Kamus Bahasa Sansekerta

tebus : tebus; tebus weteng : tekèng : sampai di

selamatan untuk hamil téko : teko, porong, poci

tujuh (7) bulan teksaka : ular

tedah : tunjuk, pedoman teksih : masih

tedha : makan tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk

tedhak : turun; tedhak loji : : berlipat ganda

datang ke loji; tedhak tekwan : tanya

siti : kenduri/ tela : terang, jelas

selamatan ketika anak telag : kehabisan, tidak

mulai turun tanah; musimnya

tedhak sungging: telaga : telaga

berfoto telah : nama, sebut

tedhan : makanan telak : kerongkongan

tedhas : mempan telar : lapangan, tanah lapang

tedhasih : burung kedasih telas : habis

tèdhèng : sekat, halang, tirai telat : telat, tertinggal

tèdhès : habis sama sekali, tandas telenan : landasan

tedhi : makan telih : tembolok (pada unggas)

tegal : tegal, ladang telik : sandi, lambang, rahasia;

tegar : tegar, tanpa beban, telik sandi : mata-mata,

bebas intelijen

tegayuh : berubah-ubah, berganti- telu : tiga; majutelu: segitiga;

ganti telon : bertiga; telu belah

tegel : tega, sampai hati : menjadi tiga bagian;

tegen : kokoh, kukuh, kuat telu juru : berkeping

tegeng : teguh, kukuh tiga; telung puluh : tiga

tegep : tegap, kokoh puluh

teger : kukuh, tak berubah- teluh : tenung, penyakit; teluh

ubah braja: bintang beralih;

tegerak : tandus, tanah mati teluh tragnyana :

tegerang : kayu untuk memberi tenung, penyakit

warna kuning pada kain teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk

batik temaha : akibatnya, sehingga,

tegerat : nama bunga akhirnya

teges : makna, arti temangga : enak menjadi tetangga

tegil : tegal, ladang temangsang : tersangkut

teguh-timbul : kebal, sakti temantèn : penganten

tegyan : tega, sampai hati tembaga : tembaga; tembagan :

téja : pelangi, cahaya, sinar; tempat membuat tembaga

téja bathang : pelangi tembako : tembakau

tanda duka cita; tembalo : pohon trembalo

téjamaya : nama tembang : tembang, lagu;

kahyangan Batara Guru tembaruk : berhak, berkat

tèji : teji (kuda) tembaya : kumpul; patembayan :

teka : datang, tiba perkumpulan

tekan : tekan, desak tembayat : janji, kumpul;

tékang : sang, si patembayatan :

tekap : sampai, hingga, oleh perkumpulan, organisasi

karena témbok : tembok

teken : teken, tongkat tembon : perahu kecil

tèken : teken, tanda tangan

146

témbong : belang hitam pada kulit tenggenah : jelas, terang, kepala,

muka, dsb tengah-tengah pertahanan

témbor : dulang, talam tenggèrèng : terang cuaca

témbré : tidak berharap, hina, tengger : bukit, tanah tinggi

remeh tengginas : trampil, cekatan

tembung : kata tengging : ujungnya mencuat ke atas

temeka, temekan : tiba, sampai tenggirang : senang hatinya

temen : sungguh, benar tenggok : leher atas, tengkuk

temenggung : tumenggung, ténggor : memindahkan padi dari

pangkat kebangsawanan persemaian ke sawah

tempaling : sungsang balik, baling- tenggulang : bendung, cegah

baling tenggun : agak baik juga, cukupan,

tempaos : nama pohon untuk sedang

ramuan rokok tengran : tanda, lambang, nama

témpé : tempe, jenis lauk pauk tengu : tengu, jenis kutu;

tempélang : cara membungkus nasi satengu : kecil sekali

dengan daun pisang teni : pakaian dinas

témpong : pangkal paha (kuda, ténja : tinja, tahi, cirit

dsb) ténong : wadah makanan dari

tempuh : tempuh bambu

tempuk : temu, jumpa, menjadi tenta, ketenta : terjebak, terpaksa

satu tanpa kesadaran

temtu : tentu, pasti tèn-atèn : bagian bambu sebelah

temu : temu, jumpa; temu dalam (tanpa kulit)

gelang : lingkaran yang tentrem : tentram, tenang

tidak putus; temu lawak tenun : tenun

: tumbuhan temu lawak, tenung : tenung, santet

jenis tanaman obat; tepa : tepa, ukur; tepa selira :

temu rosé : mengukur diri, tenggang

bertemu pada ruas- rasa

ruasnya tepak : mapan, cocok

tèn : lubang jala tépak : sisa, bekas, telapak

tenaga : tenaga, energi tépang : sepak, tendang

tenan : sungguh, benar tepas : serambi rumah,

tenang : tenang, santai sengkuap; tepas wangi :

tenapi : tetapi, akan tetapi, tempat tidur

namun tépas : 1 tepas, kipas; 2 balai

tenaya : anak, putra tepet : bekas, sisa; tepet loka:

tengah : tengah; tengah wengi: alam baka, alam kekal;

tengah malam tepet suci: hari akhir,

tengan : kanan akhirat

tengangé : tengah hari tepi : tepi, pinggir

tengara : tanda, lambang, tepis : tepi; tepis iring, tepis

perlambang liring : perbatasan, tapal

tengen : kanan batas

tenger : tanda, prasasti, nama téplok : teplok, lampu

tengga : tunggu tepung : kenal, tahu; tepung

tenggak : 1 leher; 2 telan becik: bersahabat baik;

langsung tepung gelang :

tenggar : lapang, luas melingkar, berkeliling;

tenggarèng : terang cuaca tepung kebo : hanya

147

tahu saja; tepung pager: tigas pancing :

tetangga sebelah rumah dipangkas miring sekali

yang bersatu pagar; putus

tepung rukun : tika : itu; tikang: yang itu

bersatu; tepung wates : tikbra : susah, sedih; tiké : ini

perbatasan, tapal batas tikel : lipat, banyak, ganda; tikel

terah : darah, turun, turunan alis: berkerut kening;

terang : terang, jelas tikel balung : nama

teras : terus tumbuhan; tikel tekuk:

terbang : 1 terbang; 2 rebana; berlipat ganda; tikel

terbangan : bermain wosen: kejang-kejang

rebana pada jari tangan

terbil : kayu penyangga tikep : dekap

terbis : jurang, curam tiki, tiking : ini, di sini

terbuka : terbuka tiksa : tajam, senjata tajam;

teres : 1 takut, ngeri; 2 tiksna : tajam, cerdas,

diteresi : dikelupas jeli; tikswa : tajam,

kulitnya (pohon) cerdas, jeli

terganca : selisih, bersalah, berbeda tikta : pahit, empedu

terkadang : kadang-kadang tiktak : sejenis meriam kecil

tersandha : berdasarkan pada tiku : itu

tertamtu : tentu, pasti tikung : tikung

teruna : pemuda; teruni : pemudi tikus : tikus

terwaca, terwéla : terang, jelas tilak : bekas jejak

terwèlu : kelinci tilam : tilam, kasur, tempat tidur;

tesih : masih tilam rum : tempat tidur;

tetah : tutuh tilam sari : tempat tidur

teteg : kokoh, kuat, kukuh

tètèg : merontokkan tilap : bujuk
tilar : tinggal
tètèh : fasih, bicara lancar tilas : bekas, sisa
timang : timang, gesper
tètèk : puting susu timba : timba, tali timba
timbal : panggil, perintah;
tetel : tekan, desak
ditimbali : diperintah,
tétéla : terang, jelas dipanggil; timbal balik :
saling menerima dan
tetep : tetap memberi
timbang : timbang, imbang;
teter : sikat, sisir, penggaruk timbang sih :
pertimbangan
tètèr : ujian timbel : timah
timbreng : redup, berawan
tetes : tetas timbrung : menimbrung
timbun : timbun
tètès : tetes timen : sangat, amat
timpal : timpal, setimpal
tiba : jatuh timpang : timpang
timpuh : timpuh, duduk bersila
tibra : susah, sedih, marah timpung : timpang, pincang

tidha-tidha: ragu-ragu, bimbang

tidhem : sunyi, sepi, diam

tiga : tiga; tigawaja : nama

ikan; tigawarna : tiga

warna

tigan : 1 bertiga; 2 telur

tigas : pangkas, potong; tigas

gagang : habis diketam

lalu dijual (padi); tigas

kawuryan : baru

tampak, baru muncul;

