หนวยอนุรักษสิ่งแวดลอมธรรมชาติและศิลปกรรมทองถิ่นจังหวัดเพชรบูรณ ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ วัดท่ากกแก ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหล่มสัก จังหวัดเพชรบูรณ์ ผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนค�ำ ในเขต พระพุทธรูป โบราณ เมืองหล่มสัก
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก ISBN : ๙๗๘ - ๙๗๔ - ๔๔๑ - ๐๗๕ - ๗ ผูเขียน : ผศ.ดร.ธีระวัฒน แสนค�ำ จ�ำนวนที่พิมพ : ๑,๐๐๐ เลม บรรณาธิการ : ผศ. จันทร์พิมพ์ มีเปี่ยม ผูอ�ำนวยการส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม กองบรรณาธิการ : ผศ.ขุนแผน ตุ้มทองค�ำ (รองผูอ�ำนวยการฝายอนุรักษ วิจัยศิลปวัฒนธรรมและภูมิปญญาทองถิ่น) ดร.สดุดี ค�ำมี (รองผูอ�ำนวยการฝายสงเสริมและเผยแพรศิลปวัฒนธรรม) ผศ. ปาริชาติ ลาจันนนท หัวหนางานบริหารและธุรการ อาจารยสมคิด ฤทธิ์เนติกุล หัวหนางานอนุรักษ วิจัยศิลปวัฒนธรรมและภูมิปญญาทองถิ่น อาจารยสมศักดิ์ ภูพรายงาม หัวหนางานสงเสริมและเผยแพรศิลปวัฒนธรรม อาจารยพีรวัฒน สุขเกษม หัวหนางานหอวัฒนธรรม นายวิโรจน หุนทอง นางสาวปวีณา บัวบาง นางสาวณัฐวดี แก้วบาง นางสาวสุพิชญา พูนมี นางสาวมัลลิกา อุฤทธิ์ นางสาวจิรภา เหมือนพิมทอง นางสาวกัญญาภัค ดีดาร์ กราฟก/ภาพ : นางสาวมนชยา คลายโศก นายพิทักษ จันทรจิระ คณะกรรมการอ�ำนวยการ : อาจารย์ใจสคราญ จารึกสมาน (รองผูอ�ำนวยการฝายบริหารและธุรการ) นางนิภา พิลาเกิด จัดพิมพและเผยแพรโดย : ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๘๓ หมู่ ๑๑ ถนนสระบุรี - หลมสัก ต�ำบลสะเดียง อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ ๖๗๐๐๐ โทรศัพท. ๐ ๕๖๗๑ ๗๑๔๐ โทรสาร. ๐ ๕๖๗๑ ๗๑๔๐ https://artculture.pcru.ac.th ธีระวัฒน แสนค�ำ. พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก.-- เพชรบูรณ์ : ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์, ๒๕๖๗. ๑๕๘ หน้า. ๑. พระพุทธรูป. I. ชื่อเรื่อง ๒๙๔.๓๑๘๗๓ ISBN ๙๗๘ - ๙๗๔ - ๔๔๑ - ๐๗๕ - ๗ ขอมูลบรรณานุกรมของส�ำนักหอสมุดแหงชาติ พิมพที่ : ร้านเก้าสิบ ๘๘ หมู่ ๖ ต�ำบลชอนไพร อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ์ จังหวัดเพชรบูรณ์ ๖๗๐๐๐ โทร. ๐๘ ๙๖๔๑ ๓๕๓๓
ค�ำน�ำส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม หนังสือ “พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก” เลมนี้ สรางขึ้นเพื่อเผยแพรองคความรูเกี่ยวกับพระพุทธรูปโบราณที่พบ ในเขตพื้นที่อ�ำเภอหลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ เมื่อครั้งอดีตเปนเมืองโบราณในวัฒนธรรมลานชาง และมีการพบ รองรอยของชุมชนโบราณ โบราณสถาน วิหาร สิมหรือโบสถ รวมถึง ซากเจดียหรือพระธาตุที่มีพระพุทธรูปเปนปูชนียวัตถุสถานที่ส�ำคัญ ในการยึดเหนี่ยวจิตใจของชุมชนจนกลายเปนประเพณีวัฒนธรรม ความเชื่อและมีการเกื้อกูลสืบเนื่องตอกันมาจนถึงปจจุบัน การจัดท�ำหนังสือเลมนี้มีการบูรณาการดานศิลปะและ วัฒนธรรมจากหลากหลายฝายรวมกันในรูปแบบบวร อันไดแก บาน ซึ่งเปนชาวบานในเขตอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกาที่อาศัยอยู และเปนผูสืบสานศาสนารวมถึงปฏิบัติตามหลักค�ำสอน สงเสริมสนับ สนุนใหพระพุทธศาสนาไดยั่งยืนยาวนานอยางถึงแกนแท วัด เปน แหลงที่พระสงฆไดศึกษาพระธรรมเพื่อเผยแผหลักพุทธศาสนา ใหชาวบานไดเขาใจถึงการด�ำรงชีวิตอยางสงบและเปนสุข โรงเรียน เปนแหลงที่ประสิทธิประสาทวิชาความรูใหการศึกษาแกทุกเพศทุกวัย นอกจากนั้นหนวยงานราชการก็มีบทบาทส�ำคัญยิ่งตอชุมชนที่ชวย เกื้อกูลสงเสริมชวยเหลือซึ่งกันและกันท�ำใหศิลปะและวัฒนธรรมไทย ไดคงอยูคูชาติไทย
โอกาสนี้ ขอกราบขอบพระคุณ พระครูสุภัทรพัชรเขต (ไพรศาล ภทฺรมุนี) เจาอาวาสวัดทากกแก ที่ใหการสนับสนุนขอมูลที่เปนประโยชน อยางมาก ขอขอบคุณ ทานผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนค�ำ ที่ไดเรียบเรียงหนังสือเลมนี้จนไดองคความรูที่มีคุณคายิ่ง และ ขอขอบคุณมหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ รวมถึงหนวยอนุรักษ สิ่งแวดลอมธรรมชาติและศิลปกรรมทองถิ่นจังหวัดเพชรบูรณ ที่ใหการ สนับสนุนในการจัดท�ำหนังสือเลมนี้ ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
ค�ำน�ำเจ้าอาวาสวัดท่ากกแก เมืองหลมสักอัคคบุรี ซึ่งในปจจุบันไดแกพื้นที่อ�ำเภอหลมเกา และอ�ำเภอหลมสัก เปนแหลงที่อยูอาศัยของผูคนมายาวนาน ดวย สภาพภูมิประเทศที่อุดมสมบูรณ มีพื้นที่กวางขวางและเชื่อมตอกับ ดินแดนรอบขาง จึงท�ำใหเมืองหลมสักมีพัฒนาการจากชุมชนเล็ก ๆ ในระดับหมูบาน ขึ้นมาเปนชุมชนระดับเมือง และเปนที่ทราบกันอยู แลววา ในบริเวณเมืองหลมสักนั้นมีกลุมชนที่เคลื่อนยายลงมาจาก ดินแดนลานชาง และมีผูคนมากมายที่ขยับขยายมาอยูรวมกันดวย เหตุผลหลายประการ แตผูคนสวนมากลวนแลวแตมีวิถีชีวิต คานิยม และประเพณีที่สืบทอดกันมาจากดินแดนลานชางทั้งสิ้น โดยปรากฏ หลักฐานเปนโบราณสถานวัดวาอาราม และโบราณวัตถุมากมาย ซึ่งลวนแลวแตทรงคุณคาแกการศึกษาและอนุรักษ โดยเฉพาะพระพุทธรูป โบราณ ซึ่งถือเปนสิ่งส�ำคัญที่นาสนใจควรที่จะเก็บรวบรวมขอมูล เอาไวเพราะเปนสิ่งที่เกาแกและผุพังไดตามกาลเวลาหรือไมก็อาจ ถูกเปลี่ยนแปลงพุทธลักษณะใหผิดเพี้ยนไป
