Kamus Bahasa Sansekerta

nalika : ketika; naling tarung :

N bunyi vokal “o”

naluhi : membosankan,

menjemukan

naluri : naluri, insting

naas : naas, sial nam : anyam; nam-naman :
nadi
nadya : urat nadi anyam-anyaman
nadyan
naga : air nama : nama; nami : nama

nagara : meskipun naming : hanya saja, cuma;
nagih
: naga, ular; nagabanda : namong : hanya, cuma
nagri
nahan nama tembang gedhe; nampa : menerima
nahas
nahen nagagini : ular nampan : baki
naja
najam betina; nagakusuma : namper : menempeleng
najan
naji nama tembang gedhe; namudana : main isarat, memakai
nak
nagapuspa : bunga lambang
naka
nakal nagapuspa; namung : hanya, cuma
nakar
nakir nagapuspita : nagasari, nanah : nanah, darah putih yang
nakoda
jenis makanan; membusuk
nakoni
nala nagasantun : jenis nanakan : masak betul, tanak
nalangsa
nalar makanan; nagasari: nandangi : mengerjakan, melakukan
naléndra
nagasari, jenis makanan; nander : mengejar dengan cepat

nagasasra : nagasasra, nandhak : berjoget dan menari

jenis pamor keris nandhang : mengalami, terkena

: negara nandhani : menandakan

: menagih, menarik nandho : mengangkat dengan

hutang; nagih janji : tandu

menuntut janji; nagih nandhu : mengangkat dengan

pati : membalas tandu

kematian nanduk : bertambah

: negeri, negara nandur : menanam

: demikian, menahan nanggap : menganggap

: naas, sial nanggel : menanggung

: demikian, lalu nanging : tetapi

: jangan nangis : menangis

: bintang, perbintangan napa : apakah

: meskipun, walaupun napas : napas

: tumbuh taji (ayam) naptu : angka-angka pada hari,

: anak, putra; nak dulur: bulan dan tahun

saudara sepupu nara : hal, keadaan; naradipa,

: kuku naradipati, naraji : raja;

: nakal narapati : raja;

: menakar narapraja: pegawai,

: membuat takir pekerja, buruh; narapwan

: nahkoda, pengemudi : supaya; narakarya :

kapal pegawai, pekerja, buruh;

: menanyakan, menanyai narakusa, narakuswa :

: hati, perasaan orang (tanah) istimewa

: nelangsa milik raja; naranata: raja;

: nalar, pikiran narawantah : terkenal,

: raja, penguasa tenar, termasyhur;

narawara :

96

hulubalang, pahlawan; nawung kridha : halus

narawata: tersiar perasaan hingga mengerti

merata tiada henti; perasaan orang lain;

narawita: milik raja nawung rudatin,

(sawah, desa, dll); nawung turida : susah,

naréndra, naréswara : sedih

raja; narénsdra mahisi, nawur : menyawur, menebarkan

narèswari : permaisuri naya : tingkah laku, kelakuan,

naraca : neraca politik, pimpinan

narah : terserah, menurut nayab : pencuri yang masuk ke

sekehendak orang rumah pada siang hari

narang : menggantung di tempat nayaga : pemain gamelan, ahli

yang tinggi kerawitan

nararya : raja nayaka : aparat, pegawai, pamong

narpa, narpati : raja praja

narya : menawarkan nayoh : berusaha agar diberi

naryama : hulubalang firasat/alamat dalam

nasa : hidung mimpi

nasika : hidung negara : negara

nasiki : membedaki nèm : muda, taruna

nastiti : teliti, cermat nembah : menyembah

nata : 1 raja; 2 menata néndra : tidur

natab : terbentur neng : hening

natah : melubangi dengan tatah nengga : menunggu

natar : memberi pelatihan nenggak waspa : bersenggukan

natas : penuh, selesai, menangis

sempurna nenggala : nenggala, pusaka

naté : pernah Baladewa berbentuk

nati : bersahaja, lurus, tulus tombak

natkala : ketika nenggalangi : menghalang-halangi

natmata : memandang nènggané : jikalau, sekiranya,

natoni : melukai umpama

natos : pernah nénja : berak, buang air besar

natpada : menyembah, sujud, nepak : menyediakan

takhluk népang : mendepak, mengepak,

natur : mendukung agar anak menendang

agar kencing/berak neptu : angka perhitungan pada

nawa : sembilan hari, bulan dan tahun

nawala : surat; nawala patra : Jawa

surat, tulisan nepung : mengenalkan

nawan : menawan nerbuka : membuat terbuka

nawang : terbang, melayang, netes : menetas

memandang; nawang niaya : aniaya

sasi : memandang niba : menjatuhkan diri

rembulan; nawang nigas : memangkas, memenggal

wulan: memandang niksa : menyiksa, menganiaya

rembulan; nawang sari niku : itu

: melihat ke inti nila : nila, biru

(hakikat) nilad : mencontoh, meniru

nawung : mengumpulkan, nilak : berbekas, membekas

mengarang, menggubah;

97

nilakrama : bertanya, menegur nirna : menghilangkan

dengan hormat nira : 1 akhiran nya; 2 air

nilanggu : cacing nirada : mendung

nilapracandha : angin ribut, topan niru : meniru

nilar : meninggalkan nirwana : nirwana, surga

nilas : membekas, menyisakan nis : hilang, pergi, tidak;

nilawarsa : hujan bercampur angin nisakara : bulan; niscala

nila-werdi : nila yang terbaik : kuat sekali, tak

nilem : 1 menyelam; 2 bergerak; niskala :

menidurkan tak ada halangan, selamat;

nilep : menilep, niskara : sekarang,

menyembunyikan semuanya; niskarana :

nimita : sebab, karena tidak bersebab, tak

nimnaga : sungai beralasan

nindita : tidak bercela, mulia, niscaya : pasti, niscaya, tentu

terutama nisih : menyisih, menyingkir

nindya : sempurna nisip : menyisip

ningan : tetapi nisir : menyisir, mengiris tipis

ningas : memangkas, memotong nisita : tajam, pandai, cerdas

ninggal : meninggalkan nistha : nista, hina, rendah

ninggil : meniggi nisthura : bengis, kejam, tak punya

ningrat : bangsawan, darah biru kasihan

nini : nini, panggilan untuk niswasa : napas

putri, nenek niti : meneliti; nitèni :

nipah : nipah, jenis pohon meneliti, memperhatikan

nipar : membersihkan, nitih : naik (kendaraan)

meratakan nitik : meneliti, melihat

nipis : susut, berkurang, makin nitiman : bijaksana, wicaksana

tipis nitir : memukul terus-menerus

nipuna : pandai, bijaksana nitis : menjelma, masuk

nir : tidak, bebas; niradara: nitra : netra, mata

tidak dengan sopan, niwanda : sebab, karena

kurang ajar; nirantara: niyaga : penabuh gamelan

tidak berapa lama lewat, niyaka : pegawai, pekerja, aparat

sebentar; nirasa : tidak nohan : nama hari ke-4 dalam

enak, tak ada rasanya; hitungan Jawa

nirsraya : melajang, nom : muda; nom-noman :

tidak kawin, membujang; pemuda, taruna

nirbawa: tak nonton : menonton, melihat

berwibawa; nirbaya: nrima : menerima, bersifat

tidak bahagia; nirbaya, menerima apa adanya

nirbita : lepas dari mara nugraha : anugerah, karunia

bahaya; nirdaya : hilang nuhun : memohon, meminta

tenaga; nirdon : tiada nujum : nujum, perbintangan,

hasilnya, gagal, urung, falakh

tak berguna; nirmala : nukma, nuksma : menjelma

selamat, lepas dari nulad : meneladani; nuladhani:

kecelakaan; nirwèsthi: meneladani

tidak takut bahaya; nulahi : berpengaruh kepada

nirwikara: tak berubah, nulak : menolak

tabah, berani nular : menular, berjangkit

98

nulis : menulis nunjang : 1 menunjang; 2
memberi bonus
nulung : menolong nunut
nupiksa : menumpang, ikut
nulup : berburu burung dengan nuraga : memeriksa
: yang memerintah/
tutup nurun
menguasai, rendah hati
nulya : lalu, kemudian, lantas nurut : meniru; nurunake :
nusa
numbak : menombak, menusuk; melahirkan keturunan;
nuswa nurun sungging :
numbak tambuh : meniru sama betul
nut : menurut, taat
pura-pura tidak tahu nuthuk : nusa, pulau; nusa Jawa :
nutu pulau Jawa; nusantara:
numpang : menumpang; numpang nusantara, pulau-pulau
nutup yang berjajar
karang : orang yang nuwala : nusa, pulau; nuswapada
nuwawa : nusantara, pulau-pulau
menumpang di kebun nuwun yang berjajar
: nut, ikut, menurut
orang lain; numpang : memukul
: menumbuk; nutu pari :
nusup : orang yang menumbuk padi
: menutup
menumpang di rumah : surat
: titip, bertitip kepada
orang lain; numpang : memohon, meminta,
permisi; kula nuwun :
rembug : usul permisi; nenuwun;
meminta, berdoa; nuwun
numpek : tumpah mawon : maaf saja;
panuwun : 1
numpeng : selamatan dengan permohonan; 2 kayu
bubungan rumah
tumpeng

numpes : menumpas

numplak : menumpahkan

numpu : berburu

numpuk : menumpuk

numusi : menjadi kenyataan

nundaka : menyuruh, menugaskan

nundha : menunda

nundhung : mengusir

nunggak : menunggak

nunggal : menyatu; nunggang(i) :

mengendarai;

nunggangtaya :

menghina

nunggu : menunggu

nungka : kedatangan

nungkak : menginjak dengan tumit;

nungkak krama :

berlaku tak sopan,

ceroboh

nungkeb : menutupi dengan bakul,

mengepung lalu

menangkap

nungkul : takluk; nungkul aris :

takluk dengan baik-baik

nungsa : nusa, pulau

nungsang : melintang pukang;

nungsang jempalik :

mencari nafkah dengan

susah payah

nungsung : memberi; nungsung

warta : mohon berita

nungtun : menuntun

99

O olèh : oleh-oleh, buah

tangan

omah : rumah; omahan : selalu

di rumah; omah-omah :

membangun rumah

obah : bergerak; obah-osik : tangga; pomahan :

bergerak-gerik perumahan

obat : obat, jamu; obat-abit : oman : sisa, bagian

diayun-ayunkan; mobat- omba : lebar, luas, jembar

mabit : terombang- ombak : ombak, gelombang

ambing ombé : minum, menenggak air

obong : bakar omong : mengomong, bicara;

obor : obor, pelita; obor omong kosong : omong

giring : pengayom, kosong, nonsens, bicara

pelindung; sambung tanpa makna, basa-basi

obor : penguburan ompak : 1 awalan pada lagu

jenazah yang kemalaman lancaran; 2 batu

sehingga perlu diterangi penyangga tiang

dengan obor ompok : sengkuap

obos : omong kosong, omprot : bersemburan, bertaburan

membual onar : kacau, geger, resah

obrog : jenis permainan anak oncat : lari, pergi, tinggal

obyok : cucian secara bersama- oncé : karangan, gubahan

sama oncèk : kocek, kupas, buka

obyong : setuju, sepakat, oncèn-oncèn : untaian, susunan

sependapat oncèng : selalu bertanya

obyor : berkilauan, menyala- oncèr : paparan, jelas, keterangan

nyala, bersinar terang oncog : berjalan cepat dengan

odor : jenis permainan anak tujuan yang pasti

ogah : ogah, tidak oncom : jenis tempe yang terbuat

okèh : banyak, berjenis-jenis dari kacang tanah

okol : kekuatan otot, badan, oncong : nyala, sulut, suluh, sinar

fisik oncor : 1 obor, pelita; 2

olah : masak, mematangkan mengoncori, memberi air

olan-olan : jenis ulat (sawah)

olèh : 1 boleh, diijinkan; 2 ondhan : waktu luang, jeda,

mendapat; olèh aja : istirahat

tarik ulur; olèh ati : ondhang : undang-undang,

kesenangan, gembira; pengumuman, publikasi

olèh dadi : asal oneng : gelisah, sedih, susah

jadi, berhasil; olèh gawé onta : unta, jenis binatang gurun

: 1 mendapat tugas, ontang-anting : anak tunggal

pekerjaan; 2 ontèl : jantung pisang

mendapatkan yang onten : ada, berada

dituju; olèh pepati : onté-ontéyan : untaian, rangkaian

duka-cita; olèhan : 1 ontong : kecewa, sedih, gelisah,

sering mendapat jengkel

keberuntungan; 2 ontor : siram, guyur

mudah dipinjami; olèh- ontran-ontran : geger, kekacauan

ontong : jantung pisang

onya : singkir, pergi, hindar

100

onyok : tawaran yang

berlebihan, vulgar, P

diperlihat-lihatkan

onyol : tonjol, memperlihatkan,

menunjukkan

ora : tidak pacak : dandan, berhias; pacak

ori : jenis bambu baris : menata barisan;

orong-orong : jenis binatang tanah pacak gulu : gerakan

osada : usada leher dalam menari atau

osadi : usaha, jamu joget

osik : gesek, ganggu pacangan : tunangan

otot : otot, urat paceklik : musibah kesulitan bahan

owah : berubah, berganti pangan secara massal

pacima : barat; pacimotara: barat

daya

pacir : porak-poranda,

berceceran

pacuh : larangan, tabu

pacul : cangkul; pacul bawak :

tungkai cangkul; pacul

gowang : jenis rumah

tradisional; pacul jejeg :

cangkul sejenis tembilang;

pacul slandhok :

cangkul yang semuanya

terbuat dari besi; pacul

unet : cangkul sejenis

tembilang

pacung : usulan untuk dipilih

pada : 1 kaki; 2 bait

padaka : kalung, hiasan leher

padamarga : jalan kecil, lorong

padamelan : pekerjaan, karya

padangan : tempat menanak nasi

padarakan : rakyat jelata

padha : sama

padhak : tempat pembuatan garam

padhalangan : pedalangan, seluk-

beluk yang berkaitan

dengan wayang dan

dalang

padhang : terang, bersinar

padhar : jemur, dipanasi

padharan : perut

padhas : batu cadas, batu karang;

padhas lintang : batu

bintang

padhati : pedati

padhé : berbeda, berlainan, tidak

sama

padhek : dekat

101

padhem : padam, mati pajang : hiasan, pajangan

padhépokan: asrama, perguruan pajaran : pelajaran

padhet : padat, rapat pajaratan : makam, kuburan

padhi : padi pajeng : laku, terjual

padhidhing : musim dingin paju : baji, sejenis kampak; paju

padhilan : sapi pejantan pat, paju telu : segi

padhiyan : api penghangat, dian empat, segi tiga

padho : layar perangkap pajuk : bercahaya, bersinar

padma : bunga teratai; pama pajurungan : pemujaan

éndra : bunga teratai pak : panggilan untuk bapak;

gunung; padmana: hati pakdhé : uwa, kakak

yang gembira; laki-laki dari bapak/ibu

padmasana : tahta, pakaja : bunga teratai

singgasana pakakas : perkakas, perabot

padmi : permaisuri; padni, pakal : mata pencaharian

patni : permaisuri pakapti : kemauan, kehendak

pados : mencari pakara : perkara, problem

padu : cekcok, berselisih; padu pakardi, pakarti : pekerjaan,

don : cekcok, berselisih penghidupan

paduka : paduka, anda, kamu pakatik : abdi, pelayan

padunungan : tempat, wilayah, pakèl : jenis buah mangga

daerah pakem : pedoman baku

padupan : tempat membakar dupa pakemit : azimat

padureksa : pojok rumah pakèn : segala perintah

paès : hias, dandan; paèsan : pakenira : kamu, anda

kaca berhias pakéring : penghormatan

paga : para-para pakerti : tingkah laku, watak

pagagan : huma, ladang pakéwuh : segan, enggan

pagah : tetap, stabil pakis : pakis, jenis pohon paku

pagas : pangkas, potong, kitan pakiwan : tempat yang dianggab

pageblug : musibah, bencana kiri, jarang dilewati

pageh : tetap, tak berubah, stabil pakiwèn : persinggahan sementara

pagéné : mengapa, apa sebab pakolèh : perolehan

pager : pagar pakon : perintah, instruksi

pagering : musibah, wabah pakra : pantas, patut

pagon : kokoh, kukuh paksa : paksa

pagongan : tempat menyimpan paksama : ampun, maaf

gamelan paksi : burung

pagowong : gelap karena gerhana pakta : bapak tua

pagriyan : perumahan paku : paku

pagupon : rumah merpati pakuwon : pesanggrahan,

paguron : perguruan peristirahatan

pagut : bersua, berjumpa pala : biji pala; pala

paham : 1 paham; 2 aliran gumantung : buah-

pahat : ukir buhan yang bergantung

pailit : bangkrut, jatuh rugi (mangga, dll); palakarta :

paing : nama hari dalam rampung; palakarti :

kalender Jawa perlengkapan; pala

pait : pahit; pait getir : suka- kependhem : biji/buah

duka yang terpendam dalam

pajagan : tempat penjagaan tanah (ketela, dll);

