MODUL DCA2232 BUILDING CONSTRUCTION 1

LATIHAN
1. Senaraikan jenis-jenis penggalian

………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
2. Jelaskan tujuan pembinaan penahan peparit dalam pembinaan
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
3. Jelaskan maksud konkrit alas dalam sesebuah pembinaan
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………..

94

Jawapan
1. Senaraikan jenis-jenis penggalian

➢ Oversite
➢ Pengurangan Aras (Reduce Level)
➢ Penggalian Peparit
2. Jelaskan tujuan pembinaan penahan peparit dalam pembinaan
➢ Untuk menahan tebing perparitan daripada runtuh dan menutup parit atau

lubang yang digali sebelum kerja-kerja pembinaan siap dijalankan
➢ Bagi tujuan keselamatan pekerja yang berkerja di dalam peparit.
3. Jelaskan maksud konkrit alas dalam sesebuah pembinaan

➢ Konkrit alas dibuat dengan kadar bancuhan simen yang rendah. Ini
bermakna bancuhannya tidak sekuat seperti mana bancuhan konkrit
normal. Bancuhannya juga boleh menggunakan bahan konkrit yang
standard. Keadaan ini menjadikan konkrit alas lebih murah, mudah
dibuat dan digunakan.

➢ Bancuhan konkrit alas melibatkan penggunaan batu baur , kandungan
simen dan air yang rendah.

➢ Bahan dilapis tanpa sambungan selain dari sambungan
binaan,dimampat dan diawet

95

BAB 3
INFRASTRUCTURE

WORK

96

PENGENALAN

Kerja tanah adalah kerja-kerja kejuruteraan yang memfokuskan terhadap kerja
memproses bahagian permukaan tanah serta melibatkan kuantiti tanah atau batu
yang terdapat di tapak binaan.

Kerja tanah dilakukan untuk mendapatkan aras pembentukan sebagaimana
rekabentuk di dalam lukisan dan juga untuk kerja pengorekan. Juruukur berlesen
dilantik bagi memastikan ketepatan aras pembentukan di tapak. Kerja tanah
perlu diawasi dengan sempurna kerana kecuaian akan melibatkan kerugian
masa, kos dan juga nyawa.

Banyak kerja yang dilakukan perlu menggunakan jentera dan mesin kerana
dapat menjimatkan masa dan kos. Pelan topo dan cadangan aras yang
disediakan oleh juruukur perlu mendapat kelulusan daripada pegawai penguasa
sebelum kerja dilaksanakan.

Kerja tanah yang tidak sempurna boleh menyebabkan tanah runtuh, hakisan
tanah dan banjir lumpur, pemendapan di kawasan rendah di sekitar atau tanah
yang dimajukan, longkang tertimbus dan menyebabkan system aliran sedia ada
terganggu, system lalu lintas tergendala, kerosakan harta benda dan tanaman.
Masalah yang timbul akan mengganggu kelancaran pelaksanaan pembinaan.

Pematuhan syarat daripada Jabatan Alam Sekitar berkaitan dengan Penilaian
Kesan kepada Alam Sekeliling (Environmental Impact Assessment, EIA)
hendaklah dilaksanakan sebelum kerja tanah dimulakan. Sempadan projek perlu
ditandakan dengan betul menggunakan papan tanda “kenderaan berat keluar
masuk” bagi memaklumkan kepada orang awam supaya berhati-hati semasa
melalui kawasan pembinaan.

Kontraktor juga perlu memastikan pemborong tanah mempunyai permit dari
Pejabat Tanah dan Galian Tempatan bagi mengelakkan kes perundangan.
Kenderaan dan jentera yang keluar dari kawasan pembinaan hendaklah bersih
dengan menyediakan takungan air cucian di laluan keluar tapak pembinaan.

97

3.1 Aktiviti Kerja Tanah

3.1.1 Pembersihan
Tapak perlu dibersihkan daripada semak samun dan pokok

dengan cara menumbangkan dan memotong akar pada arah
bertentangan dengan arah pokok tumbang. Selepas itu, potong
pula akar pada kedua-dua sisi pokok tersebut yang bersudut tepat
dengan potongan pertama.

Lapisan tanah atas perlu dikikis (strip) sedalam antara
150mm hingga 300mm. tanah yang dikikis dilonggokkan di tepi
tapak untuk digunakan. Kerja perobohan bangunan dan
pembersihan tapak perlu dilakukan oleh kontraktor kecil. Batu besar
di tapak perlu dikeluarkan menggunakan jentolak atau letupan.

3.1.2 Pengorekan
Aktiviti pengorekan bermaksud pemotongan tanah di tapak

untuk mendapatkan aras pembentukan. Pemilihan penggunaan
jentera atau tenaga manusia bergantung pada kuantiti pengorekan.
Kerja pengorekan terbahagi kepada beberapa jenis di antaranya
adalah:

a. Pengorekan tanah permukaan (topsoil excavation)
Penyingkiran lapisan permukaan bumi, termasuk
tumbuh-tumbuhan memandangkan lapisan tanah atas
mempunyai kandungan lembapan yang lebih kerana
berfungsi sebagai penyokong pertumbuhan pokok-pokok

b. Pengorekan tanah (earth excavation)
- Kerja penyingkiran lapisan bawah tanah permukaan
- Pengorekan tanah ini dibuat bagi pembinaan asas,
tambak dan biasanya mudah dipindahkan

c. Penggalian kotoran (muck excavation)
Penyingkiran bahan yang mengandungi jumlah air yang
berlebihan serta tanah yang tidak diperlukan

98

d. Penggalian bahan tidak terkategori (unclassified
materials excavation)

e. Penggalian saliran atau struktur (drainage or structure
excavation)

Antara jentera yang digunakan untuk kerja pengorekan adalah :

Nama Jentera Keterangan

Jentolak Dilengkapi dengan plat logam besar dan bilah pada

bahagian depannya yang digunakan untuk menolak dan

meratakan tanah sehingga bilah tersebut penuh. Tanah di

dalam bilah ditolak dan dilonggokkan di tepi tapak sebelum

diangkut ke tempat lain. Turut dilengkapi dengan alat

pemecah di bahagian belakang bagi memecahkan tanah

yang keras. Terdapat dua jenis iaitu roda getah dan trek

keluli. Trek keluli mempunyai cengkaman yang lebih kuat

dan boleh beroperasi pada kawasan yang curam dan lebih

tinggi. Jentolak roda getah pula dapat bergerak lebih laju

dan boleh digunakan untuk pemadatan tanah.

Jengkaut Badan belakangnya dilengkapi dengan pencakar (riper)

dan bilah pengaut di hadapannya untuk melonggarkan

bahan atau permukaan tanah yang padat. Digunakan

untuk mengorek bahan yang lembut hingga sederhana

keras dan memunggahnya ke jentera pengangkut. Tali

seret, pengorek kaut dan penyodok juga boleh membantu

kerja pengorekan

Backhoe Loader Banyak kegunaannya sepanjang kerja pembinaan seperti

kerja meroboh berskala kecil, pengangkutan bahan

pembinaan, mengorek lubang dan peparit, kerja landskap,

memecah batu dan kerja menurap jalanraya

Penghentak / Digunakan untuk kerja memampat tanah

Pemadat getar /

Penggelek Getar /

Penggelek Roda

Keluli Licin

99

Dump Truck / Lori Jentera pengangkut bahan binaan dari satu tempat ke satu
Pencerun Bermotor tempat. Pemilihan dibuat berdasarkan muatan yang dapat
diangkut dan kelajuan bergerak di tapak.
Mencerun permukaan tanah

Jadual 1 : Jentera dan keterangan kerja tanah yang dicadangkan

Rajah 1 : Kerja pemotongan dan penambakan

Aras pembentukan ialah aras yang dibentuk sama ada
dengan memotong atau menambak tapak bagi menempatkan
bangunan yang dicadangkan. Proses penambakan tanah
dilakukan dengan membawa tanah menggunakan lori dan
dicurahkan di kawasan rendah. Proses ini dilakukan sehingga
tahap ketinggian berdasarkan reka bentuk jurutera atau pelan
dicapai. Tanah penambakan perlu diratakan dengan jentolak.
Tapak yang telah dipotong biasanya telah sedia padat manakala
tapak yang ditambak perlu dipadatkan terlebih dahulu.