ดังนั้นอาตมภาพรวมกับผูชวยศาสตราจารย ดร. ธีระวัฒน แสนค�ำ ไดออกส�ำรวจถายภาพและเก็บรวบรวมขอมูลเกี่ยวกับพระพุทธรูป โบราณในเมืองหลมสัก พรอมไดรับความอุปถัมภจากส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ในการลงพื้นที่เก็บขอมูลนั้น เราไดพบหลักฐานใหม ๆ และไดพบกับพระพุทธรูปส�ำคัญที่มีความ เกาแก มีความทรงคุณคาทางศิลปะที่ถูกเก็บซอนเอาไวแลวเราได ท�ำการขออนุญาตทานเจาอาวาสที่ทานไดเก็บรักษาพระพุทธรูปเหลานั้น ไวเปนอยางดี ในการเก็บขอมูลในครั้งนี้ จึงขอกราบขอบพระคุณ ทานเจาอาวาสทุกวัดทุกสถานที่เปนอยางยิ่ง และหวังเปนอยางยิ่งวา หนังสือพระพุทธรูปโบราณในเมืองหลมสักเลมนี้ จะเปนประโยชนแก ผูสนใจในการศึกษาเกี่ยวกับพุทธศิลปที่ปรากฏในทองถิ่นของเมือง หลมสักและเชื่อมโยงถึงประวัติศาสตรบานเมือง พัฒนาการทางดาน ศิลปะและการรับอิทธิพลทางศิลปะในระหวางบานเมืองมายังทองถิ่น เมืองหลมสักส�ำหรับผูที่สนใจไดไมมากก็นอย พระครูสุภัทรพัชรเขต (ไพรศาล ภทฺรมุนี) วัดทากกแก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
ค�ำน�ำผู้เขียน บริเวณพื้นที่อ�ำเภอหลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ เคยเปนสวนหนึ่งในอาณาเขตของเมืองหลมสัก ซึ่งเปน เมืองโบราณในวัฒนธรรมลานชาง กอนที่จะถูกผนวกเปนสวนหนึ่ง ในความปกครองของกรุงเทพมหานครในปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ จากการส�ำรวจของผูเขียนพบวาตามที่ราบลุมใกลกับแมน�้ำปาสัก แมน�้ำพุงและล�ำหวยสาขานอยใหญมักจะมีรองรอยของชุมชนโบราณ ซึ่งมีชุมชนในปจจุบันตั้งซอนทับอยู และตามชุมชนเหลานั้นก็มักจะมี ซากโบราณสถาน เชน ซากวิหาร ซากสิมหรือโบสถ ซากเจดียหรือ พระธาตุ และมีพระพุทธรูปโบราณ โดยเฉพาะอยางยิ่งพระพุทธรูป ปูนปนที่ตอมาไดกลายเปนพระพุทธรูปส�ำคัญ เปนปูชนียวัตถุสถานที่ ยึดเหนี่ยวจิตใจของผูคนในทองถิ่นนั้น ๆ จนท�ำใหเกิดความเชื่อ วัฒนธรรมและประเพณีที่สืบเนื่องจากการสักการบูชาพระพุทธรูปส�ำคัญ ที่แตกตางกันไปตามคติชน หนังสือเลมนี้จึงเปนผลที่เกิดจากการส�ำรวจ ศึกษาและน�ำ ขอมูลทางดานประวัติศาสตร พุทธศิลปและวัฒนธรรมที่เกี่ยวของ กับพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก ซึ่งไดรับการสนับสนุนการ ศึกษาจากส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ปงบประมาณ ๒๕๖๑ มาเรียบเรียงเปนหนังสือภายใตชื่อหนังสือวา “พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก” การเรียบเรียงหนังสือเลมนี้ ผูเขียนไดน�ำภาพประกอบที่ เกี่ยวของกับเนื้อหามาประกอบตามสมควร ทั้งนี้ เพื่อความสะดวกและ
เขาใจงายของผูอานบนพื้นฐานงานทางวิชาการ ทั้งภาพประกอบ ยังจะเปนสื่อประชาสัมพันธเชิญชวนพุทธศาสนิกชนและนักทองเที่ยว โดยทั่วไปไดเดินทางไปสักการะขอพรพระพุทธรูปโบราณในเขต เมืองหลมสักที่ประดิษฐานอยูตามสถานที่ตาง ๆ อีกทางหนึ่ง แตอยางไรก็ดี เนื่องจากความขาดแคลนของหลักฐาน ประวัติศาสตรและโบราณคดี ตลอดจนรูปแบบทางพุทธศิลปที่มี ความเปนทองถิ่นสูง และพระพุทธรูปโบราณหลายองคไดผานการ บูรณปฏิสังขรณมาหลายครั้ง ผลการศึกษาของผูเขียนที่ปรากฏใน หนังสือเลมนี้จึงยังไมใชเปนขอยุติทางวิชาการ และจ�ำเปนที่จะตอง ศึกษาคนควาตอไป ทั้งนี้ก็เพื่อความกาวหนาในการศึกษาประวัติศาสตร