102

palakerti : pamarta : yang memberitakan, juru

perlengkapan, perkakas; pengabar

pala kesimpar : buah- pamasa : raja, ratu

buahan melata pambayun : sulung, anak pertama

(semangka, dll); pamèr : pamer

palakirna: buah-buhan pamit : pamit, ijin

yang bergantung; pamong : pamong, aparat desa

palakitri : buah- pamor : wibawa

buahan di pekarangan; pamot : muatan

palakrama : menikah; pampet : mampet, berhenti

palakrami : menikah; pamrih : pamrih, harapan,

palamarta : tabiat baik; keinginan

palawija : tanaman pamugara : pramugara; pamugari :

pangan selain padi di pramugari

sawah pamuja : pemujaan, doa, semedi;

palagan : medan laga sanggar pamujan :

palaku : kuli, pegawai, karyawan tempat semedi, pura;

palal : pahala, anugrah, karunia pamuji : doa, semedi,

palambang : perlambang pujian

palana : pelana (kuda, gajah) pana : terang, jelas; panakawan

palandang : pelayan pengantin : panakawan, abdi;

palang : palang panakrama : bakti,

palangan : larangan penghormati; panamaya

palangka : kursi, dampar : janji

palar : minta, ambil panas : panas

palastra : meninggal panata : aturan, penata;

palaur : mau-maunya panatagama: pemimpin

palèlèr : hadiah pakaian bekas agama

palem : pohon palma panca : panca, lima; pancabakah

paleng : pusing : perselisihan;

pali, pepali : wejangan, pesan pancabaya : halangan,

palibaya : kaum, golongan, rintangan; pancadriya:

kelompok panca indra; pancakaki :

palihara : gangguan, huru-hara pengetua di desa;

palilah : ijin, restu, perkenan pancakara : perang,

paling : paling, puncak perselisihan; pancanaka:

paliwara : berita nama kuku Bima;

palsu : palsu, semu, tiruan pancaniti : nama

palu : palu, martil bangsal di kraton;

paluh : lumpur pancaruba: peralihan

palupi : contoh, tauladan musim; pancasila: lima

palyas : penolak sila, lima dasar;

pama : upama, seandainya pancasona: nama aji

pamadya : penengah Rawana; pancawara :

pamah : kunyah lima arah mata angin;

pamali : larangan, pantangan pancaweda: lima ajaran

paman : paman, adik laki-laki pancad : pancat, landasan

ayah pancak : terima, tangkap; pancak

pamanggih : pemikiran suji : pagar besi

pamardi : pengajar pancaka : pembakaran mayat

pancal : pancal, tendang

103

pancama : yang kelima pandung : maling, pencuri

pancèn : memang panedah : petunjuk

pancer : pusat panedha : 1 makanan; 2

panci : panci permintaan

pancik : pancatan, landasan panedya : petunjuk

pancilak : berlompatan, tak sopan panegar : pelatih kuda tunggang

pancing : pancing panèk : panjat, dipanjat

pancong : centong besar panekar : kebayan

pancur : memancur paneksi : uang saksi

pancuran : pancuran panelah : sebutan, nama

pancurat : memancur, bersirat panembahan : junjungan, yang

pandadar : penguji disembah

pandam : dian, pelita panemu : pendapat, usul

pandawa : pendawa, lima panèn : panen

bersaudara panengah : penengah

pandaya : nelayan, pencari ikan panengen : yang di kanan

pandek : tetap panenggak: kedua, leher

pandel : pandel, bendera panèwu : panewu, camat

lambang pang : cabang, dahan

pandeng : memandang, melihat pangajeng : pemuka; pangajeng-

pandhak : cebol, kerdil ajeng : harapan,

pandhan : daun pandan keinginan

pandhapa : pendopo, balai; pangaji : harga, penghargaan;

pandhapi : (ing.) pangan : pangan, makanan

pendopo, balai pangapura : maaf, ampunan;

pandhawa : anak 5 lelaki semua; pangapunten : (ing.)

pandhawi : anak maaf, ampunan

5 perempuan semua pangarsa : pemuka, pembesar;

pandhé : 1 pandai; 2 pandé besi pangarsa-arsa : harapan,

pandhéga : pemimpin keinginan; pangarsi :

pandhékar : pendekar, jawara pemuka, pembesar

pandhiran : bercakap-cakap pangèstu : restu
pandhita : pendita, brahmana panggèh : bertemu
pandho : mengajukan kedua belah panggeh : tetap, tiada berubah
panggel : pendek lehernya
tangan untuk menerima panggeng : kekal, tetap
sesuatu panggih : bertemu, berjumpa
pandhok : tempat kediaman yang panggil : panggil, janji
tetap panggul : pikul, gotong
pandhosa : peti mayat, keranda panggulu : anak yang kedua
pandhuk : bertemu, berjumpa, panggya : bertemu, berjumpa
berdamai pangkaja : 1 sinar, cahaya; 2
pandhuta : mega, mendung
pandika : pembicaraan, perkataan telapak
pandon : laku pangkat : pangkat
pandonga : doa, puji pangku : cara mematikan huruf
panduk : laku, cara berbuat
panduka : paduka, tuanku dalam tulisan Jawa
pandulu : penglihatan, mata pangkur : pangkur, jenis tembang
pandum : pembagian, anugrah, panglima : panglima, pemimpin
karunia
perang
pangling : lupa rupa

104

pangluh : melengkung, mentiyung panjer : nyala terus; panjer ésuk :

panglus : penghalus bintang yang menyala

pangot : pisau, lading, sabit sampai pagi hari; panjer

pangran : 1 pangeran; 2 Tuhan soré : bintang yang

pangrèh : pemerintah, aparat; menyala sejak menyala

pangrèh agung : sore hari

pejabat besar; pangrèh panji : bendera kecil; panji

luhur : pejabat tinggi; klanthung :

pangrèh praja : pejabat pengangguran; panji-

negara panji : bendera

pangu : sebentar panjidhur : jidur, tabuh, kandang

pangul : ujung tanah kedokan besar

pangulu : penghulu; pangulu panjing : masuk

banyu : pegawai panjor : dasar pedoman, pokok-

pengairan pokok pedoman

pangupa : hal mengenai; panjrah : tersiar merata, tersiar

pangupaboga : hal dimana-mana

mencari makan; pantaka : mati, wafat

pangupajiwa : hal pantang : pantang

usaha kehidupan; pantara : antara

pangupakara : hal pantaran : sebanding, sebaya

perawatan, panté : pantai

pemeliharaan; pantèg : kuat, kukuh, tahan

pangupaksama : hal pantèk : pasak

pengampunan; pantèn : engkau

panguparengga : hal pantes : pantas

penghiasan pantha : bagian, potongan

pangur : pangur, pemotongan pantheng : pandangan menyatu

panibasampir : pemberian dari panti : panti, rumah

pengantin laki-laki pantun : padi

kepada perempuan panu : panu, penyakit kulit

panicil : cicilan panuduh : petunjuk, penuntun;

panida : kapur nuduhi : memberi

paniganan : cerana, tempat sirih petunjuk

panigraha : pemberian panuhun : permohonan, permintaan;

panika : pena, ballpoint nuhun sewu : permisi,

panil : bagian pintu maaf

panili : panili panuju : terarah, tertuju; nuju

paningron : hari naas (yang ke-5), prana : berkenan

hari paringkelan panukma, panuksma : penjelmaan,

paningset : pengikat yang erat titisan

panjalin : penjalin, rotan panutan : panutan, contoh, teladan;

panjang : panjang; panjangan : manut : menurut; nunut

upeti; panjang ilang : : ikut, numpang

daun kelapa muda yang panutup : penutup

dianyam sebagai wadah panutur : penutur

makanan untuk kenduri panuwun : 1 permintaan,

panjangka : perkiraan, dugaan permohonan; 2 kayu

panjara : penjara, rumah tahanan bubungan rumah; kula

panjel : ganjal, galangan nuwun : permisi, minta

panjenengan : engkau, kamu, kalian izin mau masuk rumah

105

orang lain; nuwun sewu parah : parah

: permisi, maaf parai : buah parai, pare

panyuwun : permintaan, parak : datang, hadir, mendekat

permohonan parakan : kedatangan, kedekatan

paoman : bilik tempat bersemadi parama : yang terutama, terindah;

paos : pajak, panjang, beda paramadiwa : surga;

paotan : alat untuk meruncingi paramakawi : ahli syair;

papa : sengsara, kesulitan, paramaresi: begawan,

menderita pendita; paramasastra :

papag : jemput, temui, jumpai; ahli sastra; paramatatwa :

mapag : menjemput kenyataan yang luhur;

papah : papah, pondong, tuntun; paramarta : adil,

papahan : tuntunan pemurah, ampunan;

papak : sejajar, sama ujungnya paramastri: bidadari;

papaka : 1 pemburu; 2 siksaan paramastuti : ahli

papal : patah, cuwil ibadah; paramèng basa :

papan : papan, tempat ahli bahasa; paramèng

papar : jelas, rata kawi : ahli syair;

papas : jumpa, temu paramèsthi : dewa yang

papasan : berjumpa, bertemu mulia; paramèswara :

papat : empat raja; paramèswari :

papras : patas, cuwil, gugur permaisuri

papreman : tempat tidur paramita : kesempurnaan

papriman : mengemis parampara : juru penerang

papringan : himpunan bambu paramudita : lebih luas, baik,

para : 1 bagi; 2 para; bijaksana, alam semesta;

paracampah: suka paramudya : baik,

mencela, menghina; bijaksana; paramusésa :

paracidra : jajahan yang luas, alam

pengkhianat, pendusta; semesta

paradata : jaksa; paran : arah, tujuan; paran

parahita : berguru, tutuh(an) : tertuduh,

mengabdi; parajaya : terdakwa; paran baya :

salah, kalah; parakarta : apakah gerangan;

selamat, sehat; parandéné :

parakasak: pemberian, apalagi; paran para :

hadiah; parakirna : juru penerang

buah-buahan pohon; parang : parang, senjata;

parakrama : kawin, parangmuka :

menikah; paranyai : penjahat, maling, musuh;

abdi wanita di istana; parangrusak : motif

parapadu : sengketa, batik

berselisih; parasama : pararapan : dahi

pilih kasih; parasatya paras : 1 wajah; 2 (di-i) :

: teman; paratantang dikelupas

: suka menantang, suka parasdya : niat, maksud, kehendak

berkelahi; parawadulan parastra : mati, wafat, gugur

: juru sandi; parasu : 1 kapak, parang; 2

parawanten : sesajian gunung

parab : nama parat : sebangsa patri

paraga : pelaku paratra : mati, akhirat

106

parawan : perawan, gadis paritrana : pertolongan,

parawasa : dibunuh, disiksa perlindungan; paritustha

parbata : gunung, bukit : senang, girang, puas;

parcaya : percaya pariwanda :

pardata : perdata penghinaan, celaan;

pardi : terdidik, tekun bekerja pariwara : berita, warta;

pardika : arti, makna paripasa : paksa

parek : dekat, akrab paridan : sebangsa kerekan layar

parekan : yang dekat pariga : gada, danda, belantan

parem : param, obat olesan parigi : sumur, tambak, mata air

pareman : tempat tidur parikan : syair, pantun

paremas : bersulaman benang pariksa : periksa

emas paring : memberi

pareng : 1 bersama; 2 permisi paris : sebangsa perisai

paréntah : perintah, instruksi parma : anugrah, karunia;

parepat : 1 keempat; 2 abdi, parman : belas kasih

pengiring Tuhan; parmana :

parepatan : 1 perempatan; 2 rapat, waspada, tekun, teliti,

perundingan, sempurna; parmata :

musyawarah permata; parmati :

pari : 1 padi; 2 hal, mengenai; tekun, teliti, waspada

paribasan : paro : separo, setengah

peribahasa; paribawa : parol : kata-kata untuk saling

wibawa, pengaruh; berjanji

paributa : dihina, paron : 1 landasan untuk

dihinakan; paricara : menempa; 2 setengah

abdi, hamba (laki-laki); parpatan : perempatan, silang empat

paricari : abdi parsa : gunung

perempuan; parigraha parsada : persada, istana, gedung,

: 1 rumah; 2 istri, candi, bumi

suami; 3 menyentuh; parsudi : mencari, upaya, usaha

parihasa : penghinaan, parswa : lambung (kaki) gunung

celaan; parikena : partala, pertala : bumi, tanah

cocok, berkenan; partana : pembicaraan,

parikrama : sambutan, musyawarah

penghormatan; parti : hal, mengenai; partidésa

parikudu : mau sekali, : selamatan desa;

seharusnya; parimaha : partikelir: partikelir,

besar; parimarma, swasta; partisara :

parimirma : piagam, ijasah

kemurahan, belas kasih; partima : mencari

paripadu : seharusnya, paru : paru-paru

mau sekali; paripaos: paruh : separo, setengah

peribahasa, ungkapan; parul : kata-kata, untuk saling

paripeksa : terpaksa, berjanji

seharusnya; paripolah : parung : jurang yang tak begitu

bertingkah polah; dalam

paripuja: parupuh : dipukuli, dipangkas,

penghormatan; ditutuh

paripurna : paripurna, parusa, parosa (di-) : dipaksa,

sempurna, pensiun; diperkosa

107

parusya : kasar, bengis malam; pasaraya: pasar

parwa : bagian, episode besar

parwata : gunung, bukit; parwita pasatan : 1 handuk; 2 tempat yang

: 1 asal mula, mula- kering

mula; 2 gunung pascima : barat

pas : pas, tepat, sesuai paser : damah, anak damah,

pasa : puasa sumpit

pasagi : berbentuk persegi; pasik : fasik, tak beragama

pasagi kubuk : kubus; pasir : 1 pasir; 2 samudra; pasir

pasagi bata : persegi wukir : lautan dan

panjang (seperti bata); pegunungan

pasagi miring : belah pasirah : kepala

ketupat, jajaran genjang pasiran : tempat yang berpasir

pasah : pasah, penghalus kayu pasisir : pesisir, tepi laut

pasaja : sederhana, bersahaja paso : pasu, jambang,

pasaji : sesaji jambangan tempat air

pasak : pasak pasowan : waktu untuk menghadap

pasaksi : saksi pasrah : pasrah menyerah; pasrah

pasal : pasal bongkokan : menyerah

pasalatan : tempat sholat tanpa syarat; pasrah

pasalin : tempat ganti, kamar pas ngalah : pasrah,

pasang : 1 pasang, memasang; 2 mengalah

pasang surut; pasang pasrangkara : menegur, berkata

aliman tabé : mohon dengan manis muka

ijin, permisi; pasangan pasrèn : 1 perhiasan; 2 bilik

: 1 pasangan, jodoh; 2 tengah

pasangan dalam huruf pasri : asri

Jawa untuk mematikan pasthi : pasti, tentu

huruf di depannya; pasu : 1 batang hidung; 2

pasang angkuh : binatang, hewan

sombong, congkak; pasupati : panah milik Arjuna

pasang gendéra : pasuryan : muka, perangai

mengibarkan bendera patah : patah, potong, putus

; pasang giri : pataka : jahat, durhaka

sayembara; pataksi : pertanyaan

pasangliring : patala : alam (dunia) di bawah

mengerling, menjeling; bumi pertala

pasang grahita (-cipta) patang : empat, berempat; patang

: menggunakan indra; aring : dinding untuk

pasang rakit : susunan, sekat kamar tengah;

struktur, pengaturan; patang atus : empat

pasang ulat : ratus; patang ewu :

menggunakan bahasa empat ribu; patang

simbol; pasang semu : puluh : empat puluh;

menggunakan bahasa patang yuta : empat juta

simbol; pasang walat : patangèn : tempat untuk bangun

mengenakan tulaknya patani : 1 petani; 2 tempat tidur

pasanggrahan : pesanggrahan, patapan : pertapan

tempat istirahat patar : patar, kikir besar

pasar : pasar, tempat jual beli; patarana : tempat duduk

pasar malem : pasar patembaya: sayembara

108

patèn : pasti, pengakuan; hak pawitra : jernih, suci, bersih

patèn : atas suatu karya pawiyatan : pendidikan

pater : pemimpin agama pawon : dapur

nasrani pawong : orang; pawongan :