3.1.3 Pemunggahan / Pengangkutan / Penuangan

Aktiviti ini melibatkan pemunggahan dan pengangkutan
sekiranya tanah yang dikorek perlu dikeluarkan daripada tapak ke
kawasan yang dibenarkan atau digunakan untuk menambak tanah
kawasan yang lebih rendah. Jentera yang terlibat dalam aktiviti ini
ialah jengkaut dan lori. Lapisan atas atau top soil boleh diletakkan
di suatu tempat dalam kawasan projek untuk digunakan bagi tujuan
melandskap.

100

3.1.4 Pemadatan
Kawasan yang ditambak perlu dipadatkan bertujuan untuk

meningkatkan ketumpatan tanah yang longgar. Proses ini dapat
memaksa butiran tanah menjadi rapat seterusnya mengeluarkan
udara dan air daripada tanah seterusnya dapat meningkatkan
keupayaan galas tanah, mengurangkan kebolehmampatan,
mengurangkan kebolehtelapan dan hakisan. Proses pemadatan
dilakukan secara berperingkat mengikut lapisan demi lapisan.
Tanah yang longgar akan dituang dan direbakkan dalam lapisan
setebal 150mm hingga 250mm. sebelum dipadatkan, tanah perlu
diberi kelembapan yang optimum yang berfungsi sebagai bahan
pelincir dalam proses pemadatan.

Rajah 2 : Ujian Pemadatan Tanah

Rajah 3 : Jentera pemadatan

101

3.1.5 Pencerunan
Pencerunan merupakan proses untuk mendapatkan

permukaan mengikut bentuk dan kecerunan yang dikehendaki
dalam pelan. Ia melibatkan proses merata dan melicinkan
permukaan dan biasanya akan segera ditanam dengan rumput
rapat atau jarang bagi mengelakkan hakisan.

Panduan Mereka Bentuk Cerun (Guideline for Slope Design)
yang dikeluarkan oleh Jabatan Kerja Raya Cawangan Cerun
hendaklah digunakan dalam merekabentuk cerun di tapak binaan.
Aktiviti pencerunan ini bertujuan mendapatkan bentuk cerun yang
selamat dan bersesuaian dengan jenis tanah. Kolam pemendapan
perlu disediakan di tapak supaya tidak berlaku banjir lumpur di
sekitar projek pembinaan.

Rajah 4 : Kerja pencerunan

Rajah 5 : Perlindungan cerun daripada hakisan

102

Rajah 6 : Rumput rapat untuk mengelakkan hakisan tanah

3.2 Kerja sementara
Merupakan satu bahagian kerja awalan yang dilakukan untuk memberikan
segala bentuk kemudahan dan keselamatan di tapak bina sebelum kerja-kerja
pembinaan sebenar dilakukan. Ianya dijalankan selepas kerja-kerja penyediaan
tapak selesai. Susun atur tapak bina perlu dibuat :

3.2.1 Laluan sementara
Untuk memudahkan kerja-kerja penghantaran bahan-

bahan, peralatan dan sebagainya ke tapak bina. Laluan yang
dikenalpasti biasanya akan ditabur batu sebagai asas jalan dan
apabila kerja-kerja telah selesai barulah jalan itu disempurnakan.

Jalan masuk dan keluar sebaiknya satu laluan sahaja.
Papan tanda penunjuk perlu dipasang bagi memudahkan
pergerakan kenderaan dan jentera. Kedudukan kemudahan seperti
paip air, peparit dan jarak dengan binaan perlu disusun dengan
baik supaya tidak menghalang pergerakan jentera-jentera.

3.2.2 Pejabat, stor dan tempat tinggal sementara
Bagi projek besar yang memakan masa agak lama untuk

disiapkan, pejabat sementara, tempat tinggal pekerja, kantin, stor
penyimpanan bahan binaan, jentera serta peralatan dan tempat
berteduh diperlukan. Stor-stor harus terkawal dan diletak
berhampiran dengan pejabat tapak. Lazimnya ia dibuat daripada
kabin berkunci. Kantin dan kemudahan kebajikan seperti ruang
solat dan istirehat juga perlu diadakan.

103

3.2.3 Lindungan sementara, papan iklan, pagar adangan (hoarding)
Berfungsi untuk menandakan sempadan tapak binaan dan

menghalang daripada pencerobohan oleh manusia dan haiwan.
Pagar adangan mestilah dibina dengan kukuh dengan ketinggian
minimum 1.80 meter. Dinding adang merupakan sejenis pagar
yang dibina daripada beberapa jenis bahan seperti papan, dek
keluli dan plastic.

Selain itu ia dapat melindungi dan memberikan
pemandangan yang cantik kepada orang awam. Bagi kawasan
berhampiran dengan laluan awam, pelantar pelindung kepala perlu
disediakan bagi menahan sebarang objek daripada menimpa orang
awam. Kontraktor juga hendaklah mengadakan, mendirikan,
mengecat dan menyenggara papan tanda dalam Bahasa Melayu
seperti yang diarahkan dan diluluskan oleh Pegawai Penguasa dan
ianya perlu didirikan di tempat yang jelas dilihat

Rajah 7 : Contoh pagar adangan (hoarding)

Rajahb 8 : Papan iklan informasi projek pembinaan

104

3.2.4 Bekalan air dan sistem saliran
Pembinaan system saliran perlu mengambil kira beberapa

perkara antaranya jumlah air hujan, air yang dating dari kawasan
sekitar, system saliran di luar kawasan dan system saliran yang
kekal dibina. Ia bertujujan memastikan kawan pembinaan sentiasa
kering bagi memberi keselesaan kepada pekerja dan jentera
semasa kerja pembinaan dijalankan. Perangkap kelodak
hendaklah disediakan secara berperingkat dan hanya air bersih
yang dilepaskan ke saluran di luar kawasan pembinaan.

Rajah 9 : Kesan sistem saliran yang kurang sempurna

3.2.5 Lampu dan kuasa untuk kerja
Kegunaan tenaga kuasa ini bertujuan untuk mengendalikan

peralatan-peralatan mesin dan juga pemasangan lampu pada
waktu malam bagi tujuan keselamatan.

3.3 Retikulasi Air
Retikulasi air adalah satu rangkaian pengagihan air yang dihantar

kepada pengguna melalui tangki-tangki simpanan. Matlamat pengagihan
air adalah untuk membekalkan air yang boleh diminum pada tekanan dan
kuantiti yang mencukupi. Suatu sistem agihan yang sempurna hendaklah
mematuhi keperluan berikut :

105

a. Dapat membekalkan air bersih yang mencukupi kepada pengguna-
pengguna

b. Tekanan air sentiasa memuaskan terutama sekali apabila berlaku
kecemasan

c. Mampu membekalkan air secara berterusan dengan penyenggraan
yang minimum

d. Bekalan hendaklah sentiasa ada walaupun berlaku kerosakan pada
suatu tempat talian paip

e. Rangkaian paip tidak ditanam di bawah jalan melainkan sekiranya
tidak boleh dielakkan

f. Bahan yang digunakan hendaklah tahan lasak dan tidak
mendatangkan kesan buruk jangka panjang kepada pengguna

Rajah 10 : Sistem Bekalan Air

106

a. Loji Rawatan Air (Water Treatment Plant)

Rajah 11 : Carta Alir Proses Rawatan Air Dalam Loji Rawatan Air
Asas utama sistem bekalan air bersih di mana di sinilah tempat air
mentah dari sungai, tasik dan empangan dirawat sebelum dibekalkan
kepada pengguna. Kapasiti loji rawatan air dinilai daripada keupayaan loji
tersebut merawat bekalan air bersih dalam sehari. Biasanya diukur dalam
unit Juta Liter Per Hari atau Million Liter Per Day (MLD). Air yang dirawat
perlu melalui proses-proses yang tertentu supaya dapat menjamin
kebersihannya.
b. Tangki Imbangan (Balancing Tank)
Tangki imbangan biasanya terletak jauh dari loji rawatan air. Fungsi
utamanya adalah menyediakan kuantiti air dan turus yang mencukupi
untuk menampung penyusutan kedalaman tangka perkhidmatan (service
tank) pada hilir (downstream) sistem disebabkan oleh penggunaan yang
tinggi. Biasanya tangka direkabentuk dengan kapasiti yang besar
bertujuan untuk menampung kadar alir keluar tangka yang menampung
lebih daripada 1 tangki perkihidmatan di hilir sistem.

