Kamus Bahasa Sansekerta

gasang : pegang gedhog : ketuk
gataka : sengsara
gedhoh : daun telinga

gedhokan : kandang kuda

gathok (di-) : digandol; gathok-lèh : gedhong : gedung

buka kartu, ditunjukkan gega : dipercaya, digugu, diturut

kesalahannya; gathuk : gegaman : pusaka, senjata, peralatan

cocok, sesuai, ketemu; gegana : langit, angkasa, dirgantara

gumathok : pasti, tentu gégé : cepat, lekas

gati : penting; gatos (ing.): gegeh : kokoh, kuat

penting gègèn : cepat

gatra : 1 larikan; 2 rupa, wajah geger : punggung

gawa : bawa; gawan : bawaan, gègèr : geger, huru-hara,

oleh-oleh kekacauan

gawang : gawang gègrèk : rontok, berjatuhan,

gawar : tanda peringatan berguguran

gawat : gawat, bahaya, keramat gégroh : tua renta, jompo

gawé : 1 pekerjaan; 2 hajat; 3 gèl : lekas, lalu, barangkali

buat, membuat gela : kecewa, sakit hati

gayatri : cantik, anggun, gelang : gelang

berwibawa gelap : petir, halilintar; gelap

gayel (ng-) : selalu makan nyawang : berandal,

gayor : gantungan gong perampok; gelap paju :

gayuh : tercapai, mencapai; halilintar yang bila

gegayuhan : cita-cita menyambar pecah

gebyah : campur, padu; gebyah terbelah; gelap wédang :

uyah : campur aduk halilintar yang bila

gebyog : dinding kayu menyambar pohon akan

gedhah : kaca; gedhah-gedhih : mengelupas atau terbakar

tak ada apa-apa gelar : 1 menggelar,

gedhana-gedhini : dua bersaudara membentang; 2 siasat

pria wanita perang; 3 nama

gedhang : pisang; gedhang ayu : kebesaran; gelaran :

pisang yang masih untuk tikar, bentangan

kenduri; gedhang gelas : gelas

salirang : pisang gelis : cepat, lekas

selirang gelok : kerekan burung

gedhé : besar, agung; gedhé gelung : gelung, ikatan rambut

atiné : mantab; gedhé gelur : mendengkur

endhasé : sombong; gelut : berkelahi, bergulat

gedhé tekadé : gemah : subur, makmur; gemah

mantab; penggedhé : ripah loh jinawi : subur

pembesar, pemuka; makmur, ramai, semarak

tembang gedhé : jenis gembala : janggut

tembang gembili : gembili, jenis umbi-

gedheg : tempat menyimpan umbian

padi gembira : gembira, ria, suka

gedhèg : dinding dari anyaman gembolo : sebangsa ubi

bambu genah : jelas, terang, mapan

gedhig : pukul, tindas; gedhig gendèr : jenis perangkat gamelan

manggala : pembesar gendéra : bendera

pasukan gendhaga : kotak, wadah

46

gendhak : suka, hobi; gendhak gerang : tua-bangka, aus
gerap : tanah mati, tandus, tak
sikara : menganiaya, geras
gerat dapat menyimpan air
menyiksa gerba : tanah mati, tandus, tak
gerbong
gendhek : pendek lagi besar gering dapat menyimpan air
germa : tanah mati
gèndhèl : seikat, seuntai : rahim, kandungan
gernat : gebang
gendhela : capung gero : 1 kurus-kering; 2
getak
gendhèwa : busur panah getapan sakit
getar : 1 germa, pemilik gamelan;
gendhi : kendi, wadah air dari gethini
gethok 2 ibu pengasuh pekerja
gerabah seks komersial
getih : granat
gendhil : kendil : berteriak, bersuara keras
gigih : gertak, bentak; getak
gendhila : idiot, kurang ajar gigir gajah : nama tumbuhan
gili : mudah gugup,
gendhing : gending, lagu gilig berpenyakit jantung
giling : getar, bunyi-bunyian,
gendhis : gula gilir musik
: tekun bekerja
gendhon : ulat tanah; gendhon gilis : ketuk, pukul; gethok-
ginem tular : dari mulut ke
rukon : seiya sekata gini mulut
giok : darah; getih mateng :
gendhu : jenis tupai gipih darah matang; getih
putih : darah putih;
gendhuk : panggilan untuk anak getih umbel : ingus, tahi
hidung; getih urip :
putri darah baru, sehat;
nggetih : berusaha
gendruwo : gandarwa, makhluk sekuat tenaga
: gigih, giat, tekun
halus : punggung, tepian,
belakang
gendug : terantuk : punggung gunung, tanah
yang tinggi
genduk : panggilan untuk anak : padu, satu, bulat; gilig
rembugé : mufakat
putri : giling
: gilir; gilir kacang : 1
gendul : botol berurutan, antrian; 2
banyak anak berselang-
gendut : gendut, gemuk, besar seling laki-laki perempuan
: digulung
perut : bicara, kata, sabda
: harta, dinar; gana-gini :
geni : api; geniwara : bertapa harta milik suami istri
: batu bertuah
dengan tidak makan : tergopoh-gopoh

makanan yang dimasak

dengan api; geniroga :

kain lurik

genjé : tumbuhan yang daunnya

memabukkan

gentayangan : gentayangan,

melayang-layang

genti : ganti, tukar; gentos :

ganti, tukar

gentur : kuat, kokoh, semangat;

gentur tapane :

tapanya tamat, purna

gepah : tergopoh-gopoh

gepak : leka, pekat

gepok : senggol, sentuh; gepok

sénggol : sentuhan,

senggol, sapa, tegur

gépor : lelah kaki, lunglai, lunas

gera : puncak

gerah : 1 gerah, udara panas; 2

sakit; gerah uyang :

panas dingin, hilang

selera makan

47

gipit : dahulu gladhi : latihan; gladhi resik :

gir : gerigi, gigi roda latihan terakhir, sebelum

girah : cuci ulang penghabisan pementasan

girang : girang, gembira gladrah : pelupa, tak sadar,

girap : ketakutan, kuatir sekehendaknya

giras : sehat, trengginas gladri : beranda

giri : gunung, bukit; giri-giri: glali : jenang gula, gula direbus

menakutkan, gobag sodor: jenis permainan anak

mengagumkan, remaja

menakjubkan; girilaya : gogo : jenis padi untuk lahan

bukit pemakaman; giri tadah hujan; gogo

patembaya : rancah : jenis padi untuk

sayembara, perlombaan; lahan tadah hujan

giriwana: gunung gogoh : mencari ikan dengan

hutan; giriwarsa : meraba-raba

barisan pegunungan, gogok : minum/telan langsung

deretan perbukitan gogol : pemilik sawah

girik : kupon, karcis gogor : anak harimau

giring : 1 giring, gerak, dorong; gogot : rakus, berlaga

2 batu landasan goh : lembu

untuk dinding dalam gohpura : gapura

rumah golèk : cari

giris : takut, risau, gelisah golok : parang, pisau

girisa : jenis tembang gong : gong, perangkat gamelan;

giro : giro gong bonjor : gong dari

gisang : pisang tabung bambu

gisau : belajar gonggang : renggang, bercelah

gisik : pesisir, pantai goni : karung goni

gisit : dahulu gonjak : menganggu, menggoda,

gistha : bicara, maksud berlaku sembrono

gisus : bergerak ramai sekali, gonjang-ganjing : geger, huru-hara

huru-hara gontor : dihanyutkan, diguyur air

gita : syair, puisi deras-deras

gitanjali : tembang persembahan gonyak-ganyuk : serba canggung

githi-githi : tergesa-gesa gopa : gembala, penjaga

githing : tindih, jahit, apit gopala : penjaga; arca gopala :

githir : lari tunggang langgang patung penjaga

githok : tengkuk, leher bagian gopèl : rompes, cuwil

belakang gopès : rompes, cuwil

gitik : cambuk, tongkat gopok : lapuk

giwang : giwang; giwangan gopracara : tempat menggembalakan

: 1 genjotan, selingan; goprak : kelontang, jenis yang

2 tempat menjual terburuk

giwang gopura : gapura, pintu gapura

giwar : selimpang, menyimpang, gor : menganggur

menyisi gora : besar, dahsyat; gora

giya : 1 gua, goa; 2 godha : godaan, amuk

membelok (kerbau, dsb) haru-biru; gorasabda :

giyota : perahu nasehat yang keras;

goraswara :

nasehat yang keras

48

gorawa : dengan hormat grapyak : ramah

goroh : bohong, tipu grasi : grasi, ampunan

gorok : gergaji, potong grat : derajat, turunan

gothak-gathuk : sering bertemu grati : keturunan itik dengan itik

gothang : senggang, renggang, jeda manila

gotong : menggotong, graut : mencakar, menyobek

mengangkat bersama; dengan kuku

gotong mayit : 1 anak grawira : hulubalang, panglima

tiga mengerjakan hal perang

yang sama; 2 anak tiga grema : pemburu

perempuan sema; grènjèng emas : kertas mas

gotong royong : kerja gribig : kerai, bidai, grebek

sama grinting : nama rumput

gotrah : kepala keluarga griya : rumah, wisma

goyang : goyang grobag : gerobak; grobag cèlèng :

gra : puncak, sangat pedati beroda satu,

gragal : kerikil-kerikil besar gerobak dorong

gragap : gagap, gugup grobog : lumbung padi keluarga

gragas : doyan makan, makan groboh : kasar, tidak halus

sembarangan groda : pohon beringin

gragèh : raih, diraih grogol : gerogol, cerocok

grago : 1 bimbang, ragu; 2 anak gropak sénthé : keturunan yang ke-7

udang gubug : rumah kecil; gubug

grahana : gerhana pèncèng : nama rasi

grahita : indra, perasaan bintang

graja : saudara* guci : guci

grajag : mengalir deras gudèl : anak kerbau

grajèn : tahi gergaji guder : goda; guder asu :

graji : gergaji bercanda seperti anjing

graksa : petir, halilintar (lama-lama berkelahi

gralapa : lupa, tak sadar beneran)

gram : gram, satuan ukuran gudhal : kotoran gigi, kotoran

grama : 1 desa; 2 api kemaluan

gramang : mengeriap; (semut -) : gudhang : gudang

semut merah gudhas : enak sekali

grambyang : dikira-kira gudhé : tanaman sejenis kara

gramèh : gurameh, jenis ikan gudhig : jenis penyakit kulit, kudis

grami : berdagang gudhis : enak sekali

gramyang : mengambang, menyebar gudir : jenis kue

grana : hidung gudrah : berlumuran

grandaka : banteng besar, buas, gudu : bukan, lain

bengis gugah : bangun, goyah

granggam : ragu-ragu, bimbang gugat : gugat, tuntut

granggang : tombak bambu, gugon : kepercayaan; gugon

bambu r uncing tuhon : kepercayaan

grangsang : menyerang, menyerbu pada adat dan takhayul

grantang : nama gamelan gugrag : jatuh berguguran

grantes : berkeluh kesah gugrug : rontok, gugur

grantil : kelihatan bergantungan gugu (di-) : dipercaya, diindahkan

grantos : gergaji guguh : sudah tanggal semua

graos : gergaji giginya

49

guguk : menangis tersedan- gumblis : menghina

sedan gumbreg : nama wuku ke-3

gugup : gugup gumer : gemuruh

gugur : meninggal, mati, rontok; gumpes : tumpas, rompes, aus,

gugur gunung : kerja ompong

bakti gumping : lereng gunung yang terjal

gugus : gugus, kelompok gumrah : biasa, lumrah, umum

gugut : menggigit dengan gigi gumuk : bukit

seri/gigi depan gumul : bergumul

guha : gua gumun : heran, terkejut, kagum;

guhya : gaib, samar-samar aja gumunan : jangan

gujeg : pegang, tangkap terlalu heran

gujeng : tertawa gumyak : ramai sekali, gaduh

gujer : mengejar gun : 1 salah satu perangkat alat

gul : gul, bola masuk gawang tenun; 2 zina

gula : gula; gula arèn : gula guna : 1 kepandaian; 2 manfaat;

yang terbuat dari aren; gunadi : orang yang

gula batu : gula yang berguna; guna kaya :

membatu; gula drawa kepandaian kekayaan;

: nama tembang; gula gunawan : orang

geseng : warna merah yang berguna; gunawidi :

kehitaman; gula jawa : pintar, pandai

gula merah, gula kelapa; gunah : sudah mengerti sungguh-

gula klapa : 1 gula dari sungguh

sari kelapa; 2 bendera guncang : guncang, goyang

merah putih lambang gundam : gendam, ilmu pikat

kerajaan Majapahit; gula gundem : sangkut, kait

wenthah : pelihara; gundha : nama tumbuh-tumbuhan

gulali : jenang gula, yang di sawah

gula yang direbus gundhal : penggembala kuda;

guling : guling, bantal begundhal : bajingan

gulma : rumput sawah gundhala : cincin, anting-anting

gulo : gula gundhik : gundik, istri gelap

gulon : kerah baju, baju bagian gundhil : gundul, polos

leher gundhul : rambutnya dicukur bersih

gulu : leher; gulu ancak gunem : bicara, wicara, kata

: leher angsa bagian gung : agung, besar

bawah; gulu banyak : gungan : manja

leher angsa, saluran yang gunggung : 1 sanjung; 2 jumlah;

berkelok (water closet) gunggung kumpul :

gulud : menggarap sawah jumlah total; gunggung

guluh : leher susun : cara

gulung : gulung; gulung penjumlahan bilangan

koming : bergulung- dengan disusun ke bawah

gulung, berguling-guling gungsir (di-) : disungkur

gumarang : nama lembu dalam guni : karung goni

wayang gunita : kebudayaan, kepandaian

gumathok : pasti, sudah tentu guntang : tabung tempat air

gumati : sayang, kasih gunting : gunting

gumbala : kumis guntur : guruh, halilintar

gumbeng : pipa penghisap madat

50

gunung : gunung; gunungan suami; guru wilangan :

: 1 rumah-rumahan jumlah suku kata

untuk wadah sesaji; 2 guruh : guruh, guntur

kayon; gunung geni : gurundaya : burung layang-layang

gunung api; gunung gurung : tenggorokan

guntur : nama corak gusah : usir

kain batik; gunung gusak : usir

kendheng : barisan gusali : pandai, tukang besi

pegunungan; gunung gusar : kuatir, sedih, sumelang

sepikul : bentuk cincin gusek : hapus

bermata tiga gusi : gusi

gupa : penjaga, penggembala gusis : habis, musnah

gupak : terkena gusti : tuan, paduka, Tuhan

gupala (reca-) : arca penjaga gutuk : batu pelontar; gutuk api

gupé : susah, sedih : granat

gupi : bermain-main guwa : gua; guwa garba :

gupis : aus, usang, rompes rahim, kandungan

gupit : sempit, ciut, terjal guwab : bohong, omong kosong

gupita : karangan bunga, putri guwang : buang

pingitan guwaya : air muka, roman muka,

gupoh : tergopoh-gopoh, mimik

terengah-engah guwiratna : intan yang bagus

gupta : rahasia, samar-samar guyang : guyang, siram,

gupu : kandang ternak memandikan

gupuh : sibuk, repot guyeng : ramai, penuh canda tawa

gupya : prihatin guyer : putar

gurawa : hormat, dengan hormat guyu : tertawa; guyon :

gurda : pohon beringin bergurau, berkelakar

gurdaka : 1 nafsu; 2 guyub : guyub, rukun, bersatu

banteng besar

gurem : gurem, binatang sejenis

semut kecil H

gurih : gurih, enak, nikmat

guris : berseloroh, menggodai;

gurisan : selorohan,

jenaka hala : bajak, mata bajak

gurit : puisi, syair; geguritan: halang : nama senjata

puisi, syair halep : indah, cantik

gurma : pemburu haliman : gajah

gurna : ramai sekali haliwawar : taufan, angin ribut

gurnita : gegap gempita, hangat, hana : ada

ramai hanacaraka : baris awal susunan

guru : guru, pengajar; guru huruf Jawa

aleman : suka dipuji; hara : bening, kehendak

guru bakal guru dadi : hara-huru : huru-hara, keributan,

upeti; guru dina : geger

kalender; guru lagu : haraka : 1 kalung; 2 buah pinang

suara vokal pada akhir harana : mengambil, membawa

suku kata; guru laki : harda : nafsu, keinginan;

suami; guru nadi : hardana: harta kekayaan

51

hari : 1 hari; 2 matahari; 3 hima : salju, awan, mendung;