pathèk : patek, jenis penyakit sosok seseorang; pawong

kulit mitra : sanak famili,

pathet : tinggi rendah nada saudara

pathi : pati, sari pawuhan : keranjang sampah,

pathok : patok, tongkat tertancap tempat pembuangan

pathola : cindai sutra halus sampah

pati : pati, mati, meninggal; pawukon : siklus waktu berdasarkan

pati-pati : terlebih- wuku

lebih; pati bogor : paya : syarat, upaya, ikhtiar

sekarat, hampir mati; payadan : dalih, berdalih

patibrata : payah : payah, letih

bertapa, bersemedi; payang : payang, pukar

patigawé : payu : laku

bekerja keras; patigeni : payudan : peperangan, medan laga

puasa sehari semalam payudara : payudara

patibasampir : peningset payun : atap rumah

patih : patih, wakil payung : payung; payung agung :

patik : 1 noda; 2 abdi, hamba; payung besar; payung

patik-aji: abdi raja, bèbèk : tudung lebar dari

daulat tuanku; patikbra : daun nyiur; payung

rakyat banyak kuning : pengayoman;

patita : jatuh payung sungsun :

patitis : titis, tepat, efektif payung bertingkat

patra : daun, surat; payus : pucat lesi, kurang

patramanggala : nama bercahaya

tembang gedhe; pecah : pecah

patrasèli: nama bunga pecalang : pelopor, polisi desa

patrap : sikap, tindakan pecat : pecat, copot; pecat mati

patrem : keris kecil : berhenti kerja karena

patuh : patuh, taat mati

patuk : paruh, tatah, pahat pécé : buta sebelah, cemeh,

patuku : pembeli cemer

patung : patung, arca pecèh : bilis, rejeh matanya

patungkas : pesan, amanat pecel : pecel, jenis bumbu

paturon : tempat tidur pècèl : pecah belah

patut : patut, pantas pecèran : pelimbahan

patuwas : pesan, amanat pecerèn : pelimbahan

paugeran : patokan, ketentuan pèci : peci, topi

paut : sangkut paut, hubungan pecil : anak katak

pawaka : api pecut : cambuk

pawana : angin, udara pedhang : pedang; pedhang suduk

pawar : kebayan : pedang yang lurus;

pawarta : berita, warta pedhang warangan :

pawèh : pemberian pedang yang terhunus

pawèstri : perempuan, putri pedhati : pedati, dokar

pawira : perwira, gagah pedhaya : perdaya, memperdayakan

pawitan : modal

109

pedhes : pedas; pedhes perih : membuat rumah sendiri,
pedih perih mandiri, tidak ikut orang
pedhèt tua
pedhot : anak sapi pèncèng : miring
pedhut : putus, patah pencèt : tekan, pijat
pegat : awan pencu : 1 kepala, limas yang tinggi
: putus, patah; pegat (rumah adat); 2 ujung
pegawan kerucut
pegel mati : putus mati; pendhak : berulang
pehan pegat-pegat : terputus- pendhapa : pendapa, balai
pejah putus; pegat urip : pendharat : tali untuk menambatkan
putus hidup binatang
pekara : begawan pendhatos : pedati, dokar
pekatul : pegal, payah pendhéga : pemimpin
pekèt : air susu pendhèk : pendek, rendah
pekéwuh : mati; pejah kelir : pèndhèk : pendek
pekik partikelir, swasta pendhem : pendam, tanam
peking : perkara pendhet : ambil
: bekatul pendhil : periuk, kendil
peksi : piket, giliran tugas pendhita : pendita, resi, begawan
pekti : segan, serba sulit pending : sabuk dari perak
pelag : tampan, bagus pener : tepat, benar sekali
pélag : peking, bagian dari penèwu : penewu, pangkat di
pelak gamelan kraton
pélan : burung pengaron : belanga besar
pelana : upeti pèngeran : pangeran, putra raja
pélas : baik, cantik, bagus pènget : peringatan, saran, nasihat
pelat : palang penyekat penggak : cegah, menghalangi
pelem : anak ikan kakap penggang : renggang, rongga
peleng : nama burung péngkal : salah satu perangkat
pelit : pelana huruf Jawa
pélog : jenis lauk pengker : lampau, lalu, silam
peloh : papan nama pengki : keranjang sampah
pelung : mangga pengkok : tekan
pelus : bundaran hitam di mata péngkolan : tikungan, belokan,
: pelit, tamak kelokan
pélut : pelog, laras gamelan pèngkrang : duduk di tempat tinggi
pèmès : lemas, lunglai pengkuh : kuat, kokoh
pénak : nama burung pengulu : penghulu
pénakan : ikan palung, sebangsa pèni : indah, bagus, cantik
pénang lintah penjalin : penjalin
: pikat, tarik, tawan pental : terlempar, terhempas
penapa : pisau kecil/pisau gapit pentas : pentas, naik panggung,
penat : enak, nikmat tampil
penatus : keponakan pentasan : pertunjukan, pementasan
pencak : keluarga, kaum, pentelung : mentiyung, melengkung
pencar seketurunan penthang : memegang, memasang
: mengapa pentheng : tegang
: penat, capai penthung : tongkat, pemukul
: kepala prajurit pentil : 1 berbuah masih muda; 2
: tendang, sepak puting susu
: menyebar; pencar-
karang : sudah 110

penting : penting perkutut : perkutut, jenis burung

penyakit : penyakit perlak : perlak

penyèt : tekan perlambang : perlambang, tanda,

pènyèt : lempeng, pipih simbol

penyon : memakai penyu perlawanan : perlawanan

penyu : penyu perlaya : kiamat, mati

penyuk : benjut, luka perlu : perlu

pep : lembab permadani : permadani

pepak : pepak, lengkap, permana : permana, sempurna

sempurna permati : teliti

pépé : jemur, dipanaskan persaben : permisi, memberi tahu

peper : tumpul kepada, meminta ijin

pèpèr : cebok dengan batu, persandha : persada

membersihkan berat persapa : menyapa, memanggil

pepes : lemas, lunglai, tak persekot : uang muka

berdaya persèn : persen

pèpès : jenis lauk pauk, pepes persudi : mencari, berusaha, upaya

pepet : perangkat huruf Jawa pertapan : pertapan

untuk vokal “u” peru : peru, empedu

pèpèt : tekan, desak perut : perut

pera : mudah dibagi, tidak perwandé : sudah tentu, pasti

lekat perwasa (di-) : dipaksa

perak : dekat pès : sakit pes, jenis sakit perut

pérak : perak, jenis logam pesa (di-) : dipaksa

berwarna putih pesagi : pesagi, persegi, kotak

perang : perang, bertempur; pesaja : sederhana, bersahaja

perang brubuh : pesan : pesan, amanat

adegan perang amuk- pesat : pesat, amanat

amukan; perang pèsèk : pesek, kurang panjang

kembang: adegan peseng : memajang, mengenakan

perang yang akan terus pèsèr : peser, jumlah uang

berkembang; perang pesing : pesing, bau air kencing

sabil : perang sabil, pesisir : pesisir, garis pantai

membela agama; perang pesiyar : pesiar

tandhing : perang péso : pisau

tanding pèsta : pesta

pérang : membagi pesthi : pasti, tentu

peras : peras pestul : pistol

perasaan : perasaan pesu (di-) : diusahakan dengan

percanten : pembicaraan, sungguh-sungguh

percakapan pesud : lap, bersihkan

percaya : percaya, yakin petak : petak, gertak, teriak

perdi : mendidik, merawat, pétak : petak

memelihara dengan baik pétan : mencari ketombe di

perdikan : tanah bebas pajak rambut

perdondi : berselisih, ragu-ragu pétang : menghitung

perduli : peduli peté : petai

peri : peri, sebangsa bidadari, peteng : gelap, gulita; peteng

kuntilanak ndhedhet : gelap gulita

perih : perih pethak : putih

perjaya : bunuh pethat : sisir

111

pethat : putus, terceraikan pilara : penyakit; dipilara :

dengan paksa disakiti

pethèk : patek, jenis penyakit pilaur : mau-mau saja

kulit pilenggahan : kedudukan, jabatan

pèthèk : kayu penyangga atap, pileren : istirahat, berhenti

nama ikan laut piles (di-) : diinjak, digilas,

pethékol : kuat, gagah, berotot dirimbas

pethel : rajin, tekun pilih : pilih; pilih bobot : tidak

pethèl : petel, pemotong kayu tertandingi; pilih kasih :

pèthèl : lepas, copot membeda-bedakan

pethèn : peti kecil kasih sayang; pilih

pethèr : panas terik tandhing : tidak

pethit : tinggi, luhur tertandingi; pilih lalab :

péthok : tumpul, majal tidak membeda-

pethot (di-) : dibetot bedakan

péthot : biliut, liat pilingan : bawah telinga

pethuk : ketemu, jumpa, pilis : pelipis

bersua pilpèn : pulpen, pena

petik : petik, ambil, tunai pilungguh : kedudukan, jabatan

petinggi : petinggi pinandhita : dianggap pendita

petis : petis pinang : pinang

petung : jenis bambu pinangantèn : pengantin

pétung : berhitung pinara : dibagi

piandel : kekebalan pinarak : dipersilakan duduk

pianggep : anggapan, dugaan pinarbutan : diperebutkan orang

piangkah : kehendak, niat banyak

piangkuh : keangkuhan pinarek : didekati

piatu : tak beribu pinaremas : diremas

picis : picis, uang pinarigi : dipasangi tambak,

pidak : injak empang

pidana : pidana, hukuman pinaringan : diberi

pidari : istirahat, perhentian pinarsada : disusun, dibuat candi

pikrama : kawin, menikah dianggap kuil

piksa : periksa, lihat pinarwasa : dipaksa, dibekuk

pikul : pikul pinasthi : dipastikan, ditentukan

pikun : pikun pinasthika : yang mulia, yang

pikut : tangkap terutama

pikuwat : penguat, pengokoh pinatik : bertahtakan,

pilah : bagi, kelompok, berhiaskan

golongan pincang : pinjang, cacat kaki

pilakon : cerita, lakon pincuk : pincuk, wadah terbuat

pilalah : lumayan, remak dari daun

pilalan : pilihan, apa-apa yang pindha : seperti, ibarat

dipilih pindhah : pindah, bergeser

pilalu : lumayan, lebih baik pindhang : pindang, ikan; pindhang

dari pada wutah : punya hajat

pilang : nama pohon yang sudah siap

pilang-pilang : sudah untung mata seluruhnya, tetapi batal

pilapilu : lendir karena suatu sebab

pilar : pilar, tiang pindho : kedua

pinggahan : alat untuk naik

112

pinggala : merah tua pira : berapa; pira betahan:
pinggan : pinggan
pinggang : pinggang berapa lama tahan;
pinggel : gelang kaki, gelang
pingget : cekung, lekuk, pirabara, pirangbara :

pinggir berbekas mestinya lebih baik dari
pingil : pinggir, tepi
: tingkah laku, pada
pingit
pingkel kelakuan pirak : berpisah, bercerai
ping : pingit, sembunyi
pingseng : pingkal, terbahak pirang : banyak; pirangbara :
: kali, perkalian
pinidana : pipih hidungnya, mestinya lebih baik dari
pinihan
sengau pada
piniji : dipidana, dihukum
pinilala : tempat benih, tempat piranti : piranti, adat
pinilara
bibit pireng : dengar
pinilaya : dipilih
pinilih : dimanjakan piring : piring
piniluta : disakiti,
pinisepuh pirma : belas kasihan
pinisilin disengsarakan
pinituwa : dipercaya, diyakinkan piroga : penyakit
pinjal : dipilih
pinjeman : dipikat, dirayu pirsa : pirsa, lihat, tahu
pinjungan : orang yang dituakan
: jenis obat generik pisaca : cebol, kerdil, kurcaci
pinta : dianggap tua
pinten : kutu pisah : pisah, cerai
pintèn : pinjaman
pinter : kain penutup buah pisalin : bersalin
pinti
pintu dada pisan : sekali, satu
: minta, mohon
pinuju : berapa pisang : pisang
pinunjul : nama tetumbuhan
pinupus : pintar, pandai piser : peluru
: tali, tampar
pinurba : pintu; pintu angin: pisuh : maki
pinurwa
pipi jendela, ventilasi pisuka : bersuka ria,
pipih : dituju
pipilaka : lebih, unggul bergembira
pipir : dipasrahkan,
pipis pisuna : nistaan, celaan
pir diserahkan
: dikendalikan, diatur pisungsung : pemberian,
: dimulai
: pipi persembahan
: pipih, tipis
: semut pita : pita
: pinggir, tepi
: pipis, kencing pitakon : pertanyaan
: 1 per; 2 buah pir
pitara : para leluhur (nenek

moyang)

pitawa : keputusan para ahli

agama

pitaya : percaya, yakin

pitedah : petunjuk, penerang,

saran

pitu : tujuh

pituduh : petunjuk

pituhu : menurut, mituhu

pituna : rugi, buntung

pitung : berhitung, perhitungan

pitungan : hitungan

piturut : menurut, patuh

pitutur : nasihat

pituwah : petuah

pituwas : petuah

pituwi, pituwin : lagi, serta, dengan

piweling : amanat, saran, nasihat

piyambak : sendirian, pribadi

piyanten : priyayi, seseorang

piyarsa : pendengar, pemiarsa

113

piyas : pucat, layu prabatang : kayu yang roboh

piyatu : piatu, tak beribu prabawa : wibawa, pengaruh

piyayi : priyayi, bangsawan, prabéda : perbedaan

ningrat prabéya : biaya, ongkos

plawangan : pintu masuk prabot : perabot, alat

pocapan : ucapan, cerita prabu : raja

poci : poci pracadi : percaya, yakin

pocok : hasil potongan pohon pracados : percaya, yakin

pocong : mayat yang sudah pracalita : petir, kilat, halilintar

dikuncir pracandha : ribut, angin topan

pocongan : hantu pocong pracara : kejahatan

pocot : copot, lepas, pecat pracaya : percaya, yakin

pocuk : pucuk, puncak pracihna : tanda, lambang

pocung : tembang macapat pocung pracima : barat

podhang : podang, kepodang, jenis pracoda : cemeti

burung prada : prada, hias, lapisan

pohan : susu pradan : dilapisi, dihiasi

pojar : ujar pradana : pemuka, pemimpin

pojok : sudut pradangga : gamelan, bunyi-bunyian;

pokah : patah pradanggapati :

pokol : pukul, tendang, sepak matahari

polah : polah, tingkah, kiprah pradapa : bersemi

polatan : muka, perangai pradata : perdata, pengadilan

polong : kacang polong, buah perdata

cengkeh pradhah : dermawan, suka menjamu

polor : hati batang pradikan : tanah bebas pajak

polos : polos, lugu pradin : selesai

pon : Pon, hari pasaran pradipa : terang bercahaya

ponakan : kemenakan, keponakan pradipta : terang, bercahaya,

ponang : si, sang gemebyar

pondhong : pondong; pondhong pradondi : berselisih, bertengkar

pikul : pondong pikul praduli : peduli, perhatian

pongah : sombong, congkak pragak : pohon bercabang

ponggé : biji durian pragalba : buas, garang, harimau

popok : alas kain bayi praguwa : besar sekali

pra : pra, sebelum prahara : prahara, huru-hara

praba : cahaya, sinar; praba praharana : senjata, pembinasaan

angkara : matahari; prahpun : bagaimana

praba angkara-kara : praja : pemerintahan, kerajaan,

matahari; prabakara : istana

matahari; prabancana : prajaka : perjaka, jejaka

angin; prabandakara : prajanji : perjanjian

matahari; prabanggana prajaya : bunuh

: langit terang tanpa praji : bidan, dukun bayi

awan sedikitpun; prajurit : prajurit, tentara

prabangkara : prakampa : gempa bumi

matahari; prabasini : prakara : perkara, soal, masalah

nama bidadari; prakarana : bab, bagian

prabaswara : bersinar, prakasa : perkasa, kuat

bercahaya terang prakasita : masyhur, termasyhur,

prabata : gunung kenamaan

114

prakatha : suara gaduh acara, pembawa acara,
prakawis : perkara, soal
prakempa : gempa master seremoni;
pralabda : pandai, ahli
pralaga : perang pranatagama :
pralagi : dahulu, masa lampau
pralambang : perlambang, tanda pemimpin agama, aturan
pralambi : lambang, sindiran
pralampita : perlambang, tanda agama; pranata mangsa :
pralaya : mati, kiamat
pralebda : pandai, ahli perhitungan iklim dan
praléna, pralina : mati, wafat, gugur
pralina : wafat, gugur musim; pranatan :
prama : yang terutama
pramada : tidak hati-hati, lengah, pernata, aturan, norma;

lalai pranataning negara :
pramana : awas, waspada
pramanem : sepi, sunyi, senyap undang-undang, hukum,
pramati : teliti, awas
prambayun : sulung, pertama peraturan, instruksi
praméta : keji, kejam, lalim
praméga : perabot, alat pranawa : terang, awas, bijaksana