148

timun : mentimun; timun titih : keras, padat (keris);

wungkuk : timun titihan : kendaraan

bungkuk titik : titik, tanda, ciri, noktah;

timur : 1 muda, kecil; 2 timur titik iyik: jaman masih

tindak : pergi, berangkat kecil; titik melik: barang

tindhes : tindas, gilas bukti

ting : lentera, jenis lentera titir : dipukul terus-menerus

tinggal : tertinggal (kentongan)

tinggar : senapan yang berlaras titis : titis, tepat

kuningan tiwas : 1 mati; 2 terlanjur

tinggeng : tetap, tidak berubah- tiwikrama : marah

ubah tiyang : orang

tingi : kulit kayu untuk tiyasa : kuasa, pandai

mencelup kain batik tobat : taubat

tingkah : tingkah laku toblok : keranjang

tingkas : subur toblos : coblos, tusuk

tingkeb : selamatan kehamilan tobong : tempat pembakaran;

usia 7 bulan tobong gamping :

tingkem : bakul kecil bertutup tempat pembakaran batu

tinimbang : daripada menjadi gamping

tinjo : tengok, jenguk togari : malam

tintrim : sepi, sunyi togog : nama wayang

tipak : bekas, sisa tomara : tombak (belantam)

tipar : ladang, tegal tomprangan : bertengkar, cek-cok

tipu : tipu, bohong tonggari : malam hari

tipung : ketipung torana : pintu gerbang

tira : tepi, pinggir tos : keras, berharga

tirah : berlebih, sisa tosan : besi; tosan aji: pusaka

tirem : tiram totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu

tirep : redup, berawan totog

tirta : air; tirtamarta : air totoh : taruh

kehidupan; tirta prawita totos : kepala, pemimpin

sari: air sari kehidupan; towang : selang, sela

tirta sinduretna : air toya : air; toyanta : awan,

mani, sperma; mendung

tirtayatra : berziarah ke trabas : 1 terabas, terobos; 2

pemandian suci; pemboros

patirtan : pemandian tracak : telapak kaki binatang

tiru : tiru, contoh trah, gotrah : keturunan; trahing

tisaya : sangat, amat, terlebih kusuma : darah biru,

tisma : tajam bangsawan

tisna : cinta, kasih sayang trajeg : pancang, tonggak, pagar

titah : makhluk, ciptaan traju : neraca; traju mas :

titèn : 1 ilmu titen; 2 teliti, timbangan emas

ingat; 3 daun kacang trampil : terampil, cekatan

kering tranggana : bintang

titi : teliti; titi mangsa : trantan : berdiri pakai penyangga

perhitungan musim; titi trantang : bersinar

priksa : memeriksa, trap : terap, pasang; trap sirap :

meneliti diatur serba baik, rapi;

149

trapsila : tata krama, truntum : nama batikan

susila trup : 1 permainan truff; 2

trapas : boros, lekas habis kelompok, regu

tratag : panggung trus : terus, langsung

traté : teratai trustha : senang, suka, puas;

trawang : terawang, pandang, lihat trusthi : senang

trebis : jurang, curam; jurang truwaca : jelas, terang

trebis : jurang yang truwéla : jelas, terang

curam truwèlu : kelinci

trembalo : pohon trembalo tuba : racun

trembayak : burung angsa tuban : jeram, air terjun

trembayun : sulung tubar : akar yang mengembang

trena : rumput ditanah

trengga : bintang tubi : tuba

trenggalung : musang akar tubruk : tubruk, tabrak

trenggana : bintang tubug : bengkak kakinya, cacat

trengginas : terampil, cekatan tubungen : telor, pelat

trenyuh : trenyah, kasihan tudhuh : petunjuk, pedoman

trep : trep, cocok, sesuai; tudhun : turun, ke bawah

trepsila : susila, sopan, tudhung : kudung, tutup kepala

tatakrama tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari

très : sulaman benang emas telunjuk

pada lengan baju tuduh : petunjuk, pedoman

trèsèh : ramah-tamah, cakap tugar : 1 tugar; 2 mencangkok

tresna : cinta, kasih, sayang tugel : patah, putus

treteg : jembatan tugi : bulu padi

trewélu : kekunci tugu : tugu, monumen

tri : tiga; tribawana: tiga tugur : jaga

dunia; triguna : tiga tuha : tua

kegunaan; trikaya : tiga tuhu : sungguh, benar

kekayaan; trikona : tuhun : sebenarnya, semestinya

segitiga, bersudut tiga; tujah : diterjang dengan kaki

trilocana : bermata tiga; diinjak; tujah bumi :

triloka: tiga dunia; kaki bagian depan putih

trimurti : tiga dewa; (kuda, dsb)

trinétra : mata ketiga; tuju : tuju, sengaja

trisula : senjata tombak tuk : sumber, mata air

bermata tiga tukang : tukang

trima : terima; trima kasih : tukar : tukar, ganti; tukar

terima kasih cincin: upacara tukar

tris : cinta, kasih sayang cincin, peningset; tukar

trisig : pagar anyaman bambu maru : nama ikan; tukar

trisik : pantai berpasir, berbatu- padu : bertengkar mulut

batu kecil tukung : menjejak bahu (rambut)

trisna : cinta, sayang tuladha : teladan, contoh

triwi : putih tulak : tolak; tulak balik :

triwikrama : marah besar penangkal bahaya; tulak

truka : membuka tanah untuk sawan : penangkal

tempat tinggal penyakit

trukah : dusun baru tulalé : belalai

truna : muda, remaja tulang : tulang

150

tular : tular, menular tumplek : tumpah, bertumpuk;

tulèk : lalu, segera tumplek bleg : tumpah-

tulèn : tulen, asli ruah

tuli : tuli, tidak dapat tumpu : tumpu, alas, landasan

mendengar tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun

tulis : tulis : bertimbun-timbun;

tulung : tolong tumpuk undhung :

tulup : 1 alat berburu burung; bertumpukan

2 kerangkeng tumrah : berkembang, beranak

tulus : tulus, ikhlas tumrap : terhadap, kepada

tulya : kemudian, lalu tumus : 1 terkuras, 2 tembus

tuma : kutu tumut : ikut, turut

tumama : 1 mengenai, mempan; 2 tuna : 1 tidak punya; 2 rugi;

puas tuna dungkap : sering

tuman : tergantung, ketagihan keliru; tuna karya :