Kresna/Dewa Wisnu; hina himawan : gagah

harimurti : terangnya hira seperti gunung
hirsa
matahari, Dewa Wisnu hirya : hina, rendah; hinabudi :
hita
harimau : harimau hulun hina, rendah budi
huraga
harina : kijang hya : intan
hyang
harini : syair, puisi : susah, sedih

harja : makmur, subur; : intan

harjana: bidadara, : guna, faedah, kebajikan

dewa; harjanti: : saya

bidadari; harjasa : asri, : raga, badan, tubuh

bagus, indah; harjaya: : air, banyak

selamat, sejahtera : hyang, dewa, batara,

harjuna : 1 putih, cemerlang; 2 junjungan; hyang anala :

Arjuna, anak ketiga sang api; hyang arka :

keluarga Pandawa sang surya, matahari;

harsa : hendak, ingin; harsana: hyang aruna : sang

hendak, ingin, mau, surya, matahari; hyang

senang, bahagia; brahma : Brahma;

harsaya : senang, hyang hari : batara

gembira; harsuka : Guru, dewa Wisnu;

senang, suka cita hyang indra : sang

harta : harta-benda, kekayaan; Indra; hyang iswara :

hartaka : harta sang Guru; hyang

kekayaan; hartakara kelepasan : muksa,

: harta kekayaan; menuju kesempurnaan

hartana : harta hidup; hyang raditya :

kekayaan; hartanta : sang surya, matahari;

harta kekayaan; hartara : hyang rawi : sang surya,

air; hartati: indah, matahari; hyang sri :

cantik, lebih; hartawan : dewi sri, dewi padi, dewi

berharta, kaya-raya; kesuburan; hyang wulan

hartika : grahita, : sang rembulan

pikiran

haru-hara : geger, kekacauan I

hasil : hasil

hasta : tangan; hastapada

: tangan dan kaki

hasti : gajah

hawa : hawa, udara; hawa iba : iba, alangkah, betapa
ibakara : belalai
nepsu : hawa nafsu ibat : sangat mengherankan
iben : air liur, ludah
héma : emas iber : terbang
ibu : ibu, mama
hening : hening, sepi, sunyi ibut : hiruk pikuk
ica : senang, enak, tenang,
hèr : air; herdaya : hati,
ical pengharapan
perasaan; hèrtambang : icana : hilang
: putih mata
sungai; hèrtati : air

hujan

herti : tegas, jelas

hèru : mustika

52

icip : incip, coba imantaka : awan, mendung, mega;

icir : belat bambu imantara : mega

icul : lepas, terlepas tipis

idah : masa idah, masa imar : 1 himar, keledai; 2

menunggu sayang, kasihan

idak : injak; ngidak : imat : sakit gigi

menginjak imba : alis, kening, nama

idep : bulu mata tumbuhan obat

idhum : rindang, sejuk imbal : bergantian, giliran;

idu : ludah, liur imbalan: imbalan, upah,

iguh : pendapat, saran harga keringat

iji : satu imbang : imbang, sebanding

ijo : hijau; ijoan : hijauan, imbet : 1 tambahan; 2 peram

pakan ternak, sayur imboh : imbuh, tambah

hijau; ijon-ijon : imbon : 1 tambahan; 2 peram

kehijau-hijauan; ijo imbuh : imbuh, tambah

royo-royo : hijau sekali iming : iming, rangsang

ijol : tukar, ganti; ijol anggon impang : menang

: tukar tempat impeng : pipa besar untuk air

ika : 1 itu; 2 eka, tunggal, imper : mirip, sesuai, cocok

satu impi : mimpi

ikan : ikan air impun : himpun, kumpul

ikana : entahlah impur : pengkar

ikang : yang imuk : amuk

iket : iket, tutup kepala imul : tak tahu malu, suka

iki : ini; iking : ini; iku : itu meminta

ikut : ikut, menurut imur : dihibur

ila-ila : sumpah, serapah, ina : hina; ina budi : hina

nasehat yang harus budi, rendah akhlak

dituruti inak : enak, nikmat

ilab : penggal incat : berlepas diri, cuci tangan

ila-ilu : ikut-ikutan inceng : incar, intip

ilam : tulang leher, terusan incer : incar, lihat

tulang punggung incih : diintai diam-diam

ilang : hilang incup : pegang, tangkap

ilat : lidah; ilat baya : bunga indel : menjerang, menaruh

lidah buaya panci di perapian untuk

ilé : panjang lanjut memasak

iler : liur indeng : seluruh, semua

ili : aliran; ilèn : aliran indha : menghindar; indha-

ilir : kipas indha : mengelak,

ilo : lihat, tatap, pandang mengindar

ilok : baik, bagus indhak : menuduh

ilu : ikut; ilon : mudah ikut, indhang : menengok, menjenguk,

ikut-ikutan membesuk

ilung : hilang indhen : poros, gandar, as

ilur : liur, lendir indhung : induk semang

ima : awan, mendung inding : pembalut wanita

imah-imah: berumah tangga indra : dewa indra; indracapa:

mendung; indrajala:

pencuri, panah;

53

indralaya, indraloka: ingser : dipindah ke empat lain

kahyangan Indralaya, ingslep : ditarik ke dalam

istana dewa Indra; ingsun : saya, aku

indrapada: kahyangan ingu : pelihara, piara

Indrapada inguk : jenguk, tengok, lihat

indriya : indera (alat penciuman, ingwang : saya, aku

perasaan, pendengaran, injek : injak

perabaan, penglihatan) injen : intip, melihat secara

indung : induk semang sembunyi-sembunyi

inep : nginep : menginap, injet : gamping yang diairi

bermalam; minep : intar : pintar, tinggi ilmu

menutup (pintu, dll.) pengetahuannya

ing : di inten : intan, permata

ingan : batas inter : inter, pintar

ingas : nama pohon inting : diancam, ditantang

inger : menggeser, merubah intip : 1 intip, mengintip; 2

arah, membelokkan nasi yang ditanak dan

inget : ingat, pikr melekat di panci

ingga : hingga, sampai intir : diatur nyalanya

inggah : nak inum : minum

inggal : baru, segera inyak : 1 injak-injak; 2 hina,

inggat : minggat, pergi tanpa rendah, remeh

pamit ipah : upah, gaji, ongkos

inggih : iya, setuju ipat-ipat : disumpahi, dicacimaki,

inggil : tinggi, luhur; krama dikata-katai

inggil : jenis bahasa ipé : ipar, saudaranya

sangat halus; siti hinggil istri/suami

: tanah yang ditinggikan ira : kira-kira, duga, ramal

untuk pagelaran kraton irah-irahan : perkiraan, perhitungan,

inggita : perangai, tingkah laku ramalan

ingiring : diiringi irama : irama, nada

ingkang : yang irang : wirang, mendapat malu

Ingkang Sinuhun : yang dimintai, irawan : mendung, mega

yang diharapkan, gelar ireng : hitam

raja iri : iri

ingkar : ingkar, menolak irib : mirip, serupa

ingked : bergesak, ingkar, irid : 1 irit, hemat; 2

berubah, mencabut kata mengajak, membawa

ingkel : injak rombongan

ingkem : tutup irih : pelan

ingkeng : yang irik : lirik, melihat dengan ekor

ingkud : dipersempit, diperkecil maa

ingkul : berjalan cepat dengan irim-irim : 1 tumbuh-tumbuhan; 2

menunduk gending

ingkung : ayam yang dimasak iring : bagian sebelah; iringan :

secara utuh 1 iringan, pengikut; 2 dari

ingon : yang diberi makan, samping; miring :

binatang piaraan miring; ngiring :

ingong : saya, aku mengiring

ingsed : bergeser iris : iris

ingsep : hisap

54

irit : hemat; irit-iritan :

rombongan; ngirit :

hemat

irsaya : iri dengki

irung : hidung

irup : hirup

irus : ciduk sayur

isa : bisa

isah : cuci, membersihkan

isan : 1 sekalian, sekaligus; 2

wis isan : sudah selesai

memasak

isel : banyak dagingnya

iseng-iseng : iseng, hal yang aneh-

aneh, hal yang tidak

penting

isep : hisap

isi : isi, muatan

isih : masih

isin : malu

isis : semilir, sejuk, segar

isor : di bawah

isti : cipta

istilah : istilah

istri : istri

istu : jadi, sungguh

isu : panah

isuh : membasuh, mencuci

iswara : 1 ratu; 2 suara

item : hitam sekali

itung : hitung

iwa : ketika

iwak : ikan; iwak bandeng :

ikan bandeng; iwak

empal: daging binatang

ternak; iwak loh : ikan

laut; iwak pitik : daging

ayam; iwak sapi : J

daging sapi

iwèn : binatang piaraan

sebangsa sapi, kerbau,

kambing

iwi : cibir

iwir : barang kecil dan tipis jabang : anak, bayi; jabang bayi :
jabat bayi yang baru lahir
yang bergerak-gerak
jabel : menjabat; jabatan :
iya : iya, setuju jabatan, kedudukan; jabat
asta : jabat tangan
iyan : tambir persegi
: 1 cabut, tarik; 2
membatalkan

55

jadah : juadah, jenis makanan jahat : jahat
jadhel jaja : dada
jadhem dari beras ketan jajag : menjajagi, mencoba,
jadhi jajah
jaé : diminta kembali jajal menduga
jaga jajan : menjajah
: jadam jajang : mencoba
jagal jajap : jajan, kue
jagana : kuali besar jajar : bambu
jagang jaka : dapat
jagat : jahe : jajar, sejajar
jaksa : jejaka, bujang; jaka
jagi : berjaga; jagabaya : jala
jagir kumala kala : bujang
jago pamong desa urusan jalaga kecil; jaka bèlèk : nama
jagra jalak rasi bintang; jaka bléro :
jagrag keamanan; jagabengi : jalan nama burung; jaka bolot
jagul jalang : nama padi; jaka jebug :
jagung jaga malam; jagakarya : jalar bujang tua; jaka lara :
jagur jalasa istri/suami pertama; jaka
prajurit, tentara; jaler sawur : nama rumput;
jali jaka tuwa : nama rasi
jagakersa : pegawai; jalidra bintang; jaka wuru :
jaling nama burung
jagamalem : jaga jalirih : jaksa, penuntut hukum
jalma : 1 jala; 2 air; jalada : air,
malam; jagapraja : mendung; jaladara :
jalu mendung, awan; jaladhi :
menjaga istana; jaludha laut; jaladri : laut;
jaluk jalanidhi : laut, samudra;
jagapura : jalantara : talang air;
jalatarangga :
menjaga pura, tempat gelombang
: jelaga, tempat
suci; jagaripu : nama : jenis burung; jalak ngoré
: bentuk dapur keris
ikan; jagaruna : : jalan
: 1 untaian padi; 2 pelacur
cadangan; jagasatru : rambat; jalaran : sebab,
karena
: menjaga musuh; : duduk
: pria, laki-laki
jagasura : nama : nama tumbuh-tumbuhan
sebangsa jagung
kesatuan prajurit kraton; : orang hina
: tulang di belakang pelipis
jagawèsthi : polisi : tumbuhan poyang
: manusia, orang; jalma
: jagal, tukang potong manungsa : manusia,
orang; jalmi : manusia
hewan : 1 laki-laki; 2 susuh
: gading
: buritan : minta

: jagang, pengokoh

: dunia, alam semesta;

jagat cilik : jagat kecil,

tubuh manusia; jagat

gedhe : jagat besar,

alam semesta; jagat

karana : asal muasal

dunia; jagatnata :

penata dunia; jagat

pramudita :

kebahagiaan; jagat

pratingkah : pengatur

dunia; jagat raya : jagat

raya; jagat saksana :

penjaga, pemimpin

dunia

: menjaga

: anak kerbau jantan

: 1 ayam jantan; 2 calon

: bangun

: kuda-kuda

: tongkat penyangga

: jagung

: demuk

56

jam : jam alam dunia; 2 budak,

jamah : jamah, sentuh, senggol abdi; janapriya :

jamajuja : jaman dahulu dicintai oleh manusia

jamak : lumrah jandhu : sebangsa capung

jamala : pukul, memukul jangan : sayur; jangan bening :

jaman : zaman; jaman akir sayur bening

: zaman akhir; jaman janges : hitam mengkilat

langgeng : zaman janget : tali dari kulit

keabadian; jaman pati : jangga : leher

zaman kematian; jaman janggan : murid, siswa

ramé : zaman janggar : terlalu tua

keramaian janggel : tulang jagung; janggélan

jamang : jamang, perhiasan : nama rumput

kepala jangget : lekat, melekat

jamas : keramas; jamasan janggir : anak kerbau jantan

tosan aji : memandikan janggitan : nama hantu

pusaka janggleng : biji jati atau tanaman jati

jamba : melempar, membuang yang masih kecil

jambak : menjambak, menarik janggut : dagu

(rambut) jangji : janji

jambal (di-) : dipanggil langsung jangka : 1 jangka, ramal; 2 alat

namanya untuk membuat lingkaran

jamban : jamban, tempat jangkah : jangkah, langkah

pembuangan jangkang : nama buah

jambang : jambang; jambangan : jangkar : jangkar, sauh

jambangan, wadah air jangkep : lengkap, sempurna

jambé : pohon pinang jangkrik : jangkrik

jam : jam jangkung : badan kurus dan tinggi

jamblang : nama buah, nama janglar : retak, lekah; janglaran :

batikan sebab, karena

jambon : warna merah jambu jangleng : biji atau bibit pohon jati

jambor : 1 campur; 2 (an) : janglot : nama tumbuh-tumbuhan

kata majemuk janguk : duduk menganggur

jambu : jambu; jambet : jambu; jangur : mengatur rangka rumah

jambon : warna merah janji : janji

jambu; jambunada : janma : manusia, orang

emas jantaka : celaka, sengsara

jambuka : anjing hutan, serigala jantar : retak, merekah

jambul : jambul, rambut di depan janten : jagung muda

jambunada : emas jantèn : atap perahu

jampeng : tuli, pekak janti : nama pohon

jampi : jamu, obat janton : ramuan, rempah-rempah

jamprong : kelihatan gagah jantra : tujuan, kemauan,

jamu : jamu, obat kehendak

jamuga : akhirnya, kejadiannya jantrung : termenung-menung

jamur : jamur, cendawan jantu : obat, ramuan

jamus : aji, jimat jantung : jantung

jan : memang, nyata jantur : menceritakan, melukiskan

jana : manusia; janaloka janu : tuba

: tempat manusia, janur : janur, daun kelapa yang

dunia; janapada : 1 masih kuning; janur

57

japa gunung : aren, pohon jasa dengan model akronim;
aren jasem jarwi : terjemahan,
japana : mantra magis; japa jata mengerti
japi mantra : mantra jatah : jasa
japit magis; japa yoga : puja jateng : nama pohon
jara samadi jatha : api menyala; jatarupa :
jarah : nama daun emas
jarak : mantera jathara : jatah
jaran : jepit, apit jathil : singkatan Jawa Tengah
: tua jati : 1 rambut, 2 (parijatha) :
jarang : jarah, direbut dengan jenis tembang sinom;
jarapah paksa jatmika jathadhara : rambut
jaratan : nama tumbuhan jatoh gimbal
jar : kuda; jaran dawuk jatu : perut
jarem : kuda lumping, seni
jari : nama rasi bintang; jatuh jathilan
jariji jaran goyang : mantra jauh : 1 pohon jati; 2 sejati,
jarik pengasihan; jaran jauk (n-) nyata, sungguh; jati
jaring képang : kuda-kudaan jaul ngarang : pohon jati
jarit dari kepang untuk Jawa yang tumbuh padat; jatos
pertunjukan/ : 1 pohon jati; 2 sejati;
jaroh permainan; jaran jawab jatosipun :
jarong panolèh : mantra untuk jawah sesungguhnya, senyatanya
jarot mendapat kekayaan jawan : jatmika, penuh sopan
jaruh : air yang sudah dimasak santun
jarum : jerapah, nama binatang : jatuh
jarupih : kuburan, makam : ramuan, rempah-rempah;
jarwa : kata; jaréné : katanya jatukrama, jatukrami :
: bengkak jodoh
: 1 jari-jari; 2 jaring kecil : jatuh
: jari-jari : jauh
: kain sarung untuk : meminta
wanita : menagih hutang
: jaring : pulau Jawa, budaya Jawa,
: kain sarung untuk orang Jawa; ora Jawa :
wanita; jarit amba : tidak tahu sopan santun;
kain jarik yang lebar; ilang jawané : tidak
jarit ciyut : kain jarik punya sopan santun;
yang sempit; jarit kadèn durung jawa : belum
: kain yang sempit tahu adat sopan santun
panjang, selendang dan jiwa kejawaan;
: sudah akrab kejawèn : aliran
: nama pohon kepercayaan kejawaan;
: kuat, kekar, kokoh jawadwipa : pulau Jawa;
: sudah akrab, diketahui Jawa Kulon : Jawa Barat;
orang Jawa Tengah : Jawa
: jarum Tengah; Jawa Wetan :
: tangkai daun pisang Jawa Timur; Jawi : Jawa
: terjemah; jarwa dosok : : jawab
terjemahan dengan : hujan
model akronim; jarwa : nama rumput
suta : terjemahan