perlengkapan prandéné : meskipun demikian
pramèsthi : yang termulia
pramèswara : raja; pramèswari : prang : perang; prangwedani :

permaisuri permadani
praméya : tiada setimbang
pramila : maka, oleh karena itu prani : nafas, hidup
pramoda : pemuda, taruna;
pranili : panili, bumbu masak
pramodya : pemuda,
taruna praniti : peniti, peneliti, pengawas
pramosadha: ilmu perdukunan
prampang : kering, terasa panas pranji, pranjèn : kandang ayam
pramudita : alam semesta
pramugara : pramugara; pramugari : prantasan : penyelesaian
pramugari
pramukya : pemuka, pemimpin prantéan : pesakitan, narapidana
pramusésa : alam kedewaan
pramusita : kelapangan hati, luas pranti : alat, perkakas
prana : hati, nafas
pranada : tikar, lapik, tempat prantos : alat, perkakas
duduk
pranahara : ilmu, pengetahuan prantunan : penantian, penungguan
pranaja : hati, batin, dada
pranakan : keturunan praos : perasa
pranala : hati yang panas, marah
pranama : purnama, bulan bulat prapal : cuwil, berguguran
utuh
prananta : mati, wafat, sekarat prapanca : gelisah, bingung
pranata : pernata, aturan, norma;
pranatacara : penata prapasan : keprasan, potongan

prapatan : simpang empat

prapèn : perapian

praponca : gelisah, bingung

prapta : datang, tiba; prapti :

datang, tiba

praptana : kesanggupan

prasa : perasa

prasaben : berkata kepada, minta

izin

prasada : candi, gedung, istana

prasadu : berkata kepada, meminta

izin

prasaja : sederhana, terus, terang

prasama : bersama-sama, semua

prasamaya : perjanjian, akta

kesepakatan

prasami : sesama

prasanakan : persaudaraan,

kekeluargaan

prasandha : sanggup, sesuai, mufakat

prasanta : bening, hening

prasapa : amanat, pesan, ajaran

prasasat : sebagai, selaku, ibarat

115

prasasta : terpuji, termashur; pratiwanda : halangan, bahaya,

prasasti : prasasti, rintangan

piagam pratiwi : tanah, bumi, pertiwi

prasasya : indah (baik) sekali pratuwin : lagi, dan, serta

prasetya : prasetia, janji, tekad pratyaksa : jelas, tampak, terang

prasida : jadi, terjadi, terlaksana pratyangga : badan, tubuh, senjata

prasoda : candi, gedung, istana pratyéka : perincian, bagian

prasta : selesai prau : perahu, kapal

prastarana : tilam, kasur praupan : wajah, muka

prastawa : waspada, awas, pertanda prawan : perawan, gadis; prawan

prastha : tengkuk, kuduk sunthi : gadis kecil yang

prasthi : kehendak, keinginan belum haids

prasu : palsu, lancung prawantu : oleh karena

prasudi : usaha, upaya, merawat prawara : berita, warta, kabar

prasupta : tidur prawasa : siksa, bunuh

prasuti : perintah prawata : gunung

prata : kemasyhuran prawatan : perawatan

pratala : tanah, bumi; pratali : prawéda : arah, maksud;

peningset, pengikat prawédyarini : bidan,

pratama : pertama, utama dukun beranak

pratandha : pertanda, lambang prawira : berani; prawiratama :

pratangga : matahari; perwira yang utama

pratanggakara : prawita : permulaan, sebab,

matahari berguru

pratanjana : percaya praya : tujuan, maksud;

pratapa : kewibawaan prayagung : pembesar

pratapa : tapa prayangan : makhluk halus, lelembut

pratapan : pertapaan, tempat prayatna : hati-hati, waspada

bertapa prayayi : priyayi, bangsawan

pratapi : tapa prayitna : hati-hati, waspada

pratéken : teken, tanda tangan prayoga : baik, mulia, utama

pratéla : jelas, terang; pratélan prayojana : niat, maksud, kehendak

: penjelasan, precil : anak katak

keterangan prégolan : regol, pintu gerbang

pratelon : pertigaan prekara : perkara, masalah, soal

pratignya : berjanji prekis : kecil, mungil

pratikel : gagasan; iguh pratikel : prekul : beliung kecil, kapak

pemikira, ide, gagasan prekutut : perkutut, jenis burung

pratima : arca, patung prelu : perlu

pratinggi : petinggi premana : premana, jelas, awas

pratingkah: tingkah laku, perbuatan premati : teliti, awas

pratingkes : tangkas, pandai prenah : tempat, letak

pratipa : angin topan prenjak : burung prenjak

pratisara : ijazah, surat putusan pretana : barisan, prajurit

pratistha : bertempat tinggal, diam, préwangan: makhluk halus yang

duduk diharap bisa membantu

pratita : mashur, termashur mencari kekayaan

pratitis : tepat, benar, titis préwé : bagaimana

pratiwa : pemimpin ketentaraan, priangga : pribadi

perwira pribumi : pribumi, warga asli

prigel : cekatan, ahli

116

prigi : mata air, kolam, tambak pukul : 1 pukul; 2 jam, waktu;

prih : perih; prihatin : pukul rata : menganggap

prihatin, susah sama, disamakan

prika : sana; priki : sini pukulun : paduka, engkau

prikanca : kawan sekerja pul : jadi satu

priksa : priksa, lihat, tahu pulang : pulang, kembali

primbon : kitab primbon; pulas : 1 pulas, nyenyak; 2 pensil

primbetan : primbon warna

primpen : tersimpan baik-baik pulasara : aniaya, sengsara

princi : perinci, jelas pulasari : tanaman obat

pring : bambu pulastha : selesai, habis

pringga : pribadi pulawaras : pulasari, tanaman obat

pringgitan : bagian dalam rumah pulen : pulan

pripih : antar saudara ipar puli : puli, jenis bumbu

pripitan : pelipit, serip, kelim pulih : pulih, kembali normal

pripun : bagaimana pulo : pulau

priti : senang, suka puluh (sa-): sepuluh, 10

priya : pria, lelaki; priyambada pulukan : genggaman

: rayuan, cinta; pulung : wahyu, anugerah

priyamitra : saudara pulut : getah yang liat

laki-laki; priyangga : pumpung : senyampang

pribadi, sendiri; pun : sudah, selesai, jangan

priyarana: prajurit punakawan : pengiring

priyayi, priyagung, priyantun : punapa : apakah

priyayi, bangsawan punapi : apakah

priyoga : nasihat, utama, baik punas : lunas

prunan : kemenakan puncak : puncak; puncit :

prungu : pendengar, telinga puncak; puncon :

pruwita : berguru, mengabdi puncak (gunung)

pucuk : puncak pundhak : pundak, bahu

pucung : jenis tembang macapat pundhi : pundi-pundi

pudhak : bunga pandan; pudhak pundhong : nama rumput

wangi : bunga pudak pundhung : buah pundung

wangi pundhut : ambil, beli

pudyastuti : puji-pujian, doa, harapan pundi : mana, di mana

puger : peraturan, hukum; pundirangan : bergerak-gerak tak

pugeran : peraturan, sopan

hukum punggawa : punggawa, aparat

puhara : akhirnya, sebab- punggel : potong, putus, patah

sebabnya punggung : tulang punggung

puja : puja, doa, harap; pungka : lekuk bertekuk

pujabrata: semedi, pungkas : akhir, penghabisan

berdoa; pujakrama : pungkir : mungkir, ingkar

penghormatan; pungkur : belakang, lalu

pujamantra: membaca punglu : pelor, peluru

mantra; pujastawa, pungser : pusat, pusar

pujastuti : doa, puji; pungut : pungut, ambil

pujawan : orang yang punika : itu; puniki : ini; puniku:

suka memuja itu

pujangga : pujangga punjer : pusat, akar pusat, akar

puji : doa, puja, harap tunjang

117

punjul : lebih, lebihan purut : purut, jenis jeruk
punjung : beri, persembahan
punten : maaf, ampun purwa : awal; purwaduksina :
punthuk : tanah tinggi
puntir : puntir, pelintir asal muasal; purwaganda
punuk : benjolan pada punggung
pupak : propaganda; purwaka
sapi/kerbau/unta
pupu : berganti gigi; pupak : pengantar, awal kata;

pupuh puser : pemotongan tali purwakanthi :
pupuk pusat
: paha; (di-) : diambil persajakan
pupur anak, dipungut; pupon
pupus pusa : gagal panen
puput : anak pungut
pura : 1 pukul; 2 kumpulan pusak : 1 hapus; 2 pusat yang
purak
purana bait ada di ubun-ubun
purba : pupuk; dipupuki :
pusaka : pusaka, warisan, senjata
purbaya ditaburi; pupuk
purih bawang : anak kecil, pusang, puseng : bingung,
purisa anak ingusan
purna : bedak kebingungan
: pucuk daun
purug : tamat, putus pusara : pusara, makam
puruhita : pura, kraton, istana;
purun purantara : istana, pura pusek : bingung, kusut, masai
purus : biar saja, tak peduli
purusa : buku cerita puseng : bingung, kusut, masai
: kekuasaan, wewenang;
purbangkara : puser : pusat, pusar
matahari; purba wasésa
: kekuasaan; purba pusing : pusing, mumet
wisésa : kekuasaan
: menepati janji puspa : bunga, kembang;
: mencari, mengharap
: cirit, kotoran puspaka : kendaraan;
: selesai, sempurna;
purna bakti : purna puspa kajang : nama
bakti, pensiun; purna
candra : bulan ular; puspanjali : nama
purnama; purnama,
purnami : bulat penuh; tembang gedhe;
purna tugas: pensiun
: arah dalam perjalanan, puspanyidra : nama
mencari
: berguru, mengabdi bunga; puspawarsa :
: mau, kehendak, niat
: umbi, bagian tiang yang taburan bunga; puspita :
menancanp di umpak
: lelaki; purusa lingga : kembang, bunga
zakar; purusotama :
prajurit pemberani, pustaka : buku
prajurit utama
pusthika : mestika, batu permata

sakti

pusuh : gulungan kapas yang siap

dipintal

pusus : membersihkan beras

putat : nama pohon

putèh : putih

putek : putus asa, hilang akal

puter : putar; puter giling :

putar giling

puthuk : bukit, tanah tinggi

puthul : patah

puthut : anak

putih : putih

putra : putra, anak; putraka :

cucu; putri : perempuan

putu : cucu

putung : patah

putus : putus; putusan :

keputusan

puwan : puan, air susu

puwasa : puasa

118

R raja : raja; raja amal : harta,

kekayaan; raja brana :

harta, kekayaan; raja

darbé : harta, kekayaan;

raja duwé : harta,

rabasa : merebut, menyerbu kekayaan; raja kaputran :

racak : sama, sejajar pakaian pengantin putra;

racana : bencana, gangguan raja kaputrèn : pakaian

racik : racik, ramu pengantin putri; raja kaya

racun : racun : simpanan kekayaan;

rada : agak; radan : sedikit raja panganggo : suka

agak; rada-rudu : berdandan; raja pati :

bertengkar, berkelahi pembunuhan massal; raja

radèn : raden, gelar bangsawan; patni : permaisuri; raja

radyan : gelar pèni : emas, logam

bangsawan mulia; raja singa :

radi : agak penyakit kelamin, syphilis;

radin : rata raja tatu : luka parah

raditya : matahari rajag : bocor banyak sekali

radon : membiak, meluas rajah : rajah, tulisan bermantra;

radosan : jalan rajah tamah :

raga : badan, tubuh; raga keserakahan, keinginan

sukma : badan jiwa; rajang : mis, potong

raga wanda : rajata : rusak, hancur

melepaskan nyawa dari rajeg : pagar; rajeg wesi : pagar

badan besi

ragab : serang rajin : rajin, tekun

ragad : biaya, ongkos rajun : nama tumbuhan

ragah : lahab, rakus rajungan : sebangsa kepiting

ragaini : bunga ragaini rajut : rajut, anyam

ragana : kasmaran, jatuh cinta rak : rak

ragang : kerangka raka : kakak

ragasan : kerangka, tulang rakatha : ketam

belulang raké, raki : pembesar, penguasa

ragil : bungsu daerah

ragu : ragu, bimbang; ragu- raket : dekat, akrab; raketan :

ragu : ragu-ragu, dekat sekali, akrab

bimbang rakit : rakit; rakitan : rakitan,

ragum : tali, sesuai karangan

rah : darah rakmi : batin, tabiat, perangai

rahab : rahap, doyan rakryan : rakai, penguasa suatu

rahadèn, rahadyan : gelar wilayah

bangsawan raksa : juga, rawat

raharja : selamat, sejahtera; raksaka : penjaga, cara menjaga.

rahayu : selamat, penjagaan

sejahtera; rahajeng : raksasa : raksasa; raksasi : raksasa

selamat, sehat perempuan

rahuru : huru-hara, kekacauan rakta, rekta : merah

rai : muka, wajah; raina rakyan, rakyana : penguasa suatu

: siang hari wilayah

119

ram : ranting-ranting kayu yang punya anak laki-laki;

untuk membendung randha kuning : tanah

empang keramat; randha maya:

rama : bapak, ayah nama corak tenunan;

ramak : bapak, ayah randha menggala :

ramal : ramal, duga, tebak nama gendhing; randha

ramat : 1 rahmat, anugrah; 2 nunut : nama gendhing;

sarang labah-labah randha royal: jenis

rambah : rambah, jamah makanan; randha

rambak : rambak, kulit kering semaya : nama corak

ramban : memetik sayuran tenunan; randhat : pelan,

rambana : dengan giat, sekuat tersendat, tak lancar

tenaga randhu : randu, jenis tanaman

rambang : pangkat, perkalian yang ranéh : tiada lagi, sudah habis

faktornya sama rang : 1 tingkatan, pangkat; 2

rambas : rembas gatal-gatal dikaki karena

rambat : rambat, menjulur telur cacing

rambeh : mengalir rangah : gigi yang kuat

rambon : bau-bauan rangas : rayap, anai-anai

rambu : rambu, tanda rangdha : janda, baku

rambut : rambut; rambutan rangen : gatal-gatal pada kaki

: buah rambutan karena cacing

ramé : ramai rangga : nama pangkat pamong

rames : rames, aduk, campur praja

rami : rami, jenis tali platuk ranggah : beranggah, bercabang-

ramon : ramuan cabang

rampak : sama tinggi, rampak ranggèh : kayuh, rangkul, jangkau

rampaka : karangan, susunan ranggèn : rumah panggung yang

rampal : rompong, tanggal tinggi

rampang : kayu melintang pada ranggi : nama pangkat dalam

pedati pamong praja; ranggitan

rampas : rampas : nama tumbuhan

rampet : rapat, tutup, buntu ranggon : tempat kera

ramping : ramping, langsing rangka : rangka, tiang, pengokoh

rampung : rampung, selesai rangkab : tutup pelana, tenda

ramu : ramu, racik rangkad : kawin lari

ramya : ramai, meriah rangkah : wilayah

rana : kesana rangkang : melata

ranangga, rananggana : rangkèn : sajian, hidangan, jamuan

peperangan, rangkep : rangkap, dobel

pertempuran rangkèt : rangket

rancag : goncang, lekas, praktis rangkul : peluk

rancakan : ranting-ranting ranjang : ranjang, tempat tidur

pepohonan ranju : ranjau

rancana : rencana ranta : ronta, meronta, sakit hati

rancang : rancang, rencana rantab : rapi, berjajar

rancari : sedih, haru rantan : terurai, terlepas

randha : janda; randha drengis : rantang : rantang

nama padi; randha kèli: rantas : selesai, rampung

nama corak batikan; ranté : rantai, terali

randha kisi : janda ranten : menunggu, menanti

120

ranti : tunggu, nanti ratus : bumbu merokok, dupa
raup
ranu : air, kolam raut : raup, ambil
rawa
rapah : ranting yang berkaparan rawaja : raut, wajah, muka
rawan
di tanah : rawa
rawasa
rapak : daun tebu kering rawat : naga, ular
rawé
rapaya : ketinggalan rawi : rawan, berpotensi untuk

rapet : rapat, sempit rawik perusahaan
rawing
rapi : rapi rawis : rusak

rapu : rayu, bujuk rawit : rawat, pelihara, asuh
rawon
rapuh : rapuh rawuh : rawe, jenis tumbuhan
rawun
rara : rara, gelar perempuan, raya : rawa rawang, paya;