พระพุทธศาสนา ประวัติศาสตรทองถิ่น และศิลปกรรมของจังหวัด เพชรบูรณ หากหนังสือเลมนี้สามารถท�ำใหผูอานน�ำไปใชเปนฐานขอมูล เพื่อตอยอดของการศึกษาเกี่ยวกับประวัติศาสตร พุทธศิลป วัฒนธรรม ความเชื่อและบทบาทของชุมชนโบราณเมืองหลมสักอยางละเอียด ลุมลึกและเปนระบบระเบียบได ผูเขียนจักมีความยินดีเปนอยางยิ่ง และเต็มใจที่จะใหหนังสือเลมนี้เปนสะพานหรือบันไดส�ำหรับการ สรางสรรคผลงานทางวิชาการที่ถือวา “ขาดแคลน” อยางยิ่งในชุมชน ทองถิ่นปจจุบัน เพื่อสรางความยั่งยืนทางสังคมและวัฒนธรรมของ ทองถิ่นเมืองหลมสักแหงลุมแมน�้ำปาสัก จังหวัดเพชรบูรณ ใหมั่นคง สืบตอไป ผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนค�ำ
ค�ำขอบคุณ กวาหนังสือเรื่อง “พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก” จะส�ำเร็จลงไดดวยดี ผูเขียนไดรับความเมตตากรุณาจากบุคคลหลาย ฝายในการชวยเหลือและใหก�ำลังใจ ใครขอเอยขอบคุณไว ณ ที่นี้ กราบขอบพระคุณ พระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี เจาคณะ ต�ำบลปากชอง เขต ๒ เจาอาวาสวัดทากกแก อ�ำเภอหลมสัก ผูที่เล็ง เห็นความส�ำคัญของการศึกษาประวัติศาสตรและศิลปวัฒนธรรม ทองถิ่นเมืองหลมสัก เอื้อเฟอขอมูลเบื้องตน ประสานงาน อานจารึก เบื้องตน น�ำทางลงพื้นที่ส�ำรวจและใหความอนุเคราะหในหลายประการ ระหวางจัดท�ำหนังสือ ตลอดจนพระสังฆาธิการ และพระเถรานุเถระ วัดตาง ๆ ในเขตอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกาที่อนุเคราะหขอมูล สัมภาษณและอ�ำนวยความสะดวกในระหวางการส�ำรวจเก็บขอมูล ขอบพระคุณ ผูชวยศาสตราจารยจันทรพิมพ มีเป ยม ผูอ�ำนวยการส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ผูชวยศาสตราจารยกมล บุญเขต อดีตผูอ�ำนวยการส�ำนักศิลปะและ วัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ และคณะผูบริหารส�ำนัก ศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ที่เล็งเห็นคุณคา ของการศึกษาประวัติศาสตรและรูปแบบศิลปกรรมในทองถิ่นเมือง หลมสัก โดยใหโอกาสผูเขียนในการศึกษา สนับสนุนงบประมาณใน การลงพื้นที่ส�ำรวจจัดท�ำตนฉบับและสนับสนุนการจัดพิมพเผยแพร หนังสือเลมนี้
ขอบคุณ เจาหนาที่ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัย ราชภัฏเพชรบูรณ ที่ใหการตอนรับ ประสานงาน ใหความอนุเคราะห ขอมูล ทั้งยังกรุณาจัดท�ำรูปเลม ออกแบบปก พิสูจนอักษร และเปน กองบรรณาธิการ โดยเฉพาะคุณวิโรจน หุนทอง นักวิชาการวัฒนธรรม ผูเปนทั้งรุนนองและลูกศิษยของผูเขียน ที่รวมลงพื้นที่ส�ำรวจและ คอยติดตอประสานงานในเรื่องตาง ๆ จนหนังสือเลมนี้ปรากฏโฉมใน บรรณพิภพอยางภาคภูมิ ตลอดจนชาวอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกา กัลยาณมิตร ในสายวิชาการดานประวัติศาสตรและศิลปวัฒนธรรมทองถิ่น และ กัลยาณมิตรทุกคนที่คอยใหความชวยเหลือและใหก�ำลังใจ ที่ขาด ไมไดเลยก็คือ คุณชลธิชา แถวบุญตา และเด็กชายธีระศานติ์ แสนค�ำ ภรรยาและบุตรชายของผูเขียนที่คอยใหก�ำลังใจ เปนหวงเปนใยและ คอยเปนเพื่อนรวมลงพื้นที่ส�ำรวจเก็บขอมูลและจัดท�ำตนฉบับไม เคยหาง อยางไรก็ตาม ความตื้นเขินของผลงานทั้งในเรื่องเนื้อหาและ การเรียบเรียงที่เกิดขึ้นจากขอจ�ำกัดดานตาง ๆ ในการเก็บขอมูลและ การจัดท�ำตนฉบับที่ยังมีอยูมาก ผูเขียนพรอมที่จะนอมรับค�ำชี้แนะดวย เมตตาธรรมจากทานผูรูทั้งหลายเพื่อปรับปรุงงานใหดีขึ้นในโอกาส ตอไป ผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนค�ำ เฮือนสวนนาซ�ำ บานนาสี เชียงคาน วันที่ ๑๕ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๖๖
สารบัญ ค�ำน�ำส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม ๔ ค�ำน�ำเจ้าอาวาสวัดท่ากกแก ๖ ค�ำน�ำผูเขียน ๘ ค�ำขอบคุณ ๑๐ บทน�ำ ๑๔ ประวัติศาสตรเมืองหลมสัก ๑๙ ขอมูลทั่วไปเกี่ยวกับเมืองหลมสัก ๒๐ การกอรูปเมืองของเมืองหลมสัก ๒๓ ความสัมพันธดานการเมืองการปกครองระหวาง - เมืองหลมสักกับราชส�ำนักลานชาง ๒๙ ความสัมพันธดานศิลปกรรมระหวางเมืองหลมสักกับลานชาง ๓๓ พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก ๓๙ กลุมที่ ๑ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ ๔๐ กลุมที่ ๒ พระพุทธรูปปูนปน ฐานสิงห พุทธศตวรรษที่ ๒๔ ๖๒
กลุมที่ ๓ พระพุทธรูปปูนปน ประดับลวดลายบนผาสังฆาฏิ - จีวร ๗๙ กลุมที่ ๔ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะพื้นบาน พุทธศตวรรษที่ ๒๕ ๘๖ กลุมที่ ๕ พระพุทธรูปโลหะ ๑๐๔ กลุมที่ ๖ พระพุทธรูปไมแกะสลัก ๑๑๙ กลุมที่ ๗ พระพุทธรูปปูนปน ฝมือชางเมืองนาน ๑๓๓ กลุมที่ ๘ พระพุทธรูปที่มีพุทธลักษณะพิเศษ ๑๓๘ บทสงทาย ๑๔๐ บรรณานุกรม ๑๔๔ ประวัติผูเขียน ๑๕๔
14 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เมืองหลมสักเปนชุมชนโบราณที่อยูในพื้นที่ลุมแมน�้ำปาสัก ตอนบน สันนิษฐานวาอาณาเขตของเมืองครอบคลุมพื้นที่ในเขตอ�ำเภอ หลมเกาและอ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ ภายในพื้นที่ราบลุม ของชุมชนโบราณไดมีการพบหลักฐานทางโบราณคดีและสถาปตยกรรม ที่แสดงใหเห็นถึงความสัมพันธกันกับวัฒนธรรมลานชางในลุมแมน�้ำโขง เขตภาคตะวันออกเฉียงเหนือหรือภาคอีสาน แมแตวิถีชีวิต ภาษา และวัฒนธรรมของชาวหลมสัก - หลมเกาในปจจุบันก็ยังคลายกับผูคน ในภาคอีสานและผูคนในประเทศลาว โดยเฉพาะอยางยิ่งชาวเมือง หลวงพระบางและเวียงจันทน จึงท�ำใหมีนักวิชาการและผูสนใจ จ�ำนวนหนึ่งตั้งขอสังเกตและพยายามศึกษาเรื่องราวทางประวัติศาสตร ของชาวหลมสัก - หลมเกา การที่บริเวณเมืองหลมสักเปนพื้นที่ที่มีผูคนเขามาตั้งถิ่นฐาน บานเรือนชานาน สันนิษฐานวาผูคนในยุคแรก ๆ ที่เขามาสรางบาน แปงเมืองนั้นเปนชาวลานชางที่พากันอพยพหนีภัยจากลุมแมน�้ำโขง