58

jawar : nama pohon jedeng : mati, mampus

jawara : juara jedhog : mekar, mengembang

jawat : jabat; jawat asta : jedhol : cabut, tarik

berjabat tangan jédhor : bedug

jawata : dewa jedhot : meletus

jaweh : hujan jedhur : suara kendang besar

jawès : rambut di bawah bibir jèdi : kawah

jawil : sentuh, senggol jeg (ajeg) : biasa; sajege : selamanya

jaya : menang; jaya jegal : menjegal, mengganjal

kawijayan : jégang : duduk dengan satu kaki

kemenangan; jaya tidak menumpu

merta : bisa, mampu; jejer : tampil

jaya mrata : 1 wudhu; jèjèr : jajar, duduk/berdiri

2 tanpa tanding; berdampingan; jèjèr

jayandaru : 1 wahyu wayang : berjajar-jajar

kemenangan; 2 nama seperti wayang

pohon beringin di alun- jeksa : jaksa, penuntut hukum

alun keraton; jayantaka jekut (anyep -) : dingin sekali

: nama dewa; jayantara jelag : makan, menipu

: nama dewa; jayanti : jelak : segera, dengan cepat

nama pohon; jaya jelma : menjelma, reinkarnasi,

wijayanti : kemenangan menitis

jayèng (jaya + ing) : menang di jélung : bermain petak umpet;

dalam ...; jayèngan: 1 jélung èdèr : bermain

tempat jamuan, tempat petak umpet; jélung

mengobrol bagi tamu; 2 umpet : petak umpet

abdi pengantar jembak : sayur yang tumbuh di

minuman; jayèng astra : tempat becek

nama kesatuan prajurit jembangan : jambangan, tempayan

kraton; jayèng katong : jembar : luas; jembaran : belanga

minyak yang ceper; jembar dhadhané

menyebabkan dapat : sangat sabar; jembar

melihat makhluk halus kawruhé : banyak ilmu;

yang biasa dipakai raja- jembar kuburé :

raja; jayèng sekar : diampuni dosa-dosanya;

nama kesatuan prajurit jembar polatané :

kraton pintar; jembar segarané :

jé : ungkapan penekan, mdah memberi maaf

demikian, begitu, jembatan : jembatan

katanya jempana : tandu, kereta

jebad : jenis minyak jemparing : panah

jebag : jebak, jebakan untuk jempina : 1 bayi prematur; 2 nama

burung, tikus dll tumbuhan

jèbèh : ujung ikat kepala jempiring : cangkul tanpa tangkai

jebèng : buyung, angger, jenak : betah, tahan, tenang,

panggilan untuk anak jinak

jebod : rusak jenang : jenang, bubur

jebol : jebol, rusak jenar : kuning; mahesa jenar:

jebug : biji buah pinang lembu kuning; siti jenar :

jebul : 1 muncul; 2 ternyata, 1 tanah kuning; 2 nama

tak tahunya seorang wali di Jawa

59

jengkar : berdiri dan segera jinem wangi : tempat

berjalan tidur

jengku : dengkul jinis : jenis

jené : kuning jinten : jintan, daun bumbu

jeneng : nama, identitas; jeneng jiwa : jiwa, nyawa; jiwagra :

cilik : nama kecil; jiwa raga, jasmani ruhani;

jeneng tuwa : nama jiwana : hidup,

tua; panjenengan : kehidupan; jiwandana :

anda, tuan jenis tembang gedhe;

jeng (ajeng) : sebutan untuk putri, jiwangga : jiwa raga,

ayu; diajeng : adik jasmani ruhani; jiwaretna

jengandika : paduka, anda, kamu : jenis tembang gedhe;

jenggama : hidup, kehidupan jiwatma : jiwa, atma, ruh

jenggan : murid, abdi, siswa hidup

jénggot : jenggot, rambut di dagu; jlamprong : anak istimewa, hebat

jénggot wesi : nama jlanthir : bagus, pemuda

tumbuhan jodhang : judang, kotak wadah

jengku : lutut makanan yang dipikul

jentrung : menyesal jodho : jodoh

jentung : merenung, diam sambil jodhog : burung pemikat

berpikir jodhong : bakul besar, lodong

jenu : tuba joglo : jenis rumah tradisional

jepat : mencungkit jomplang : berat sebelah, tidak

jepit : jepit, apit imbang

jernih : jernih, bening, jelas jompo : tua renta, jompo

jero : dalam, mendalam; jompong : daun jati

jeroan : bagian dalam; jondhang : judang, wadah makanan

jeron beteng : bagian yang dipikul

dalam beteng jonggol : tanggungan

jeruk : jeruk jonggrang : besar tinggi

jerum : menderum (sapi, kerbau, jongos : jongos, tukang masak

dll) jra : tersiar di mana-mana

jetmika : jatmika, penuh sopan jrabang : merah, warna jangkrik

santun jragan : juragan

jewawut : jewawut, sekoi jragem : merah kehitaman

ji : 1 satu; 2 raja; jitus jrih : takut, kuatir

: singkatan dari siji jriji : jari-jari

satus, satu banding jrum : fitnah; jruman :

seratus; jiwang : memfitnah

singkatan dari siji sewang, jrumat : jerumat, dijahit

masing-masing orang jubag : jompo, tua renta

mendapat satu jubar : gagal, urung, tidak jadi

jidhor : beduk, kendang besar jubrisa : abdi perempuan

jiha : jiwa, nyawa jubriya : congkak, angkuh

jilat : menjilat jugag : besar, agung

jilma : jelma jujul : kembalian, kelebihan

jimbun : tua renta jujur : jujur, transparan, terus

jinantra : jentera, kincir air terang

jinem : tidur; jinem amrik, jukung : perahu kecil, sampan

jinem patani, jinem juluk : sebutan, nama

rum, jinem sekar,

60

julung : buntu, serba terancam; tembang macapat; juru
kebun : pekebun; juru
julung caplok : anak kunci : juru kunci,
penjaga kuburan; juru
yang lahir di waktu sungging : tukang lukis;
juru tulis : juru tulis
matahari terbenam; : ditimbun
: cuka gula Jawa
julung kembang : anak : dukung
: jurus, kiat, taktik; jurusan
yang lahir di waktu : 1 arah; 2 bidang
keilmuan
matahari terbit; julung jurug : juadah, jenis panganan
juruh : jual
pujut : nama wuku ke – jurung : juara, pemenang
jurus : bosan, jemu
15; julung sarap : anak : dewa
juwadah : lebar mulutnya dan tebal
yang lahir waktu juwal bibirnya
juwara : sekoi, jenis tanaman
matahari akan juwarèh pangan
juwata : suka membenci, gampang
tenggelam; julung juwawah mencela
: 1 cantik, anggun; 2
sungsang : anak yang juwawut kehidupan

lahir waktu matahari juwèh

tegak (jam 12 siang); juwita

julung wangi : nama

wuku yang ke - 9

jum : pilihan, istimewa;

jumanten :

zamrut; jumara :

zamrut

jumantara : langit, dirgantara

jumbuh : cocok, sesuai

jumbul : melompat karena kaget

jumed : menjalankan

jumeneng : berdiri, naik tahta

jumlah : jumlah

jumpalik : berbalikan, jatuh

tersungkur

jumput : ambil

jumrah : biasa, lumrah

jumuk : ambil

jun : jun, jembangan, wadah

air

jung : ukuran luas sawah (4

bau)

junggel : terbalik

junggla : terlompat karena

terkejut K

jungjung : junjung

junjang : berat sebelah

junjunan : nama ikan

junjung : junjung, angkat

juntrung : arah, tujuan

jupuk : ambil kabar : berita, warta; kabar angin
: kabar bohong; kabar
juragan : juragan, bos kabur: kabar bohong;
kabar sriwing : kabar
jurit : jurit, prajurit, bala bohong

tentara

juru : juru, tukang; juru basa :

juru bahasa, penerjemah;

juru demung : jenis

61

kabur : 1 melarikan diri; 2 tidak kadhokan : di tempat
jelas kadhung : terlanjur
kadi : seperti
kabèh : semua kadipundi : seperti apa, bagaimana
kabur : kabur kados : seperti; kadospundi :
kaca : kaca; kaca benggala :
seperti apa, bagaimana
tauladan; kaca paesan : kadreda : kasihan; kadredyan :
kaca berhias
kacang : kacang; kacang brol cinta, kasih
kadreng : sangat berkeinginan
: kacang tanah; kadug : sampai, dapat mencapai
kacang srenthul : kaduhung, kaduwung : menyesal
kacang tanah; kacang kaduk : terlalu, terlampau; kaduk
tholo : kacang tanah;
kacang dawa : kacang wani kurang duga : asal
panjang; kacang ijo : berani kurang
kacang hijau pertimbangan
kacapi : kecapi kadung : jenis belalang
kacapuri : pagar tembok kadut : kabut, karung goni
kaceb : lekat, rekat kadya, kadyangga : seperti
kacèk : selisih kaé : itu
kacélung : bunga dadap kaèt : rapat sekali, mesra
kacer : jenis burung kaga : burung
kacir-kacir : berceceran; ngacir : 1 kagadhah : dimiliki
pergi begitu saja; 2 kagak, ora : tidak
membuat sarang (burung) kagem : untuk, buat
kacu : sapu tangan kagèt : kaget, terkejut
kacubung : kecubung kagok : kagok, canggung
kacung : anak buah kagol : kecewa, sakit hati
kadaluwarsa : terlambat, kelamaan kagum : kagum, heran
kadang : saudara; kadang sentana kagyat : kaget, terkejut
: sanak saudara; kadang kah : itu
wandawa : sanak saudara kahanan : keadaan
kadasa : kesepuluh kahar : dokar
kadga : keris kaharep : kehendak, kemauan;
kadgada : cekatan kaharepan, kakarepan :
kadhal : kadal; kadhal mènèk : kehendak
sanggul bagi laki-laki kaharsa, kaharsayan : kebahagiaan,
kadhang : kadang, suatu saat; kesenangan
kadang kala : kadang- kahwa : air kopi
kadang; kadhingkala: kahyangan: kahyangan, tempat dewa
kadang kala kahyun : kehendak, cita-cita
kadhaton : istana kahyuna : kehendak, kemauan
kadhawa : nama burung kailangan : kehilangan
kadhemen : terlanjur senang; kaiswaran : istana, kraton
kadhemenan : kajanapriya : kepribadian
kesenangan, kesukaan kajang : kajang; kajangsirah :
kadheng pareng : barangkali bantal
kadhengé : kadang-kadang kajantaka : miskin
kadhèt : pelajar, tentara kajar : mendapat ajaran
kadhil : taring babi hutan kajaroan : rumah kepala desa
kadhini : istri, perempuan kajawan : kejawen
kadho : pemberian kajayan : kemenangan

62

kajegé : sepanjang ingatan saya petai; kalasangka :

kajèn : terhormat; kajèn terompet sangkakala;

kèringan : sangat kalawasana: akhir zaman;

terhormat kalawija : abdi di istana;

kajeng : kehendak kalayuga, kaliyuga :

kajineman : penjaga, polisi zaman kaliyuga, zaman

kaju, kajo : heran, tercengang kesengsaraan

kaka : kakak, kakang kalaban : tenggelam, tergenangi

kakak : kakak; kakak tuwa : kalagyan : baru saja, sedang asyik

burung kakak tua kalah : kalah

kakang : kakak, saudara tua kalaha : perang, pertengkaran

kakap : ikan kakap kalai : gangguan

kakawin : karya sastra Jawa Kuno kalaipan : belenggu, miskin

berupa tembang-tambang kalairan : kelahiran

berbahasa Kawi kalak : nama bunga

kakèhan : terlalu banyak kalaka : air

kakèk : kakek; kakèk moyang : kalakon : terlaksana, tercapai

kakek moyang kalakuan : kelakuan

kaki : kakek kalambi : baju, pakaian

kaktus : bunga kaktus kalamun : kalau, jika, bila

kaku : kaku kalana : raksasa, kelana

kakung : pria kalang : dikepung, dikelilingi;

kakus : kakus, WC kalang-kabut : kalang-

kala : 1 waktu, zaman; 2 kala kabut

(binatang); 3 nama dewa kalangwan : klangenan, kegemaran

(Batara Kala); kala kalap : dapat diambil manfaatnya

bénjing : besuk pagi; kalapi : merak

kala jengking : kalas : tumbuhan yang getahnya

kalajengking; kalabendu menghasilkan warna merah

: jaman yang buruk; untuk bahan cat

kalabusana : kalasa : tikar

seperangkat pakaian kalengka : 1 cacat, noda; 2 ciri

kebesaran; kalacakra : kali : 1 kali, sungai; 2 perkalian;

jenis jimat; kaladésa : 3 zaman; kaliander,

perangkat desa; kaladuta kaliandra : pohon

: alamat buruk; kaliandra; Kali Opak :

kalakatha : ketam, Sungai Opak; kaliyuga:

kepiting; kalamangga : zaman kesengsaraan

laba-laba; kala mangsa : kalih : 1 dua; 2 dengan; kalihan

kadang-kadang; : bersama dengan, dan

kalamenjé : kalika : 1 ketika; 2 kulit kayu

sejenis kala; kalamenjing kalilan : diperkenankan

: jakun; kalamenta : kalimah : kalimat, perkataan

nama rumput; kalindhih : tergeser, kalah

kalamudheng : nama kaling : terhalang, tertutup

perhitungan pencuri; kalingan : tertutupi, terhalangi

kalanjana : nama kalingga murda : dijunjung tinggi;

rumput; kalan-kalan : kalingga warsa : sudah

kadang-kadang; lama sekali

kalandara : matahari; kalir : segala, barang apa saja

kalantara : sejenis buah kalis : terhindar

63

kaliyan : dengan, dan terpingkal-pingkal;

kalo : niru, sejenis tampah kamilurusen : bertambah

kaloka : termasyur, terkenal sedih lalu mati; kamipurun

kalong : 1 susut, berkurang; 2 : sangat mau; kamirahan :

binatang pemangsa buah- kemurahan; kamirurusen :

buahan bertambah sedih lalu mati;

kalpa : 1 cincin; 2 cita-cita; kamisandhanen : sakit

kalpasastra : tuntunan pada payudara;

cita-cita; kalpataru : kamisasaten : terbeliak

pohon kalpataru matanya; kamisepuh :

kalpika : cincin kepala desa; kamisesegan :

kalung : kalung; kalung usus : tersedan-sedan (menangis);

bayi yang waktu lahir kamitégan : tega,

berkalung usus serta sampai hati;

pantas berpenampilan apa kamitenggengen :

saja melihat tertegun;

kama : sperma, cinta; kamajaya : kamitigan : masak belum

dewa ketampanan; waktunya; kamitontonen :

kamalagi : asam, buah tertegun, heran melihat;

asam; kamandhalu : kamituwa : kepala dusun;

tempat air; kamarasa: kamiwelasen : kasih

kenikmatan cinta; sayang, perhatian

kamaratih : dewa kamini : istri, perempuan

ketampanan dan dewi kampi : juara, yang terbaik,

kecantikan; kamawedha; kampiun

ajaran tentang percintaan kampita : guncang, gempa bumi

kamalan : mendapat hadiah kampung : 1 desa; 2 bentuk rumah

kebajikan adat Jawa

kamangkara : mustahil kanaka : emas, kuku

kamar : kamar kanal : terusan

kamas : kakak kanan : kanan; kanan kéring :

kamayan : kelebihan, kesaktian kanan kiri

kamayangan (begja -) : untung kanana : hutan

besar, mendapat kanang : yang

kebahagiaan besar kanas : nenas

kambah : terjamah, tersentuh kanca : teman, kawan; kanca

kambala : kain dari bulu domba wingking : teman

kambang : terapung; kambangan : belakang

jambangan kancana : emas, kencana

kambeng : nama tarian kancil : kancil, pelanduk

kambengan : ilalang, lalang kandarpa : kasih sayang, cinta

kambi : dengan kandel : tebal; kandelan : alat

kambil : kelapa penangkal, penguat

kami : kami; kamibocahen : kandhang : kandang; kandhangan :