gadis rayah rawikara: sinar matahari
rayap
rarahan : sampah : compang-camping
rayat
raras : indah, nyaman, enak; rayi : luka-luka, rompei-rompei
rayung
raras kawibawan : : kumis, di-; diiris-iris,
rebab
menikmati kewibawaan dirajang-rajang
rebah
raré : anak rebat : cabai rawit
rebut
rarem : istirahat, damai, tenang : rawon, jenis bumbu
reca
rari : adik reda : datang, hadir
redana
raryan, rarywan : berhenti redhem : sawah dedaunan

rasa : rasa; rasamala: nama : raya, besar; rayagung :

pohon; rasamulya : besar sekali

rasa mulia; rasana : : rayah, keroyok, rebut

indah; rasa pangrasa : : rayap, jenis hewan

tentang perasaan; rasa- pemakan kayu

risi: tidak senang : rakyat

hatinya; rasa rumangsa : adik

: perasaan tahu diri; : daerah sekeliling benteng

rasatala : dasar bumi istana; rayungan :

rasé : jenis musang, serigala potongan tebu yang akan

raseksa, raseksi : raksasa ditanam

rasika : penuh rasa puas, : rebab, bagian alat

orgasme gamelan

rasmi : keindahan, cahaya, : roboh, jatuh

menyedapkan mata : rebut, keroyok

rasuk : masuk, memakai; : rebut, keroyok; rebut

rasukan : busana, bener : berebut

pakaian kebenaran; rebut cukup :

raswa : rasa, rahasia, air mani asal cukup, seperlunya;

rat : dunia, jagat rebut dhisik : saling

rata : 1 rata; 2 kereta mendahului; rebut

ratan : jalan ducung : berebut

ratangga : roda, kereta mendahului; rebut

ratap : 1 meratap, berkeluh- seneng : bersenang-

kesah; 2 berjajar, senang; rebut unggul :

berderet bersaing mutu; rebut

rati : bulan; ratih : bulan urip: bersaing hidup

ratna : emas, intan : arca, patung

ratri : malam : gemar beranak

ratu : raja, ratu : uang, harta

ratum : taruk tebu : redam, dingin, reda, sejuk

121

redi : gunung, bukit rencah : bencah, belah

rega : harta rencakan : kayu bakar

reged : kotor rencaka : susah, sedih

regeng : meriah, wibawa rencang : sembuh setelah melahiran

regi : harga réncang : kawan, teman; réncang

régol : gapura, pintu gerbang laré : kawan anak

regu : regu, kelompok rèncèk : kayu bakar, ranting-

rèh : memerintah ranting

reja : ramai, meriah rencem : rendam, benam

rèjèng : batu barang réncog : pincang, timpang

diperbukitan rénda : renda-renda

réjog : timpang, pincang rendheng : musim penghujan

réka : usaha, upaya; rékadaya rendhah : rendah

: daya upaya, usaha rengat : rayap, anai-anai; renget :

rekasa : sengsara, sulit; rekaos : kutu pemakan kertas

sengsara, sulit rengga : hiasan

reksa : jaga rawat; reksabumi : renggang : renggang, senggang

menjaga bumi renggut : renggut, ambil

reksasa : raksasa; reksasi : rengkah : bengkah

raksasa rengkuh : rengkuh, rangkul

reksi : jaga, rawat rengu : marah, sakit hati

rekta : putih rèni : perempuan

rekyana : gelar pejabat kraton rènten : 1 siang; 2 bunga (uang)

réma : rambut rèntèng : renteng, jejer

rémah : tempat, rumah rep : diam, tenang

remak : remuk, hancur; remak repa : rayu, bujuk

rempu : hancur lebur répo : jompo, keriput

rembag : rembug, pembicaraan répoh : jompo, keriput

rembaka : berkembang répot : repot, sibuk

rembaya : perahu kecil, sampan rereb : diam, sunyi

remben : lambat, pelan rèrèh : reda, berhenti jabatan

rembeng : genang, rendam rerem : diam, berhenti

rembug : rembuk, pembicaraan, rèrèn : istirahat

musyawarah reres : benar,betul

rembulan : bulan resah : resak, gelisah

rembus : 1 rembes, tembus; 2 resak : rusak, hancur

kiriman barang beserta reseh : kotor

surat tagihan resek : kotor karena benda-

remen : senang, gembira benda tak terpakai

rempah : rempah, lauk pauk resep : senang

rempak : remuk, rusak resi : pendita, brahmana

rempaka : mengarang, menyusun, resik : bersih

merangkai respati : hari Kamis

rempela : ampela reta : putih

rempu : remuk, hancur-luluh rété : anak buaya

remu-remu : menguning, mulai retna : emas, logam mulia

masak (buah) réwanda : kera

remuk : remuk réwang : teman, pembantu

remus : marah, gigit réyog : kesenian reog

rena : senang, gembira réyon : rayon, daerah

réna : ibu

122

ri : 1 adik; 2 hari; 3 di-; ririh : pelan, lamban
rikala : ketika, pada
riba saat; ri saksana : lantai, riris : gerimis, rintik-rintik
ribed pada ketika itu
ribut ris : perlahan-lahan, halus
ricik : riba
ridhu : repot risak : rusak
rigen : ribut, gaduh
rigma : ricik, berguyuran risang : sang, si
rigol : geger, huru-hara
riguh : cekatan, trampil risi : geli, kikuk
rikat : rambut
rikma : pintu gerbang risig : bersih, cemerlang
rikuh : enggan, segan
rimang : cepat risih : risih, tak enak
rimba : rambut
rimbag : segan, sulit ritang : yang
: 1 banjir; 2 melimpah
rimpang : rimba, hutan riwa-riwa : malu-malu, pura-pura
rimuk : 1 cetakan; 2 bentuk
rina riwana wulung : nama pohon
rina-rina kata
rinci : akar yang mengembang riwayat : riwayat, kisah
rindhik : rayu, bujuk
rinèh : siang hari riweng : putus asa, hilang akal
ringa : siang, simpan
ringan : rinci detail riwil : rewel
ringas : pelan, lambat
ringga : sabar, reda riwit : cabe rawit
ringgit : kira
ringi : ringan, mudah riya : riya, pamer
ringin : ganas, beringas
ringkel : ragu-ragu karena takut riyak : dahak
: 1 mata uang; 2 wayang
ringkes : dengar riyaya : hari raya, lebaran
ringkih : pohon beringin
ringkuk : hari yang tidak baik riyin : dulu, dahulu

ringkus menurut perhitungan riyom : rindang, teduh, sejuk
rini : ringkas, singkat
rinjing : lemah, tak kuat riyuh : riuh, membahana
rintang : ringkuk, badan
rinten rob : pasang, banjir,
rintih melingkar
rintip : ringkus, tangkap menggenang
rinto : perempuan, putri
: wadah dari bambu rodha : roda, lingkaran
ripta : rintang, halangan
ripu : siang hari rodra : buas, marah sekali,
: merintih
: berderet-deret menakutan
: tidak berdaya karena
roga : badan, tubuh
sakit
: cipta, buat rogadi : penyakit
: musuh, lawan
rogi : rugi, sakit

rogoh : rogoh, ambil

roh : ruh, arwah; rohani :

ruhani

rohara : prahara, geger

rohot : buruk, rusak

rombak : rombak, ubah, berubah

rombong : rombong; rombongan :

kelompok, grup

ron : daun

roncé : ronce, untaian, rangkaian

rondha : ronda, jaga

rong : rongga, bolongan ditanah

rongèh : lincah

ronggèng : penari kesenian ronggeng

rongkob : lebat daunnya

rongkong : kerangka

rono : ke situ

roro : dua

ros : ruas

rosa : kuat, kokoh

rosan : kekuatan

rota : kuda, andong

123

rotan : rotan rungseb : sulit dilalui, medannya
sulit
rowa : tidak rapi rungseg
rungsit : ringsek
rowang : pembantu, kawan : berbahaya, sulit dilalui,
rungu
royo : hijau runtik gaib
: dengar
ru : 1 panah; 2 sakit runtuh : kecewa, sakit hati; runtik
runtung
rubaya : saya, aku, -ku runtut atiné : sakit hati
runtyaka : runtuh, gugur
rubed : ribet, rumit, sulit rupa : runtung, pergi bersama
: runtut, urut
rubéda : halangan, rintangan rupaka : sakit hati, marah
rupi : rupa, bentuk, wujud;
rudah : susah, sedih
ruruh rupa candra : beranjak
ruda peksa, ruda pari peksa : rusak bulan; rupa-rupa :
rusiya bermacam-macam
memaksa rusuh : mengarang
ruwat : wajah, rupa; rupini :
rudira : darah cantik, molek, rupawan
: pelan, kalem
rudita, ruditya : susah, sedih : rusak
: rahasia
rugi : rugi : rusuh
: ruwat, membebaskan,
rugol : jatuh, luruh menyucikan

ruhara : geger, huru-hara

ruhun : dulu, dahulu

ruhur : luhur, tinggi, agung

ruji : jari

rujit : koyak-moyak, sedih,

haru

ruju : bungsu

rujuk : bersatu lagi

rukem : buah-buahan

ruket : roket

rukma, rukmi : emas

rukon : rukun, sehati

ruksa : rusak, buruk, hancur

rukti : rawat, pelihara

rukun : bersatu; rukun gawé :

kerja bakti

rum : harum, wangi

rumab : sakit demam, kambu

rumah : rumah

rumaos : ( ing.) merasa

rumat : merawat, memelihara

rumeksa : menjaga

rumiyin : dulu, dahulu

rumpak : sumpek, sempit

rumpaka : menyarang

rumpuk : rumpuk, membakar

rumpung : campung, rampung

rumput : rumput

rumuhun : dulu, dahulu

runa : rusak, rintangan

rundha : meronda, berjaga

rundhuk : merunduk

runggéan : bulir

runggut : rimbun, rindang

rungrum : mabuk cinta

124

S sadya : niat, kehendak

saé : baik, bagus

saékakapti : seia sekata

saékapraya : seia sekata

saba : berkunjung saéngga : sehingga, maka

sabab : sebab, karena saèstu : sebenarnya,

saben : tiap-tiap sesungguhnya

sabet : sabet, sebat; sabetan : saga : saga

1 penghasilan sagah : sanggup

sampingan; 2 cara sagala : segala, semua

memainkan wayang sagara : samudra, laut; saganten :

sabin : sawah (ing.) samudra, laut

sabit : pisau, sabit saged : bisa, dapat

sabrang : seberang, menyeberang sagelar sapapan : sebarisan

sabuk : sabuk; sabuk cotha : sagnyan : tanda baca dalam huruf

ikat pinggang; sabuk Jawa

wala : ikat pinggang; sago : sagu

sabuk èpèk : ikat sagotra, sagotrah : sekeluarga

pinggang sagu : sagu

sad : enam, keenam saguh : sanggup

sada : lidi saguna : terutama, kemuliaan

sadak : perlengkapan makan sagung : semua

sirih sah : sah, resmi, beres

sadali : bintang saha : serta, dan

sadana : dana, harta sahakarya : pertolongan

sadara : hormat, rendah hati sahal : seketika itu juga, pada

sadarga : dugaan, kiraan waktu itu juga

sadarpa : berani, gagah saharsa : suka cita, senang

sadaya : semua, segala; sadarum: sahasa : paksaan, dengan pekerja,

(ing.) semua, segala dengan berani

sadé : jual sahasika : paksaan, dengan pekerja,

sadha : musim yang ke-12 dengan berani

sadhana : dana, harta, uang sahasra : seribu (1000)

sadhang : pohon sebangsa palma sahita : hati, perasaan

sadhegan : 1 campuran tembakau sahitya : bersama-sama, beserta

rokok; 2 dagu sahya : sahaya, saya, hamba

sadhel : tempat duduk di sepeda saiki : sekarang, kini

sadhéla : sebentar, sekejab saingga : sehingga, maka

sadhèng : pohon sebangsa palma sairib : seperti, kaya

sadhéngah : sembarang sais : kusir

sadhépah : sedepa saiyeg saekapraya : satu tekad, seia

sadhèrèk : saudara sekata

sadhiya : sedia, siap sajak : sepertinya

sadho : sebangsa dokar sajeg jumbleg : selamanya

sadi : dari, agak sedikit sajeng : nira yang direbus

sadpada : capung, kumbang saji, sesaji : sesaji; tudung saji :

sadran : upacara adat sadran penutup makanan; sajèn :

sadu : sabar sesajian

sadulur : saudara sajiwa : sejiwa

sadur : sadur, kutip sajuga : satu

125

sak : 1 saku; 2 satu; kerja; salah karya : salah

saklangkung : lebih- kerja; salah kedadèn :

lebih; sakésuk : salah kejadian, keliru;

sepagi; sakloron : salah mangsa : salah

berdua; sakwèhning : iklim, salah musim; salah

oleh karena, oleh sebab; pandeleng : salah lihat;

sakwingi : kemarin salah siji : salah satu;

saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun salah surup : salah tahu;

Saka; sakakala : tahun salah tampa : salah

saka; sakatambé : terima, salah paham;

dinihari, pagi-pagi sekali salah ton(en) : salah

sakabda : tahun Saka lihat; salah urat : salah

sakadi : sekerja urat, kesleo; salah

sakal, sakala : seketika itu wèwèng : menyeleweng

sakala : seketika; sakalaguna : salak : buah salak

semua kebajikan salaka : perak

sakalir : semua, segala salaki rabi : suami istri

sakanti : bersinar, bercahaya salaluné : selanjutnya, berikutnya

sakareng : sebentar, sekarang salang : tali lekar; salang gumun

sakat : mulai dari : terheran-heran; salang

sakatha : kereta pikulan : pikulan dan tali

sakéca : enak, nikmat lekarnya; salang sebat :

saketi : sejuta salah sebut, hampir sama;

sakelar : saklar salang sengguh : salah

saking : dari tanya; salang siji : salah

sakit : sakit satu; salang suduk :

sakra : terang bertikam-tikaman; salang

saksana : lekas, segera surup : salah lihat;

saksi : saksi salang tunjang :

sakta : gemar, senang akan bertingkah tak sopan

sakti : sakti, keramat salap : letak, tempat

saku : saku, kantung salapan : tiga puluh enam hari

sal : bangsal salawana : berselisih, bertengkar

sala : sendirian, tunggal salé : jenis sayuran

salab : letak, tempat salécun : banyak sekali

salaba : belalang salep : salep, obat gosok

salaga : gaya, tingkah laku saliku : air

salah : salah; salah cipta : salikur : dua puluh satu

salah cipta; salah salin : salin, ubah; salin

deleng : salah lihat; gagasan : ganti gagasan;

salah éndah : salah salin swara: berubah

tingkah, berbuat yang bunyi

tidak perlu; salah gawé : salingkuh : selingkuh, serong

salah kerja; salah salinting : segelinting

gemèn : suka salintir : segelintir

mencampuri urusan salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2

orang lain; salah graita : biawak

salah rasa; salah ilik: saliré : semua, segala

salah lihat; salah kapti : salisih : selisih

salah niat, salah tujuan; salit : dahaga, haus sekali

salah kardi : salah

126

saloka : seloka; saloka wedhar : kumbang padang;

undian, lotre samber mata : sambar

salong : sebagian mata, hewan kecil yang

salu : rumah muka, balai-balai terbang dan mudah

saluku : duduk belunjur masuk mata

sama : sama; samahita : sambet : sambung, sambut; pinjam

kecerdasan, bijaksana; sambi : sambil

samakita : sambilan : sambilan

bersamadi, sambit (di-) : dilempar, disebat

bersembahyang sambiwara : sayembara

samad : berkat, sawab sambodana : ujar, bicara, perkataan

samadi : semedi sambong : sambung

samadya : seukuran, sambrama : penghormatan, sambutan

sekemampuan sambuk : cambuk, cemeti

samaja : gajah sambung : sambung

samak : sampul, kulit samburat : semburat

samakta : siap sedia sambut : sambut; sambut damel :

samana : ketika itu, waktu itu bekerja

samang : engkau, kamu samèk : alas perut, makan pagi

samangké : sekarang, kini; samekta : siap sedia, sanggup

samangkéyan : samené : demikian, sekarang

sembarangan samengko : nanti

samanta : semua, semuanya samépa : sekat, bersanding

samantara : sementara sami : sama

samanya : biasa samida : kayu bakar

samapta : siap sedia, sanggup samin : minyak samin

samar : samar-samar samir : daun pisang penutup

samas : empat ratus makanan

samasta : semua, semuanya samirana : angin

samata : nyata, benar, sama samita : sasmita, tanda-tanda

samatra : sedikit samoda : senang, suka hati

samaya : menunda janji samodana : kata-kata semu

sambada : mampu samodra : samudra, laut; samodra

sambah : sembah, menyembah rob: samudra surut

sambang : jenguk, kunjung; samoha : semua

sambang suwel : sampad : tali sandal, selempang

penjahat terompak

sambarana : ceroboh sampah : sampah

sambartaka : rusak, kiamat sampak : cepat, rikat

sambat : mengeluh, berkesah sampaka : lengkap, penuh

sambatara : tahun sampali : nista, jelek

sambawa : tidak mustahil sampan : sampan, prahu kecil

sambéga : keinginan, dambaan sampang : pohon sampang

sambegana : tajam ingatan sampar : sampar, tendang

sambékala : halangan samparan : kaki

samben : setiap, tiap-tiap sampéka : tipu daya, muslihat,

samber : 1 sambar; 2 sebangsa cerdik

jala; samber nyawa : samper : sampir, sambar

sabung nyawa, pandai sampet : sudah teratur, cukup

berperang; samberan: sampéyan : kamu, anda; sampéyan

ayam; samber lilèn : dalem : paduka

127

sampil : paha lembu yang sandhung watang :

disembelih perkara penting yang tak

sampir : sampir boleh dilanggar

sampun : sudah sandhur : sandur, sejenis seni

sampur : sampur, selendang tari sandi : sandi, rahasia; sandi

sampurna : sempurna, paripurna asma : nama rahasia,

sampyan : engkau, tuan, sampean nama yang dirahasiakan;

sampyoh : mati bersama; sampyuh sandilata : nama

: mati bersama tumbuhan obat;

samubarang : segala hal, sandisastra : sastra

sembarang; samudaya sandi; sandiupaya :