ขามเขามาตั้งถิ่นฐานอยูในเขตลุมแมน�้ำพุงซึ่งเปนล�ำน�้ำสาขาส�ำคัญ ของแมน�้ำปาสัก ตลอดจนพื้นที่ลุมแมน�้ำปาสักตอนบน เนื่องจาก เปนพื้นที่รอยตอของอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา ท�ำใหมีการพบรองรอยโบราณสถานและศิลปวัตถุทางพระพุทธศาสนา เชน สิม (โบสถ) วิหาร ธรรมาสน พระพุทธรูป และเจดียโบราณซึ่ง ไดรับอิทธิพลศิลปะลานชางกระจายอยูตามพื้นที่ราบลุมซึ่งเคยเปน บริเวณชุมชนโบราณระดับหมูบานมากอน บทน�ำ
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 15 พระพุทธรูปหรือที่คนทองถิ่นในอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอ หลมเกาเรียกวา “พระเจา”, “รูปพระเจา”, “หลวงพอ” หรือ “หลวงปู” เปนสิ่งที่ถูกสรางขึ้นเพื่อเปนตัวแทนของพระสัมมาสัมพุทธเจา ผูเปน ศาสดาของพระพุทธศาสนา พระพุทธรูปสรางขึ้นจากวัสดุหลายประเภท อาทิ ศิลา ไม โลหะ อิฐ ปูน ดินเผา เขาสัตว เปนตน ตามความนิยม และทรัพยากรทางธรรมชาติที่มีอยูในทองถิ่นนั้น ๆ มารังสรรคใหเกิด เปนงานพุทธศิลปที่มีความงดงามและเปนเอกลักษณเฉพาะของ ฝมือชาง (ศักดิ์ชัย สายสิงห, ๒๕๕๖ ก: ๒ - ๖) ขอมูลจากแผนลานดิบจารดวยอักษรธรรมเรื่อง “สองพะเคือ” หรือ “ฉลองพระเครือ” ที่สมัยโบราณชาวลานชางนิยมใชเทศนาใน งานท�ำบุญฉลองพระพุทธรูป ซึ่งปรากฏเนื้อความพรรณนาถึงอานิสงส ของการสรางพระพุทธรูปขึ้นดวยวัสดุตาง ๆ มีเนื้อหากลาวโดยสรุป สาระส�ำคัญประกอบดวยวัสดุ ๑๔ อยาง แตละอยางใหอานิสงส มากนอยตางกัน ไดแก เขียนดวยใบไม ยังอานิสงส ๕ กัป, เขียนดวย ผา (พระบฏ) ยังอานิสงส ๑๐ กัป, สรางดวยดินจี่, ดินเหนียว (มติกมย)ํ ยังอานิสงส ๑๕ กัป, สรางดวยครั่ง (ชตุกาย) ยังอานิสงส ๒๐ กัป, สรางดวยไม (รุกขมยํ) ยังอานิสงส ๒๕ กัป, สรางดวยกระดูก, เขา, นอ, งา (ทนฺตมย) ยังอานิสงส ๓๐ กัป, สรางดวยปูนสทาย (สทายมย ํ )ํ ยังอานิสงส ๓๕ กัป, สรางดวยหิน (สิลมยํ) ยังอานิสงส ๔๐ กัป, สรางดวยกั่ว, ชืน (แรดีบุก) (ติปุกมย) ยังอานิสงส ๔๕ กัป, สรางดวย ํ ทอง (กสมยํ ) ยังอานิสงส ๕๐ กัป, สรางดวยเงิน (รชฺชฎามย ํ ) ยังอานิสงส ํ ๕๕ กัป, สรางดวยแกว (รตฺตนมย) ยังอานิสงส ๖๐ กัป, สรางดวยค� ํำ (สุวณฺณมยํ) ยังอานิสงส ๖๕ กัป และสรางจากการผสมวัสดุหลาย ๆ
16 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ อยางเขากัน ยังอานิสงส ๗๐ กัป (จังหวัดสกลนคร, ๒๕๕๙ : ๘๔ - ๘๕) ท�ำใหเห็นถึงความศรัทธาและความนิยมของชาวลานชางที่มีตอการ สรางพระพุทธรูปไดเปนอยางดี จากการส�ำรวจเบื้องตนของผูเขียนเมื่อคราวลงพื้นที่ศึกษา ภาคสนามในพื้นที่อ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ เพื่อจัดท�ำตนฉบับหนังสือเรื่อง “เมืองเพชรบูรณและเมืองหลมสักกับ ศึกเจาอนุวงศ” เมื่อ พ.