kekanak-kanakan; persediaan, cadangan

kamigilan : sangat jijik; kandhara : leher

kamijara : serai; kandhas : gagal, kandas

kamijijèn : jijik sekali; kandhat : terhenti, istirahat

kamikakon : kandheh : cerita, bagian

kejang, kaku; kandhi : kantung dari kain

kamikekelen : tertawa kandhih : tergeser, tergusur

64

kandhil : pelita, lampu kapak : kapak, kampak, beliung
kandhut : dikandung, dimuat
kanem : keenam kapal : 1 kapal, 2 kuda
kang : kakak, saudara tua
kangen : kangen, rindu kapala : kepala, pemimpin
kangga : badan, tubuh
kanggé : untuk, buat kapang : kangen, rindu
kanggeg : tertahan, terhalang
kanggep : dianggap, dihormati kapara : memang
kanggo : untuk, buat
kangjeng : paduka, tuan kapas : kapas
kangkam : pedang
kangsèn : berjanji, bersepakat kapat : keempat
kangsi : 1 rumah lebah, 2 hingga,
kapénak : sudah enak
sampai
kangsrah : berjejak di tanah kapep : lembab
kaniaya : teraniaya
kanigara : mahkota; kuluk kaper : kupu-kupu kecil

kanigara, kaniganten : kapi : kera; kapiadreng : sangat
mahkota kanigara, pakaian
untuk raja, pengantin ingin; kapiandel : pusaka;
kanin : luka
kaninditan : kelebihan kapiandhem : melarikan
kaning, kani : ada di, terkena
kaningaya : disia-siakan, dinistakan diri; kapiasem : tertawa
kanistha : dinistakan
kanjar : sejenis senjata tajam sendirian; kapidereng :
kanjat : lumayan
kanjeng : paduka, tuan 1 rusa; 2 ingin sekali;
kanji : 1 takut, kuatir, 2 tepung
kanji kapidhara : jatuh,
kantaka : sedih, susah
kanteb : jatuh kesakitan pingsan; kapidulur :
kantèk : sabar menunggu, sampai
kanten : tunggu, nanti berkumpul dengan;
kantha : leher; surya kantha :
kaca pembesar, lup kapieneng : diam
kanthi : dengan
kanthil : 1 jenis bunga; 2 terikut saja; kapilaré : seperti
kanthing : nama perahu kecil
kanthong : kantong kanak-kanak; kapilayu,
kanti : dengan
kantu : terlambat kapiluyu : sangat ingin
kantuk : mengantuk
kantun : ketinggalan ikut; kapiluyu : sangat
kanya : gadis, perawan; kanyaka :
istri, emas ingin ikut
kaot : melebihi yang lain
kapa : pelana, dikapani, diberi kapila : merah muda
pelana
kapah : mengupas kopi kapindra : raja kera

kaping : ke-, yang ke-

kapiswara : raja kera

kapit : terapit, terjepit

kapodhang : kepodang, jenis

burung

kapok : jera; kapok kawus : sudah

jera sekali; kapok lombok :

jera sesaat

kaprabon : jabatan kepresidenan

kaprah : lazim; salah kaprah :

salah tapi lazim

kaprasida: kelestarian

kapri : sejenis kacang

kapti : cita-cita, gagasan

kaptin : kapten

kapujanggan : kepujanggaan

kapuk : kapuk

kapul : tali dari kulit pohon

kapulaga : nama buah untuk obat,

buah kapulaga

kapur : kapur; kapur barus :

kapur wangi

kapuranta : merah muda

kapurih : disuruh, dihimbau

65

kapurit : nama ikan kardin : bumbu, korden
kaput : kotor karé : karai, nama masakan
kaputran : keputran, istana buat karebèn : supaya, biar, agar
karejekèn : mendapat rejeki
anak laki-laki raja; karèk : ketinggalan, sisa
kaputrèn : keputrian, karem : suka, hobi
istana buat anak-anak karep : kemauan, kehendak
perempuan dan karéta : kereta
permaisuri raja karga : karung dari kulit
kara : kara, jenis tanaman kari : tertinggal, ketinggalan
sayuran; kara welang : karipan : kurang tidur
jenis tombak; karawistha karir : karir, dunia kerja
: hiasan, perhiasan karkat : harkat, martabat
karaba : anak gajah karma : perbuatan, kerja yang
karaca : nisan
karad : diambil oleh dilakukan; hukum karma
karag : sisa nasi kering : hukum balasan timbal
karah : lingkar besi untuk balik atas perbuatan
pegangan pedang, parang, seseorang di dunia
dll. karna : 1 telinga, 2 nama wayang,
karam : 1 haram, tidak halal; 2 adipati Awangga; 3
tenggelam; karam jadah : karena; karni : telinga
haram sama sekali karo : 1 dengan, bersama; 2
karan : disebut, dinamakan kedua; karo tengah : satu
karana : sebab, karena setengah
karandhan : rumah atau tempat karoban : kebanjiran, tergenangi,
janda tenggelam
karandhang : sejenis bengkoang karoh : kenalan, sahabat, karib
karang : 1 tempat; 2 batu karang; karsa : karsa, kehendak; karsana:
3 karya, karangan; bahagia
karangan: hasil karya; karta, karti : selamat, aman; karti
karang abang : tempat praja : pekerjaan negara;
yang terbakar; karangen : kartiyasa : termashur
terlalu jarang; karang kartaga : teguh
kitri (-kirna) : tanaman kartala : timbul
buah-buahan; karang kartika : bintang
kopèk : desa yang tak kartu : kartu
punya sawah; karang karu : diarun, dikaran
kopèn : desa yang tak karug : digemburkan
punya sawah; karang karuhun : dahulu
melok : macam untaian karuksan : kerusakan
bunga; karang ulu: karun : harta, harta temuan
bantal karuna : menangis, sedih
karas : dicium karung : karang, kantong
karat : 1 karat (emas); 2 tahi karunya : iba, belas kasihan
besi karus : celaka
karatala : tapak tangan karut : hanyut
karaton : istana, kraton karya : karya, hasil; karya désa :
karawitan : bersenandung, bermain peraturan desa; karya
gamelan negara : peraturan negara
karcis : karcis, tiket kas : kas, simpanan
kardi : kerja, karya kasa : musim yang pertama

66

kasar : kasar kathung : diangkat untuk diberikan
kasat : terlihat; kasat mata: kati : kati, ukuran berat (1 kati :

terlihat langsung oleh 0,617 kg)
mata katiba : 1 terjatuh; 2 nama pohon
kaseja : disengaja, dituju katiban : kejatuhan
kasèp : terlambat katiga : 1 ketiga; 2 kemarau
kasèr : kasip, terlambat katimbang : daripada
kasi : hamba katimumul: nama penyakit kuku
kasih : 1 kasih sayang; 2 kliwon katimun : mentimun
kasok : dituangkan katir : kayu ringan yang dipasang
kasol : tumbang
kaspa : ubi kayu di kanan kiri perahu agar
kasrah : diserahkan, berjejak di- tidak oleng
kastawa : sembah puji, hormat puji katirah : nama pohon yang daunnya
kastéla : ketela, ubi kayu merah
kastubamani : permata katisan, katisen : kedinginan
kastura : belas kasih; kasturi: katon : kelihatan
kasturi, minyak wangi katong : raja
kasub : masyur, terkenal katos : terlalu keras
kasur : kasur, alat tidur; kasur katrap : diterapkan, frambusia
babut : kasur empuk katrem : tinggal, betah
kasusra : terkenal, kondang katresnan: kesayangan, cinta
kasut : 1 kaos kaki; 2 diacak katri : ketiga, yang ketiga
kaswari : burung kasuari katu : nama sayuran
kaswasih : belas kasih, kasih sayang katub : katup
kasyasih : belas kasih, kasih sayang katuhon : dipercaya
katak : jenis umbi bergantung katuju : tertuju
katalika : tiba-tiba, diuntai katumangga : kepala
katampi : diterima katur : diberikan, untuk, kepada
katana : panah, anak panah katuranggan : tanda-tanda, ciri-ciri
katbuta : marah sekali katuridan : jatuh cinta, asmara
katé : katai, cebol katut : terikut, terambil
katéla : 1 ketela, 2 ternyata katya : kati, berat, obot
katelah : disebut, dinamakan kau : kaku, janggal, canggung
katenta : terdesak oleh kauban : sejuk karena terlindungi
katépang : nama tumbuhan perdu; kaula : kawula, aku, -ku
katepang ngrangsang kaurmatan : kehormatan
gunung : si pungguk kautaman : keutamaan
merindukan bulan, terlalu kawaca : terbaca
berpengharapan tanpa kawadaka : diketahui rahasianya
melihat kenyataan kawagang : kuat, mampu
katès : pepaya kawah : kawah, danau di puncak
katga : keris gunung
katgada : cekatan, dengan cepat kawahya : dilahirkan, diucapkan
katgada : keris kawak : lama, kuno
kathah : banyak kawalat : kualat, dosa
kathak : lendir pada mulut ikan kawan : kawan, teman
kathok : celana; kathok cekak : kawanda : batang tubuh, fisik, jasmani
celana pendek; kathok (tanpa tangan dan kaki)
dawa : celana panjang kawarna : tersebut, diceritakan
kathuka : asin kawasa : kuasa, kuat, mampu
kawasan : kawasan, daerah

67

kawasita : terajarkan, diajari kalung; kebo pelèn :
kawastara : kentara, kelihatan orang yang suka cekcok
kawatgata : kecelakaan kecut : kecut, asam
kawawa : terbawa, kuat, kuasa kedah : harus
kawedaka : ketahuan rahasianya kedal : tutur kata, ucapan kata
kawong : dikenal kedaluwarsa : terlambat, kelamaan
kawot : dimuat kedangsul : kedelai
kawrat : terbebani kedaut : tertarik, tercabut
kawruh : pengetahuan kedawan : terlalu panjang
kawul : rambut jagung kededer : menggigil
kawula : hamba, saya; kedeh : harus
kèdek : terinjak, terpijak
kawulawarga : keluarga; keder : 1 bergetar, gemetar; 2
kawula wisudha : merasa takut
diwisuda kèder : juling
kawung : kawung, jenis kain jarik kedhali : burung layang-layang
kawur : bubar, cerai berai kedhana-kedhini : dua saudara pria-
kawuri : lampu, silau wanita
kawus : jera kedhasih : sebangsa orang pipit
kawya : penyair, pijangga, ahli kedhaton : kraton, istana
sastra kédhé : kidal
kaya : 1 seperti, 2 penghasilan kedheh : harus
kayang : berdiri dengan kaki di atas kedhelé : kedelai
kayangan: tempat para dewa kedhèp : berkedip
kayoman : diayomi, dilindungi kedher : bergemetar
kayon : 1 gunungan, 2 kekayuan kedhi : perempuan yang tak bisa
kayong : kaya haids
kayu : kayu kedhung : bagian sungai yang dalam
kayuh : kayuh kedhut : tebal lagi kuat, kedap
kayul : sejenis cangkul kejaba : kecuali
kayun : kehendak, keinginan kejani : kera, lutung
kayungyun : kasmaran, jatuh cinta kejot : kaget, terkejut
kayut : dirajut, diikat keju : pegal-pegal, lelah
keba : 1 tutup; 2 selamatan kèju : keju, mentega
tujuh bulanan (orang kejut : terkejut, kaget
hamil) kelat : tali penarik; dikelati :
kebak : penuh dikuliti; kelat bahu :
kebek : penuh sekali gelang bahu; kelatan :
kebelet : kebelet, ingin cepat keluar berenggang; kelat bahu :
keben : nama buah dan batang gelang tangan di bahu
kebo : kerbau; (kumpul -): kelir : 1 kelir, layar, tirai; 2 warna
hidup bersama laki- keliru : keliru, salah
perempuan tapi tidak kemalo : laka
nikah, samen leven; kebo kemampo : hampir matang
bukur : hewan sejenis kemangga : laba-laba
penyu; kebo giro : jenis kemangi : kemangi, tanaman lalapan
gendhing; kebo jerum : kemanungsan : kemanusiaan
kerbau menderum; kebo kemara : gema, intan
lawung : kerbau yang kemarang : raga, lebah
tidak dipekerjakan; kebo kemat : tenung, santhet
menggah : nama bentuk

68

kemba : 1 tawar, hambar, malas; 2 kendhil : kendil, tempayan kecil
kecewa kendhuri : kenduri
kéné : sini
kembang : kembang, bunga; kenikir : kenikir
kembang api : kembang keningar : kayu manis
api; kembang borèh : kenini : pil kina
bunga untuk sajian; kenong : kenong, gamelan
kembang desa : gadis kèntar : terpingin, hanyut
tercantik di desa; kentara : kentara, kelihatan
kembang durèn : kenthang : kentang, jenis umbi
kuning; kembang gula : kenthel : kental
permen; kembang lambé kenthing : tempayan kecil
: bahan pembicaraan; kentrung : jenis kesenian rakyat Jawa
kembang paès : bunga
yang pertama; kembang Timur
setaman : bunga rampai; kenya : perawan, gadis
kembang telon : bunga kepala : kepala
tiga warna; kembang kepati : ada anggota yang
waru : sumbu dian
meninggal; kepatibrata :
kembar : kembar bertapa, bersemedi; kepati-
kembel : terperosok pati: sungguh-sungguh
kemben : kemben, penutup dada kèpèk : 1 nama pohon; 2 berbuah
kembeng : kembang, tergenang air tapi belum berisi (kedelai)
kemilon : cermin, kaca hias keponakan : keponakan
kemiri : kemiri kepriyé : bagaimana
kemit : jaga malam, pengawal; kepu : bentak, bakap
kepuh : 1 pohon kepuh, 2 lipatan
kemit bumi : abdi yang kain dodot di pinggang;
tugasnya bersih-bersih; gantung kepuh: tidak
kemitan : berjaga malam, berganti pakaian
azimat kepundhung : 1 hama buah, 2
kémpol : betis gundukan panas karena
kempul : kempul, bagian dari gong rengas
kemuda : jenis tembang, gending; kepung : kepung, keroyok
kemudhi : kemudi, setir kepungkur : silam, lampau
kemukus : berasap; lintang kepyak : 1 ramai, pesta 2 gladhi
kemukus : jenis rasi resik
bintang di langit képyan : susah, bingung, putus asa
kena : kena, terkena kepyar : tersebar, encer
kenaka : kuku kepyek : kepyak wayang
kenari : buah kenari, burung kera : kurus, kurang subur
kenari kéra : mata yang agak cacat
kencana : emas kerab : 1 sering, 2 kitab
kenclung : alat musik keraban : kiraqan
kendhaga : peti panjang kérah : juling, tingkah laku
kendhali : kendali, peluru, granat kerak : kerah, tua lagi kering
kendhang : kendang, gamelan kerambil : kelapa
kendharat : tali untuk kéran : kran
menambatkan lembu kerana : karena
kendhat : gantung diri kerang : kerang
kendheng : tali busur; gunung keras : keras
kendheng : bukit barisan kéras : bakul tempat garam
kendhi : kendil, wadah air minum
69

kerasan : betah, jinak, tahan kinca : air gula

kérata : 1 pemburu; 2 asal mula kingkin : 1 sedih, susah, gundah; 2

arti kata; kératabasa: rindu sekali, jatuh hati

jarwa dosok, akrarim kinjeng : kinjeng

keraton : kraton, kerajaan, istana kintun : kirim

kerig : digiring, dibawa kinuswa : dicium

keris : pusaka, senjata kipas : kipas, tepas, angin-angin

kerja : kerja, bekerja kipat : disingkirkan; kipat- kipit

kerpu : sebangsa permata : menggerak-gerakkan

kersa : karsa, kehendak ekor

kerta : hasil, kemakmuran; kerta kira : kira, duga

aji : dihargai; kertan : 1 kirab : kirab, arak-arakan

kemakmuran, penghasilan, kirana : cahaya, sinar

2 tahu, mendapat kabar; kirang : kurang; kirangan:

kertarta : mapan, kurang tahu, entahlah

makmur; kerta wadana : kirata : pemburu

aman, sejahtera kirda : bersenang-senang, serong

kertiyasa : cerdik, cendekian, sangat kiri : kiri

pandai kirik : anak anjing

kesawa, kesawamurti : nama lain kirim : kirim

Batara Wisnu kiring : kiri

kestalan : kandang kuda kirta, kirti : pekerjaan, perbuatan

kethèk : kera kirtya : pekerjaan, perbuatan

kethoprak : seni drama tradisional kisa : 1 anyaman bambu untuk

ketiga : kemarau membawa ayam; 2 kera

ketimun : mentimun kisat : kering, kesat

ketipung : ketipung, kendang kecil kisi : kisi, gulungan benang

ketonggèng : sejenis kala yang kisik : tanah lumpur

besar kisma : tanah

kéwala : saja, cuma, hanya kisruh : kisruh, kacau, berantakan

kéwan : hewan, binatang; kéwan kitha : kota

raja kaya : hewan kitri : 1 tanda pada tanah yang

piaraan; kéwani: hewani telah ditebangi pohonnya;

kéwran : kesulitan, kesukaran 2 pohon buah-buahan di

kidang : hidang, kijang, kebun

menjangan kiwa : kiri

kidul : selatan klabang : kelabang; dikepang :

kidung : kidung, lagu dikepang (rambut);

kijing : kijing/rumah dimakam, klabang ayam : dadu,

nisan perjudian; klabang

kikik : 1 ketiak baju, 2 jenis nyander : bentuk rumah

anjing tradisional

kikis : kikis, surut klapa : kelapa

kilat : kilat, api petir klaras : daun pisang kuning

kimpul : keladi klasa : tikar, alas tidur

kimpurusa : raksasa, klenik : klenik, percaya pada

gergaji takhayul

kina : kina, pohon kina klika : kulit kayu

kinah : kina, nama pohon kliwon : kliwon

kinang : campuran gambir sirih kliyang : melayang, terbang

kinanthi : disertai, diiringi klobot : sarung jagung

70

kobar : bakar komini : perempuan, istri

kobong : terbakar kon : suruh

kobot : sarung jagung konang : kunang-kunang;

kobra : 1 tersiar oleh umum; 2 konangan :

gagal; 3 ular kobra diketahui, tertangkap basah

kocak : 1 kocak, lucu, jenaka; 2 kondhang : kondang, terkenal,

tidak penuh; kocak-kacik termashur

: bergoyang-goyang konjuk : untuk, buat,

kocap : diceritakan dipersembahkan

kocar-kacir : kocar-kacir kono : situ

kocèh : berkumur dengan kontab : bangkit amarahnya,

kociwa : kecewa, sakit hati tersulut

koclak : bergoyang, tidak penuh kontal : termakan, dinangsa

kodhé, ngodhé : berburuh, kontang-kanting: kesana kemari,

mengambil upah mondar- mandir

kodhèn : hitungan dengan kodi kontap : bangkit amarahnya,

kodheng : hilang akal, juling (mata) tersulut

kodhi : hitungan kain (20 konten : pintu

lembar) kori : piatu

kodhik : sempit koripan : 1 kehadiran; 2 kerajaan

kodhok : katak, kodok; kodhok kahuripan

ngorèk : 1 katak kosa : kuat, perkasa

bernyanyi; 2 jenis gending kosala : baik, pandai

upacara koswa (bala- ): bala tentara

kogel : tidak sampai hati, kosya : dicium

sayang, berkasih-kasihan kotaka : kotoran yang terburuk

kojor : 1 liat, kenyal (daging); 2 kotbuta : sangat marah

benteng keliling kothak : kotak

kokap : mega, awan kothèkan : tabuhan dengan

kokila : burung memukul kentongan

kokoh : kokoh, kuat kayu/lesung

kokok : keras berurat (leher), kothi : keti, 100.000

kepala pencuri; kokok kothong : kosong

beluk : jenis burung kowè : kamu, anda

kokosan : 1 kukusan; 2 jenis buah krajan : kraton, istana, pena, puri

kokot : lekat sekali, peniti kraka : daun kering yang telah

kancing baju; kokot bisu : luruh

sangat merah/diam sambil krakab : tutup pelana

menggigit bisu; kokot krakah : halaman rumah

bolot : daki, dekil krakal : bajak, alat pengjembur

kolam : kolam tanah

kolang-kaling : buah kolang-kaling kram : 1 kejang; 2 cahaya, sinar

kolong : kolong krama : menikah; krama désa :

kolontara : lamtoro bahasa halus yang

komala : intan, halus, santun digunakan orang desa;

komara : sajian kepada ruh halus krama inggil : bahasa

kombang : kumbang, lebah; halus tinggi; kramakala :

macan kombang : petang, malam; kraman :

harimau kumbang; pemberontakan; kramaniti

kombang anglèng : : sopan santun; krami:

kumbang menikah

71

kramat : keramat, berpetuah kretya : makmur, sejahtera, aman

krambil : kelapa damai

krana : karena, sebab kridha : gerak, kiprah;

kranjang : keranjang kridasastra : kepandian

kranji : nama buah, kandang ulah sastra

ayam; kranjingan: krigaji : sejenis pajak kepada raja

ketagihan krigan : pengerahan

krapak : daun tebu kering krikil : kerikil, batu kecil

krapyak : kandang kijang yang kringet : keringat; kringet buntet :

berpagar keringat yang tak bisa

kraras : daun pisang kering keluar

kras : keras kripik : keripik

krasa : terasa, dapat diindra; kriting : kriting

krasan : kerasan, kriya : kriya, karya, buah tangan,

betah, senang kerajinan

krastala : kuasa, sakti ksama : ampun, maaf

kraton : kraton, istana, pura ksana : seketika, sebentar

krawitan : kerawitan ksatriya : perilaku kesatria

krendha : peti mati ksaya : rusak, musnah,

kreneng : keranjang kecil tempat kséma : selamat, sejahtera

buah-buahan ksira : puan, air susu

kréngga : dihiasi dipercantik ksiti : tanah, bumi

krenteg : kehendak yang kuat ksodra : madu, air madu

krepana : sangat belas kasih kuat : kuat

krepu : kristal, sebangsa, kubalan : kena nyala api

permata kubandha : raksasa, gergaji

kresa : karsa, suka, kehendak kubek : lingkaran, keliling

kresna : 1 hitam; 2 nama kubeng : lingkaran, keliling

wayang; kresnapaksa : kubleg : sekeliling

paruh bulan gelap, kubon : kebun, pekarangan

sesudah purnama kubra : besar

kreta : aman damai, makmur kubu : blok, benteng pertahanan

kréta : 1 kereta; 2 makmur; kubuk : persegi

kretagna : tak berterima kuburan : kuburan, makan

kasih; kretala : nama kubus : bangun yang mempunyai

senjata; kretanjali : ukuran sisi-sisinya sama

menyembah, bersujud; kucem : rusak, lengset

kretapradana : terlebih- kucing : kucing

lebih; kretapunya : kucir : kucir

bahagia sekali; kretarta : kucira : cela, cacat

tercapai maksudnya, kuciwa : kecewa

bahagia; kretayasa : kucumbi : istri, suami

termashur, kondang; kucur : kucur, jenis panganan

kretayuga : kuda : kuda, turangga

jaman keemasan, saat kudandapan : tertatap karena

kejayaan kebiungan

krété : anak buaya kudang : diharap, dipuji-puji

kreteg : jembatan kudhampel : berpaut dengan

kreti : perbuatan, tingkah laku tangan dan kaki

kretobaya : setuju, berdamai kudhar : terurai, terlepas

kudhi : kudis

72

kudhis : kudis, jenis penyakit kulanté : nama tembang tengahan

kulit kular : benang untuk menjahit

kudhu : mengkudu, nama pohon kulawu : 1 warna abu-abu; 2

obat nama wuku

kudhung : tutup kepala kuled : lembat, lambat, tidak

kudhup : kuncup cepat

kudon : terkenai udu, iuran kulem : bergaung, membahana,

kudrat : kudrat, kekuasaan merdu dan besar

Tuhan kulèn : sawah milik kuli

kudu : harus kuli : kuli, buruh, pekerja

kudung : penutup, kerudung kulib : anak anjing

kudus : kudus, suci kulihan : kepulangan

kuhaka : penjahat, orang jahat kulihi : bagaimana, mengapa

kuhana : tidak terus terang, tidak kuliling : keliling, mengitari

setia kulina : biasa, akrab

kujana : sangat marah, orang kulingling : berkeliling, mengitari

jahat kulinten : biasa, lumrah, wajar

kujang : senjata tradisional kulisa : beliung, kampak

Betawi kulit : kulit, belulang, sampul;

kujiwat (ng- ) : mengerling, kulit ayam : kulit ari,

mengeling jangat; kulit daging :

kukang : nama binatang sejenis seluruh tubuh

kera kulita : sudah kenal baik, mesra,

kukap : asap, awan, kemenyan akrab

kukila : burung kulon : barat

kuksi : perut kulu : tertelan, nama ikan

kuku : kuku kulub : angger, buyung, anak,

kukub : ambil sayang

kukud : selesai, bangkrut kuluk : mahkota, topi kebesaran

kukuh : kukuh, kokoh, kuat kuluma : nama ikan

kukul : jerawat kulumur : berlumuran darah

kukup : ambil kulung : tangkai ketam pemotong

kukura : kura-kura padi; kulung ati : lekuk di

kukus : asap bawah dada

kul : kul, hewan air sejenis kulup : angger, buyung, anak

bekicot kulur : dapat dan mau memberi

kula : saya, aku; kulagotra : kulwan : barat

sanak keluarga; kula kum : rendam, dibenamkan

mitra : keluarga, famili; diair

kula sentana: keluarga, kuma : awalan kuma; kumacèlu :

amili; kulawanda : mendamba; kumadama :

keluarga, famili; pura-pura bodoh rendah;

kulawangsa : keluarga; kumakaruh : akrab, karib;

kulawarga : keluarga kumalancang : lancang,

kulah : kamar mandi mendahului kehendak;

kulaja : bangsawan, ningrat kumalasa : tergelar,

kulak : membeli untuk dijual tersedia; kumalungkung :

lagi sombong, congkak;

kula-kuli : biasa, lazim kumawani : pemberani,

kulala : pembuat barang pecah- sok berani; kumawas-

belah dari tanah liat awas : awas, teliti, cermat;

73

kumawasis : sok pintar, kundur : pulang, kembali;

sok pandai kunduran : meninggal

kumaki : congkak, besar kepala karena pendarahan sewaktu

kumala : emas, mutiara; kumala- melahirkan

kala : kadang kala kuneng : adapun

kumara : anak-anak, orang muda, kung : merdu

intan, siwa kungas : sumerbak, wangi, karuan

kumat : kumat, kambuh, sakit kungkang : katak yang besar,

lagi kongkung

kumayu : sok cantik, genit kungkulan : terlampaui,

kumba : buyung, tempayan, terlebihi

kelapa kungkum : terbenam,

kumbah : cuci, bersih menenggelamkan

kumbakara : pembuat barang kuning : kuning

pecah belah kuningan : jenis logam

kumbala : jambu-jambu berbentuk kunir : kunyit

bunga untuk hiasan kunjana : susah, sedih, asyik;

kumbandha : raksasa kunjana-papa : susah dan

kumbang : kumbang, lebah melarat, miskin

kumbayana : 1 jun tempayan, kunjara : penjara, tahanan

jembangan; 2 nama kunjeng : kerdil, komeng, ceding

Begawan Durna waktu kunjuk : dipersembahkan

muda (wayang) kunjur : duduk meluruskan kaki

kumbi : cangkok, sombong, kunta : senjata sejenis tombak

besar kepala pendek

kumpris : anak yang akan kunten : kuli

menggantikan pangkat kunthara : budi daya, tingkah laku

ayahnya kunthing : kecil, kurus

kuna : kuna, lama kunthiwiri : berulang-ulang datang

kunang : kunang-kunang kunyit : kunyit, kunir

kunapa, kunarpa: jenazah, mayat, kunyuk : monyet, kera, munyuk

bangkai kupa : perigi, mata air

kunca : kain dodot kupat : telupat

kuncang : terlempar karena angin kupeng : sekeliling

kuncara : kondang, terkenal kuper : kurang perhatian, kurang

kuncèh : pipa panjang pergaulan

kunci : kunci, pembuka kupi : rencana karangan

kuncung : kuncung, bagian rambut kupik : bertepuk

didepan kupina : cawat, saluran penutup

kuncup : kuncup kemaluan laki-laki

kundha : anglo, keran, pedupaan, kuping : telinga, pendengaran

perapian kupiya : 1 contoh, teladan,

kundhah : jatuh tak berdaya pengalaman; 2 kopiah, peci

kundhala : cincin, gelang, kupon : kupon

anting-anting kupu : kupu-kupu

kundhalini : ular kura : kura-kura

kundhang : kondang, terkenal, kurah : berkumur-kumur, gurah

tersohor kurakah : pembantai

kundhi : tukang membuat kurang : kurang

gerobak kuranti : ditahan, dilarang

kurantil : nama wuku yang ke-4

74

kureb : tengkurap kutut : jenis burung, perkutut

kuren : lelaki yang sudah dewasa kuwadé : tempat duduk pengantin

kurma : kurma, jenis buah kuwadéan : pedagang kain,

kuru : kurus, tak subur, lemah berjualan pakaian

kurung : kurung, mengurung; kuwaga : kuat menjalani, tahan

kurungan : sangkar banting

kusa : nama rumput kuwagang : kuat, mampu

kusala : baik, pandai, selamat kuwah : air sayur, kuah

kusan : kukusan kuwalon : tiri

kusik : sejenis pisau untuk kuwanda : mayat, bangkai, jenazah

membuat warangka keris kuwaos : kuasa, mampu

kusir : kusir, sopir pedati kuwara : termasyhur, terkenal

kusta : kusta, jenis penyakit kuwas : kuas, alat mengecat

kulit kuwasa : kuasa, mampu

kusuma : kusuma, bunga, kuwat : kuat

kembang; kuwatir : kuatir, sumelang, was-was

kusumawicitra: kuwawa : kuat, mampu; kuwawi :

bermacam-macam bunga, (ing.) kuat, mampu

nama tambang gedhe; kuwaya : air

kusumayuda : tokoh kuwèni : jenis mangga

pemenang dalam kuwi : itu

peperangan kuwu : penguasa setingkat adipati

kuswa : cium kuwur : gelisah, bingung,

kuswantara : ciuman, kasih berirama kemerahan

kutah : tumpah kuya : aniaya, serang, hina

kutha : kota; kutha-biting kuyu-kuyu : bercucuran

: tanggul besar ditepi keringatnya

jalan; kuthagara : kwaci : biji kuaci

ibukota; kuthamara : kwaga : mampu menjalani lobaan,

sesajian ditempat yang kuat

keramat; kuthasaksi : kwali : kuali, belanga

saksi palsu; kuthawara :

kota besar

kuthah : kotor, berlumuran

kuthaka : kotoran cirit

kuthara : kampak, beliung

kuthèh : kotor, berlumuran

kuthèt : kerdil, komeng

kuthila : bungkuk, bengkok

kuthilang : jenis burung

kuthilem : licin, tidak jujur

kuthip : sangat hina

kuthong : kosong

kuthu baru : bagian kebaya penutup

dada

kuthumbi : suami

kutu : kutu

kutub : kutub, ujung L

kutug : asap 75

kutuk : 1 anak burung; 2 jenis

ikan

lakon : cerita

lakra : dasar

laksa : 10.000

labu : jenis umbi laksana : seperti
labuh : 1 pengabdian; 2 buang;
laksita : berjalan
labur labuh labet :
pengabdian; nglabuh : laksmana : cerdas
lacak membuang; lelabuhan :
ladha pengabdian; pelabuhan laksmi : cantik; laksmini : cantik;
ladhang : dermaga
ladhatan : cat dari kapur; laburan : laksmiwati : cantik
ladheg cat-catan; nglabur :
ladhu mengecat sekali
: lacak, teliti
ladi : lada, rempah-rempah laksya : laku, jalan
: sempat
lading : penghabisannya laku : jalan, laku; kelakon :
ladrang : kotor sekali
laga : lumpur dari gunung tercapai, terlaksana; lakon
lagak berapi
lagang : melayani; pladèn : : cerita, kisah; laku
lagep pelayan; ngladèni :
lagi melayani; lados (ing.): dagang : berjualan; laku
lagu melayani
lahru : pisau dapur dhodhok: berjalan
lahya : nama gending
lain : perang dengan duduk; laku
laja : gaya, potongan
lajar : cepat besar gawé : mempunyai
: mau, suka akan
lajeng : sedang, baru kewajiban; laku ngiwa :
lajer : lagu
lajita : kemarau melakukan kejahatan;
lajuk : tingkah, canda
lajur : lain nglakoni : menjalani,
lak : malu, mendapat malu
laka : bajak, nenggala; mlajar : melakukan
lakang lari
lakar : terus; mlajeng : lari lalab : dedaunan mentah untuk
laken : pokok kayu
laki : malu lalap
: terlanjur
: lapis, kolom laladan : daerah
: lak, pintu air
: mustahil, jarang ada lalahan : tanah yang siap ditanami
: selangkangan
: memang lalai : lupa, alpa
: cengketan
: pria; laki bini : suami lalana : berkelana, mengembara
istri; laki rabi : suami
istri lalang : ilalang