: segala, semua sandi rahasia; sandiwara:

samukawis : segala hal, sandiwara, drama, teater;

semua perkara telik sandi : mata-mata,

samudana : kata-kata semu inteligen

samuhita : semedi sandika : siap, sedia

samudra : samudra, laut sandyakala : gurat merah di langit

samuha : perkumpulan, senja

persidangan sanéga : bersiap, bersedia

samun : samar, rahasia sanèngga : sehingga

samur : samar sanépa : ibarat, peribahasa

samuwa : dengan upacara resmi sanès : lain

samya : sama, sedang sang : sang, si

sana : pohon sana sanga : sembilan

sanadyan : meskipun, walupun sangadi : 1 baginda; 2 sengaja

sanajan : meskipun, walaupun sangaji : baginda raja

sanak : saudara, sanak famili sangan : bilangan sembilan

sanalika : seketika sangapa : siapa

sananta : nama bentuk kata sangar : hebat, dahsyat,

sancaya : nama windu menakutkan

sandé : urung, batal, sarung, sangara : mustahil

sandéha, sandéya : ragu-ragu, sangat : sangat, amat

khawatir sanget : sangat, amat

sandékala : gurat merah di langit sangga : sangga, jinjing; sangga

senja krama : menjawab

sandhang : sandang, pakaian; dengan sesuka hati;

sandhangan : 1 sangga langit :

pakaian; 2 tanda baca, tumbuhan sulur-suluran;

harokat; sandhang lawé sangga runggi :

: sejenis bangau; halangan, rintangan;

sandhang wlikat : sangga uwang :

diselipkan dibawah bertopang dagu

ketiak sanggah : sanggah, sangkal

sandhat : tali pengantar, dekat, sanggama : hubungan intim

berdamping sanggap : sanggup

sandhéné : seandainya, seumpama sanggar : gingsul

sandhi : sandi, rahasia sanggem : janji, kewajiban

sandhing : dekat, bersanding sanggi : sangga

sandhung : sandung, terantuk; sanggit : dramatika, penjiwaan

sandhung lamur : sanggraha : persediaan, jamuan,

daging kerbau di dada; hidangan

128

sanggrama : perang, berperang sangut : beliung, kampak
sanggrekan : halangan, rintangan,
saniki : sekarang
aral
sanggul : sanggul, kundai saningga : sehingga
sanggup : sanggup, bersedia
sanggya : segala, semua saniskara : segala hal, sembarang
sanghara : rusak, hancur;
sanityasa : senantiasa, selalu
sangharakalpa : hari
kehancuran, hari kiamat sanja : menengok, menjenguk
sangi : janji, berjanji, nazar
sangit : bau hangit sanjang : berkata
sangiwèn : dahulu, zaman dahulu
sangka : dari; sangka déné : sanmata : baik, bening
makanya, oleh karena itu
sangkal : tangkai kapak; sangkal santa : baik, bening
putung : pijat urat bagi
orang yang patah tulang santak : benda, harta
sangkala : angka tahun yang
disusun dalam kata-kata santan : santan
bernilai angka;
candrasangkala: santana : saudara
sangkala yang
berdasarkan pada santen : santan
perhitungan tahun
bulan; suryasangkala : santer : keras, cepat
angka tahun yang
didasarkan pada santi : semboyan, motto;
perhitungan tahun
matahari santiaji : petunjuk
sangkan : asal, dari; sangkan
paran : asal dan tujuan pelaksanaan; santika :
sangkar : sangkar, kurungan
sangké : asal, dari mutiara; sesanti :
sangkèng : asal, dari
sangkep : lengkap semboyan, kata mutiara
sangkèt : nama tetumbuhan obat
sangkéta : sengketa, berselisih, santosa : sentosa, kuat
bertengkar
sangkin : makin santun : sopan
sangking : dari
sangkrah : ranting bambu santya : 1 larangan; 2 pujian,
sangku : panah, bokar, mudam
sangkuh : sangkur, mata sangkur terpuji
sangkut : sangkut, libat
sangkya : asal, dari sanubari : sanubari, hati
sangsang : sangga
sangsara : sengsara, kesulitan; sapa : siapa
sangsara désa : uang
kas desa sapah : ubi kayu
sangsaya : semakin
sangu : saku, bekal sapala : sedikit, sepatah kata

sapandurat : sekejap mata, sebentar

sapata : berjanji, bersumpah

sapeket : karib

sapélé : sepele

sapet : sampai pada

sapi : sapi

sapih : pisah, cerai

sapir : shafir, batu intan

sapit : sepit, penjepit; sapit

urang: taktik dan

strategi perang dengan

membuat susunan barisan

seperti sapit urang

saplak : serupa botol, hampir

sama

saprantu : nama tanaman obat

sapta : tujuh; saptadarma :

tujuh darma, tujuh

pengabdian; saptamarga

: tujuh doktrin

sapu : sapu; sapu udhar :

terurai, terlepas; sapu

dhendha : hukuman;

sapu jagat : merata

129

ke seluruh jagat; sapu sarenti : tidak bersama-sama

lebu: pembersihan saresmi : bersenggama

total, sweeping; sapu saréyan : berbaring

tangan : sapu tangan sarga : bab, pasal

sapucapan : satu cerita, satu sari : inti; sari kuning : zat

perkataan pewarna kuning dalam

sapuluh : sepuluh membuat kain batik; sari

sapunika : sekarang, kini kurung : bunga nagasari;

saput : dilimputi, ditutupi; saripati : inti, pati,

saput dhengkul : saripati; sari wosé :

sampai ke lutut; saput bunga, nagasari

pranti : selengkapnya sarika : ia, orang kepercayaan

dengan alat-alat; saput sariki : ini, sekarang

lemah : terang tanah, sarimbit : sekalian, bersama-sama

mulai remang-remang di sarimpi : serimpi, jenis tali

pagi hari saring : saring

sara : 1 berkaitan dengan; 2 sarira : badan

sengsara; sarabasa : saritim : bunga rejasa

rusak; sarabuta : kusir, sarjana : sarjana, ahli

sais; saradula : sarju : setuju, cocok

harimau; saranangga : sarkara : manis, dandanggula

tikus; sarasidya : bunga saroja : bunga tunjung

tunjung; saraswati : saron : saron, bagian dari

bidadari Dewi Rarasati; gamelan

sarawèdi : rahasia; sarong : sarung

sarayuda : pesuruh sarpa : ular

sarab : nama penyakit anak, sarta : serta

sawan saru : saru, jorok; saru siku :

saraba : sebangsa kijang tata sila, tata krama

saraga : asyik, gemar sarujuk : sepakat, setuju

sarah : sampah sarung : sarung; sarung kaki :

sarampangan : serampangan sarung kaki; sarung

sarana : sarana tangan : sarung tangan

sarandu : sekujur, seluruh saruni : serunai

sarang : sarang saruwé : menyapa, menangani

sarangan : sarangan sarwa : serba, semua; sarwa-

saranta : sabar sarwi : serba-serbi; sarwi

sarap : sarap, makan pagi : serba; sarwya : serba

saras : sembuh, waras sarya : bantuan, pertolongan

sarasa : makna, arti sasa : kelinci

sarasati : cipta sasab : tutup, selimut

sarati : pawang gajah sasadara : rembulan; sasadhara :

sarawungan : sahabat, kenalan rembulan; sasalancana :

saraya : bantuan, pertolongan rembulan

sardana : kaya sasag : sasak, telusur

sardula : harimau sasak : sasak, telusur

saré : tidur, istirahat sasama, sasami : sesama

sarèh : sabar, tenang, pelan sasana : sasana, tempat

sarem : garam sasangka : bulan

sarèn : darah yang dimasak sasangkan : bulab-bulanan

sareng : bersama sasanti : puji-pujian

130

sasar-susur : sangat keliru satwa : binatang, hewan

sasat : seperti satwika : utama, terutama

sasati : tunggal kehendak satya : setia; satyalencana :

sasawa : bangkai lencana/penghargaan

sasi : bulan untuk tanda kesetiaan,

sasikantha : suryakantha, kaca pengabdian; satyawada :

pembesar memegang teguh kata-

sasmaka : sinar, cahaya katanya

sasmaya : baik, indah saudara : saudara

sasmita : lambang, tanda sauga : asal, asalkan

sasra : seribu; sasrabahu, saulon : satu telan

bahusasra: seribu saur : saur, makan akhir; saur

tangan; sasrawarsa: manuk : cerewet, ribut,

milenium, seribu tahun banyak suara

sasrahan : pemberian, sausap : sedikit

persembahan saut : disambar, disebut

sasrangan : menyerbu dengan cepat sawa : ular sawah

sasrawungan : kenalan, sahabat, sawab : wibawa, pengaruh gaib

handai taulan sawah : sawah

sasti : enam puluh (60) sawala : menolak, menyanggah

sastra : sastra, tulisan; sastra sawan : 1 ketakutan, cemas; 2

banyu : nama bentuk jenis penyakit

keris; sastra cetha : sawana : menyucikan diri, mandi

ajaran luhur; sastra sawanan : ketakutan, cemas

daksa : ahli ilmu, mahir; sawang : rumah laba-laba

sastra harjéndra, sastra sawangan : pandangan

jéndra : ajaran luhur sawarga : surga

sastrika : senjata, pedang sawarna : 1 satu warna; 2 emas

sata : tembakau sawastu : sesungguhnya,

satak : benda, harta sebenarnya, sebetulnya

satata : sesuai dengan aturan, sawat : lempar; sawatgata :

tertata hidangan, jaminan

satéja : cahaya, sinar, pelangi sawé : 25 rupiah

satemah : akhirnya, akibatnya sawed : selempang

sathithik : sedikit saweg : baru, lagi, sedang

satiti : teliti sawéga : siap, sedia

satmaka : senyawa, sejiwa sawegung : semua, segala

satmata : kasat mata, dapat dilihat sawenang-wenang : sewenang-

sato : satwa, hewan, binatang wenang

satorasih : terkenal, termasyhur sawer : ular

satriya : satria sawi : tanaman sawi

satru : musuh; satru sawidak : enam puluh (60)

bebuyutan : musuh sawiji : satu, bersatu

turun-temurun; satru sawismaya : keran

ati: musuh hati; satru sawita : mengabdi

batin : musuh batin sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2

satu : 1 satu; 2 acuan, anak cicak

cetakan; satu budi : sawo : buah sawo; sawo

kebulatan tekad matang: warna kulit

satuhu : sebenarnya orang Jawa, coklat muda

satus : seratus seperti buah sawo matang

131

sawung : jago, ayam jantan; sedhep : sedhap; sedhep malem :

sawunggaling : ayam bunga sedap malam

jantan aduan sedhèrèk : saudara

sawur : sebar, tabur sedhih : sedih, susah

saya : semakin sedhiya : sedia, siap

sayab : sayap sedhuh : aduk

sayabara : sayembara sedulur : saudara

sayaga : sudah siap sedya : niat, kehendak, keinginan

sayah : payah, letih, capai sega : nasi; sega kebuli : nasi

sayaka : panah bercampur daging; sega

sayakti : sesungguhnya, golong : nasi dibulat-

sebetulnya bulat; sega lutut : nasi

sayana : tempat istirahat, tempat dicampur ketan; sega

tinggal mas : nasi kuning; sega

sayang : 1 sayang; 2 tukang penak : nasi pulan; sega

tembaga pondhoh : bubur jagung;

sayarda : bertambah sangat sega thiwul : nasi thiwul,

sayekti : sungguh, benar; nasi dari ketela

sayektos : sungguh, seganu : kemarin dulu

benar segara : samudra, laut; seganten:

sayem : ayem, senang, bahagia (ing.) samudra, laut

sayembara : sayembara segawon : anjing, serigala

sayogya : sebaiknya segung : semua, segala

sayub : basi séhat : sehat

sayuk : rukun, bersatu seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju

sayur : sayuran sejati : sejati

séba : menghadap, hadir sekar : kembang, tembang; sekar

sébak : sibak, belah, pecah kedhaton : bunga istana,

sebandar : syahbandar putri raja; sekar mayang

sebar : sebar, tebar, tabur : bunga mayang

sebawa : wibawa, pengaruh sekati : sekali

sebda : sabda, kata sekawan : empat (4)

sebel : sebal, kecewa, tak rela sekeb : sekap

sebit : sabit, lempar; sebit sekéca : enak, nikmat

runting: rusak sekèci : sekoci, perahu kecil

secang : pohon secang (bahan sekedhap : sebentar

cat warna merah) sekedhik : sedikit

seda : cipta, sabda, firman sekoci : perahu kecil

séda : mati, meninggal sekong : serabut akar

sedaya : semua, segala; seksi : seksi, bagian

sedanten, sedarum : sekti : sakti

(ing.) semua, segala sekul : nasi

sedhah : sirih, kinang; sedhahan sekung : selabut, akar enau

: 1 suruhan; 2 utusan sela : waktu luang, tempat

sedhakep : sedekap luang

sedheku : duduk bersila selak : lekas, cepat-cepat

sedhéla : sebentar selan : sisipan, tempat yang

sedheng : muat; sedhengan : luang

cukupan, sedang-sedang selang : pipa plastik; selang sebat

sedhèngah : semua, segala, : pinjam nama; selang

sembarang gumun : mudah kagum;