tumang : bibir dapur menganggur; tuna kisma

tumat : buah tomat : petani yang tak punya

tumbak : tombak, jenis senjata tanah; tuna netra : buta;

tumbal : tumbal tuna susila : nakal, lacur

tumbar : tumbar, jenis bumbu tunangan : tunangan, kekasih

tumbas : beli tunas : tunas, taruk

tumbeng : kayu yang dipasang tundha : tumpuk, tangga, ditunda

pada gamelan (gambang) tundhes : tandas

agar lebih sempit tundhuk : takluk, menunduk

lubangnya untuk tundhun : setangkai

mengatur nada tundhung : usir

tumbruk : tubruk tung : ujung, puncak

tumbu : tumbu, wadah dari tungan : ujung, puncak

bambu tungga : remuk, terkemuka

tumbuk : tumbuk tunggak : tunggak, pangkal, pokok

tumenggèng tawang : ujungnya tunggal : tunggal, satu

mencuat ke atas (bulu tunggang : tunggang, naik

mata) tunggara : tenggara (mata angin)

tumenggung : tumenggung tunggil : tunggal, satu

tumok : tahu, melihat tunggir : punggung gunung

tumon : menonton, melihat tunggu : tunggu

tumpak : naik, numpang tunggul : tunggul, yang tertinggi

tumpal : kapar, kekat tungkak : pucuk telapak kaki, tumit

tumpang : tumpang, numpang; tungkas : pesan, amanat

tumpang sari : tungkat : tongkat, setik

tanaman berjenis-jenis; tungku : tungku

tumpang suh : tungkul : tungkul, takluk

bertumpangan, tungtum : berkumpul kembali

berserakan; tumpang tungtun : tuntun

tindih : tumpang tindih tuni : kurang, tidak punya, rugi

tumpek : jatuh-tumpah tunjang : tunjang, tabrak

tumpeng : nasi untuk selamatan tunjel : tonjok, tusuk

tumper : puntung (kayu bakar) tunjem : tonjok, tusuk

tumpes : tumpas, gilas, musnah tunjung : bunga tunjung, teratai,

tumplak : jatuh, tumpah seroja

tuntas : tuntas, selesai

151

tuntum : berkumpul kembali, atap; tutup kuping,
tutup mulut : membisu
pulih dan tuli; tutup liwet :
cara menggunakan ikat
tuntun : tuntun, bimbing kepala
: tutur, kata, sabda
tuntung : ujung, puncak : 1 tutus, pukul; 2 tali dari
bambu; tutus kajang :
tuntut : tuntut, gugat jahitan yang selanya
jarang-jarang
tunu : api, nyala tutur : jinak, kejar, sisil
tutus : ketua, pemimpin
tup : tutup; entup : sengat : 1 tua; 2 sudah masak;
tutut kamituwa : kepada desa;
tupiksa : periksa, cek tutuwa tuwa bangkong : tua
tuwa bangka; tuwa buru :
tur : lagi pula, dan pemburu; tuwagana,
tuwi tuwanggana : ketua,
turah : lebih, sisa tuwin peminjam, pemuka;
tuwu tuwah : tumbuh, timbul,
turangga : kuda; katuranggan: tuwuh terbit
tuwuk : tengok, jengok
ciri-ciri tyas : dan, serta, lagi
: burung hantu
turas : kencing, buang air : tumbuh
: kenyang, puas
turi : turi, jenis tanaman : hati; tyas mami : hatiku

turida : susah, sedih

turon : tiduran, berbaring-

baring

turu : tidur

turuh : bocor, tiris

turun : 1 turun, ke bawah; 2

anak keturunan

turung : belum

turut : turut, patuh, tertib

tus : serius, benar-benar

tusara : embun

tusih : mengawasi

tuskara : lebah, tawon

tustha, tusthi : senang, puas, asyik

tusuk : tusuk, tonjok; tusuk

kondé : tusuk sanggul

tut : ikut, turut; tut wuri :

ikut di belakang

tutas : tuntas selesai

tuter : bel, peluit, terompet,

klakson

tutu : tumbuk; nutu pari :

menumbuk padi

tutug : selesai, tamat, tuntas

tutuh : tunduk, dakwa, potong,

pangkas

tutuk : mulut

tutul : tutul, bintik, noda;

macam-: harimau

kumbang

tutup : tutup; tutup dhahar

(saji) : tudung saji;

tutup kendhang :

pembukaan dan

penutupan; tutup

kéyong : bagian rumah

berupa segitiga disebelah

152

U udel : pusar, pusat

udhadhi : laut, samudra

udhal : bedah, pecah, jebol

udhang : udang; udhang-udheng

: pergi ke sana-ke mari

untuk suatu urusan

uba rampé : piranti, alat-alat udhar : bebas, lepas

ubaya : janji, prasetia udhaya : laut, samudra

ubed : 1 belit; 2 banyak akal udheg-udheg : nenek moyang

ubek : aduk udhek : aduk, campur

ubel-ubel : ikatan, belitan udhel : hampir menjadi

ubeng : keliling, putaran kepompong (fase

uber : kejar, buru perubahan ulat menjadi

ubin : ubin, tegel kepompong)

ublek : 1 aduk; 2 bergerak di udheng : ikat kepala; udheng

sekitar gilig: ikat kepala yang

ubon-ubon: abdi perempuan di ada bundarannya di

pertapaan belakang

ubral : obral udhèt : cacing

ubur : ramai sekali, bingar udhil : kikir, bakil

ucal : ajar udrasa : tangis, air mata

ucap : ucap, ujar udrata : mahkota

ucek : tekan udu : bukan, lain

uceng : ikan kecil; uceng- udud : merokok

uceng: sumbu uduk : nasi uduk

uda : telanjang; ngudarasa : udun : benjolan, bengkak

mengutarakan perasaan; udur : berselisih, bertengkar

udakara: kira-kira; udwani : ingat, waspada

udamamah: tepat udyana : taman

suaranya (dalam udyani : taman

memerankan tokoh- uga : juga, pun

tokoh wayang); ugag-ugeg : bergerak-gerak

udanagara: sopan- ugah : agak, enggan

santun; udapati : ugal : ugal, urakan

sumpah-serapah; ugat-uget : bergerak-gerak

udarati : laut, lautan; ugeg : bergerak

udasmara: pikiran ugel-ugel : sendi

udadi : laut, lautan ugem : menepati, mematuhi

udaka : air, mata air ugeng : giat, bersemangat, rajin

udama : hina, keji, nista uger : 1 pedoman, patokan; 2

udan : hujan; udan ampèl : ikatan; 3 diuger :

nama bentuk keris; udan dikurung; uger-uger

barat: hujan bercampur lawang : anak tunggal;

angin kencang; udan paugeran : hukum,

tangis : berduka cita, undang-undang

menangis keras ugung : manja, belum

udani : tahu, mengetahui ujana : taman; ujani : tahu,

udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur waspada, ingat

udata : keras, sangat, sombong ujar : kata, sabda

udaya : upaya, usaha uji : uji, tes

ujubriya : curiga, prasangka buruk

153

ujud : wujud, nyata umbel : ingus

ujung : ujung; ujungan: daun umbul : 1 terbang, melayang; 2

ujur : 1 mujur, membujur; 2 mata air, sumber air; 3

beruntung; ujuran: kepala desa; umbul

bagian yang membujur muncar : mata air yang

ukara : kalimat; ukanten : (ing.) memancur; umbul-

kalimat umbul : bendera panjang

ukir : ukir yang ditegakkan

ukur : ukur umbut : rebung rotan

ula : ular umet : nyala; umet-umetan :

ulab : beruntung sekali berkeliling-keliling;

ulad : muka, wajah nyumet : menyalakan

ulah : gerak, tingkah laku; ulah umis : mengalir

raga: olah raga; ulah umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu

semu : melakukan landasan

apa-apa dengan isyarat, umpama : umpama, kalau, jika

pasemon, sindiran; ulah umpang : lebih dari beratnya

kridhaning asta : umpeng : pipa, saluran air

mengemis; ulah-ulah umpet : sembunyi

: memasak umpling : minyak tanah, lampu

ulam : ikan kecil, tempat madat

ulang : ulang umpluk : busa, buih

ulan-ulan : sejenis ulat pemakan umpon : empang ikan

kayu umus : bocor, merembes

ulap : silau una-uni : bicara, perkataan

ulat : wajah, muka unakara : kira-kira, kurang-lebih

ulem : undangan unandika : berkata

uleng : oling, miring unang : sedih (gila) karena

uler : ulat; uler kagèt : asmara, mabuk cinta

selimpat (pada tulang); unar : onar, gaduh, geger

uler kambang : jenis uncal : lempar

tembang, gending uncek : penggerek, alat penusuk

ules : 1 warna; 2 sampul, uncet : ujung nasi (tumpeng)

selongsong, sarung, kain yang berbentuk kerucut

ulet : ulet, liat uncit : buncit, bungsu, bontot,

ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu terakhir,

ati: ulu hati, dapur susu; uncung : anak merak

ulu-ulu: ulu-ulu, uncuwi : pipa tembakau

pamong desa pengatur undang : mengundang, memanggil

air; ulu wetu : undar : gelendong, tika-tika, likas

penghasilan under : pokok perkara, mata

ulun : saya, hamba bisul, pusat lingkaran

ulung : ulung, unggul; ulung undha : tumpuk, tangga;

ati: hulu hati, dapur undhamana: diungkit,

susu disebut-sebut; undha-

ulur : ulur, tarik undhi : kurang lebih;

uma : biji, benih undha-usuk : bersusulan

umba : luas, lebar undhag : bertingkat, bertangga

umbang : congkak, besar mulut undhagi : ahli tembaga, pikiran

umbar : umbar, bebas, lepas undhak : bertingkat, bertangga

umbara : mengembara, berkelana undhuh : menuai, memetik

154

undhung : tumpuk unyar : ikatan padi; unyar-
undur : mundur, ke belakang;
unyur: mondar-mandir,
unem undur-undur :
ungal binatang sejenis rayab ke sana kemari
tanah yang jalannya
ungap mundur unyer : putar, keliling
: nama rempah-rempah
ungapan : bunyi; mungal : unyur : datang begitu saja
ungel berbunyi
ungga : bimbang, tertimbang- upa : sebutir nasi; upaboga :
unggah timbang, agak takut
: kala mencari makan, kelezatan,
unggul : suara, bunyi
ungkal : atau kenikmatan; upadamel:
ungkara : naik, ke atas; unggah-
ungsi ungguh : tata krama, pekerjaan, kegiatan;
ungsum sopan-santun; ungguh :
uni tempat, letak upadana: pemberian;
uninga : unggul, utama
unjal : asah, batu pengasah upadrawa: kesusahan
: kalimat, pujian, doa
unjuk : ungsi, pindah kesengsaraan; upagawé :
unta : musim
untap : bunyi, suara pekerjaan, kegiatan;
untar : tahu, mengerti
untara : menarik; unjal upajati : nama tembang
ambekan : menarik
unting nafas gedhe; upajiwa:
untu : minum
: unta penghasilan,
untul : marah, murka
untung : nyala penghidupan, nafkah,
: 1 utara; 2 kiri; 3
unu antara, sela rezeki; upajiwana :
: ikatan
unur : gigi; untu gelap : gigi nafkah, rezeki; upakara :
roda; untu walang :
unus cara menyambung (seng, merawat, memelihara;
dll)
: pengikut upakarti : 1 hasil kerja,
: untung, laba; untung-
untungan : karya; 2 penghargaan;
berspekulasi, untung-
untungan upakarya : hasil
: (padi) yang berceceran
di tanah kerja, karya; upakawis
: 1 rumah anai-anai; 2
bukit, tanah membukit (dipun-) : (ing.)
: hunus, keluar
dipelihara, dirawat;

upaksama: ampun,

maaf; upalabi: pendapat,

pengertian, pemilikan;

upalamba :

pendapat, pengertian,

pemilikan; uparengga:

perhiasan, hiasan;

uparukti: pasang rakit,

merakit; upasadana :

penghormatan,

penghargaan; upasaka:

calon pendita; upasama :

sabar, rendah hati;

upasanta: sabar, rendah

hati; upasantwa:

penghibur; upasraya:

minta pertolongan,

bantuan; upasuba:

hiasan untuk

penghormatan; upawada:

kemarahan, celaan

upacanten, upacara : upacara,

seremoni;

155

upadi : mencari, berusaha, usir : usir, suruh pergi

upaya; upados : usna : baik, bagus

mencari, berusaha, upaya usnisa : surban, sanggul ikat

upah : upah, ongkos, gaji kepala

upaka : sungai usreg : 1 bertengkar; 2 banyak

upakyana : cerita, dongeng gerak

upala : batu ustra : unta

upama : umpama, tamsil, ibarat usuk : penyangga atap

upaos : sumpah, janji usul : usul, saran, pendapat

upas : 1 bisa, racun; 2 usum : musim

pesuruh, kurir usung : usung, gotong

upati : upeti, persembahan usus : usus

upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk; utah : muntah

2 bersumpah tak akan utak : otak, benak

melakukan lagi utama : utama, baik

upaya : upaya, usaha; utamangga : kepala

upayasandi: perkakas, utami : utama, baik

piranti utang : hutang; utang budi :

upekti : upeti, persembahan hutang budi; utang pati :

upeti : upeti, persembahan hutang pati, membunuh;

upetya : upeti, persembahan utang urip: hutang

upih : upih, kelopak, pangkal nyawa

daun utara : 1 utara; 2 kiri

upiksa : teliti, periksa, lihat utawa : atau; utawi : atau

ura-ura : lagu, dendang, nyanyian utawaha : api

uragapati : raja ular utawis : kira-kira, kurang lebih

urang : udang; urang ayu : utek : otak, benak

nama bentuk subang uter : putar, keliling

urik : licin, akal bulus util : colong, curi, copet

uring : marah, kecewa utpala : teratai biru, tunjung biru

urip : hidup utri : utri, jenis makanan dari

urmat : hormat pati ketela

urna : mahkota utsaha : usaha, upaya

uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar; utu : gigi

diwulang uruk : diberi utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna

pelajaran utus : utus, suruh, duta

urun : urun, iuran uwa : pakde, budhe

urung : gagal, belum; urungan: uwal : lepas, bebas

perhitungan hari yang uwar : lepas, bebas, copot

ke-3 uwas : khawatir, wasangka

urup : nyala uwi : ubi jalar

usada, usadi: obat uwong : orang, manusia

usah : usah uwuh : 1 tambah; 2 sampah

usaha : usaha, upaya uwung-uwung : awang-awang

usana : jaman dahulu kala uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar,