lalar : dahi

lalaran : nara pidana

lalasa : nama tumbuhan

lalatha : dahi, menghias dahi

lalawa : banyak tingkah, ceroboh

lalayan : pagar tembok, benteng

laler : lalat; laler wilis : lalat

hujan

laléyan : sering lupa

lali : lupa; lali jiwa : lupa

ingatan, gila

lalim : lalim

lalis : hilang, mati

lalita : cantik

lalos : lupa

lalu (ng - ) : bunuh diri; lalu mangsa

: terlambat

lalya : lupa

lama : lama

lamak : lemah, lapik

lamar : lamar, meminang

lamat -lamat : samar-samar

lamba : tunggal, tulus hati

76

lamban : belum beristri lanas : laju karena panas,
lambana : jejaka, perawan
lambang : lambang, simbol, tanda; pemarah

lambang jangka : lanat : terkutuk
tanda-tanda jaman
lambao : bertani lancana : lencana
lambar : dasar, alas
lambat : lama, lambat lancang : lancang, tak minta ijin
lambau : bertani
lambé : bibir; lambé ati : lancar : lancar
watak; lambé gajah :
bagian keris; lambé landep : 1 tajam; 2 nama Wuku
gangsa : moncong
lembu yang bergerigi; landhak : landak, jenis binatang
lambiran: tepi sungai
yang rendah landhep : tajam; landhep
lambung : perut, lambung;
lambung lengis : lekuk dhengkul: tumpul sekali;
di atas pantat di bawah
rusuk landhep pikirané :
lamèn : pohon padi
lameng : pedang lamang pintar
lami : lama
lamis : dusta, bohong landhes : alas, dasar; landhesan :
lamon : kalau
lampah : (ing.) jalan; lampahan: dasaran, alas
lakon, cerita;
nglampahi: menjalani landhung : panjang sekali
lampeg : pasang (laut, dsb)
lampèng : relung langak : berjalan mendangak
lampes : nama tumbuhan
lampet (ng - ) : terhenti langar : garang
lampiran : lampiran
lampit : tikar jalin langeh : indah, cantik
lampita : tanda
lampor : suara ramai langen : kegemaran; langendriya
lampra : mengembara
lampu : lampu, pelita : wayang orang dengan
lampus : mampus
lamuk : kabut lakon pakem
lamun : kalau
lamur : rabun, buta ayam Damarwulan; langen
lamuran : nama rumput
lamus : puputan dari kulit mandra wanara : pentas
kambing
lamut-lamut: jauh/tipis dan tidak pertunjukan wayang
jelas
lan : dan, serta orang, drama dan tari;
lana : kekal
lanang : laki-laki langen sari: taman

kesukaan; langen swara:

paduan suara tembang-

tembang Jawa

langèn : tempat berenang

langgana : tak menurut, tak sudi

langganan : langganan

langgat : tanggap

langgenan : landasan, ganjal

langgeng : abadi, kekal

langguk : congkak, sombong

langgula : ekor

langi : berenang; lelangèn :

berenang-renang

langir : langit, nama buah

langit : langit, angkasa

langka : langka, jarang sekali

langkah : langkah; mlangkah:

melangkah; nglangkahi:

melangkahi

langkak : langka, jarang

langkan : pagar keliling

langkap : busur

langkas : tangkas

langkep : busur

langking : kurus, kecil

77

langkir : nama wuku yang ke-13 kasmaran, jatuh cinta; lara

langkung : lebih; kelangkung : jonggrang : gadis yang

sangat; kula langkung : bernama jongrang,

permisi mau lewat; dicandikan dalam candi

nglangkungi : Prambanan; lara karuna :

melewati; selangkung : kasmaran, jatuh cinta; lara

dua puluh lima kidul : Nyi Lara Kidul,

langlang : berkeliling mengitari jin yang dipercaya sebagai

langseb : langsat penguasa laut selatan; lara

langsing : langsing, tinggi ramping kudan : bedil berlaras

langsir : dilangsir, satu per satu satu; lara-lapa : sengsara,

langsung : langsung, berlanjut menderita; lara ngedhat :

langsur : melata, merayap nama bunga

langu : jenis bau yang tak sedap larab : datang

langun : kesenangan larad : susut, hanyut

langut : sepi, hening larah : kedudukan, tempat

lanja : sering bersilaturahmi larak : sendal, terik

lanjah : mudah bosan larang : mahal, harga tinggi

lanjam : 1 ujung bajang; 2 singkal larap : datang

lanjang : gadis, perawan laras : irama; laras pelog :

lanjar : janda muda yang belum irama pelog; laras

beranak; lanjar ngirim : slendro: irama slendro;

nama rasi bintang laras wastu : akar wangi

lanjèn : mencoba, percobaan laré : anak; laré angon : anak

lanji : 1 sebangsa baju; 2 penggembala

mudah berubah larèk : anak, kanak-kanak

lanjo : pulang pergi lari : lari

lanjung : termenung, tercenung larik : larik, deretan

lanjur : lanjut, kemudian laris : laku keras

lanjut : lanjut, kemudian laron : laron

lantak : pelantak, pengasah laru : benih jamur pembusuk

lantang-lantang : cincin untuk tempe

lantap : garang, suka marah larud : larut

lantas : langsung larung : buang

lantéra : lentera laryan : selokan

lantih : tenun; nglantih: lastari : lestari, terpelihara;

menenun lastantun : (ing.) lestari,

lantip : pintar, pandai terpelihara

laos : lengkuas lastri : malam

lapa : lapar; lara-lapa: latar : halaman

penderitaan yang amat lathi : lidah

sangat latri : lumpur, endapan lumpur

lapak : pelana, sela, ringga latu : api

lapan (se - ) : 35 hari latuh : lumut laut

lapang : lapang laun : daun kacang cina

lapis : 1 lapis; 2 lapisan laup-laup : berteriak-teriak

lar : bulu ayam laut : laut, samudra

lara : 1 sakit; 2 dara, gadis, lawa : kelelawar

wanita; lara ayu : lawak : dagelan, lawak

ketumbuhan, sakit calar; lawan : 1 musuh; 2 dan, dengan

lara brangta : lawana : garam, asin

78

lawang : pintu; lawang butulan : layap : pergi, main

pintu belakang; lawang layar : layar, peralatan perahu

kori : pintu utama; layon : mayat, jenazah

lawang kupu tarung : layos : atap, tarub

pintu kanan kiri; lawang layu : layu, mati

lèrègan : pintu dorong; layung : awan kuning pada sore

lawang monyétan : hari

pintu yang daunnya dua, layur : nama ikan laut

atas bawah; lawang laywa : layu, mati, lain; laywan :

tangkeban : pintu yang bunga yang sudah layu

daunnya satu; lawang lebda : mahir, ahli

tobat : pintu taubat lebet : dalam, maruk

lawar : lawan, apa adanya; lebur : lebur, hancur

lawaran: makan tanpa lèdhèk : memancing, menggoda

lauk lega : lega, rela

lawas : kawak, kuno legan : perjaka, prawan

lawayan : perlombaan burung legawa : ikhlas

merpati legedan : watak

lawé : lawe, benang tenun; legena : telanjang

lawé mateng : benang legetan : nama tumbuhan

yang sudah dikanji; lawé legi : 1 manis; 2 nama hari

mentah : benang yang pasaran

belum dikerjakan; lawé legundhi : nama tumbuhan

wenang : gelang dari leheng : lumayan, lebih baik

benang (penangkal daripada

penyakit) leksa : laksa, 10.000

laweh : lauk pauk leksana : jalan, berjalan

lawèh, lawih : ganjal pada bibir léla : hibur, ayem

kran lelah : capek

lawer : lama, tua lelana : berkelana, mengembara

lawèt : burung walet lélang : lelang, jual

lawis : lama sekali lelangon : kesenangan, hiburan

lawon : mori, kain pembungkus lelara : penyakit; lelaran : wabah

mayat penyakit

lawong : bersuara keras leluhur : leluhur, nenek moyang

lawuh : lauk-pauk lèlur : segan, enggan

lawung : tombak, lembing lema : gemuk, gembur

laya : mati lemah : tanah; lemah teles :

layah : piring besar dari tanah tanah subur

liat lembah : lembah, cekung; lembah

layak : layak, wajar, lumrah manah : andap asor,

layan : keran kecil rendah hati

layang : surat, kertas; layangan: lembak : lemak

layang-layang; layang lembana : pujian, sanjungan

biwara : surat kabar; lembar : lembar

layang iber-iber : surat lémbat (m -): berpindah meloncat-

kiriman; layang ideran : loncat dari pohon ke

surat edaran; layang pohon

kabar : surat kabar; lembara : mengembara

layang wacan : buku lembat : halus, lembut

bacaan

79

lembayung : lembayung, daun lenggak (ng -) : duduk mendongak

kacang untuk sayur dan menoleh

lembek : ombak lénggak-lénggok : melenggok

lèmbèr : keletah lenggana : rela, ikhlas, segan, enggan

lembing : 1 tombak; 2 nama lengganan : langganan, pelanggan

binatang lenggang : jenjang (leher), ramping

lémbong : sebangsa talas lénggang : melenggang

lembora : nama ikan laut (besar) lengger : besar dan tak bergerak-

lembu : sapi, lembu gerak

lembur : lembur, bekerja di luar lènggèr : lengger, jenis tari-tarian

jadwal lénggot : lembehan santai; lénggot

lembut : lembut, halus bawa : tandak

lemeh : segan, enggan lengkara : perhiasan

lemper : jenis makanan dari ketan lèngsèr : lengser, turun jabatan

lèmpèr : cobek lentéra : lentera, lampu

lempèt : kepipis (perut) lepas : lepas, bebas; lepas

lempir : lembar, helai tangan : tak mau ikut

lempuk : nama ikan sungai campur

lempung : tanah liat, tanah merah lepat : salah

lempuyang: jenis tanaman obat lèpèk : cawen, lepek

tradisional lèpèn : kali, sungai

lemu : gemuk lepet : lepet, jenis makanan

lendhah : sawah di tempat yang lèrèh : tenang, santai; lèrèh-

datar dan rendah lèrèh : santai, istirahat

léndhéyan : 1 bersandar; 2 batang lerem : tenang, santai

tombak lèrèn : istirahat

lendhi : mainan ikan leres : betul, benar

lendhong : nama ikan lésan : lisan, mulut

léndhot : lumpur lesana : tanda, jalan

lendhut : tanah lumpur leseh : lusuh, terinjak-injak

lènèng : bermasakan, masak lesmi : indah, laksmi

semua lestari : lestari, terpelihara;

lèng : lubang, rongga lestantun : (ing.) lestari,

lenga : minyak; lenga bacin : terpelihara

minyak kelapa yang telah lesu : lesu, lapar, lemas

dipakai kedua kalinya; lesung : lesung, tempat

lenga cèlèng : minyak menumbuk padi

lebihan dari; lenga lésus : angin ribut

mambu : minyak tanah; lewih : lebih

lenga patra : licik : licik, akal bulus

minyak tanah; lenga pèt ligasan : naik kuda tanpa pelana

: minyak tanah; lenga lika : tulis

wangi : minyak wangi lilit : lilit, membelit; lilit uwi :

léngah : lengah, sembrono melilit seperti ubi

lengar : lebar (dada) lima : lima

lengen : lengan, tahu liman : gajah

lengeng : indah, menawankan, limar : limar

menyenangkan limas : bentuk rumah adat;

lèngèng : kata untuk memaki limasan : bentuk rumah

lenggah : duduk adat

limbang : timbang

80

limbuk : limbuk, jenis nama linting : menggulung

wayang lintring : jenis rumah adat

limbung : limbang, terhuyung- lintu : ganti

huyung linu : rasa nyeri, pegal-pegal

limer : melayang linuhung : dihormati, ditinggikan

limit : limit, rata dan halus linuwih : lebih

limo : 1 lima; 2 jeruk, limau lipur : hibur, senang

limpa : limpa lir : seperti

limpad : cekatan lira : belerang; lira-liru :

limpah : limpah, banyak berganti-ganti

limpung : tombak pendek bermata lirang : belirang

kanan kiri lirih : pelan

limrah : lumrah, lazim, umum lirik : melirik

limun : limun, jenis minuman liring : kejap, pandangan sekilas

limur (dite - ) : dilipur, dihibur lirip : aus, rompeng

limus : pakel, jenis mangga liris : gerimis, teratur, rapi

limut : 1 kabut; 2 selimut lirna, lirning : terang sekali, apabila

lina : hilang, sirna, mati liru : tukar, ganti; liru

lincad : loncat, lompat, tinggal lambang : bertukar

lincak : lincak, kursi; lincak barang, barter; liron :

gagak : meloncat- tukar; liron patra :

loncat seperti burung berganti tempat; liron

gagak watang: saling

lincat : loncat, lompat merombak

lincing : runcing, lancip lirwa : lalai, lengah, kurang

lincip : runcing, lancip waspada

lincis : lubang jerat (tali) lis : tali kekang, kendali

lincut : malu, enggan lisa : ketombe, telur kutu

lindhu : gempa bumi lisah : minyak

lindhuk : terlindung listu : cantik; listuhayu: cantik,

lindhung : lindung, berlindung ayu; listya : molek

lindri-lindri : cantik sekali, molek lisuh : lesu, lelah

lingga : 1 arca, tugu; 2 kata dasar lisus : angin ribut

linggar : pergi, lahir litheng : hitam sekali

lingsa : telur kutu; pada lingsa; lituhayu : cantik, molek, ayu

tanda baca pada aksara liwar : menyimpang; liwar-

Jawa liweran : berseliweran

lingsang : anjing air liwat : lewat

lingsem : malu liwer : lewat, lintas

lingsir : bergeser, condong liwet : liwet, jenis nasi

linguk : jenguk, lihat liwung : bingung

lintah : lintah; lintah dharat : liya : lain

rentenir locana : mata, netra

lintang : bintang; lintang alihan locita : hati, perasaan

: bintang beralih; lodaka : air

lintang kemukus : lodan : ikan paus, ikan gajah

komet, bintang lodhèg : longgar, lobok

kemukus; lintang lodhèh : jenis sambal

panjer esok/sore : lodhoh : busuk, remuk

bintang kejora lodhong : wadah, toples

linthing : melinting

81

lodok : sumsum pada tulang lorèk : lorek, loreng; lorèng :

punggung loreng

lodong : wadah makanan kecil, loro : dua; loro blonyo : arca

toples tiruan pengantin

lodra : buas, gerang, sangat losin : dosin, 12 buah

marah losoh : lusuh

logor : gugur, luruh losok : busuk, luruh

logro : longgar losor : longsor

loh : subur; loh jinawi : lota : buas, ganas

subur makmur lothèng : loteng

lohita : merah lowang : luwang, bolong, lubang

lok : mashur lowong : lawang, kosong

loka : 1 tempat; 2 kenal, lowung : lumayan

dikenal; lokamandhala : lucu : lucu, jenaka

permukaan dunia; ludhes : ludes, habis

lokananta : jenis ludhuk : suka makan banyak

gamelan; lokaya : ludira : darah

dunia, alam semesta; ludrug : ludruk, teater tradisional

lokéndra : raja di dunia; lugas : jelas, denotatif

lokéswara : terkenal di lugu : apa adanya, bersahaja

dunia; kaloka: terkenal lugut : bulu-bulu pada batang

lokita : karangan, sajak bambu (tebu, dsb)

lokro : longgar; nglokro : luh : air mata

patah semangat luhur : luhur, tinggi; luhung:

lokrok : lobok, longgar luhur, tinggi

lola : tidak punya ayah ibu lujeng : luku, bajak

loling : lentera dari kertas luk : lekuk; luk sanga : lekuk

lolita : ingin sekali, mendamba sembilan

lolor : lepas, ulur luka : luka

lolos : lolos, bebas lukak : cekung; lukak-lukik:

loma : pemurah, suka memberi bercekung-cekung

lomba : pertandingan lukar : lepas, melepas

lombok : lombok, cabe lukat : lepas dari siksaan

lomoh : segan, enggan lukis : lukis, gambar

londhot : busuk, remuk lukita : karangan, syair; lukita

longan : bawah ranjang sari: karangan/syair yang

longgang : sela, antara indah

longgar : longgar, luas, renggang luku : bajak, nenggala

longkah : nama bunyi-bunyian lulang : belulang, kulit

longkang : sela, antara luluh : luluh

longsor : longsor lulur : bedak lulur

lonjong : lonjor luluri : leluhur

lonjor : belunjur; selonjor : lulus : lulus, lolos

duduk meluruskan kaki lulut : cinta

lontar : lontar lumah : terlentang; lumah

lontop : tongkat berisi pedang tangan: meminta,

lontor : makan, minum memohon

lor : utara; lor kulon : barat lumba : lomba, pertandingan

daya; lor wétan : timur lumba-lumba : ikan lumba-lumba

laut lumbu : jenis tanaman umbi-

umbian

82

lumbung : lumbung, persediaan; lupta : keliru, lupa
luput : luput, lepas; luput
lumbung bandhung :
lurah cinatur: tak disebut
lumbung besar; luru dalam bicara
lurub : lurah, kepala desa
lumbung désa : lurung : mencari
: gebar, tutup mayat
lumbung desa lurus : sungai tempat
lutung pembuangan
lumer : leleh, basi luwah : lurus
luwak : lutung, jenis kera
lumèr : meluap luwang : lowong
: luwak, jenis musang
lumpang : lumpang, tumbukan luwar : lubang, lowong, watu
luwé luang
padi; lumpang luweng : lepas, luar
luwer : lapar
kenthèng : lumpang luwih : lubang
: putaran, bundaran
batu besar : lebih; luwih manèh :
terlebih lagi
lumpat : lompat; lumpat kidang