107

c. Tangki Perkhidmatan (Service Tank)
Tangki perkhidmatan menakung air sebelum menyalurkannya ke

sistem paip retikulasi. Biasanya tangka perkhidmatan direkabentuk
dengan saiz minima dengan keperluar air selama sehari (24jam) termasuk
keperluan semasa berlaku kebakaran.

d. Tangki Sedutan (Suction Tank)
Diperlukan apabila terdapat penggunaan pam dalam sistem bekalan.

Tekanan dan kuantiti air pada hulu pam dipastikan mencukupi untuk
membolehkan pam beroperasi dan tidak mengganggu tekanan dan
keperluan di hulu sistem. Tangka sedutan berfungsi menyediakan tekanan
dan kuantiti yang cukup pada masukan (inlet) pam tanpa mengganggu
tekanan dan keperluan di hulu sistem.

e. Pam
Pam diperlukan untuk menyediakan turus yang cukup untuk

menghantar air ke kawasan yang tinggi atau jauh. Terdapat banyak jenis
pam tetapi pam empar (empirical pump) adaah jenis pam yang banyak
digunakan dalam sistem bekalan air.

Sistem Bekalan Air ke Bangunan / Rumah
Air yang telah diproses di loji rawatan air dialirkan melalui saluran paip air

untuk disimpan di dalam kolam dan seterusnya dialirkan melalui satu sistem paip
induk yang ditanam di bawah jalanraya. Perkhidmatan kepada setiap bangunan
/ rumah ialah melalui sambungan yang dibuat antara paip induk dengan paip
perkhidmatan bangunan / rumah tersebut.

Untuk kawasan perumahan yang menghadapi tekanan yang rendah /
perumahan di kawasan yang tinggi kebiasaannya dilengkapi dengan satu tangki
pusat tempat air bersih disimpan sebelum dibekalkan kepada kawasan
pengguna. mengikut kehendak peraturan tempatan, kaedah yang digunakan
untuk agihan air ke sesebuah kediaman ialah melalui kaedah :

108

i. Kaedah graviti
ii. Kaedah pam
iii. Kaedah pam dan takungan

109

Kaedah Ciri Kelebihan Kekurangan
Graviti
Digunakan apabila Tidak menggunakan Jika kawasan
Pam loji rawatan air pam, menjimatkan
terletak pada aras kos operasi dari segi bekalan terletak
yang lebih tinggi dari penggunaan elektrik
kawasan bekalan dan penyenggaraan terlalu rendah

Digunakan apabila Boleh membekalkan berbanding loji
didapati kawasan air ke kawasan yang
bekalan berada lebih tinggi rawatan air,
sama aras atau lebih
tinggi dari aras tekanan di dalam
tangki simpanan.
Air dipamkan terus paip menjadi
ke kawasan agihan
terlalu tinggi dan

mudah

merosakkan paip

dan sistem

agihan

Bekalan air akan

terputus apabila

bekalan elektrik

terputus.

Tekanan di

dalam paip akan

menjadi tinggi

pada masa

permintaan

rendah (waktu

malam) dan akan

menyebabkan

kerosakan paip.

sistem ini

memerlukan

kawalan dan

khidmat

senggara yang

kerap bagi

memastikan

bekalan air

sentiasa berada

pada tahap

optimum. kos

operasi tinggi

untuk

penyenggaraan

pam dan system

agihan

110

Pam dan Sebahagian air Sangat ekonomik Tiada
takungan kekurangan yang
dipam ke kawasan kerana proses ketara

agihan dan pengepaman

sebahagiannya ke beroperasi pada

tangki perkhidmatan kadar yang tetap

yang diletakkan di seterusnya

kawasan yang lebih menghasilkan

tinggi dari kawasan kecekapan yang

bekalan. air yang tinggi serta kurang

disimpan di tangki kos

perkhidmatan akan penyelenggaraan.

diagihkan semasa kerosakan pada paip

permintaan tinggi dan sistem agihan

pada waktu puncak. dapat dikurangkan

pada masa

permintaan rendah

(waktu malam), air

disimpan di dalam

tangka

perkhidmatan untuk

diagihkan pada

waktu puncak

keesokan harinya

Jadual 2 : Kaedah agihan air kepada pengguna

3.4 Sistem Sanitari

Bagi membekalkan air kepada pengguna, satu rangkaian paip perlu
dipasang bagi tujuan pengagihan. Rangkaian paip lazimnya ditanam di bawah
tanah bersebelahan jalanraya. Pemasangan paip dilakukan di tepi jalan raya
kerana tidak terdapat sebarang halangan di atasnya dan juga dapat
memudahkan kerja yang melibatkan pemasangan dan senggaraan paip jika
berlaku kerosakan. Kos pengendalian dapat dikurangkan.

Terdapat beberapa jenis sistem rangkaian paip pengagihan air yang
digunakan. Pemilihan sistem yang akan digunakan ditentukan oleh rupa bentuk
bumi dan kawasan tempat agihan yang hendak dilakukan. Kawasan agihan
terbahagi kepada kawasan bandar, taman perumahan, perindustrian dan
kampung. Sistem perpaipan terdiri daripada rangkaian paip dan injap iaitu:

111

a. Paip Utama / Paip Induk
Paip yang membawa bekalan air dari loji rawatan ke tangki pengagihan
atau terus ke kawasan agihan. Air boleh juga dihantar ke kawasan agihan
secara langsung tanpa melalui tangki simpanan sekiranya kedudukan loji
rawatan lebih tinggi dari kawasan agihan. Panjang paip utama bergantung
kepada jarak air yang dibekalkan

b. Paip Cawangan
Paip yang disambungkan secara terus kepada paip utama untuk
pengagihan air ke kawasan industri atau kawasan perumahan

c. Injap
Diperlukan untuk mengawal kadar aliran air, memberhentikan aliran air,
melepaskan udara yang terperangkap di dalam paip, mengimbangi
tekanan di dalam paip dan membuang kotoran.

Jadual di bawah merupakan kelebihan dan kekurangan sistem perpaipan agihan

air yang sering digunakan iaitu:

Sistem Perpaipan Kelebihan Kekurangan

Agihan Air

• Sistem Hujung Mati • Satu sistem yang • Air yang lalu sehala

mudah dan murah sahaja maka kerosakan

pemasangannya kepada satu bahagian

• Mudah membuat dalam sistem ini akan

sambungan jika menjejaskan bekalan air

bekalan baru ke bahagian lain

diperlukan • Tekanan air tidak dapat

• Kos pemasangan Ditingkatkan terutama

rendah kerana apabila air diperlukan

panjang paip adalah semasa kebakaran

minimum jika • Enapan akan terkumpul

dibandingkan pada paip hujung mati

dengan sistem lain dan memerlukan injap

salir keluar membuang

enapan

112

• Sistem Grid • Semua hujung paip • Kos pemasangan yang
• Sistem Berjejarian
disambung antara tinggi dan sukar direka

satu sama lain bentuk kerana banyak

• Sesuai digunakan menggunakan batang

dalam kawasan paip, injap dan

perumahan sambungan

• Air mengalir dalam

pelbagai arah, tiada

air bergenang

• Bekalan tidak

terputus apabila

penyenggaraan

dibuat

• Tekanan terkawal

• Air diagihkan dari • Perlu menyediakan

tangki agihan dan banyak tangki agihan

perkhidmatan dan injap yang

secara berjejarian melibatkan kos yang

ke kawasan tinggi

bekalan. bekalan

sentiasa diperolehi

pada tekanan yang

tetap.

• Penyenggaraan

pada satu paip

agihan tidak

mengganggu

agihan air ke

kawasan lain

Jadual 3 : Perbandingan sistem agihan air

113

Air daripada paip induk / paip perhubungan akan mengalir ke dalam
kawasan rumah melalui meter air yang dipasangkan ke paip perkhidmatan / paip
servis. Di sebelah meter air yang dipasangkan pili penutup yang berfungsi
sebagai kawalan bekalan jika berlaku kerosakan atau kebocoran pada mana-
mana paip. Meter air membolehkan jumlah air yang digunakan pada setiap bulan
dapat dijelaskan bayarannya. Sekiranya berlakunya pemotongan air, meter air
ini akan diambil semula oleh pihak berkuasa.