usap : usap; usap tangan : sebar

sapu tangan

usar : tentara berkuda

usara : embun

usar-asir : polisi rahasia

usim : musim, masanya

156

W wajah : muka

wajar : lumrah

waji : kuda

wajir : menteri

wajra : petir

waca : baca; maca : membaca; wak : badan, tubuh

wacan : bacaan waka : panas, api

wacucal : kulit, belulang; ringgit waksa : dada, susu

wacucal : pentas waksudha : bumi

wayang kulit waktan : bercerita, berbicara

wada : cacat, cela wakul : wakul, wadah nasi

wadaka : halangan, gangguan wakya : badan

wadana : pemuka, pembesar wala : gagang gugus kelapa

wadari : taman bunga walak : larangan, balak

wadat : selibat, tak menikah walaka : berterus terang

wadata : molek, kegemaran walang : belalang; walangati :

wader : ikan sungai khawatir

wadhag : tubuh walanjar : janda muda

wadhah : wadah, tempat walat : kualat, terkutuk

wadi : rahasia; wewadi : 1 walaya : berkelana, mengembara

rahasia; 2 kemaluan waled : 1 endapan; 2 gaji rapel

waditra : gamelan, bunyi-bunyian walèh : bosan, jemu

wadwa : prajurit, tentara; walek : melulu, semata-mata

wadwan, wadon : walépa : kurang ajar, congkak,

perempuan pongah; ardha walépa :

wadya : bala, anggota; membantah, ditanya balas

wadyabala: bala tentara bertanya

waé : saja, cuma waler : atur; wewaler :

wagal : nama ikan peraturan, aturan

wagata : sungguh, nyata wales : balas; walesan : balasan

wagadi, wagati : perbuatan baik walgita : buku, surat, tulisan

wagé : Wage, hari pasaran walih : lagi

waged : 1 bisa, mampu; 2 batas walik : balik

wagiswara : tempat semedi raja walika : ular

wagita : 1 sungguh, nyata; 2 waling : sangkaan, pikiran

syair, puisi walira : belera

wagra : harimau walirang : belirang

wagu : tak pantas waliwis : belibis

wagugen : sedih, susah walkali : pendita, pertapa

wagus : bagus, baik waluh : jenis buah

wahana : kendaraan, sarana waluka : pasir

wahiri : cemburu, iri hati waluku : nama rasi bintang

wahita : tipuan, muslihat walulang : kulit, belulang

wahya : wahyu, bintang walur : walur

kebahagiaan; wahyu : waluya : sembuh, sehat, selamat

ilham, anugerah walya : sehat, selamat, aman

wahyaka : lahiriyah, badan wama : kiri

waita : 1 tipuan, muslihat; 2 wamana : murka, marah

perahu wamsa : wangsa, keluarga; wamsa

waja : gigi Syailendra : dinasti

Syailendra

157

wana : hutan, alas; wanadèsa: wantèr : panas terik

daerah hutan dan desa; wantu : 1 nanti; 2 air panas

wanadri : hutan untuk mengukus nasi

belantara; wanantara : wantun : berani

hutan lebat, pusat hutan; wantya : pesan, amanat

wanawasa: hutan lebat wanu, wano : perempuan

wanah, waneh : lagi wanua : desa, penduduk desa

wanara : kera jantan; wanari : wanudya : wanita

kera betina waos : (ing.) baca; maos : 1

wancahan : singkatan membaca; 2 buah maja;

wancak : belalang; wancak suji: maospait : Majapahit

pagar besi wara : anggun, lembut, cantik;

wancana : wacana, bacaan, tema warabrata: latihan keras;

wanci : waktu, saat waracethi : pembantu

wanda : 1 suku kata; 2 badan putri; waradwija :

wandawa : sanak saudara pendita, brahmana;

wandé : warung, toko waraduhita: permaisuri;

wandira : pohon beringin waramerta:

wandu : banci, waria pengampunan, ampunan;

wang : uang warapsara : bidadara,

wangan : selokan di sawah bidadari; warasana :

wangbang : kesatria muda dampar, kursi, tahta;

wangen : dicampuri bau yang warasayaka : panah;

harum wara wirasmi : bulan;

wangga : berani warataruna : jejaka,

wangi : wangi, harum pemuda, remaja;

wangkang : perahu jangkang warataruni : gadis,

wangkawa : pelangi, bianglala perawan; waratomara:

wangkingan : 1 keris; 2 pinggang panah; wara-wara:

wanglu : mata hati pengumuman;

wangon, kauban : dilindungi rumah, warawidya: pendita,

atap brahmana; wara-wiri :

wangsa : keluarga mondar-mandir

wangsalan : syair sandi warada : kasih, cinta, sayang

wangsi : seruling waradin : 1 merata; 2 biaya

wangsit : isyarat gaib, wahyu waragad : biaya, ongkos

wangsul : kembali, pulang warah : ajar, babi tahu

wangun : pantas, bagus; waraha : babi hutan

wewangunan : 1 warak : badak

bangunan; 2 sosok warana : tirai, sekat

wanguntur : tempat duduk raja, warandha : janda

dampar warang : cuci, mandi (keris)

wangur : dengu, kancing waranggana : sinden, penyanyi

wangwa : dipandang, diawasi warangka : 1 sarung; 2 kerangka

wani : berani; wani angas : waras : sehat; waras-wiris :

berani lalat, berani tai sembuh, sehat, tak

wanita : perempuan kurang satu apa; ora

wantah : apa adanya waras : 1 sakit; 2 gila

wantawis : antara, kira-kira warastra : senjata, panah

wantèg : kukuh, kokoh warata : rata

wanter : wanter, cat warayang : angin, udara

158

warda : belas kasih, cinta wasita : ajaran, nasihat

wardah : tua waskitha : pintar, bijaksana

wardaya : hati waspa : air mata

wardi : arti, makna, keterangan waspada : waspada, hati-hati

wardu : lintah; wardugangga: wasta : nama

lintah wastra : kain

wareg : kenyang; maregi : wastu : sungguh-sungguh nyata

mengenyangkan wastuti : pujian, doa

warèh : air wasuh : basuh, cuci

warga : anggota; kulawarga : wasundari : 1 bumi; 2 air bening

keluarga waswa : pasti, tentu

wari : air; warigagung : nama waswita : cemas, kuatir

wuku yang ke-8; wata : angin

warigalit: nama wuku watak : watak, sifat, tabiat

yang ke7; warigaluh watang : batang, galah, tombak

: nelayan watara : kira-kira; watawis : kira-

wariga : kejang kira

waring : jaring halus, kain kasa watek : watak, sifat, tabiat

waringin : beringin wates : 1 batas; 2 semangka

waris : keluarga, saudara; watgata : luka, terluka

warisan : harta wati : 1 dunia, jagat; 2 putri

peninggalan orang watir : kuatir, sumelang; watos :

meninggal dunia kuatir, sumelang

warna : warna, rupa, macam; waton : 1 asal; 2 pedoman

warni: warna, rupa watsa, watsya : ikan

warok : 1 berhati suci, hidup watu : batu; watu beras : batu

secara spiritual; 2 sakti, pasir, pasir; watu brani:

tangguh; 3 pemimpin, besi berani, batu

pelindung magnetik; watu geni :

warsa : tahun; warsaka : tahun; batu api; watu item: batu

warsaya: tahun; warsi: hitam; watu kambang :