: melompat-lompat

lumping : belulang

lumprah : lumrah, wajar

lumpuh : lumpuh

lumpur : lumpur

lumrah : lumrah, wajar

lumuh : bosan, malas

lumur : gelas untuk minum

lumurug : berangkat ke

pertandingan

lumut : lumut

luncat : loncat, lompat

luncup : luncup, kuncup

lung : pucuk daun

lunga : pergi

lungan : bepergian

lungga : sulur-suluran

lunggé : terlambat

lungguh : duduk

lungka : bongkahan tanah di

ladang

lungkrah : capai, payah, letih

lungsé : terlambat

lungsed : lusuh

lungsi (pada -): tanda baca dalam

huruf Jawa

lungsir : kain sutra

lungsungan : kulit bekas pada

binatang setelah berganti

kulit

lungsur : kain bekas

lunjak : lonjak

lunjat : lonjak

luntas : luntas, jenis tumbuhan

luntur : luntur

lunyu : licin

lupa : lupa

lupit : sempit, tidak longgar

lupiya : teladan, contoh

83

M madyama : di tengah-
tengah; madyantara :
mabuk : mabuk alam semesta, jagat raya;
mabur : melayang, terbang madyasta : berdiri
maca : membaca; maca udrasa sebagai penengah
maéjan : nisan
: menangis maékani : memfitnah
macak : dandan, berhias diri maèlu : memfitnah
macan : macan, harimau; maem : makan
maésa : kerbau; maésa jenar :
macanan : jenis kerbau kuning; maésa
permainan; macan anabrang : kerbau
angop : bangunan kecil menyeberang; maésa
di bagian pintu rumah lawung : jenis tarian
macapat : tembang macapat menirukan kerbau
macas : memangkas bertarung
macel : memasukkan pasak maétala : tanah, bumi
macem : macam, jenis magah : tegar hati, keras kepala
macung : mengangkat tangan magang : bekerja sambil belajar
mada : berani, tidak takut mati; magepokan : berhubungan
mada pléra : mencela, mager : pagar, memagari; mager
memperolok-olok timun : serupa biji
madak : malah, malahan mentimun; mager sari :
madat : memakai candu, ganja tetangga kanan kiri
madaya : memperdaya, magrok : tinggal
membohongi magut : hampir selesai
madé : menjual maha : maha, tinggi; maha
madeg : berdiri, menjadi agung : maha agung;
mader : mencari ikan wader maha bala : kuat,
madha : menyamai; madha rupa perkasa sekali; maha bara
: rupa yang sama : tidak lazim, mustahil;
madhang : makan mahabaya : bahaya
madhep : menghadap besar; mahaguru :
madhuk : tidak keras, gembur mahaguru, guru besar;
madon : bermain perempuan; maha kuwasa : maha
madoni : bertengkar kuasa; maha luhur :
madresa : keras maha luhur; maha mulya
madresthi : mencelakai : maha mulia;
madu : madu; madu brata : mahamuni : pendita;
lebah; madu kara : maha pawitra: suci,
lebah penghisap madu; luhur; maha prana :
madu mangsa : jenis huruf besar pada huruf
makanan, dodol; Jawa; maharaja: raja
madura : cantik, manis besar; maharatna :
madya : tengah; madya manikam; maharesmi :
gantang : angkasa, bulan; maharja : selamat;
langit; madya pada : maharsi : maharesi;
dunia, alam; madya mahasiswa : siswa di
ratri : tengah malam; perguruan tinggi; maha
suci: maha suci;
mahasura: pemberani,

84

pahlawan; maha atma, malang sumirang :
menghina kepada orang
mahatma : jiwa besar; : tambahan pula
: membuat kualat, bertuah
maha wikan : maha malar : mengembara
malati : menerima rapelan
mengetahui malaya : ingin sekali, damba sekali
maled : jemu, jenuh
mahas : masuk maledi : malam
malek : menjadi wali
mahidhara : gunung, bukit malem : selalu, senantiasa
malèni : membalas
mahisa : kerbau maler : mahligai, istana keputrian
males
mahisi : permaisuri maligé

mahitala : bumi, tanah

mahitala : bumi, tanah

maido : mencela; maiben

: mencela

main : main

maisi : permaisuri

maja : maja, nama buah; maja- malih : berubah, berganti

maja : sekali-kali malik : membalik; malik

majad : patut, layak grémbyang : berubah

majer : mandul, majir total; malik tingal :

maji : tak kan terjadi berubah janji

maju : maju; majeng : maju; maling : pencuri, mencuri;

majupat : segi empat; maling dhèndhèng :

majutelu : segi tiga berlaku serong, berzina;

makah : merangkap maling raras : mencuri

makam : kuburan asmara; maling retna :

makan : 1 makan; 2 bisa mencuri asmara

mengerem (rem); malini : bunga

makan ati : malir : membuat alur/parit di

mengecewakan; makan sawah

tuan : mencelakakan malo : lak berwarna merah

tuan/ pemiliknya maloni : mencela, mengubah

makara : udang malu : malu

makaten : demikian, begitu maluh : becek, berlumpur

maktal : nama wuku yang ke-21 mamah : 1 memamah; 2 mama, ibu

makutha : memakai mahkota mamak : emak, mama, ibu

mala : luka, penyakit maman : memanggil paman

malad, maladi : membuat kualat mamang : ragu, bimbang

malah : malah, bahkan mamar : remang-remang

malahi : merepotkan mamas : nikel

malam : bahan cat untuk mambang : jenis hantu

membatik mambek : tersumbat

malang : melintang, berserakan; mambet : tersumbat

malang atèni : mambil : mengambil

menguatirkan; malang mambrih : supaya, agar

gambuhi : suami istri mambu : berbau

yang lakinya lebih muda; mamèt : mencari, berupaya

malang kadhak : mami : 1 saya, kami; 2 mama,

berkacak pinggang; ibu

malang kerik : mamin : bertemu, berjumpa

berkacak pinggang; mampet : tersumbat, tergenang

malang mégung : mampir : singgah

malang melintang; mamprah : melayang

85

mampu : mampu, kuat mandar : semakin
mampus : mampus mandara : berhias, bersolek
mamuk : mengamuk mandaya : berdaya upaya
mamut : hilang, musnah, pergi mandek : berhenti
man : kependekan dari kata mandéné : alangkah
mandeng : memandang
paman mandha : susah, sedih;
mana : angan-angan, hati;
mandhakaki : nama
manaduganda : bunga; mandhakiya
menyetujui, memuji; (bale -) : rumah tempat
manadukara : memuja; mandhalika :
menyetujui, memuji; nama tetumbuhan;
manakawan : menjadi mandhasiya : nama
abdi, pengiring; wuku yang ke-4
manasija: cinta, mandhah : pindah
kekasih; manasika : mandhak : menganggap enteng
menganiaya; manastapa mandhala : lingkaran, daerah
: berduka cita; mandhap : turun ke bawah
manasuka : siapa yang mandhapa : rumah muka, balai,
suka; mana wibawa: pendhapa
sombong mandheg : berhenti; mandheg
manadhem : limun mangu : berhenti dan
manah : 1 memanah; 2 hati, ragu; mandheg mayong
perasaan : berjalan tidak langsung;
manail : nama wuku yang ke-23 mandheg tumolih :
manang : keliru, marah berhenti dan menoleh
manasi : memanasi mandhégani : mengepalai
manawa : jika mandhes : sampai tuntas
manca : manca, luar; manca mandhing : pohon kemlandingan
udrasa, manca rawat : mandhiri : mandiri, merdeka;
menangis; manca mandhirèng pribadi :
negara : luar negeri; mandiri, berdikari
manca kaki : orang- mandho : menengadahkan
orang tua di desa; tangannya
mancawara : mandhor : mandor, pengawas
memperdayakan dengan mandhuka : katak
negara; manca warna : mandhung : mencuri, maling
bermacam-macam jenis mandi : mujarab, manjur
mancad : menginjak mandira : pohon beringin
mancahi : mencela, membantah mandos : mujarab, manjur
mancak : menerima apa-apa yang mandra : gembira; mandragini,
diberi mandragupit : kamar
mancal : menendang; mancal tidur; mandraguna :
donya : meninggal sakti, digjaya; mandrawa
dunia; mancal kemul : : jauh, kejauhan
berselimut lagi, tidur lagi manduk : terkena oleh
mancana : menganggu, mengusik mandum : membagi
mancas : memangkas maneh : abdi, hamba
mancur : mancur, memancar manèh : lagi
manda : setengah matang;
mandabagya : celaka 86
mandang : memandang

manèka : beraneka, macam- manih : lagi pula, dan
manik : manik-manik
macam; manéka warna manikarma : intan berlian
manikem : manikam
: beraneka ragam manikya : mirah, intan merah
manila : intan biru
manekung : berdoa maning : lagi, dan
manis : manis
mangga : silakan; mangga mara : manja : membuat tugal
manjang : memanjang
mau, suka; mangga manjat : memanjat, miring, landai
manjel : maju, berkuli
sapira-pira : tiada manjer : menyalakan terus
manjing : masuk
seberapa; mangga sésa manjur : manjur, mujarab
manjurung : mendukung, mendorong
: tiada seberapa; tan
manjut : lalu
mangga puliha: tak manobawa : cinta, senang
manohara : memikat, menawan
dapat menang manojawa : keras sekali
manolan : kuli, buruh
manggahi : mempertahankan manon : mengetahui
mantak : mengeluarkan kesaktian
manggal : melempar, melontar mantang : memberi pantangan
mantar : mudah menyala (kayu)
manggala : komandan; mantèk : mengeluarkan kesaktian
mantel : mantel
manggalayuda : manten : kian, lekas, bekas
mantèn : penganten
komandan perang mantep : mantab
mantes : menjadi pantas
manggar : bunga kelapa mantha : membagi; mantha

manggya : bertemu, berjumpa garwa : memperistri;
mantha-mantha :
mangka : padahal membagi-bagi
manthang : sejenis ubi jalar
mangkadi : tambahan, lagi pula mantheng : pikiran yang memusat
manther : pikiran yang memusat
mangkana : demikian, begitu manthuk : mengangguk
mantog : sampai batas, mentok
mangkara : udang mantra : mantra, kata bertuah
mantri : kepala pegawai; mantri
mangkas : memangkas kéwan : mantri hewan
mantrus : kelasi, pelaut
mangkat : berangkat, bertolak mantu : menantu
mantuk : pulang, kembali
mangké : nanti mantun : sembuh, selesai
mantuni : menyembuhkan
mangkéné : demikian, begini mantyanta : sangat, sekali

mangkono : demikian, begitu 87

mangku : memangku

manglah : mengalah

manglar : melebarkan, meluaskan

manglèng : agak miring

mangler : membelokkan

mangli : nama macam tebu

manglih : berubah

mangro : mendua

mangsa : 1 musim; 2 ah masa?;

mangsa bodhoa : masa

bodoh; mangsa borong

: terserah; mangsatara :

masa tidak hujan pada

musim hujan

mangsah : melawan, berperang

mangseg : mendesak, menekan

mangsi : tinta

mangun : membangun; mangun-

kung : susah karena

birahi

mangut : nama lauk dari ikan

mangwa : bara

mani : 1 intan; 2 air mani

manidikara : menyembahyangkan

manu : menerjang, menyerbu; mara dhayoh : bertamu;

manubawa : cinta, mara jelèh:

kasih sayang; manuhara membosankan,

: memikat, merayu; menjemukan;

manukara : menurut, marakarma :

meniru kesengsaraan, kesedihan;

manuh : biasa, kenal marakata :

manuja : menuju, mengena zamrut, intan hijau;

manuju : menuju, mengena marasadu: menipu, licik;

manuk : burung; manuk ngoceh maraséba :

: burung berkicau; menghadap; marasoca :

manuk thilang : melihat sendiri; mara

burung kutilang tangan : suka memukul;

manuksma: menjelma maratapa : bertapa,

manungsa : manusia bersemedi; maratuwa :

manusmara : mencipta, memuja mertua

manut : menurut, patuh marabi : menyebut dengan

manyar : manyar, jenis burung panggilan nama jelek

manyer : berdiri tegak marag : menghadap, mendatangi

manyuk : datang hanya sebentar marakèh : nama wuku ke-18

manyul : dahinya nonong marana : mati, meninggal

manyung : mancung marang : terhadap, kepada

manyura : gending manyura marangi : mencuci pusaka

maoni : pohon mahoni marani : mendatangi, mendekati

maos : 1 membaca; 2 buah maras : kuatir, cemas

maja marbuka : membuka

mapa : apa, apakah mardala : kandang

mapag : menantikan, mardawa : ahli, pakar

menjemput; mapag mardi : mengajar, membina

tanggal : menunggu mardika : merdeka; mardikani :

mapah : memapah membuat merdeka;

mapak : menjemput, menunggu mardikèngrat : merdeka

mapal : mengepras, memapras di dunia

mapali : mengeprasi maregaké : membuat kenyang

mapan : mapan/menempati marek : mendatangi, mendekati

mapas : memotong, memangkas marem : puas

mapat : berempat marep : menghadap

mapatih : mahapatih marga : jalan, karena; margaina:

maprah : berkembang, menjadi rahim; margana : angin,

banyak panah; margi : jalan,

mapras : memangkas sebab

mar : capek, lelah mari : sembuh, selesai

mara : datang, hadir; mara markisah : buah markisah

awak : datang sendiri; marma : kasih sayang; marmi :

mara dina : menunggu kasih sayang

hari; mara serek : marmut : marmut, jenis hewan

menjemukan, marna, marni : bermacam-macam

membosankan; mara maro : membagi dua; maro

dagang : berdagang, tingal : bermuka dua

berniaga; mara désa : maron : belanga

mendatangi desa lain; marsudi : berusaha, berupaya

88

marta : kehidupan, rendah hati : membela musuh,

martana : rendah hati intelijen; mata-mata,

martani : rendah hati mata pita, mata pitaya :

martuwi : berkunjung, silaturahmi intelijen; mata sapi :

martyapada : dunia, alam fana telur ceplok; mata

maru : madu, orang yang walangen : silau sebab

bersaing mendapat cinta terlalu lama memandang;

marud : memarut, mengukur mata walikan : nama

maruk : gembur (tanah) anyaman; mata yuyu :

maruki : selalu ingin makan selalu ingin menangis

marus : berbau tak sedap matah : menugaskan,

maruta : angin mendelegasikan

marwita : mencari ilmu kepada matak : mengeluarkan; matak aji

mas : 1 emas; 2 panggilan : mengeluarkan kesaktian

buat kakak laki-laki matal : setengah matang

masa : musim matang : matang, masak; matang

masak : memasak putung : terpaksa

masang : memasang; masang berhenti

semu: memandang matangga : gajah

dengan perangai tertentu matar : mematar, mengikir

agar dimaklumi; mataya : menari, berjoget

masang ulat: matek : mengeluarkan kesaktian

memandang dengan mateng : matang, masak; mateng

perangai tertentu agar ati : yang masak baru

dimaklumi bagian dalam

masem : berbasi, berair matengga : menunggu, menanti

maser : menyumpit dengan mathar : serba teratur dan baik

paser mathem : puas, senang sekali

masi : masakan, meskipun mathet : menyelaraskan irama

maskumambang : maskumambang; mathi : pusar kuda yang menjadi

maskèntar : tanda tabiatnya

maskumambang mathuk : cocok, sesuai

masoh : membasuh, mencuci mati : mati; mati branggah :

mastaka : kepala, mahkota mati utama; mati

mastuti : memuji, berdoa kunduran : meninggal

masuh : mencuci, membersihkan saat melahirkan; mati

masung : memasung, memberi ngurak : mati karena

mata : mata, netra; mata sudah tua renta; mati

deruk: jenis rumah adat raga : bertapa; mati

tradisional; mata sahid : mati membela

dhuwiten : mata agama; mati salah : mati

duitan; mata éra : karena hal yang dilarang

bolongan keranjang; matianta : sangat

mata itik : jenis rumah matil : mematil, menancapkan

adat tradisional; mata patil

iwak : nama maton : maton, tidak

tumbuhan; mata menyimpang

kucing : sebangsa matosi : mengkhawatirkan

damar; mata lélé : matra : mantra, kata bertuah;

tumbuh daun matra kélasa :