Air dari meter seterusnya akan dialirkan naik ke tangki simpanan yang
biasanya terletak di tempat lebih tinggi bagi mendapatkan tekanan yang
memuaskan semasa digunakan. Tangki simpanan merupakan satu bekas air
yang diperbuat daripada plastic polypropylene dan kaca gentian digunakan untuk
menggantikan tangka keluli bergalvani kerana lebih mudah, ringan, tidak berkarat
dan kosnya lebih rendah. Tangki simpanan hendaklah dipasang 2 meter lebih
tinggi daripada kelengkapan sanitasi serta memrlukan ruang yang cukup bagi
tujuan kerja-kerja pembersihan dan pengendalian. Muatan tangka simpanan
untuk rumah kediaman adalah di antara 270 hingga 450 liter.

Paip Perhubungan / Paip Servis / Paip
Paip Induk Perkhidmatan

Rajah 12 : Contoh susunatur dan sistem bekalan perpaipan untuk sebuah
rumah kediaman

114

Air dalam paip servis / paip perkhidmatan dialirkan terus ke tangki
simpanan supaya mendapat tekanan yang stabil dan memuaskan semasa
digunakan. Air dari tangki simpanan diagihkan melalui paip-paip agihan ke
tandas, bilik air dan tempat membasuh di dalam rumah. Lazimnya, air dari tangki
simpanan tidak berapa bersih disebabkan oleh kotoran yang terkumpul dan
mendak di dasar tangki. Oleh sebab itu, air tangki tidak sesuai digunakan untuk
memasak makanan dan minuman maka satu saluran paip berasingan perlu
dipasang terus dari paip servis / paip perkhidmatan ke dapur.

Nama Paip Fungsi
Paip Perhubungan / Induk Menyalurkan bekalan air dari paip utama ke
Paip Servis / Perkhidmatan meter air
Paip Agihan Menyalurkan bekalan air dari meter air ke
tangki simpanan air dan pili dapur
Paip Cuci Mengagihkan bekalan air dari tangki
simpanan air ke kelengkapan perpaipan
Paip Limpah seperti sinki, bilik air dan tandas
Menyalurkan air keluar dari tangki
simpanan air semasa kerja-kerja
pembersihan dijalankan
Menyalurkan air keluar dari tangki
simpanan sekiranya berlaku kerosakan
pada injap bebola

Jadual 13 : Nama paip dan setiap fungsinya

3.4.1 Sistem Sanitari Individu
Sistem sanitari atau sistem pembersihan merupakan satu sistem

saliran pengaliran air basuhan dan bahan-bahan kotoran dari bangunan
bagi tujuan penghapusan. Pembinaan sistem sanitari ini dibahagikan
kepada beberapa bahagian seperti pemasangan kelengkapan sanitari di
dalam bangunan, pemasangan paip-paip saluran, pembinaan ruang-
ruang pemeriksaan dan pembinaan tangka penghapus. Najis dan air sisa

115

yang tidak disalirkan dan dirawat dengan sempurna biasanya akan
mencemarkan sumber air seperti air bumi, sungai dan kawasan tadahan
air.

Najis dan air sisa ini perlu disalirkan dari bangunan ke tangki septik
atau loji rawatan kumbahan. Oleh itu, satu paip saliran yang terdiri dari
paip lekapan dan paip saliran diperlukan.

Aliran Sisa Dari Bangunan Ke Kumbahan

Tandas dan Bilik Air Dapur

Air Jalan
Hujan Lurang

Kebuk
Pemeriksaan

Rajah 14 : Sistem sanitari dari bangunan

Najis dan air sisa atau dalam istilahnya kumbahan merupakan
cecair buangan yang tidak bersih dan berpunca dari lekapan sanitari yang
terdapat di dalam tandas, bilik air, sinki dan sebagainya yang terdapat
dalam bangunan. Najis dan air sisa yang tidak diurus dengan sempurna
akan meninggalkan risiko berlakunya pencemaran kepada persekitaran.
Pencemaran berlaku apabila ia dibuang ke dalam sungaitanpa melalui
sistem pembersihan.

Rajah 15 : Carta aliran najis dan air sisa

116

Rajah 16 : Aliran najis dan air sisa dari bangunan mengalir menuju ke
sungai atau laut

3.4.2 Sistem Pembetungan Najis Dan Air Sisa
Pengumpulan najis dan air sisa perlu dilakukan secara

sistematik. Najis dan air sisa dikumpulkan dengan menggunakan
lekapan sanitari. Lekapan sanitari dilengkapi dengan tap air untuk
tujuan bersuci.

Semua lekapan sanitari ini kebanyakannya diperbuat dari
bahan-bahan seperti tanah liat (seramik), logam dan plastik.
Lekapan sanitari dibahagikan kepada dua jenis iaitu lekapan najis
dan lekapan air sisa dijelaskan dalam Rajah :

Rajah 17 : Jenis lekapan sanitari sebuah bangunan

117

i) Lekapan najis
• Tandas cangkung terdiri daripada mangkuk najis, ruang
cangkung, tempat pemijak dan tangki simbah. Mangkuk najis
disambungkan dengan perangkap dan terus ke paip najis

Rajah 18 : Tandas cangkung
• Tandas duduk terdiri daripada mangkuk najis yang dilengkapi

dengan perangkap, tempat duduk, penutup mangkuk dan
tangka simbah. Dipasang di atas lantai

Rajah 18 : Tandas duduk
• Urinal hanya dipasang di bilik air lelaki dalam bangunan

komersil, pejabat, tandas awam, kilang dan institusi pengajian.
Terdapat tiga jenis urinal iaitu jenis papak, jeis kandang dan
jenis mangkuk

Rajah 18 : Urinal

118

ii) Lekapan air sisa
• Air sisa bermaksud air yang telah digunakan tetapi tidak
dicemari oleh air najis. Contohnya air basuhan pinggan
mangkuk di sinki dapur dan air cucian tangan di sinki bilik mandi.
• Terdiri daripada dulang pancuran atau mandian (shower tray),
tab mandian (bath tub), besen cuci tangan (wash hand basin)
dan sinki (sink)
Sistem pembetungan najis dan air sisa ialah suatu sistem saliran

yang menyalirkan najis dan air sisa lekapan sanitari ke tempat rawatan
kumbahan. Najis dan air sisa dari lekapan sanitari disalirkan melalui paip
lekapan di luar bangunan sama ada secara berasingan atau secara
gabungan. Kaedah penyaliran najis dan air sisa bergantung kepada jenis
sistem paip lekapan yang digunakan dalam bangunan berkenaan. Paip
lekapan adalah paip yang membawa air sisa sahaja atau membawa najis
sahaja. Ia terdiri daripada paip cabang, paip tumpu dan paip bolong. Paip
bolong dipasang kepada paip tumpu najis supaya proses pengudaraan
berjalan dengan lancar.

Rangkaian paip dalam sistem pembetungan najis dan air sisa terbahagi kepada
2 iaitu :

a. Sistem paip lekapan – dipasang dalam bangunan merangkumi
Paip Cabang Paip yang bermula dari lekapan sanitari dan
bersambung ke paip tumpu
Paip Tumpu Paip yang dipasang secara pugak yang bertujuan
memudahkan penyaliran najis dan air sisa
Paip Bolong Melepaskan udara termampat

119

3 sistem pemasangan paip lekapan najis dan air sisa :

• Sistem paling awal digunakan

i. Sistem dua paip • Menggunakan dua paip tumpu

iaitu paip tumpu najis

(menyalirkan najis dan sisa

buangan dari mangkuk tandas

dan urinal) dan paip tumpu air

sisa (menyalirkan air sisa seperti

air sabun dari tab mandi, besen

basuh dll)

• Kedua-duanya mempunyai

pengudaraan tersendiri

• Paip cabang dari lekapan najis

bersambung kepada paip tumpu

najis yang berkeadaan tegak

• Paip tumpu najis bersambung

dengan paip salir bawah

bangunan

• Paip cabang dari lekapan air

sisa bersambung kepada pip

tumpu air sisa yang berkeadaan

tegak.