tahun batu apung; watu

warsiki : bunga gambir karang: batu karang;

warsita : ajaran, nasihat watu kumalasa : batu

warta, warti : warta, berita; wartos : besar dan rata; watu

(ing.) warta, berita lintang : batu bintang;

waru : waru, jenis pohon watu sumbul: batu yang

waruju : bungsu runcing-runcing; watu

warung : warung, kedai gunung : nama wuku

was : awas; was-was : watuk : batuk

khawatir watun : cabut rumput

wasa : wewenang, kuasa; watyagya : perselisihan, pertengkaran

wasantatilaka : nama wau : tadi

tembang gedhe; wasata waudadi : samudra, lautan

: kekuasaan wawa : 1 api; 2 bawa

wasana : akhir, penutup, wawah : rubah, ubar, geser

penghabisan wawal : sakti

wasésa : kekuasaan, wewenang wawan : saling; wawan catur,

wasi : pendita, pertapa, biksu wawan rembag : saling

wasis : pintar, ahli bermusyawarah,

wasistha : bijaksana, pintar berunding

159

wawang : lihat, pandang, tonton wedidang : antara lutut dan tapak

wawar : belah, pecah kaki, betis

wawi : bawa, dengan wedya : pengetahuan, ilmu

wawoh : berbuah wédya : pengetahuan, ilmu;

wawrat : beban, berat wédyarini : ajaran

wawu : wawu, nama tahun yang kewanitaan; wédyata:

ke-7 sinar, cahaya;

wawuh : berdamai, tegur sapa wédyatama:

way : air pengetahuan yang baik

wayah : 1 waktu; 2 cucu wegah : malas, enggan, tidak mau

wayang : pertunjukan wayang wegang : enggan, tak mau

wayoh : wayuh, madu, rangkap wegig : cerdik, lincah, trampil

wayu : angin, udara wèh : beri

wayuh : madu, rangkap wejag : licin sebab sering dilalui

wé : 1 saja, cuma, hanya; 2 wejah : obat nebus bagi orang

air yang habis bersalin

wecana : wacana, bacaan, tema wejang : ajaran, nasihat

wecucal : kulit, belulang wejani : upah kepada dukun

wéda : weda, aturan, pedoman weka : anak

wédaka : tahu, mengetahui wekan : tahu, mengerti

wedaka : kalangan, gangguan, wekas : 1 akhir; 2 pesan

kerugian wekdal : waktu

wedal : 1 keluar; 2 waktu wektu : waktu, saat

wedana : 1 wedana, pangkat wela : 1 sela, selang, luang,

kraton; 2 mulut, muka lowong; 2 jelas

wédana : sakit welad : sembilu

wédang : air putih welagar : terbakar, menjalar

wedani : nama tetumbuhan welah : kayuh, pengayuh

wedari : taman bunga welahan : bilahan

wedèn : penakut welak : kutukan

wédha : ajaran, pedoman welan : uang denda karena

wedhak : bedak terlambat membayar

wedhar : jelas, terang, saran, wélan : nampak nyata

nasihat welang : 1 jenis ular; 2 belang

wedhi : pasir; wedhi krosok : welar : lebar, bidang (dada)

pasir krosok, pasir kasar; welas : belas; welas arep :

wedhi maléla : pasir kasih sayang; welas asih :

hitam berkilau; wedhi belas kasih

kèngser : menari weling : amanat, pesan, saran

melompat-lompat welit : 1 belut; 2 belit

wedhung : pisau besar bersarung wéloh : waluh

(pakaian kebesaran welon : tegar hati, kuat pendirian

istana) welug : jagoan, kepala rampok,

wedhus : kambing, domba; penjahat besar

wedhus prucul : welut : belut

kambing yang tak wenang : kuasa, berhak

bertanduk wendéra, wendira : pohon beringin

wedi : takut; wèdi : nyata, wéndra : nama ikan laut

benar, sungguh; wedi- wenèh : lagi

asih: berbakti, sayang wènèh : beri

wenes : bersih mukanya, centil

160

wenga : terbuka, menganga : besi berani, besi

wengi : malam magnetik

wengis : bengis, kejam wespada : waspada, hati-hati

wengkelan : betis westa : nama

wengku : pangku wèstu : lestari, sungguh

wengur : dengu, kancing wèsthi : bahaya, larangan

wèni : rambut, sanggul wéswa : susah, sedih

wening : bening; weninga : wésya : waisya, golongan

mengetahui, mengerti pedagang, petani

wentala : tega, sampai hati wetah : utuh, lengkap, sempurna

wentar : kondang, terkenal wétan : timur

wentara : antara; sawentara : wetara : sementara

sementara weteh : terang, jelas

wèntèh : jelas, terang weteng : perut

wènten : ada wetu : keluar, lahir

wènter : wenter, cat wewah : 1 berubah; 2 tambah

wentis : betis wèwèh : memberi,

wéra : lapang, lega mempersembahkan

werat : berat wéwéka : hati-hati, waspada

wercita : cacing wewer : gulung, gulungan, rol

werda, werdha : tua weweg : tambun, gemuk

werdaya : hati, perasaan wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih

werdi : makna, arti, maksud wiba : sentausa, kuat

werdu angga : lintas wibawa : wibawa, pengaruh

wereh : buih, busa, mabuk wibi : bibi

wereng : wereng, hama padi wibisana : bijaksana, sentausa

werga : warga, anggota wibrama : kalut, kacau, bingung,

wergul : anjing liar marah

werhaspati : kamis wibuh : kuat, sentausa

weri : pencuri, penjahat wibuti : kemuliaan, kekuasaan

wèri : musuh wicaksana : bijaksana; wicaksuh:

werit : buas, susah diatur, susah bijak, bijaksana;

ditangkap wicaktala: dasar bumi

werjit : cacing wicara : bicara; wicanten : (ng.)

werna : warna, rupa, bentuk bicara; wicarita : cerita,

wersa : 1 hujan; 2 tahun lomba bercerita

werta : warta, berita; werti wicitra : citra, rupa

: warta, berita; wertos wida : siksa; gandawida :

: warta, berita wewangian; widadara:

weru : nama pohon bidadara, dewa; widadari:

weruh : tahu, mengerti, melihat bidadari, dewi; widasari:

werut : mengerut, mengedut nama tumbuhan;

wésa : waisya, golongan widayaka: bidadara,

pedagang, bercocok dewa

tanam widada : selamat, sejahtera;

wesana : akhirnya, sehingga, widagda: pintar, mahir

maka widara : pohon bidara; widara

wesi : besi; wesi aji : senjata gepak: nama bentuk

(keris, tombak, dll); wesi rumah; widaran : nama

bang: besi yang dibakar makanan dan tepung ubi

manyala; wesi brani kayu

161

widhala : kucing wihikan : tahu, mengerti

widheng : ketam ranjung wija : buah

widhungan : anak binatang yang wijah : biasa, umum

masih dalam kandungan wijana : 1 berdasar bangsawan; 2

widi : 1 izin, restu; 2 aturan, tempat beribadah

takdir; 3 tahu; hyang wijang : jelas, terang, paham

widi : Tuhan; wijaya : unggul, menang;