(tembakau); mata loro mengikut/menurut

89

matrap : mengetrapkan memes : lentur, luwes
matswa : ikan memetri : memelihara, merawat
matsya : ikan mempan : mempan
matuh : menaati menahi : membenahi, mengemasi
matun : menyiangi ménak : nikmat, enak
matur : berkata menang : menang, unggul
matut : membuat patut menapa : apa; menapi : apa
matyanta : sangat, sekali menawa : jika, kalau
mau : tadi mencira : terpencil, terasing
mawa : membawa ménda : kambing
mawar : bunga mawar mendem : mabuk
mawas : mawas, waspada; mendha : menurut, patuh
mendhak : membungkuk, merendah
mawas diri: mendhala : lingkaran, tempat, sasana;
instrospeksi
mawat : memberi; mawat gawé, mendhala giri : nama
mawat karya : berbuat corak kain tenunan
jahat mendhang : kulit beras yang kecil
mawèh : memberi sekali
mawelu : kabur, pucat mendhé : istirahat
mawi : membawa, dengan mendhek : berhenti
mawinga-winga : marah besar; mendhem : memendam
jajabang mawinga- mendhing : lumayan, mendingan
winga : marah besar mendhiri : mandiri, berdikari
hingga wajahnya merah mendho : menurut, patuh, taat
mawiti : memulai méndhong : mendong, jenis tanaman
mayang : bunga pinang mendhung : mendung
mayura : burung merak mendut : memantul
meca : berterus terang meneng : diam, tak bicara
mecah : memecah menga : terbuka, membuka
mecut : mencambuk mengalor : ke utara
méga : mega, mendung; méga mengarep : pergi ke depan, maju;
malang : awan berarak; mengarep-arep :
méga mendhung : mengharap-harap
nama gamelan; mengarsa : maju, pergi ke depan;
mégantara : coklat mengarsa-arsa :
semu hitam (warna mengharap; mengarsani
kuda) : memimpin
megar : mekar, berkembang mengastawa : berdoa
megatruh : megatruh, jenis tembang mengkana : demikian, begitu
méjan : batu nisan mengkang : merenggang,
mejana : sedang, cukupan merenggangkan
mejemuk : 1 majemuk; 2 kenduri mengkéné : demikian, begini
bersama sekampung menir : pecahan beras; meniren
melathi : melati lambéné : bibir yang
melaya : mengembara, berkelana capek bicara
mémba : berubah rupa, menjalin : rotan
menyerupai menjalma : menjelma
membat : memantul; membat menjangan : kijang
mentul : bergetar, mentah : mentah
memantul-mantul mental : memantul
membut : lunak, gembur mentala : tega, sampai hati

90

mentaos : tempuas, nama kayu mestaka : kepala

mentas : mentas, terbebaskan mesthi : pasti, tentu

mentéga : mentega mèstri : beristri, menikah

mentes : berisi, berbobot mesu : menahan, mengendalikan

menther : memusatkan pikiran, meta : marah sekali

konsentrasi meteng : mengandung

menthès : mentes, berisi penuh miarsa : mendengar, memirsa

menthik : 1 mungil; 2 jenis padi; mibah : bergerak

menthik ori : jenis miber : terbang, melayang

ketela pohon micara : fasih berbicara

menthilas : bersih, terang, jelas midadari : bidadari

menthul : 1 memakai topeng; 2 midak : menginjak

gemuk dan segar midana : menghukum pidana

mentog : menabrak, buntu mider : mengelilingi

méntol : mentol, penyegar midereng : kuat keinginan, dengan

hidung giat

mentrik : cantrik, murid midhang : bermain-main, berpesiar,

menungsa : manusia, orang membayar nazar

menur : bunga menur midhangan : acara widhang

menyak : melewati jalan becek midhanget : mendengar

menyan : kemenyan midhé : menyambung denga

menyang : berangkat, pergi kelopak jantung pisang,

mèpèt : mendesak, menekan; membeli daging ketika

merak : merak punya hajat (tidak

mérak : menarik hati menyembelih sendiri)

merang : batang padi midhet : tidur

mérang : membagi midhun : turun

merbabak : berkilauan, bersinar; midosa : berbuat dosa

merbabak bang miduwung : menyesal

kencana: semburat migena : menghalang-halangi

merah bagai emas miguna : berguna

merdi : berusaha, mengajar; mihak : memihak

merdi désa: mijil : 1 keluar, lahir; 2 tembang

memajukan desa mijil

merdika : merdeka mikara : membuat perkara

merdu : menyenangkan, merdu mikir : mikir, berpikir

merduli : memperdulikan mikul : memikul; mikul dhuwur

meré : suara kera mendhem jero :

merem : memejamkan mata; mengangkat nama baik

merem melèk : tinggi-tinggi dan

membuka menutup mata memendam aib dalam-

merga : karena, sebab, jalan dalam

mersudi : menuntut, berusaha, mil : mil, ukuran jarak

melatih mila : maka

mertapa : bertapa milah : memisah, memilah

merti : merawat; merti désa : milalu : remah, lebih (terlebih)

kenduri untuk selamatan dari

desa milang : 1 menghitung,

mèru : gunung; mèru pancaka membilang; 2 mengajar;

: tempat pembakaran milang kori :

mayat memasuki tiap pintu

91

rumah; milang usuk : mingkar-mingkur : menghindari,

bermalas-malasan; mencegah

milang-miling : mingkara : melawan, memaksa

melihat-lihat mingked : beringsut, bergeser

milangkoni : menyenangkan mingkem : terbungkam, tertutup

milar : membelah mingsra : berharga; mingsri :

milara : menyakiti berharga

milasa : menganiaya minta : minta, mohon

milenggah : mendudukkan mintaksama : minta ampun, mohon

mili : mengalir maaf

milu : ikut, turut serta mintar : pergi

miluta : membujuk, merayu, minten : masing-masing berupa

menjebak minthi : anak itik

mimang : akar beringin mintuhu : taat, patuh

mimba : keluar mintuna : jodoh, laki-

mimbar : mimbar laki/perempuan

mimbuhi : menambah minulya : dimuliakan

mimi : belakang minum : minum

mimik : menyusu mireng : mendengar

mimis : mimis, peluru miri : kemiri

mimpin : memimpin miring : miring

mimrih : menyuruh supaya miris : kuatir, takut

mimring : tipis sekali mirma : berbelas kasihan

mina : ikan; minantaka : mirong : nama perhiasan

nelayan mirowang : membantu, berteman

minangka : dalam rangka mirsa : melihat, mengetahui

minangsraya : minta pertolongan miruda : lari, melarikan diri

minanten : kalau, jikalau mirungga : khusus

minaraki : duduk, singgah misah : memisah

minda : kambing misalin : bersalin, berganti

mindah : memindahkan misanan : sepupu

mindel : diam misaya : menganiaya

mindeng : memusatkan perhatian misepuh : berlaku sebagai orang tua

minder : rendah diri; minder miser : menggeser

liring : selalu misésa : menguasai, memerintah

memandang misih : masih

mindha : seperti, bagaikan misudha : mengangkat, mewisuda

mindhah : memindah misuh : memaki-maki

mindhak : naik, bertambah misuwur : kondang, terkenal

mindho : kedua kalinya mitambuh : pura-pura tak tahu

mindi : pohon imba mitaya : membuat percaya

mindring : tukang kredit barang miterang : menerangkan,

dapur menjelaskan

mineb : tertutup mithes : menggilas

minengsah : dimusuhi mithet : menekan, menjepit

minger : berbelok mithing : menekan, menjepit

minggah : naik, ke atas mitra : mitra, kawan; mitra

minggat : pergi tanpa pamit darma : kawan karib,

minggir : minggir, menyisih teman akrab

minggung : bergerak, terguncang mituduh : menunjukkan,

mengarahkan

92

mituhu : patuh, taat mondhah : mengada-ada, kuti-kuti

miturut : menurut, patuh, taat mondhalika : nama bunga

miwah : dan mondhoh : melubangi telinga

miwaha : mengawinkan mondhok : mondok, kos

miwal : menampik, menolak mondhong : memondong

miwir : mengurai mongah : menipu

miwiti : memulai monga-mangu : ragu-ragu, bimbang

miyaga : pemain gamelan monggang : monggang, jenis

miyagah : mengerjakan dengan mongkog : berbesar hati

duga kira monjo : melebihi sesamanya

miyak : membelah mono : begitu, demikian

miyambak : mengerjakan sendiri monté : manik-manik

miyangga : menyangga monyèt : monyet

miyara : memelihara monyong : menjorok, memanjang

miyarsa : mendengar, mopo : tidak mau mengerjakan,

menyaksikan mogok

miyat : melihat, tampak, tahu mor : kumpul, campur

miyata : mengajar mori : kain putih pembungkus

miyatani : boleh dipercaya mayat

miyos : keluar, pergi morong : morong, wadah air

miyup : berteduh morot : melorot, turun

miyur : bergoyang, tak kuat mos : boros

mlaku : berjalan mot : muat, isi

mlathi : bunga melati moté : manik-manik

mlinjo : melinjo, jenis tanaman motha : kain mota, kemah

mobah : bergerak, berubah motong : memotong

mohita : susah, bingung moyang : nenek moyang

mojar : berkata mubal : menyala

moksa : muksa mubed : membelit

mola : meniru, mencontoh mubeng : berkeliling

molah : bergerak muber : memburu

molang : pedagang ternak mubyar : berkilauan, bercahaya

molèk : indah, cantik, jelita, mucal : mengajar

bagus mucang : makan sirih

molèr : memanjang dan mucap : mengucap

melingkar mucuk : ke puncak

molih : pulang, kembali muda : muda

momohan : benda bekas, barang sisa mudal : keluar

momol : 1 lunak, empuk; 2 mudangkara : kepala

batang jagung untuk mudani : menelanjangi

pakan ternak mudgara : palu, martil

momong : mengasuh, mengemban mudha : muda; mudha dama :

momor : campur; momor sambu bodoh lagi hina; mudha

: turut bersama-sama pangarsa : ketua muda

menyamar mudhar : menggelar, membeberkan

momot : memuat mudheng : mengerti, mengetahui

mona : diam, membisu; mudhun : menurun

monabrata : bertapa muga-muga : semoga

membisu mugag : memutus pembicaraan

moncèr : moncer, cemerlang, mugen : paham

berkilauan muges : memenggal

93

mugi : semoga mumpuni : mumpuni, menguasai,

mugut : memotong ujungnya ahli

muhun : menangis mumpyar : bercahaya (intan)

muhung : hanya, cuma mumut : empuk sekali

muja : memuji, berdoa munah : memusnahkan

mujang : membujang, mengabdi munakawan : menjadi punakawan

mujangga : berlaku sebagai pujangga muna-muni : pembicaraan, suara,

mujuh : meminta uang kata-kata

mujuk : membujuk muncang : menghempaskan jauh-

mujung : tidur, berbaring jauh

berselimut muncar : berkilauan, memancar

mujur : mujur, beruntung munci : gundik

muk : wadah minuman yang muncrat : memancar

besar muncul : muncul, timbul

muka : muka muncung : moncong

muksa : membesar mundang : mengundang, memanggil

mukti : mulia, luhur mundhak : naik, meningkat

mukul : memukul mundhi : memundi

mukun : mangkuk tertutup mundhing : kerbau

mula : mula, maka; mula buka mundhut : membeli

: pada mulanya; mundrawa : menyembah

mulasara : menganiaya mundri : puting susu

mulang : mengajar mundul : agak bengkak

mulanguni : menyenangkan mundur : mundur

mular : menangis mung : hanya

mulas : melukis mungel : berbunyi

mulat : melihat, memandang; munggah : naik, meningkat

mulat tèngè : sangat mungguh : tempat, letak

rindu mungil : mungil

mulé : pulang mungkar : mungkar, keburukan

mulèh : pulang mungkasi : mengatasi, menyelesaikan

mulek : asap yang mengepul mungkat : bangkit

mules : mules, sakit perut mungkir : mungkir, menyangkal

mulet : berbelit-belit mungkur : membelakangi

mulih : pulang, kembali mungsuh : musuh

muluk : terbang mungu : membangunkan

mulur : memanjang, molor mungup : menyembul, menjulur

mulus : mulus mungut : memungut

mulut : mulut muni : bunyi, bersuara

mulwa : buah mulwa munjer : memusat

mulya : mulia, bahagia; munji : menjulang

mulyawan : orang yang munjuk : menghaturkan

mulia munjul : melebihi

mumbul : naik ke atas, terbang munjung : mempersembahkan

mumet : mumet, pusing, sakit muntab : marah, murka

kepala muntu : memintal

mumpang : menang munyer : pusing

mumpet : mampet, tersumbat munyuk : kera kecil, anak kera

mumpluk : mengelompok mupadrawa : menghukum

mumpung : mumpung, senyampang mupak : lapuk

94

mupakara : merawat, menjaga, murwa sarira :
berdandan
mengasuh murwat : kuat, mampu
muryani : memandang
mupu : mengadopsi anak musara : mengikat, memborgol
muser : memusat
mupur : berbedak musna : musnah
muspra : mubazir, sia-sia
mupus : menyerah, pasrah mustaka : kepala
musthi : memegang, memasang
muput : sampai pada ujung musthika : 1 mustika; 2 kepala;
musthikaning kidung :
mura : pergi, hilang nama syair
musuh : musuh
murad : arti, maksud, kemaluan musus : mencuci beras
mut : kulum
murah : murah mutah : muntah
muter : memutar
murak : menyembelih mutih : berpuasa mutih
mutik : memetik, memotong
murakabi : bermanfaat bagi semua mutiyara : mutiara
mutlak : mutlak, pasti
murang : kurang, menyimpang; mutuhaké : membuat utuh
mutung : putus asa
murang kara : mutus : mengambil keputusan
muwah : lagi, dan, serta
menolak, menentang muwun : menangis
muwus : berkata, berbicara
perintah; murang
95
krama : tidak sopan;

murang marga :

menyimpang jalan tidak

taat aturan; murang

sarak : menyimpang

ketertiban, kurang ajar;

murang tata : tidak

sopan

murat : habis sama sekali,

kemaluan

murba : menguasai; murba

wasésa : menguasai;

murba wisésa :

menguasai

murca : hilang, musnah

murcat : hilang, mati

murcita : pingsan, berbicara

murda : kepala, pemuka

murih : supaya, agar

murina : menaruh belas kasihan

muring : marah, murka

murni : murni, asli

muroni : menyebabkan mabuk

mursal : ugal-ugalan

mursita : berkata

murti : perawakan

murub : menyala

murud : menyingkir, meninggal

murugi : menghadiri

muruhita : berguru, mengabdi

muruk : mengajari, menasehati

murung : murung, bersedih hati

murus : sakit perut

murwa : memulai; murwakala :

meruwat dengan wayang

lakon Batara Kala;