• Paip tumpu ini bercantum

dengan paip salir bawah tanah

• Sistem ini sesuai apabila

lekapan najis terletak jauh dari

lekapan air sisa contohnya

bangunan sekolah, hospital dan

kilang

120

• Sistem yang menggunakan

ii. Sistem satu paip hanya satu paip sebagai

tumpuan. penyaliran najis dan

air sisa.

• Semua lekapan sanitari

disambungkan kepada satu paip

sahaja.

• Sambungan dilakukan melalui

paip cabang

• Satu paip tumpu bolong

dipasang secara tegak serta

bersambung kepada paip tumpu

najis dan air sisa yang berfungsi

sebagai pelepasan udara

termampat yang mungkin wujud

di dasar paip

• Paip tumpu bolong

disambungkan kepada lekapan

sanitari dengan menggunakan

cabang bolong

• Salah satu ciri sistem ini adalah

lekapan sanitari hendaklah

berdekatan dengan paip tumpu

najis dan air sisa, maka paip

cabang tidak perlu panjang

• Lebih ekonomi dan mudah

berbanding sistem dua paip

121

iii. Sistem paip tumpu • Hanya satu paip yang digunakan
serta tidak menggunakan paip
bolong

• semua paip cabang najis dan air
sisa disalirkan melalui paip
tumpu najis dan air sisa ke paip
salir

• sesuai dengan bangunan
bertingkat kerana lekapan
sanitari yang dipasang
berdekatan dengan paip tumpu
supaya tidak memerlukan paip
cabang yang panjang

• Bunyi daripada aliran bahan
luahan dalam paip dapat
dikurangkan

• Lekapan sanitari perlu
disambungkan ke paip tumpu
secara berasingan

• Sistem ini lebih mudah dipasang
dan paling ekonomi

122

Perbandingan ciri-ciri sistem dua paip, satu paip dan sistem paip tumpu seperti

Jadual 3 di bawah :

Sistem Jenis Paip Kelebihan Kekurangan

Dua Paip Paip tumpu najis Penyaliran lebih Perlu dipasang

Paip tumpu air berkesan dua jenis paip

sisa Kerja pemasangan

yang rumit

Satu Paip Paip tumpu najis Memerlukan satu Kerumitan

dan air sisa paip sahaja dihadapi ketika

Paip bolong Pemasangan lebih pemasangan paip

ringkas bolong

Memerlukan lebih

banyak paip

cabang bolong

Paip Paip tumpu najis Memerlukan satu Pengudaraan

Tumpu dan air sisa paip tumpu kurang lancar

tunggal

b. Sistem Paip Salir

Paip salir ialah paip yang dipasang di bawah tanah dan berfungsi
menyalirkan najis dan air sisa serta air permukaan (air hujan yang turun di
atas bumbung dan sekeliling bangunan) dari sesebuah bangunan. Sistem
paip salir mempunyai ciri-ciri dan kaedah pemasangan yang berbeza
daripada sistem lekapan. Bahan bagi paip salir perlulah kuat, tahan lasak
serta tahan tekanan kerana terdedah kepada beban. Sebagai contoh paip
tanah liat, paip besi tuang, gentian kaca, konkrit dan uPVC (polivinil klorida
tanpa plastik).

123

Sistem paip salir terbahagi kepada 3 iaitu:
i. Sistem berasingan
• Sistem yang menggunakan dua paip salir iaitu satu paip salir
menyalirkan najis dan air sisa dan lagi satu paip salir untuk
menyalirkan air permukaan sahaja ke pembetungan.
• Diameter paip salir yang digunakan lebih kecil berbanding
dengan diameter paip salir yang digunakan dalam sistem
gabungan.
• Najis dan air sisa dari lekapan sanitari dalam bangunan
disalirkan ke pembentung awam melalui paip salir yang
dibina di bawah permukaan.
• Air permukaan pula disalirkan ke paip salir kedua yang
berfungsi menyalirkan air permukaan ke pembetung air
permukaan seterusnya ke sungai dan laut.
• Kelebihannya, tiada kesan yang ketara apabila berlaku hujan
lebat yang menyebabkan kuantiti air permukaan menjadi
tingg.i
• Kekurangannya, kerja pembinaan dan pemasangan paip
lebih banyak.

Rajah 19 : Sistem berasingan

124

ii. Sistem gabungan
• Sistem yang menyalirkan najis, air sisa dan air permukaan
melalui satu set paip salir menuju ke pembetung awam
• Perlu menggunakan paip salir berdiameter besar
• Pembinaannya lebih mudah disebabkan semua paip
bangunan disambungkan ke satu paip salir sahaja
• Akan menghadapi masalah sekiranya berlaku kadar hujan
yang tinggi, maka jumlah aliran kumbahan dan air
permukaan menjadi lebih tinggi
• Loji rawatan kumbahan yang besar perlu dibina bagi
menampung jumlah kumbahan yang banyak

Rajah 20 : Sistem gabungan

125

iii. Sistem berasingan separa
• sistem yang menggunakan dua paip salir
• satu paip salir menyalirkan najis dan air sisa dari lekapan
sanitari ke pembetung awam, manakala yang satu lagi
menyalirkan air permukaan ke kawasan sekeliling bangunan
ke pembetung air permukaan
• keunikan sistem ini adalah paip salir air permukaan yang
kedudukannya berhampiran dengan paip salir najis dan air
sisa akan disambungkan terus ke paip salir najis dan air sisa,
maka penggunaan paip dapat dikurangkan

• jika dibandingkan dengan sistem berasingan, sistem ini
menggunakan paip salir air permukaan yang lebih pendek
maka kos dapat dikurangkan kerana pengurangan kerja
pemasangan, penyambungan, penyokongan dan bilangan
paip.

Rajah 21 : Sistem berasingan separa

126

3.4.3 Rawatan Kumbahan

3.4.3.1 Evolusi Rawatan Kumbahan di Malaysia
Ketika masyarakat berpindah daripada budaya nomad ke

pembinaan tapak-tapak kekal, kebimbangan mengenai
penghapusan bahan buangan (pepejal dan air kumbahan)
menjadi isu yang penting. Isu ini telah ditangani dengan pelbagai
cara dan pengetahuan mengenainya juga bertambah. Sewaktu
masyarakat hidup sebagai pemburu dan pengumpul, pereputan
(compost) dikendalikan dengan sampah sarap dan bahan
buangan manusia secara semulajadi. Ketika bandar-bandar
membangun, mekanisme-mekanisme lain adalah diperlukan
untuk mengatasi isu bahan buangan ini. Kita perlu memahami
bahawa "sehingga kini, sanitasi air kumbahan tertumpu kepada
mengurangkan risiko kesihatan, terutamanya penyakit
berjangkit. Baru-baru ini, skop isu-isu bahan buangan telah
diperkembangkan dan ia melibatkan risiko-risiko kesihatan
kronik dan kebimbangan persekitaran". (Burks & Minnis, 1994:1).

Ketika Tanah Melayu mencapai kemerdekaan pada 31
Ogos 1957, sistem pembetungan yang ditinggalkan oleh
penjajah pada masa itu terdiri daripada pelbagai jenis tandas
termasuk tandas jamban. Sistem pembetungan hampir tiada
ketika itu. Berikutan kemerdekaan dan pembentukan Malaysia
pada tahun 1963, sistem pembetungan seperti Tangki septik
individu / Tangki septik komunal, Tangki Imhoff, Kolam
Pengoksidaan dan Sistem Sambungan Mekanikal telah
diperkenalkan oleh Kerajaan Malaysia. Sistem ini diharapkan
dapat mencapai matlamat dalam meningkatkan kesihatan
masyarakat.

Namun, pengurusan yang telah dilakukan oleh pihak
berkuasa pada masa itu tidak menyeluruh dan peningkatan
jumlah penduduk menyumbang kepada tahap pencemaran
sungai dan sistem perparitan serta memberi kesan negatif
terhadap kualiti persekitaran. Oleh itu, Kerajaan Malaysia telah

127

menggubal undang-undang khas, Akta Perkhidmatan
Pembetungan 1993 (Akta 508), yang telah diluluskan oleh
Parlimen pada bulan Jun 1993. Akta 508, memberi mandat
kepada Kerajaan Persekutuan untuk bertanggungjawab
sepenuhnya dan kawalan ke atas pembangunan, pengurusan
dan peraturan pengurusan kumbahan di seluruh negara.