ศ. ๒๕๕๖ และไดรับการจัดพิมพเผยแพรโดย ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ในปเดียวกัน ท�ำใหทราบวาภายในพื้นที่ดังกลาวมีพระพุทธรูปโบราณกระจายอยู เปนจ�ำนวนมาก ซึ่งมีคุณคาในดานประวัติศาสตร พุทธศิลป ความเชื่อ ประเพณีและสังคมวัฒนธรรมของทองถิ่น จึงใหความสนใจและ พยายามศึกษารวบรวมขอมูลอยางตอเนื่องจนกระทั่งไดรับการ สนับสนุนงบประมาณในการเก็บขอมูลจากส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ปงบประมาณ ๒๕๖๑ และเก็บขอมูล เพิ่มเติมอีกครั้งในชวงเดือนมกราคม พ.ศ. ๒๕๖๖ พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสักแตละองคตางก็มี ความส�ำคัญที่แตกตางกัน เปนพระพุทธรูปที่มีคุณคาทางประวัติศาสตร และพุทธศิลป เปนศูนยรวมศรัทธาของชาวบานในชุมชนหรือทองถิ่น ดังจะเห็นไดวาพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสักหลายองค ลวนแตมีวัฒนธรรมทองถิ่นที่เกี่ยวของ เชน การท�ำพิธีกรรมบวงสรวง สมโภช การอัญเชิญสรงน�้ำประจ�ำป วิธีการขอพร เสี่ยงทาย และ การสักการบูชา เปนตน ซึ่งมีความนาสนใจในมิติทางดานสังคมและ วัฒนธรรมทองถิ่น
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 17 ดังนั้น การรวบรวมขอมูลเบื้องตนที่เกี่ยวกับพระพุทธรูป โบราณในเขตเมืองหลมสักจึงอาศัยเกณฑขอใดขอหนึ่งที่สอดคลอง กับการจ�ำกัดความค�ำวา “พระพุทธรูปส�ำคัญ” ตามส�ำนักวรรณกรรม และประวัติศาสตร กรมศิลปากร (๒๕๔๓) ซึ่งก�ำหนดไววา (๑) มี คุณคาทางศิลปกรรมอยางสูง คือมีความงามเปนเลิศตามลักษณะ ศิลปกรรมในยุคสมัยที่สรางหรือถิ่นก�ำเนิดของพระพุทธรูปนั้น, (๒) มี ความส�ำคัญดานประวัติศาสตรการสรางและอายุ คือเปนพระพุทธรูปที่ พระมหากษัตริย พระราชวงศหรือบุคคลส�ำคัญของบานเมืองสรางขึ้น หรือเปนพระพุทธรูปที่มีมาตั้งแตโบราณ และ (๓) พระพุทธรูปที่มีชื่อ เสียง เปนที่เคารพสักการะ เลื่อมใสและศรัทธาของพุทธศาสนิกชน ในทองถิ่นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปและชุมชนใกลเคียงอยางสูง โดยผูเขียนไดก�ำหนดขอบเขตของพระพุทธรูปโบราณในเขต เมืองหลมสักไววา ตองเปนพระพุทธรูปที่มีขอมูลระบุอายุการสราง มากกวา ๘๐ ปขึ้นไปหรือมีขอมูลในทองถิ่นที่เชื่อถือไดวามีการสราง ขึ้นมาชานานกวา ๘๐ ปมาแลว อยูในสภาพคอนขางสมบูรณ เปน พระพุทธรูปที่มีความส�ำคัญทางดานประวัติศาสตรทองถิ่น มีคุณคา ทางดานพุทธศิลป และมีความส�ำคัญทางดานวัฒนธรรมประเพณี ของคนในชุมชนนั้น ๆ ซึ่งอยูภายในบริเวณอ�ำเภอหลมเกาและอ�ำเภอ หลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ การจัดท�ำหนังสือในครั้งนี้มีเพื่อรวบรวมขอมูลดานประวัติ- ศาสตร พุทธศิลปและวัฒนธรรมทองถิ่นที่เกี่ยวของกับพระพุทธรูป โบราณที่มีความส�ำคัญในเขตเมืองหลมสัก อันเปนการเผยแพรองค- ความรูทางดานประวัติศาสตรและศิลปกรรมทองถิ่นใหพี่นอง
