bt Abdul Rahman
Cawangan Kualiti Penjagaan Pegawai Teknologi Maklumat
Perubatan
En Mohamed Shafuden Bin Othman
En Mohd Azlan Bin Mohd Yusof Pegawai Psikologi
Penolong Pegawai Tadbir
Rekod Perubatan Pn Norantanum Binti Abu Bakar
Penolong Pengarah Kanan
Dr Hilmun Hanim Binti Baharuddin Unit Kejuruteraan
Ketua Penolong Pengarah Kanan
Bahagian Kesihatan Pergigian Pn Haidar Najiyah Binti Ibrahim
Penolong Pengarah Kanan
Dr Ruhaini Binti Sabron Unit Kejuruteraan
Ketua Penolong Pengarah
Bahagian Kesihatan Pergigian
436
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Laporan Teknikal Jabatan Kesihatan Negeri Kedah 2022
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search