Pada masa ini, lahirnya syarikat pembetungan nasional
bagi menguruskan perkhidmatan pembetungan yang setanding
dengan syarikat-syarikat utiliti lain. Indah Water Konsortium
(IWK) Sdn Bhd mula beroperasi pada 2 April 1994, dan tahun-
tahun berikutnya menjadi titik tolak bagi syarikat utiliti tersebut
terutamanya dalam melaksanakan tanggungjawab bagi
pengurusan kumbahan di Malaysia.

3.4.3.2 Rawatan Kumbahan di Malaysia

Di Malaysia, sistem-sistem rawatan utama yang
digunakan secara menyeluruh adalah tangki septik komunal,
tangki Imhoff dan sistem-sistem kos rendah seperti kolam-kolam
pengoksidaan. Tambahan pula, kawasan bandar besar masih
menggunakan Tangki Septik Individu (IST) dan terdapat lebih
daripada sejuta tangki septik individu di Malaysia.

Tangki-tangki ini hanya merawat kumbahan secara
separa, melepaskan efluen yang masih mempunyai kandungan
bahan organik yang tinggi. Ini berpotensi untuk mengakibatkan
masalah kesihatan orang awam dan persekitaran terutamanya
di kawasan bandar. Dalam jangka masa panjang, adalah diharap
agar sistem pembetungan Malaysia akan menjadi lebih cekap
menerusi pelarasan piawaian jenis-jenis loji yang digunakan.

Kumbahan ditakrifkan sebagai air buangan yang terdiri
daripada najis dan air sisa dari rumah, premis industri dan
pertanian. Kumbahan boleh dikategorikan kepada 3 jenis iaitu:

128

a. Kumbahan domestik – Kumbahan yang berasal dari
rumah kediaman, bangunan awam dan pusat komersil

b. Kumbahan pertanian – Kumbahan yang dihasilkan oleh
aktiviti-aktiviti pertanian dan penternakan

c. Kumbahan industri – Kumbahan yang dihasilkan oleh
aktiviti perindustrian

Kumbahan mengandungi bahan-bahan pencemar yang
boleh menyebabkan pencemaran alam sekitar sekiranya dibiarkan
tidak diurus dengan baik. Oleh itu, kumbahan mestilah dirawat
sebelum dilepaskan ke longkang atau saliran air. Terdapat dua
kaedah rawatan kumbahan iaitu tangki septik dan loji rawatan
kumbahan.

3.4.3.3 Tangki septik
• Struktur yang dibina dalam tanah mengikut spesifikasi tertentu

untuk merawat air kumbahan
• Banyak digunakan di rumah kediaman persendirian,

bangunan sekolah, hotel dan bangunan pejabat
• Saiz tangki bergantung kepada penghasilan kumbahan pada

premis-premis tersebut
• Tangki septik boleh diatur secara selari untuk menampung

kumbahan yang banyak
• Boleh dibina satu untuk sebuah rumah atau satu untuk

beberapa buah rumah
• Mempunyai paip alur masuk (influen akan masuk melalui ia),

paip alur keluar dan paip pengudaraan
• Influen ialah kumbahan yang belum dirawat dan disalirkan ke

dalam loji rawatan. Efluen pula ialah kumbahan yang telah
dirawat dan dikeluarkan dari loji rawatan. Efluen boleh
disalirkan melalui saluran penerima seperti parit, sungai dan
sebagainya.
• Tangki septik mempunyai satu, dua atau tiga kebuk. Tangki
dua kebuk digunakan sangat meluas serta lebih baik kerana

129

masa tahanannya lebih panjang dan memberi masa untuk
pepejal terampai mengenap ke bawah serta memberi masa
yang lebih untuk bakteria menguraikan bahan enap cemar
yang terdapat di dalam air
• Perlu dibina dengan menggunakan bahan binaan berkualiti
dan mempunyai kekuatan jangka panjang untuk menahan
tekanan tanah, tidak reput dan tahan kakis apabila bertindak
dengan kumbahan yang disalirkan ke dalamnya.
• Di dalam tangki septik, pepejal kumbahan akan mendap ke
bawah dan mengalami proses penguraian anerob.
• Boleh juga dianggap sebagai tangki pengenapan kerana
pepejal kumbahan yang mendap akan diuraikan oleh bakteria
dan seterusnya mengurangkan isipadu sisa pepejal tersebut
• Sisa ini lama kelamaan akan bertambah dan terpaksa
dikeluarkan

Kebuk pemeriksaan

Penutup

Kekam

Influen Efluen
masuk keluar

Enap Cemar

Rajah 22 : Tangki septik
• Apabila kumbahan memasuki tangki septik, komponen

pepejal akan mendap lalu membentuk satu lapisan yang
dinamakan enap cemar
• Bahan minyak dan gris akan terapung lalu membentuk lapisan
kekam di atas permukaan air

130

• Air kumbahan dan lapisan enap cemar akan melalui

penguraian tidak berudara oleh mikrob yang terdapat di dalam

lapisan ini secara semulajadi

• Dalam proses ini, mikrob akan menguraikan bahan cemar

yang terdapat dalam kumbahan tanpa menggunakan oksigen

dan menghasilkan gas metana, hydrogen sulfide dan bahan-

bahan lain yang berbau

• Gas yang terhasil akan keluar melalui paip pengudaraan yang

dipasang pada tangki septik

• Peranan Indah Water Konsortium (IWK) ialah untuk

mengosongkan tangki septik

• Berikut merupakan kelebihan dan kekurangan tangki septik:

Kelebihan Kekurangan

Boleh digunakan untuk Tidak mempunyai

merawat isipadu kumbahan kecekapan yang tinggi

yang kecil untuk merawat kumbahan

Boleh digunakan untuk Tidak berapa sesuai bagi

merawat kumbahan dari bilangan rumah yang

rumah individu banyak

Kos yang rendah untuk

pembinaan dan

penyenggaraan

Rajah 23 : Tangki septik HDPE (High Density
Polyethylene)

131

3.4.3.4 Rajah 24 : Pekerja IWK sedang mengosongkan tangki
septik

Loji rawatan kumbahan

Di Malaysia, sistem-sistem rawatan utama yang digunakan
secara menyeluruh adalah tangki septik komunal, tangki Imhoff dan
sistem-sistem kos rendah seperti kolam-kolam pengoksidaan. Bagi
bandar-bandar besar, sistem yang digunapakai adalah
menggunakan Tangki Septik Individu (IST) yang mana akhirnya ia
akan diuraikan di loji-loji olahan yang disambungkan melalui paip-
paip pembetungan yang dibina di kawasan bandar.

IST ini kemudiannya akan menyalurkan kumbahan ke
kemudahan rawatan sekunder yang lebih moden. IST ini tidak
merawat sisa kumbahan secara keseluruhannya tapi secara
separa sahaja, dan masih melepaskan efluen yang masih
mempunyai kandungan bahan organik yang tinggi. Ini berpotensi
untuk mengakibatkan masalah kesihatan awam dan persekitaran,
terutamanya di kawasan bandar. Terdapat lebih daripada sejuta
IST di seluruh Malaysia.

Di Malaysia, 38 peratus daripada loji olahan kumbahan
adalah loji-loji mekanikal. Loji-loji ini beroperasi menggunakan
perkakasan mekanikal yang mempercepatkan pemecahan
kumbahan. Sistem mekanikal ini dapat beroperasi pada tahap
optimum jika sistem pemantauan dan penyelenggaraan dijaga
dengan baik.

Melalui akta yang dikuatkuasakan juga, Malaysia dilihat
amat menitikberatkan efluen yang di lepaskan ke kawasan tadahan

132

air (sungai/tasik). Kesemua Loji Olahan Kumbahan yang
melepaskan efluen ke kawasan tadahan air perlu dinaiktaraf
sistemnya bagi mematuhi piawaian ‘Standard A’ yang telah
ditetapkan.