132

selang seling: selang- sembir : rabit, koyak

seling, warna-warni; semboja : samboja, jenis bunga

selang silih : sembok : ibu, simbole

meminjam apa-apa; sèmbong : kain seperti dodot bagi

selang surup : keliru, wanita istana

salah sembrama : penghormatan, sambutan

selangkung : dua puluh lima, 25; sembrana : sembrono, ceroboh

selapan : tiga puluh lima hari sembrani : berani; kuda sembrani :

selarik : selarik, sebaris kuda tunggangan dewa

selasih : bunga selasih sembuh : sembuh, waras

seling : seling; seling surup : sembung : kayu sambung

keliru, salah sembur : sembur

selip : mogok, terselip semburat : menciprat, bersirat

selir : selir semèdi : semedi, tapa

sélog : sebangsa ubi hutan semekta : siap, sedia

selok : pisau raut semendhi : semedi, bertapa

selon : tabung tempat menaruh semené : istirahat

rempah-rempah semengko : sekarang, kini

selop : selop semerep : melihat, mengetahui

selot : semakin semi : bersemi, tumbuh

selup : selop semil : sedikit sekali

selur : berduyun-duyun semilih : banyak pilihan

selut : pembungkus rangka semingi : berbaring dengan badan

sema : kuburan, perkuburan dan kepala lebih tinggi

semada : sedikit, agak semir : semir

semadi : semedi, bertapa semita : sasmita, lambang, tanda

sémah : istri semono : segitu, itu

semana : segitu sempal : sempal, lepas

semandan : sedikit, agak sempana : sempana, macam bentuk

semandi : dibanding dengan keris

semangat : semangat, motivasi semprul : tembakau kasar

semanger : baik, indah, bagus semu : 1 semu; 2 agak

semanggi : semanggi, jenis semur : semur, jenis masakan

tumbuhan semut : semut; semut gatel :

semanten : demikian, begitu, segitu semut gatal

semaput : pingsan séna : kuat, gagah; sénapati :

semat : derajat, pangkat pemimpin perang, jendral

sembada : mampu senajan : meskipun, walaupun

sembaga : mashur, mujur benar sendari : gadis cantik

sembagi : kain cita, cita sendawa : sejenis burung layang-

sembah : sembah; sembah bekti layang

: sembah bekti; sembah sendhal : tarik; sendhal mayang :

sungkem : sembah pencabut nyawa

sungkem; sembahyang sendhang : sendang, kolam, mata air

: sembahyang, sholat sendheng : tali busur

sembarangan : sembarangan, sendhul : tatap, sendal

semaunya sendika : setuju, cocok

sembari : sembari, sambil seneng : senang

sembawa : harimau senéngga : jikalau, seumpama

sembèr lèwèr : mudah bosan senénjong, seninjong : campur-aduk

sembet : sambung sengadi : dalih, berdalih

133

sengados : dalih, berdalih sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas

sengaja : sengaja pada

sengak : bau menusuk hidung sepah : sepah, ampas

sengap : bentak sepala : sedikit

sengara : mustahil, tak mungkin sepana : nama bentuk keris

sengéngé : matahari sepang : sepang, nama pohon

séngga : sehingga, sampai, seperti (bahan cat merah)

sengganèn : nama gamelan sepat : sepat, jenis ikan

senggang : senggang, renggang sepata : berjanji, berujar

senggata : hidangan, suguhan sepen : sepi

sengguh : angkuh, tinggi hati seper : singgah istirahat

senggung : sebangsa musang yang sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut

punya senjata kentut kelapa; sepet madu :

yang baunya luar biasa manis sekali

senggutru : bakal capung (masih sepi : sepi, sunyi

dalam air) septa : tujuh

sengir : bau anyir sepura : maaf, ampun

sengit : sengit, benci serat : tulis, surat

sengka : asal, dari serwa : serba, semua

sengkala : bilangan tahun berupa séta : putih

sandi setal : kandang kuda

sengkalang : lingkar roda setengah : ½, separo; setengah

sengkan : asal, dari tuwuh : setengah matang

sengkang : kosong sétra : padang, lapangan

sengkel : sedih, susah setrèn : sawah, ladang yang diairi

sengkelat : memasang, setri : istri, perempuan

mengenakan; sengkelit : setu : sabtu

membawa keris dengan setuju : setuju, sepakat

diselipkan di pinggang setunggal, setunggil : satu, tunggal

sengker : pingit, simpan setya : setia

sengsem : terpikat, tertarik séwaka : menghadap

seni : kesenian, keindahan sèwu : seribu

senik : bakul sida : jadi, berhasil; sida

seninjong : campur aduk, gado-gado wurung : batal, gagal;

senjata : senjata; senjata sidaguri : seleguri;

pitulung : senjata sidarsi : pendita yang

penolong mulia; sidawayah : nama

sentak : bentak pohon

sentani : saudara, famili sidheku : duduk tegap tangan

sentheng : tali yang direntang bersedekap di meja

senthir : lampu sidhem : sunyi, senyap; sidhem

senthot : berotot, kuat premanem : sunyi,

sentika : pandai olah senjata hening

dalam perang sidi : sempurna, bulat

sentolo : tonggak, galangan sidik : benar

perahu sidikara : dipupu, dikenakan

sentosa : sentosa, kuat, kokoh mantra

sentul : nama pohon buah sigar : pecah, belah; sigar

senuk : senuk, tapir semangka : belah dua

sepa : tawar, tak berasa sama persis

134

sigeg : berhenti; sigeg wacana sindur : 1 merah muda; 2 tandak

: berhenti bercerita sindura : merah muda

sigi : ujung tenunan singa : singa; singabarong :

sigit : cakap, tampan pertunjukan tari

sigra : segera tradisional cina;

sigrak : semangat singanegara : algojo

sih : sih; asih : kasih, cinta kerajaan, pemenggal

siji : satu kepala

sika : ujung, cula, gombak singat : tanduk

sikara : menganiaya, menyiksa; singha : singa; singhasana :

gendhak sikara : aniaya singgasana; narasingha :

sikarini : nama tembang gedhe singgasana raja

sikep : siap, sedia, sikap singid : rahasia, sembunyi,

siki : satu, merak,burung misterius

merak singkrih : disingkiri

siksa : siksa singkur : belakang, dibelakang

sila : 1 dasar; 2 duduk singlar : belah, pecah

bersila; silakrama: singset : erat, kuat

menikah, kawin; singub : sempit, pengap

silaning akrama : singunen : cemas, kuatir

menikah, kawin; siladri : sinidikara : dicipta, dipuja

gunung batu sinjang : pakaian, jarik

silah : pecah, kelompok sinom : 1 daun asam muda; 2

silang : silang tembang sinom; sinoman :

silat : silat pelayan pemuda

silih : saling; silih asih : sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku

berkasih-kasihan yang pertama

siling : dituang sinten : siapa

siluman : siluman sintru : sunyi

sima : macam, harimau sinuba-suba : dihormati

simah : istri sinudarsana : diteladani, dicontoh

simbah : kakek, nenek sinuhun : yang dijunjung, yang

simbar : rambut di dada dimuliakan

simbok : ibu sinukarta : dimuliakan, dihormati

simpen : simpan sinungan : kedapatan

simping : jajar, sunting sinungga-sungga : dijunjung-junjung

simpir : simpir sinuwun : yang dijunjung, yang

sinar : sinar, cahaya dimuliakan

sinarawèdi (sedulur -) : sahabat sipat : 1 sifat; 2 benang yang

karib dicelup warna untuk

sinartan : disertai menggaris kayu; sipat

sinatriya : dianggap sebagai ksatria kandel : pusaka,

sinau : belajar kesaktian; sipat kuping :

sindap : ketombe cepat sekali; sipat wong :

sindhèn : sinden, penyanyi sifat manusia

tembang sira : kamu, engkau

sindhung riwut : angin besar sirah : kepala

sindhutan : petani siram : 1 sinar; 2 mandi

sindikara : dipuja, puji sirap : sirap, genting papan

sindir : sindir sirep : tidur, diam; sirep

sindu upaka : air, sungai bocah; : jam tidur anak

135

(± jam 20.00); sirep slintru : sunyi, tampak puaka

jalma slira : jam: tbidaudranm, anudsai;as(l±iraja-smlir2i2:.00)

sirih : suruh, sirih mondar-mandir

sirna : sirna, hilang sloka : seloka

siru : suatu slomprèt : selompret

sisih : sebelah, sis, bagian slop : slop, sandal

sisik : sisik; sisik melik : slumpring : kulit bambu

tanda-tanda untuk smara : asmara, cinta;

membantu pelacakan smaradana : tembang

suatu kasus asmarandana

sisil : dikupas dengan mulut; smita : tanda, lambang, sasmita

sisilan : kupasan sobita : indah sekali

siswa : siswa, murid sodhok : tekan, desak

sisya : siswa, murid soga : warna merah untuk batik

sita : 1 sita, ambil; 2 baik, sogat : jamuan, hidangan

bagus; sitakara : dipuja, sogata : jamuan, hidangan

dicipta; sitangsu :

bulan; sitaresmi : bulan sogèl : padi yang lekas berbuah

siti : tanah, bumi; siti sogok : sogok, suap

hinggil, sitinggil sogolan : taruk, tunas

: tanah/tempat yang sojah : pembicaraan

ditinggikan untuk balai sojar : kata-kata

penghadapan; siti payah sok : 1 tumpah; 2 kadang-

: rezeki, penghidupan; kadang

tedhak siti: upacara soka : suka, gembira

turun tanah untuk bayi soklat : coklat

siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu sokong : sokong, dukung

siwakan : kolam ikan sol : sol

siwalan : pohon rontal, lontar solah : tingkah laku; solah bawa

siwamba : air penghidupan : tingkah laku, tabiat;

siwi : anak solah tenaga :

siya : menyengsarakan, mengeluarkan tenaga;

menganiaya, sia-sia solah tingkah : tingkah

siyaga : siaga, siap laku

siyos : menjadi, jadi solèd : oles, sudip

siyub : rindang, sejuk solo : solo, enggan, segan

slaka : 1 perak; 2 seloka, syair; solor : 1 sukur; 2 akar tunjang

slaka wedhar : syair solot : sulut, nyala

bebas solung : sulung

slambu : kelambu, tirai, sekat kain som : berjalan dengan langkah-

slamet : selamat, aman langkah panjang

slangsang : tempat bunga (sirih, soma : 1 bulan; 2 hari senin

dsb.) somah : keluarga, istri

slasih : bunga selasih sombèng : rabit, robek, sobek

sléndhang : selendang sombong : sombong, congkak

sléndro : slendro, laras musik sompèl : rompes, gompel

gamelan sompèt : sumpet, tertutup

slenthem : slentem, jenis alat musik sompit : siput, kecil kece

slepa : tempat sirih sompok : lemas, habis tenaga

slepèn : tempat tembakau sona : anjing

slepi : wadah tembakau sondher : tanpa

136

sondhèr : sebai untuk menari sowak : rusak, robek

sondhol : sundul, tatap sowan : menghadap

sondhong : galah yang ujungnya sowang : sendiri; sowangan :

diberi bakul untuk sendirian; sowang-

menjolak buah sowang : sendiri-sendiri

song : geronggang, tua, relung srabat : dua penangkal

songa : sembilan srabédan : keinginan, kegemaran

songar : sombong, congkak yang buruk

songkok : peci, mahkota srah : serah, pasrah; srah-

songkop : galak yang ujungnya srahan : pemberian,

diberi bakul untuk persembahan,

penjolok bambu menyerahkan

songkro : 1 gerobak dorong; 2 srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2

sudah renta, rusak uang ongkos pernikahan

songol : songol, pemarah dari pihak laki-laki yang

songot : tegap, cegak diserahkan kepada pihak

songsong : songsong, payung perempuan

sontak : hancur, remuk srama : asrama

sonten : sore, petang srambi : serambi

sontong : serotong srambu : kelambu

sonya : sepi, sunyi srampad : sengkelit

sonyaruri : senyap, sunyi, sepi srana : sarana, usaha, usada

sopal : cincin hiasan tombak srandhal : sandal

sopan : sopan srandhul : jenis pertunjukan rakyat

sopana : tangga, tumpuan, sranta : sabar

lantaran sranthal : jalan cepat

sor : bawah, rendah sranthil : bergantungan, tak teratur

sora : keras sranti, srantèn : sabar

sorah : amanat, ajaran srapat : sekejab

soré : sore, petang srasah : lapisan, saluran, dasar,

sorèng : kuat; sorèngpati : lantai

prajurit yang gagah srat : serat, tulis

berani, panglima perang srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni)

sori : maaf, ampun : dilayani dengan baik

sorog : anak kunci sraton : buas, pemarah

soroh : serah, pasrah, beri srawa : suara

sorok : dorong, dukung srawana : musim yang pertama

sorot : cahaya, sinar srawung : pergaulan, hubungan

soso : kasar, gagap sosial

sosog : anyaman bambu diujung sraya : bantuan, pertolongan

galak untuk menjalak sreba : serba, semua

buah sreban : serban, surban

sosoh : lembut srebat : serbat

sosol : gagap, menganggap, srebèt : lap, kain pembersih

kasar sreda : percaya, sudi

sosor : makan langsung dengan sredu : setuju

mulut sreg : pas, cocok

sosoran : tempat untuk menyosor sregep : rajin, tekun

sosot : bentukan, makian srèi : iri, dengki

sot : kutuk, maki srékal : menjegal

sotya : hiasan, emas srempal : sempal, patah, putus

137

srémpang : selempang, serampang sripah : bela sungkawa, berduka

srèmpèd : serempet, menyenggol sriping : criping, keripik

srempeng : kerja keras cepat srisig : pagar dinding

sremplah : bergantungan hampir sriti : sriti, jenis burung

patah sriya : makmur, sejahtera

sreng : keras, tegang sru : seru, sengit

srengen : marah, murka srumbung : agar tanaman

srengéngé : matahari srundhèng : serundeng, jenis lauk

srenggala : ujung, pucak, tanduk srunggan : sistem tumpang sari

srenggi : gunung, lembu sruni : 1 seruni, melati; 2

srengkara : kerusakan, kerusuhan seruling

srenteg : keinginan kuat, maksud sruti : hemat

srenti : tidak serempah srutu : cerutu

srep : sejuk sruwa : dengki, iri hati

srepan : 1 pendinginan; 2 sruwag : bolong, lubang

pengetahuan sruwal : bertumpukan tak teratur

srepegan : cepat, lekas sruwé : lama

srèpèt : serempet, senggolan sruwèk : lubang

srèsèh : manis tutur katanya sruweng : bolongan bundar

sresep : meresap, masuk suba : sopan, santun

srèwèh : tampak mengalir di subada : kukuh, kokoh, kuat

sana-sini subaga : masker, untung, bagus

sri : cemerlang; sribombok : subagya : bahagia, untung sekali

sribombok, jenis burung; subakti, subaktya : berbakti

sridanta, srigadhing : subal : jejal, campuran

bunga srigading; subasita : sopan santun, tatakrama

srigunggu : nama subuh : subuh

tanaman; srigunting subur : subu, makmur

: srigunting, jenis suci : suci, bersih

burung; srikata : bunga suda : berkurang, susut

srikaya; srikawin : mas sudagar : saudagar, pedagang

kawin, mahar; srigak sudama : dermawan, murah hati

: tangkas; srilara : sudana : dermawan

bangkai mayat yang sudara : saudara; sudarawèdi :

tergeletak di seberang sahabat karib

tempat; srimala : sangat sudarma : bapak

indah; srimanganti : sudarsana : contoh, teladan

jenis gedung dikraton; sudha : susut, berkurang

srinata : tembang sinom; sudhah : bedah, pecah

srisakit : bangkai mayat sudhang : tabung/perian, bambu

yang tergeletak di sudhèt : bedah, pecah, coblos

sembarang tempat sudhi : sejenis basung

sriging : tangkas sudhing : tidak sudi, enggan

srimbit : serimbit, berduaan sudhiya : bersedia, siap

srimpak : ambang pintu sudhung : kandang rumah

srimpi : srimpi, jenis tarian sudi : sudi, mau

srindhitan : burung serindit sudibya : mulia, terhormat, sakti

sring : sering, kerap suding : tunjuk, penunjuk

sringah : terang, cerah, senang sudira : berani, gagah;

srinthil : tahi kambing/ sudiradraka : nama

kelinci/domba tembang gedhe

138

sudra : bawah, rendah, hina sulap : sulap

suduk : coblos, tusuk; suduk sulaya : bertengkar

jiwa : bunuh diri; sulek : sesak, sempit

suduk maru : pisau suligi : seligi

bermata dua; suduk sulih : wakil, ganti

slira : bunuh diri suling : suling

sugal : ugal-ugalan, kasar sulistya : indah, antik

sugata : jamuan, hidangan sulit : sulit

sugèh : kaya suluh : suluh, terang

sugeng : selamat suluk : suluk, suara indah

sugih : kaya; sugih bala : sulung : sulung

banyak kawan sulur : sulur, mengulur,

sugoh : suguh, hidangan merambat

sugreng : puaka, mukertasyam suma : bunga

sugri : semua, seluruh sumadhiya : sedia, siap

sugu : alat pertukangan untuk sumadi : semedi, bertapa

menghaluskan kayu sumaguh : sanggup, siap

suguh : suguh, hidangan sumahab : tampak menggerombol

suh : simpati banyak

suhun : minta, mohon sumaji : sudah disediakan, tersedia

sujalma, sujanma : manusia, orang sumakawis : segala hal, semua

sujana : orang pintar, ahli persoalan

sujèn : tusukan sumakéyan : angkuh, sangar, payah

suji : tikam, tusuk saji sumanak : ramah, akrab

suka : suka, gembira, senang; sumanasa : nama bunga

suka lila : sukarela sumandhing : bersanding,

sukan : permainan berdekatan

sukara : babi hutan sumangga : mempersilahkan, silakan

sukarsa : niat yang baik, keinginan sumanta : bicara, pertimbangan

mulia sumantali : pawang gajah

sukarta : pekerjaan yang baik sumapala : rendah hati

sukci : suci, bersih sumaput : pingsan

suker : kotor sumar : semerbah, merata

sukerta : bermasalah sumarah : pasrahm menyerah

suket : rumput sumaré : 1 tidur; 2 meninggal

sukla : putih, bersih sumarsana : bunga cempaka

sukma : sukma, roh sumawah : bersawah, bercocok

sukmana : ruh, nyawa tatam

sukra : hari jum’at sumawana : dan, serta

sukreta : bermasalah sumaya : berjanji, menyanggupi

suksma : suksma, roh sumba : kesumba

suku : kaki sumbaga : mashur, termashur

sukun : sukun, jenis buah sumbalinga : terlaksana, dapat

suk un : sebangsa timun dipegang kata-katanya

sukup : penuh sesak sumbang : sumbang; sumbang

sula : tombak, senjata tajam surung : dorongan,

sulah : tingkah laku dukungan

sulak : sulak, pembersih sumbar : sumbar, bicara keras

sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang sumbat : sumbat, tutup

sulam : sulam, tambal sumber : sumber

sulang : tunas tebu yang kedua

139

sumbit : galah bercabang untuk sunga : benang sutra

menjolok buah sungapan : kuala, muara

sumbon : bahan untuk sumbu sungar : bermegah-megah

sumbu : sumbu sungga : ranjau

sumbul : bakul tertutup, tempat sunggal : serakah

seperti bakul untuk sunggan : ranjau

upacara sunggar : sisir, gingsul

sumbung : sombong, congkak sunggata : jamuan, hidangan

sumbut : cocok, sesuai sunggi : sunggi, junjung

sumèh : ramah, murah senyum sungging : sungging, tatah

sumelang : was-was, kuatir sungkan : sungkan, segan

sumèlèh : pasrah, menyerah sungkawa : sedih, duka

sumeni : istirahat sungkem : sungkem, berbakti

sumerep : mengetahui, melihat sunglon : teluk

sumet : menyalakan, menyulut sungsang : saling silang

sumpah : sumpah, janji sungsum : sumsum

sumpek : sempit, berdesakan sungsung : pemberian, persembahan

sumpel : ganjal sungu : tanduk

sumpena : bermimpi sungut : sangat, rambut

sumpet : sumpet, sumbat suntak : tumpah, jatuh

sumpil : siput kecil sunthi : gadis kecil; prawan

sumping : sumping sunthi : gadis remaja

sumpit : kembal, tempat rokok yang belum haids

sumrah : segar, nyaman sunting : sunting, pilih

sumringah : cerah suntrut : sedih, muram

sumuk : panas, sumuk sunu : anak

sumung : demam, panas sunya : sepi, sunyi; sunyaruri :