widigraha : wijayanti : kemenangan,

tempat semedi, unggul

pemujaan wiji : biji, bibit

widigda : pintar, ahli wijil : keluar, lahir; mijil : 1

widita : termashur, terkenal lahir; 2 tembang mijil

widu : biduan, penyanyi wijuk : membasuh tangan, kaki

widura : pandai, bijaksana; wijung : babi hutan besar

widuri : 1 baiduri, batu wika : tahu

permata; 2 nama wikalpa : percakapan, perbincangan

tumbuhan sejenis kapas wikan : tahu, mengerti

widya : pengetahuan, ilmu; wikana : entah, tidak tahu

widyadara : dewa; wikara : berubah keadaan

widyadari : bidadari, wiki : kuti-kuti

dewi; widyastuti : wikrama : menikah, kawin

pengetahuan tentang wiku : pendita, resi, brahmana

doa, berbakti, pujian; wil : raksasa

widyatmaka : kilat, wilmuka : pimpinan pra raksasa

cahaya; widyawati : wilaba : wahyu

banyak ilmu dan cantik; wilada : nama tumbuhan

widyuta : petir, kilat, wilah : bagian, belahan

halilintar; widyutmala: wilaja : hamba sahaya

mata petir, kilat wilang : hitung; wilangan :

wigar : gagal, kandas hitungan, bilangan

wigati : sungguh, nyata, penting wilangun : gemar, suka

wigena, wigna : tahu, mengerti, wilapa : syair sedih, syair keluhan

bijaksana wilasa : bersenang-senang,

wigih : enggan, malas menghibur hati, bermain-

wignya : tahu, mengerti, main

bijaksana; wignyan : 1 wilasita : bersenang-senang,

pengetahuan, ilmu; 2 menghibur hati, bermain-

tanda baca dalam huruf main

Jawa; wignyana: wilatikta : Majapahit

pengetahuan, ilmu wilet : licin, licik, akal bulus

wigraha : rumah, wisma wilis : hijau

wiguh : segan, enggan wilisan : bilangan, hitungan

wiguna : berguna, bermanfaat wilujeng : selamat, sejahtera

wigung : berguna, cakap wiluma, wiloma : keliru, gagal

wihaga : burung wilwa : buah maja; wilwatikta:

wihang : enggan, segan, tak sudi Majapahit

wihanggama : burung wima : mirip, seperti, menyerupai

wihara : wihasa, tempat semedi; wimala : bersih, suci

wihanten : biara, wimana : kereta, kendaraan;

tempat beribadah wimanasara : panah

wihaya : udara, langit sakti

162

wimardana: perang, berperang wiralalita: nama
wimba : 1 keluar, terbit; 2
tembang besar; wiratara :
tiruan, seperti, serupa
wimbasara : pesuruh, polisi berani, pemberani; wira-
wimbuh : 1 menambah; 2 gelap
wiri: mondar-mandir;
pikiran, bingung
wimoha : gelap pikiran, bingung wirotama: wira utama,
wimohita : gelap pikiran, bingung
wimurcita : pingsan pemberani
winadi : dirahasiakan; winardi :
wiraga : gerak tubuh
diberi makna; winarna
: diceritakan wiraha : pisah, berpisah, bercerai

winata : 1 utama; 2 bunga wirahsa : olah rasa
tunjung, teratai
wirama : berirama
winda : harum, wangi, semerbak
windasa : rusak, musnah wirandhungan : perlahan-lahan,
windraya : mulia, bagus
windu : windu, delapan tahun; bimbang, ragu

windutirta : air wirang : malu, mendapat aib
endapan
windura : mustika, perhiasan wirangrong : tembang wirangrong
windya : kenyang, puas
winèh : diberi wirasa : dirasakan, isi; wiraos :
wingi : dulu, kemarin
wingit : angker, keramat dirasakan, isi
wingka : wingko, jenis kue
wingking : belakang wiring : biring; wiring kuning :
wingkisan : bingkisan
wingsati : 20, dua puluh biring kuning, ayam
wingsilan : buah pelir
wingwang : berbeda, lain jantan yang kakinya
wingwing : kecil, langsing
perawakannya kuning
wingwrin : takut, ketakutan
winong : diorangkan, dianggap wiroda, wirodra : sangat marah,
orang
winor : dicampur, diaduk berselisih
winot : dibuat jembatan
wintang : bintang wiron : kain lipatan, diwiru
winter : winter, cat kain
winursita : diajari, dinasihati, wirong : sedih, susah; mirong
diceritakan
wipala : banyak sekali, lebar, luas kampuh jingga:
wiparita : susah, sedih
wipata : salah, keliru, buruk, memberontak
jatuh
wipati : celaka wirta : marah sekali, bengis,
wipra : pendita, pertapa
wipula : banyak sekali, luas, lebar kejam
wira : perwira, pahlawan;
wiraboga: makanan; wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2

biru; 3 sarung jagung

wiruda : bertengkar, berkelahi

wiruh : tahu, mengerti

wirun : penengah

wirya : wirya, kedudukan;

wiryawan: kedudukan,

pejabat

wis : sudah

wisa : bisa, racun

wisada : obat

wisala : luas, lebar

wisama : kendala, rintangan

wisana : 1 akhir, penghabisan,

penutup; 2 cula, tanduk

wisangsaya : tidak dengan hati-hati,

tidak khawatir

wisapaha : penawar bisa

wisarga : berhenti, istirahat,

penghabisan

wisarja : mengusir, menghalau

wisata : wisata, piknik, rekreasi

wisaya : alat panca indra, maksud

163

wiséka : nama, gelar wiwéka : hati-hati, waspada,

wisésa : kekuasaan, wewenang berakal

wisik : bisik, isyarat gaib wiwi : sayap, kepak

wiskira : itik wiwing : lemah, lembek

wisma : wisma, rumah, tempat wiwit : mulai, mula-mula

peristirahatan; wismaka: wiwrin : takut, ketakutan

mahkota, topi, tutup wiwuda : dewa

kepala; wismaya : wiya : alpa, lalai, lengah

menakjubkan; tuna wiyadi : sedih, susah

wisma : tidak punya wiyaèr : bertingkah, bercanda, tak

rumah mau menurut

wismreti : sungai wiyaga : pemain, pemukul

wistara : uraian, cerita gamelan

wisthi : 1 halangan, rintangan; 2 wiyagon : baru, masih baru

pekerjaan wiyagra : harimau

wisudha : wisuda, penobatan wiyah : biasa, sebarang; sewiyah-

wisuna : suka mengadu, panjang wiyah : sia-sia, sewenang-

lidah wenang

wisya, wiswa : bisa, racun wiyak : belah, buka

wit : pohon wiyana : tetap

wita : pengetahuan; witadésa: wiyang : pergi

pindah tempat tinggal, wiyangga : katak; wiyanggi :

urbanisasi; witaradya: bumbu

pengetahuan tentang wiyar : luas, lebar

birokrasi, ilmu wiyara : biara, tempat bertapa

pemerintahan; witaraga wiyarta : kaya; wiyarti : pintar

: terlepas dari wiyasa : membuat, membangun

kesenangan duniawi, wiyat : udara, langit, angkasa

suci; witareja : wiyata : pendidikan, pengetahuan,

pengetahuan tentang pengajaran

birokrasi, ilmu wiyati : udara, langit, angkasa

pemerintahan wiyoga : susah, sedih, pemisahan

witaka : air wiyos, miyos : keluar, lahir

witana : bangsal, tempat wlagang : cepat besar, gembur,

penghadapan subur

witing : keturunan darah biru wlagar : terbakar, kobar

withangka : kandang merpati wlaha : telanjang, tidak memakai

wiwaha : pesta apa-apa

wiwaksa : berbicara, bertutur; wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah

wiwaksita : berbicara, wlaka : terbuka, jujur, terus-

bertutur terang

wiwal : lepas, terurai, bercerai wlakang : selangkangan, lipat paha

wiwandha : halangan, rintangan, wlangat : liang kubur

kendala, masalah wlanjar : janda muda belum

wiwang : berbeda, lain beranak

wiwara : pintu, gapura wlija : pedagang

wiwarjita : hilang musnah, tak wlikat : tulang berikat

ditemukan mayatnya wlingi : sejenis rumput

wiwarna : berwarna wlingsang : anjing liar

wiwaswan : matahari wlira : belera, alat tenun

wlirang : belirang

164

wluku : bajak wregu : sejenis rotan

wungkal : asah wregul : anjing liar

wo : kata seru menyatakan wrehaspati : hari Kamis

heran, takjub wrejit : cacing

wod : 1 satu suku kata; 2 wreka : ulat

jembatan wreksa : pohon, kayu

wodha : menasehati wrena : warna

wodhana : menjagakan wrenda : janda

wogan : sangkut, kait wrenget : renget, hama kertas, kutu

woh : buah kayu

wolu : delapan, 8 wrengkang: tegar hati, keras kepala,

wong : orang, manusia sulit diatur

wongwa : bara api menyala wresaba : sapi, lembu, banteng

wonten : ada wresah : nama tumbuhan

wor : campur wresni : ipar, biras

wora-wari : bunga sepatu wresthi : hujan; wresthipatha:

wos : beras hujan lebat

wot : jembatan wreta : warta, berita

wowog : berambut tebal wrin : takut, ketakutan,

wowohan : buah-buahan mengetahui, mengerti

wowor : bercampur wringin : beringin

wowotan : jalan di jembatan wruh : tahu, mengerti

wradin : merata, tersiar wruju : bungsu

wragad : ongkos, biaya wruyung : asmara, cinta

wragang : 1 lekas besar; 2 tuak wuda : telanjang

wragil : bungsu wudel : pusat

wrah : ajaran, nasihat wudhar : lepas, bebas

wraha : celeng, babi hutan wugu : nama wuku yang ke-26

wrahas : 1 rejeki; 2 binatang wuh : 1 segan, serba sulit; 2

buas sejenis babi hutan tambah

wrahaspati : hari Kamis wuhaya : buaya

wraksa : pohon wujang : bujang, jejaka, belum

wran : orang kawin

wrandha : janda wujil : kerdil

wrangas : anai-anai berwarna wukir : gunung, bukit

merah wuku : 1 wuku; 2 buku

wranggana: pesinden wulakan : jeram, air terjun

wrangka : warangka, sarung keris wulan : bulan; nawang wulan :

wrasan-wrasan: membicarakan melihat rembulan;

orang lain wulandari : rembulan

wrat : berat, beban terbit; wulanjari: bulan

wrata : rata terbit; wulan purnama :

wratsangka, wratsari : bunga bulan purnama;

cempaka wulansari: rembulan

wrayang : angin, udara wulang : ajaran, saran, nasihat;

wré : kera wulang wuruk : ajaran,

wrecita : cacing petuah

wreda, wredha : tua wulangun : asmara, cinta

wredaya : hati wulanjar : janda muda yang belum

wredi : makna, arti beranak

wredu : halus, sabar, rendah hati wulat : muka, wajah

165

wuled : liat, alot, kuat penutupan; wusdéné:
sedang, padahal
wuli : bulir-bulir padi : busar, pemusar, bungkuk
(punggung)
wulinga : birahi, suka-ria, asyik wusu : buta
wuta : tumpah; wutah ati :
wulu : bulu; wulu kalong : wutah suka berderma, suka
memberi; wutah getih :
bulu kalong; wulu wetu wutuh tanah kelahiran; wutah
rah : tanah tumpah darah
: penghasilan; wulu wutun : utuh, lengkap, sempurna;
wuwu wutuh ayam : sangat
sétan: bulu yang wuwuh utuh, tak ada luka
: tekun, asli
tumbuh menyendiri : penangkap ikan
: tambah
wuluh : wuluh, jenis blimbing;

wuluh gading : bambu

gading

wungkal : asah, batu pengasah

wungkuk : bungkuk

wungsu : bungsu

wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu

wungwang: sepi, kosong

wungwung: atap puncak bubungan

rumah

wuni : 1 bunyi; 2 dulu;

wuninga : mengetahui,

mengerti

wuntat : bontot, pantat, belakang

wuntel : bungkus

wuntit : bontot, paling belakang

wuntu : buntu, tak berlanjut

wunuh : bunuh, menewaskan

wunut : nama pohon

wunwunan: ubun-ubun

wur : campuran rokok

wuragil : bungsu

wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2

bimbang, ragu

wuri : belakang

wurik : hitam berselang-seling

putih

wursita, wurcita : ajaran, nasihat

wuru : mabuk; wuru getih :

mabuk darah

wuruh : buih, busa

wuruk : ajaran, nasihat

wurukung : nama hari naas yang ke-

7

wurus : teratur dengan baik,

tahu adat

wurwur : nama binatang laut

wuryan (ka-) : tampak, kelihatan

wus : sudah; wusana :

akhirnya, sehingga,

maka; wusanten:

(ing.)akhir, penghabisan,

166

Y yoda, yodha : perang, prajurit

yoga : 1 jaman; 2 anak; 3

meditasi

yogi : pendita; yogiswara:

pendita termasyhur

yadu : keluarga yogya : baik, pantas

yaga : penabuh gamelan yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran,

yaiku : yaitu panjang jalan

yaksa : raksasa; yaksi : raksasa yoni : kekuatan gaib, sakti

perempuan yuda : perang

yakti : sungguh, benar yudhaka : tentara, prajurit

yakut : mutiara, intan yuga : 1 jaman; 2 anak; 3

yama : Batara Yama, sang meditasi

pencabut nyawa dalam yugala : istri, suami

pewayangan yugya : baik, indah

yamani : neraka; yamaniloka : yujana : ukuran panjang jalan

tempat neraka yukti : sesungguhnya, nyata

yan : kalau, jika yumana : selamat sejahtera

yana : kereta, kendaraan yungyun : asmara, cinta

yanak : anak yuswa : umur

yani : sungai yuta : juta

yantra : kendaraan dewa yutun : asli, sederhana

yapa : puja, puji yuti : baik, selamat

yasa : membuat; yasan : yuwana : selamat , muda

buatan, hasil karya; yuwaraja : putra mahkota

yasadarma : ayah yuwati : gadis, perawan

yasih : kasih, asih

yata : yaitulah; yatanyan

: supaya

yati : pendita, biksu; yatindra

: pendita yang

termasyur; yatiwara :

pendita yang termasyur

yatma, yatmaka : nyawa, ruh

yatna : hati-hati, waspada

yatra : arta, uang

yawa : luar, di luar

yawat : meskipun begitu

yayah : seperti, ibarat; yayah

réna : bapak ibu; yayah

wibi: bapak ibu

yayan : umpama, seperti

yayi : adik

yeksa, yeksi : raksasa

yekti : sungguh; yektos: (ing.)

sungguh benar

yitma : nyawa

yitna : hati-hati, waspada; yitna

yuwana : yang berhati-

hati akan selamat

167