Program-program untuk menaiktaraf dan merevolusikan
pengurusan kumbahan domestik di Malaysia sedang giat
dijalankan. Keseluruhan infrastruktur pembetungan akan melalui
proses perubahan kepada yang lebih efisyen dan mesra alam.
Anggaran mengenai jumlah dan jenis loji-loji olahan awam di
Malaysia adalah seperti berikut. Menurut sumber dari IWK, loji
kumbahan awam yang dibina di Malaysia adalah:

i. Tangki Imhoff (IT)

Rajah : Tangki Imhoff

Rajah 25 : Tangki imhoff
Tangki Imhoff merupakan loji olahan kumbahan yang paling
ringkas dan memerlukan kemahiran pengendali yang minima.
Tiada perkakasan mekanikal untuk diselenggarakan dan
operasinya meliputi penyingkiran sekam, penukaran arah aliran
untuk pengagihan enapcemar yang sama rata dan juga
penyingkiran enapcemar.
Tangki Imhoff merupakan jenis loji kumbahan kedua yang
kerap digunakan. Ia menyediakan olahan kumbahan yang terhad
dan tidak sesuai untuk jangka masa panjang. Effluen daripada
tangki ini boleh menjadi semakin teruk sekiranya tangka-tangki ini
tidak disenggara dengan betul. Ia mempunyai dua ruang
diletakkan di atas satu sama lain. Di ruang atas, pemendapan

133

berlaku dengan pepejal melalui bukaan ke ruang yang di bawah.
Pepejal termendap akan membentuk enapcemar di ruang bawah
dan akan melalui pencernaan anarobik. Gas-gas daripada tangki di
bawah akan dilepaskan ke udara. Sekam pula dikumpul di
bahagian atas tangki.

Tangki Imhoff selalunya digunakan untuk komuniti-komuniti
kecil sehingga keseteraan penduduk (PE) adalah 1000. Tangki ini
murah untuk dipasang, dikendalikan dan diselenggara.
Walaubagaimanapun, Tangki Imhoff juga seperti Tangki Septik. Ia
hanya merawat kumbahan secara separa. Efluen daripada tangka
ini tidak memenuhi syarat-syarat persekitaran yang ditetapkan oleh
Jabatan Alam Sekitar (JAS).

Rajah 26 : Bahagian-bahagian dalam tangki imhoff

Rajah 27 : Contoh tangki imhoff di kawasan komuniti kecil

134

ii. Kolam Pengoksidaan
Kolam pengoksidaan atau kolam penstabilan sisa

merupakan kaedah olahan kumbahan yang popular untuk komuniti
kecil disebabkan oleh kos pembinaan dan operasi yang rendah.
Kolam pengoksidaan ini boleh mengolah kumbahan ke tahap
efluen Piawaian B tetapi memerlukan penyelenggaraan dan
pengosongan berjadual bagi mengekalkan piawaian ini.

Kolam pengoksidaan mempunyai satu atau lebih kolam-
kolam cetek bersiri. Proses-proses semulajadi di dalam
pertumbuhan alga dan bakteria juga wujud dalam hubungan saling
bergantung. Kolam pengoksidaan memerlukan kawasan yang luas
bagi menampung jumlah air sisa yang dirawat serta jumlah rawatan
adalah bergantung kepada cuaca. Kolam memerlukan permukaan
lebar bagi memudahkan oksigen larut ke dalam air melalui proses
aruhan angin semulajadi. Oksigen merupakan komponen utama
proses penguraian bahan cemar oleh bakteria berudara.

Proses rawatan bermula dengan bahan organic diuraikan
terlebih dahuu oleh bakteria aerob yang menghasilkan karbon
dioksida dan bahan bukan organic yang berbentuk nitrogen dan
fosforus. Bahan bukan organik ini kemudiannya digunakan oleh
alga dan tumbuhan dalam kolam untuk proses fotosintesis.
Oksigen ini boleh digunakan oleh bakteria aerob untuk proses
penguraian bahan organic yang juga merupakan bahan pencemar
di dalam kumbahan. Bekalan utama oksigen didapati daripada
aruhan angina di atas permukaan kolam. Ia juga perlu dikosongkan
lebih kurang 10 tahun sekali bergantung kepada rekabentuknya.

Rajah 28: Kolam penstabilan sisa

135

Rajah 29 : Proses dalam kolam penstabilan sisa

Kelebihan Kekurangan

• Mudah disenggara dan tidak • Tidak boleh merawat sisa

memerlukan kemahiran industri yang mempunyai

teknikal yang tinggi kepekatan yang tinggi

• Kecekapan rawatan • Tidak sesuai dibina di

mencapai sehingga 90% kawasan bandar kerana

kos tanah yang tinggi

• Memerlukan kawasan

tanah yang luas

iii. Enap Cemar Teraktif

Rajah 30 : Kaedah rawatan enap cemar teraktif menggunakan pengocak

136

Suatu kaedah rawatan kumbahan aerob. Bakteria dalam
bentuk pepejal diampaikan di dalam kumbahan lalu bertindak
menguraikan bahan organic dengan bantuan oksigen. Sistem enap
cemar teraktif mengandungi tangki rawatan enap cemar teraktif dan
tangka penjernihan serta tapak pelupusan.

Tangki ini selalunya berbentuk segiempat tetapi terdapat
juga yang berbentuk bulat. Udara atau oksigen boleh dibekalkan ke
dalam tangka rawatan enap cemar teraktif melalui dua cara, iaitu :

i. Menggunakan pengocak pada permukaan tangki
ii. Menggunakan peresap udara pada bahagian bawah tangki

Dalam sistem ini, kumbahan dari kawasan perumahan dan
lain-lain yang masuk ke dalam tangki rawatan enap cemar teraktif
dicampurkan dengan sedikit enap cemar (20-30%) yang dikitar
semula dari tangki rawatan sekunder. Enap cemar yang dikitarkan
semula ke dalam tangka rawatan enap cemar teraktif dinamakan
enap cemar teraktif kerana enap cemar ini mengandungi bakteria
atau mikrob yang telah menyesuaikan diri dengan iklim kumbahan.
Enap cemar ini bersedia untuk menguraikan bahan organic dengan
lebih aktif lagi. Bakteria aerob menguraikan bahan organic di dalam
tangka rawatan enap cemar teraktif dan mengubahnya kepada
bentuk yang lebih mudah, iaitu air dan karbon dioksida. Dengan
kadar kitaran semula 30% daripada jumlah enapcemar di dalam
tangka penjernihan ke dalam tangki rawatan. Enap cemar teraktif,
proses enap cemar teraktif ini boleh dijalankan berterusan.

Lazimya, masa tahanan yang pendek, iaitu 8 jam hingga 12
jam sahaja diperlukan dalam rawatan enap cemar teraktif. Bekalan
oksigen yang mencukupi akan menentukan kecekapan sistem
enap cemar teraktif, iaitu keupayaan menyingkirkan pencemaran di
dalam kumbahan.

137

Kelebihan Kekurangan

• Kedah rawatan yang lebih • Kos pengendalian tinggi

cekap kerana enap cemar disebabkan oleh

yang dihasilkan dikitar penggunaan tenaga elektrik

semula bagi membantu untuk menjalankan

rawatan seterusnya pengocak permukaan atau

• Tidak memerlukan kawasan membekalkan udara

yang luas untuk pembinaan peresap

• Masa tahanan yang singkat • Memerlukan kemahiran

membolehkan saiz tangki teknikal untuk

dikecilkan penyenggaraan dan operasi

sistem

Jadual 30 : Kelebihan dan kekurangan enap cemar teraktif

iv. Turas Cucur (Trickling Filters)

Jadual 31 : Turas cucur

Suatu kaedah rawatan aerob. Kumbahan disiramkan di lapisan atas
penuras dan mengalir ke bawah melalui celah-celah medium penuras.
Bakteria yang membiak dan menyelaputi medium penuras memerangkap
dan menguraikan bahan organic yang terdapat di dalam kumbahan
apabila kumbahan mengalir melaluinya. Turas cucur terdiri daripada
sebuah tangki bulat yang mengandungi medium penuras seperti batu
kelikir atau plastik yang berukuran 50-100mm. Saiz medium yang
disarankan ini dapat mengelakkan medium penuras tersumbat. Medium
penuras yang baik mempunyai ciri-ciri berikut:

138

a. Nisbah luas permukaan kepada isipadu yang tinggi untuk
pembiakan maksimum bakteria

b. Saiz liang antara medium yang mencukupi supaya bakteria
mendapat bekalan oksigen yang cukup

c. Permukaan kasar supaya selaput bakteria dapat melekat
dengan baik dan tidak mudah tertanggal

d. Kos yang murah, tahan lama dan tidak mudah tersumbat
Turas cucur memerlukan alat untuk menyiramkan kumbahan di
atas permukaan medium penuras secara seragam. Alat ini dipanggil
lengan penyebar. Bilangan lengan penyebar ditentukan oleh isipadu
kumbahan yang hendak disiramkan atau diagihkan. Di atas lengan
dipasangkan penyembur atau nozel yang dapat menyemburkan
kumbahan ke atas medium penuras. Biasanya terdapat dua atau lebih
lengan penyiram. Lengan penyebar dipasangkan dengan menggunakan
struktur khas yang berpusing supaya penyiram dapat mengagihkan
kumbahan di atas medium penyebar pada kadar yang ditetapkan.