sumunu : beranak, berkembang sunyi senyap, sepi

sumur : sumur; sumur sunyata : benar, sungguh

gumuling : terusan air supada : binatang buas

dalam tanah supadi : supaya, agar

sumurup : mengetahui, melihat supadya : supaya, agar

sumyah : senang, kenyang, ceria supak : sesak, sempit

sun : 1 cium; 2 ingsun, saya supaos : supaya, agar

sunar : sinar, cahaya supata : berjanji, maki

sundari : perempuan yang cantik supatni : indah, cantik

sundawa : sundawa supaya : supaya, agar; supados:

sundek : sempit sesak supaya, agar

sundel : pelacur; sundel laut supé : lupa, alpa

: kuda laut; sundel supena : mimpi

bolong : nama hantu supit : supit, jepit; supit urang :

sundep : sundep, jenis hama strategi perang dengan

sundha : dua kali; sundha mengatur barisan

mandha : permainan membentuk supit udang

anak supraba : cahaya indah

sundhang : tanduk, sronggot supranata : aturan yang baik

sundhul : sundul, tatap; sundhul suprandéné : meskipun demikian

langit : tinggi sekali suprih : harapan

sundhung : pikulan rumput sura : berani; suraduhita :

sunduk : tusuk bidadari; suragana : para

sung : beri, persembahan dewa; suralaya, suraloka

140

: tempat para dewa; susrawa : masyur, terkenal
suranata: raja dewa;
suranggakara : berani susu : susu
sekali, sangat berani;
suranggana : bidadari; susuh : sarang
surapada : keinderaan,
kahyangan; surapana: susuhunan : junjungan
minuman keras;
surapati: raja dewa; susuk : 1 susuk; 2 uang
surapsara : raja
bidadara; surapsari : kembalian; susuk
ratu bidadari; suréndra :
raja dewa; surèngpati kondhé : tusuk sanggul

: 1 raja dewa; 2 nama susun : susun
keris; surèngrana :
berani, pemberani; susung : songsong, menyongsong
surawadu: bidadari
: bantal susup : masuk, menyisip
: sorak, ramai
: serakah, tamak, loba susur : tembakau susur
: menjaga, menguasai
: serambi susut : berkurang
: makna, arti; suraos :
(ng.) makna, arti suta : anak
: bidadari
: surat sutapa : semedi, bertapa
: keberanian
: suram, gelap sutéja : pelangi, cahaya, sinar
: pohon durian
: emas, logam mulia suthik : menolak, tak mau
: surga
: 1 sisir rapat; 2 teladan suthing : enggan, segan
: jenis gaya baju
suraga : suruh, sirih suthup : balut
surak : doa selamatan pada
surakah orang yang meninggal sutikna : jeli, cermat; sutiksna :
suraksa dunia
surambi : hemat-hemat, cermat jeli, cermat
surasa : suru, sendok daun
: surut sutra : sutera
surastri : sirih
surat : dorong sutrepta : senang, puas sekali
surata : melihat, petang hari
surem : surya, matahari; suwa : segar (untuk kalam)
surèn suryakantha : kaca
suretna pembesar suwadi : sesungguhnya, sewajarnya
surga : susah, sedih
suri : kesetiaan suwak : robek, sobek
surjan : kesopanan, tata krama
suroh : terkenal, kondang suwal : celana pendek
surtanah : patuh
suwala : menolak, tak sanggup;
surti
suru suwalapatra : surat
surud
suruh suwan : sowan, menghadap
surung
surup suwanda : badan, tubuh;
surya
suwandagni : matahari
susah
susetya suwangan : muara, kuala
susila
susra suwap : suap, uang sogokan
susrasa
suwara : suara, bunyi; suwanten :

suara, bunyi; suwaos :

suara, bunyi

suwarga : surga

suwari : kasuari (nama burung)

suwarna : emas; suwarna dwipa :

pulau Sumatra

suwasa : emas

suwau : tadi, dahulu

suwawa : ayo, mari

suwé : lama

suwéda : jari

suweg : nama tumbuhan

suweng : subang, kosong

suwidak : enam puluh

suwing : tergiang-ngiang di telinga

suwingya : cerdas, bijaksana

suwita : mengabdi, berguru

141

suwiwi : sayap T

suwuk : berhenti

suwul : pasak besi pada beliung

suwun : 1 minta, mohon; 2

terima kasih

suwung : kosong, hampa

suwur : warta, kabar, berita taberi : rajin, hemat

suwut : tempurung untuk tabon : rumah/kebun warisan

menghasilkan benang orang tua yang telah

yang ditenun meninggal

suyasa : rumah, gedung tabrak : tabrak

suyud : suka memberi tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul;

swa : mandiri, kepala; ditabuh : dipukul

swabawa: tabiat, tabur : tabur, tebar

perangai; swabretya: tadhah : makan; tadhah eluh :

prajurit; swadaya : tempat mengadu; tadhah

mandiri; swadésa : desa kringet : baju dalam,

yang mandiri; swagata : tadah keringat; tadhah

hidangan, jaminan, sih: tempat kasih sayang;

jamuan; swagotra : tadhah udan : sawah

turun, keturunan; yang tergantung air hujan;

swagreha : rumah tadhah arsa : burung

pribadi; swasana : kedasih

suasana, keadaan; tagyana : tunangan, kekasih

swasembada : taha : kira, sangka, barangkali

mencukupi kebutuhan tahan : tahan

diri; swasta : swasta, tahen : 1 batang, pohon; 2

mandiri; swayambara : derita

sayembara taju : mahkota

swah : langit tajug : tajuk, bentuk rumah adat

swana : anjing taker : takar, ukur

swandana : kereta takir, takir ponthang : limas dari

swanita : darah daun pisang

swara : suara; swanten : suara taksaka : ular

swarga : surga; swargaloka : taksih : masih

tempat surga; swargi: takura : kiri

almarhum tal : pohon lontar, rontal

swasa : emas tala : rumah lebah

talad : tidak tergesa-gesa

talaga : telaga

talang : talang, jalan air

taleran : jalannya cerita, alur

tales : talas, umbi

tali : tali; tali goci : cara

mengikat layang-layang;

tali mati: simpul mati;

tali wangsul : tali yang

bisa dibuka dengan

mudah

talika : mata-mata, pengintai

142

talinga, talingan : telinga tambuh : tidak kenal, tidak tahu
tambung : samar, kabur, tidak kenal
talok : pohon talok tambur : sejenis genderang
tamèng : tameng, pelindung
talu : tiga, jenis gending
tami senjata; tamèng mata :
talub : balut (mata) tamih pelupuk (kelopak mata)
tamina : utama, baik
taluh : sudah biasa, bosan, jemu tamisra : dupa, perdupaan
tamolah : melihat
talun : ladang, huma tampa : gelap
tampah : tak bergerak
tama : utama, baik tampak : tanpa, tidak dengan
tampan : wadah dari bambu
tamah : keinginan rakus, tamak, tampang : kelihatan
tampar : bagus, ganteng
serakah tamper : wajah, muka
tamping : tali, tampar
taman : taman, kebun; taman tampir : tampar
tampuh : pinggir, tepi, batas daerah
keputrèn : taman : niru
tamtama : menempuh; tampuh
keputrian; taman sari: tamtu awang : nahkoda
tamu : tamtama, tentara
taman sari tamyang : tentu, pasti
tan : tamu
tamara : gamelan, bunyi-bunyian : perisai
tanah : tidak; tan antara : tidak
tamat : tamat, selesai antara
tanak : tanah; tanah manca :
tamba : obat, jamu; nambani: tanana luar negeri; tanah
tanaya sabrang : luar negeri;
mengobati tanbara tanah wutah rah : tanah
tanbuh tumpah darah
tambah : tambah tanceb : matang sekali
: tak ada
tambak : tambak; tambak baya : tandang : anak, putra
: duda
pencegah bahaya tandha : tidak tahu/mengerti
: tancep; tanceb kayon :
tambal : tambal; tambal sulam : tandhak selesai pertunjukan
tandhan : bergerak, bekerja;
menambal di sana sini, tandang gawe : bekerja,
mengerjakan; tandang
memperbaiki kesalahan- tanduk : tingkah laku
: tanda; tandha mata :
kesalahan kecil tanda mata, kenang-
kenangan; tandha
tambana : bendera, panah tangan : tanda tangan
: penari, waranggana tayub
tambang : 1 tambang; 2 tali : tandan, ukuran untuk
pisang
tambang; tambang

parantian: tempat

kediaman, asal

tambar : tawar, hilang kekuatan,

hilang kesaktian

tambara : bendera

tambas : jalir, tiris

tambat : tambat, ikat

també : sedang, jadi

tambeh : tambah, bertambah

tambel : tombok; tambel butuh,

tambel sepi :

mencukupi kebutuhan

tambeman : penyangga, penopang

tambeng : keras kepala, tak mau

dinasihati

tambet : tidak kenal, tidak peduli

tambi : akar yang tumbuh pada

batang sebagai

penyangga pohon

tambilutan: nama tumbuhan

tambing : sisih, tepi

tambir : 1 nama wuku yang ke-

19; 2 alat dapur

tambra : ikan tambra

143

tandhana : bendera tanggung : tanggung; tanggung
tandhes : tandas
tandhing : 1 tanding, bertarung; 2 jawab : tanggung jawab

imbang tanggwa : kukuh, kuat
tandhu : tanda
tandra, tandya : lalu, segera tanghulun : hamba, sahaya
tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat
tangi : bangun, bangkit
aktif
tandur : tanam tangkar : berkembang
tanek : utuh, sempurna
tanem : tanam; tanem tuwuh : tangké : tangkai, gagang

tanaman, tumbuhan tangkèk : pembesar, kepala biara
tang : tang, kunci
tangan : tangan tangkep : tangkap
tangara : tanda, lambang
tangèh : mustahil, tak mungkin tangkil : hadap
tangga : tangga, tetangga; tangga
tangkuwèh: sejenis manisan
désa : tangga desa, desa
sebelah; tangga teparo : tangled : tanya
tetangga kanan kiri
tanggah : palang, tahan, cegah tangsel : sebangsa baji
tanggal : tanggal; tanggalan :
tanggalan, kalender; tangsu : bulan; sitangsu : bulan
alisé nanggal sepisan:
alisnya seperti bulan tangsul : tali
tanggal satu
tanggap : tanggap, pasif; tanggap tangun : agak baik juga, cukupan
sabda : wawancara,
rembugan; tanggap tani : tani
tanduk: pasif-aktif;
tanggap wacana : tanja : 1 mantap, puas; batang
pidato penyambutan;
tanggap wacucal: kayu runcing untuk
pementasan wayang
kulit; tanggap warsa : menanam kedelai
ulang tahun
tanggel : sedang, tanggung, tanjak : tanjak, naik
canggung; tanggel
jawab : tanggung jawab tanjidhur : tanjidor, bedug besar
tanggi : tetangga
tanggor : tetap, tabrak tanpa : tanpa
tangguh : tangguh, hebat
tanggul : tanggul, bendung; tansah : selalu, senantiasa;
tanggul angin :
pelindung tansaya : semakin
tanggulang : kayu palang pada
bendungan, penopang, tantang : tantang
penyangga
tanggulun : nama buah tantara : tentara, prajurit
tanggun : agak baik, cukupan,
sedang tantas : tuntas

tantra : ajaran tentang yoga dan

seks

tantya : amat, sangat, sekali

tanu : makhluk halus

tanya : tanya

tapa : bertapa, bersemedi

tapak : bekas, kesan, jejak; tapak

asta: tanda tangan; tapak

dara: bunga tapak dara;

tapak liman : tanaman

tapak kuda; tapak tangan

: tanda tangan

tapas : bengkong, kulit pembalut

pokok tangkai daun nyiur

tapel : bedak perut; tapel wates:

tapal batas, perbatasan

tapih : jarik, kain

tapir : tapir, tenuk

taplak : taplak

tara : antara; tara mangsa :

musim pancaroba

tarab : datang bulan, melihat

bulan

144

taragnyana : tenung, pelet tatkala : ketika, tatkala, sewaktu
tatrap : tepat, kena benar, sesuai
tarak : berpuasa; tarak brata :
tatu benar
bersemedi, bertapa tatur : luka
: dipangku sedemikian
tarambuja : semangka tatwa
rupa agar buang air (bayi)
tarangan : tempat bertelur (ayam), tatya : keadaan yang
taun
sarang sesungguhnya
tawa : nyata, kenyataan
taranggana : bintang, rasi bintang tawan : tahun; taun raja: tahun
tawang
taranjana : tenung, pelet tawar raja, hari besar kelahiran
raja; taun wastu : tahun
tarantara : antara tawas biasa (354 hari); taun
wuntu : tahun kabisat
tarbuka : terbuka tawing (355 hari)
: tawar, menawarkan
tari : tari tawon : tawan, tahan
: angkasa, langit
tarima : terima tawu : tawar, tak berasa;
tawung tawaren: bengkak
taring : taring kakinya
tawur : 1 tawas, obat jentik-
tarkadhang : kadang-kadang taya jentik; 2 upah lelah
tayub : dinding papan di tepi
tarmolah : tak bergerak tayuh perahu
: tawon, lebah; tawon
taros : tanya, bertanya tayum gumana : lebah
teba berdengung; tawon gung
tarpa : terpa tebah : tawon besar, tawon raja
: menguras air
tarpana : terpana, heran tebak : tutup dinding papan (di
tebal tepi perahu)
tarsandha : tanda, alamat tebas : berkelahi, bertengkar
tebek : 1 hilang, kosong; 2 tari
taru : daun; tarulata : daun- tebela : tayub, seni tradisional
tebeng : mencari firasat lewat
daunan; tarwa : teberi mimpi
: lapuk, layu
pepohonan : tanah lapang, lapangan
: pukul, tinju, tendang;
tarub : teratak, deklit, tenda tebah jaja: pukul dada,
menantang; tebah
taruk, tarok : ditaruh, diletakkan tembung : pukul rata,
hantam kromo
tarum : tarum : pukul, tinju
: tebal
taruna : taruna, muda (laki-laki); : tebas, borong
: tangkap
taruni: muda, taruna : keranda, peti mati
: tebing jendela, tebeng
(perempuan) : rajin, hemat, sederhana

tarung : tarung, berkelahi

tarwéla : nampak nyata, jelas

sekali

tasih : masih, misih

tasik : samudra, laut

taskara : pencuri, penyamun

tata : tata; tata basa : tata

bahasa; tata cara : tata

cara; tata krama : tata

krama; tata lair: etika

lahiriah; tata prenah:

menurut alur

persaudaraan; tata

tentrem : tentrem,

teratur; tata-titi : teratur

tatab : tatap, tabrak; tataban

: tatapan, tabrakan

tatag : tegar, teguh hati

tatah : tatah, pahat

tatal : tatal, serpihan kayu

tatanan : tatanan, aturan

tataran : tingkatan, tahapan

tatarpa : tanpa, tidak dengan

145