Dalam proses rawatan, selaput bakteria yang melekat dan membiak
di atas medium penuras memerangkap dan menguraikan bahan organic
yang terdapat di dalam kumbahan untuk dijadikan makanan. Apabila
bahan organic diuraikan, selaput akan menjadi lebih tebal kerana
pembiakan bakteria yang berlaku. Selaput akhirnya terlucut dari lekatan
ke atas medium dan disalirkan keluar bersama bahan kumbahan yang
telah dirawat. Kumbahan dikeluarkan melalui lantai tangki turas yang
berliang dan dikumpulkan serta dialirkan ke tangki pengenapan bagi
menyingkirkan pepejal terampai yang terhasil dari medium penuras.
Kecekapan turas cucur adalah antara 50% hingga 90%.

139

Kelebihan Kekurangan

• Sangat sesuai digunakan • Mudah tersumbat jika selaput

untuk merawat kumbahan bertambah apabila bakteria

domestic membiak dengan cepat

• memerlukan kawasan • Memerlukan kemahiran

pembinaan yang kecil teknikal untuk penyenggaraan

• sesuai dibina di kawasan

bandar

Jadual 3 : Kelebihan dan kekurangan turas cucur

v. Penyentuh Biologi Berputar (Rotating Biological Contractors, RBC)

Merupakan kaedah rawatan kumbahan yang menggunakan
bakteria aerob dan fakultatif. Bakteria yang dibiakkan di atas cakera
berputar menyentuh kumbahan dan menyerap serta menguraikan bahan
organik di dalamnya.

Bakteria membiak di atas cakera yang berputar dengan 40%
daripada bahagian tenggelam dalam kumbahan. Pembiakan mikrob
berlaku apabila mikrob yang terdapat di dalam kumbahan melekat pada
cakera semasa cakera tenggelam dan berputar. Mikrob yang melekat
pada cakera akan terus membiak sehingga membentuk lapisan yang
mempunyai ketebalan 2mm sehingga 4mm. Mikrob menguraikan organik
di dalam kumbahan untuk dijadikan makanan dengan mendapat bekalan
oksigen di dalam kumbahan untuk dijadikan makanan dengan mendapat
bekalan oksigen apabila cakera bersentuh dengan udara. Daripada
bekalan makanan yang berterusan, mikrob tersebut akan terus membiak
dan ketebalannya akan bertambah. Apabila mencapai tahap maksimum,
mikrob berlebihan akan terlucut dari cakera dan jatuh ke dalam tangka
takungan dan disingkirkan ke dalam tangki penjernihan.

Kecekapan sistem ini bergantung pada kadar bebanan hidraulik
dan masa tahanan. Beberapa buah penyentuh biologi berputar boleh
disusun secara selari untuk merawat kuantiti

140

Penyentuh biologi berputar terdiri daripada bahagian berikut :
a. Cakera bulat diperbuat daripada plastik atau bahan yang tahan

karat dan tahan lama
b. Batang aci dipasang pada cakera bulat untuk putaran
c. Motor tahan lasak diperlukan untuk memutarkan aci pada

halaju rendah
d. Tangki untuk menakung kumbahan

Rajah 32 : Tangki biologi berputar
3.5 Paip Saluran

Fungsi utama paip saluran ialah untuk menyalurkan air bersama
kotoran kelengkapan sanitari dari tandas, bilik mandi dan dapur untuk
dihapuskan. Sistem saluran juga berfungsi untuk menyalurkan air hujan
dari bumbung dan air dari lantai bangunan. Sistem saluran boleh
dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu :

141

a) Sistem bersepadu : Air dari semua kelengkapan sanitasi di dalam
bangunan dan air hujan dari bumbung disalurkan melalui satu sistem
saluran dan dihantar ke tempat penghapusan yang sama

b) Sistem berasingan : Bahan-bahan kotoran dari mangkuk tandas dan
mangkuk air kencing, air basuhan dari sinki, besen basuh dan bilik
mandi disalurkan melalui satu saluran untuk dihantar ke tangka
penghapus sementara air hujan dari bumbung disalurkan melalui
saluran lain untuk dihapuskan atau dibuang ke sungai, parit dan
sebagainya

c) Sistem separuh asing : Sistem ini juga menggunakan dua sistem
saluran, satu saluran digunakan untuk menyalurkan air dan kotoran
dari kelengkapan sanitari dan sebahagian dari air hujan yang dating
dari umbung. Tujuannya ialah untuk mengelakkan air daripada masuk
ke dalam tangka penghapusan secara berlebihan.

Sistem saluran yang baik mestilah dapat memenuhi keperluan-keperluan
berikut:
i. Tiada sebarang kebocoran – Hal ini boleh dijamin dengan

penggunaan paip yang bermutu dan kerja-kerja penyambungan yang
sempurna
ii. Kelancaran pengaliran – Pengaliran air boleh berjalan lancar dengan
penggunaan paip-paip yang permukaan dalamnya licin, saiz yang
tepat dan dipasang dengan kecerunan yang secukupnya
iii. Tidak ada udara kotor masuk ke dalam bangunan dengan
penggunaan perangkap-perangkap sanitari yang sesuai
iv. Mempunyai ciri-ciri ketahanlasakan seperti tahan karat, tahan dari
serangan kimia dan tidak mudah pecah
v. Disediakan dengan kemudahan untuk kerja-kerja pembersihan,
pemeriksaan dan membuang sekatan serta menyediakan ruang-
ruang pemeriksaan terutama sekali di pembelokan dan persimpangan
vi. Penempatan kelengkapan-kelengkapan sanitari yang sesuai
vii. Ekonomi dari segi kerja-kerja pemasangan dan penyelenggaraan
viii. Elakkan seberapa yang boleh pemasangan paip-paip saluran di
bawah bangunan

142

3.5.1 Saiz Paip dan Kecerunan
Paip-paip saluran sanitari mestilah dipasang dengan kecerunan
yang sesuai untuk memastikan kelancaran pengalirannya. Saiz
paip dan kecerunan pemasangannya hendaklah ditentukan dengan
teliti supaya air tidak akan sampai pada tahap memenuhi ruang
dalam saluran. RUmah-rumah kediaman biasanya menggunakan
paip yang bergaris pusat 100mm dan diletakkan pada kecerunan
1:80 dan tidak lebih 1:40.

3.5.2 Jenis-jenis Paip Saluran
a. Paip tanah liat

Paip jenis ini diperbuat daripada latah liat yang digunakan untuk
membuat tembikar atau bata dan proses pembuatannya juga
adalah sama. Ia dibuat dalam beberapa saiz dengan garis
pusatnya dari 100mm hingga 300mm dan panjangnya dari
600mm hingga 1500mm. Penggunaan paip-paip tanah masih
lagi popular kerana ia ringan, tahan lasak dan murah. Paip
tanah liat juga tahan asid dan tahan tindak balas bahan alkali
kerana bahagian dalamnya yang bergerlis. Paip-paip tanah liat
biasanya disambung dengan soket dan spigot.

Rajah 33 : Paip tanah liat dan soket penyambung

143