18 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ชาวจังหวัดเพชรบูรณและประชาชนทั่วไปไดศึกษาเรียนรู อันจะน�ำ ไปสูความกาวหนาทางวิชาการดานประวัติศาสตรและศิลปวัฒนธรรม ของทองถิ่นจังหวัดเพชรบูรณตอไป ทั้งยังสามารถใชเปนคูมือในการ ประชาสัมพันธการทองเที่ยวเชิงพระพุทธศาสนา ประวัติศาสตรและ ศิลปวัฒนธรรมในจังหวัดเพชรบูรณไดอีกดวย แตอยางไรก็ดี ในการเก็บขอมูลยังมีขอจ�ำกัดหลายอยาง เชน พระพุทธรูปหลายองคไดรับการบูรณปฏิสังขรณจากพุทธศาสนิกชน หลายครั้ง ยากตอการพิจารณาลักษณะทางพุทธศิลปในอดีตเพื่อ ก�ำหนดอายุ พระพุทธรูปส�ำคัญบางองคมีการสรางหรือการบูรณปฏิสังขรณโดยฝมือชางพื้นบาน ท�ำใหลักษณะทางพุทธศิลปอาจมี ความแตกตางไปจากลักษณะทางพุทธศิลปของพระพุทธรูปที่สราง ขึ้นรวมสมัยในเมืองหลวงหรือถิ่นก�ำเนิดลักษณะพุทธศิลปนั้นได สวนหนึ่งไมสามารถสืบคนประวัติความเปนมาของพระพุทธรูปได ชัดเจน เนื่องจากเปนพระพุทธรูปที่มีความเกาแก มีอายุการสรางมา ชานาน รวมไปถึงความขาดแคลนของเอกสารหลักฐานประวัติศาสตร ขอมูลทางดานโบราณคดีและความชัดเจนทางดานศิลปกรรม
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 19 เมืองหลมสักเปนชุมชนโบราณที่ส�ำคัญแหงหนึ่งในจังหวัด เพชรบูรณ ไมปรากฏหลักฐานชัดเจนวามีพัฒนาการทางประวัติศาสตร ในยุคแรกหรือในชวงการกอตั้งอยางไร ในหนังสือประวัติศาสตรอีสาน ของเติม วิภาคยพจนกิจ (๒๕๔๒ : ๓๑๒) ไดระบุวาเมืองหลมสักถูกยก ฐานะขึ้นเปนเมืองเมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๐ สมัยกรุงธนบุรี ซึ่งไมทราบเหมือน กันวาเดิมไดขอมูลหรือหลักฐานมาจากแหลงใด เนื่องจากไมมีการ อางอิงที่มาของขอมูล อาจจะเปนการสันนิษฐานของเดิมเองก็เปนได เนื่องจากขอมูลดังกลาวมีความขัดแยงกับหลักฐานชั้นตนหลายฉบับ นักวิชาการสวนใหญลวนมีความเห็นวาชาวอ�ำเภอหลมสัก - หลมเกาในปจจุบันที่มีวิถีวัฒนธรรมคลายกับชาวเมืองหลวงพระบาง และเวียงจันทนนั้น นาจะเปนเพราะวาบรรพบุรุษของชาวหลมสัก - หลมเกาถูกกวาดตอนมาจากเมืองหลวงพระบางและเวียงจันทน หลังศึกเจาอนุวงศ (พ.ศ. ๒๓๖๙ - ๒๓๗๑) แตแทบจะไมมีผูใดศึกษา เรื่องราวพัฒนาการทางประวัติศาสตรของเมืองหลมสักยอนลึกขึ้นไป มากกวาศึกเจาอนุวงศ โดยใชหลักฐานทางประวัติศาสตร โบราณคดี และสถาปตยกรรมที่มีอยูทั้งในทองถิ่นและสวนกลางประกอบการศึกษา ทั้งยังยึดติดอยูกับการศึกษาประวัติศาสตรแบบรัฐชาติที่ใชอาณาเขต ของประเทศไทยในปจจุบันเปนกรอบของการศึกษา จนท�ำใหไมเขาใจ ลักษณะทางการเมืองการปกครองในยุคจารีตของอาณาจักรโบราณ ในภูมิภาคอุษาคเนย *ปรับปรุงจากบทความของผู้เขียนเรื่อง “เมืองหล่มสัก : ชุมชนโบราณ วัฒนธรรมลานช้ างที่ถูกลืม” ใน ไพโรจน ้ ไชยเมืองชื่น และภูเดช แสนสา (บรรณาธิการ), ์ หมุดหมายประวัติศาสตรล์านนา, ้ (กรุงเทพฯ : โรงพิมพตะวันออก), หน ์า ๑๙๕ - ๒๑๖. ้ ประวัติศาสตรเมืองหลมสัก*
20 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ขอมูลทั่วไปเกี่ยวกับเมืองหลมสัก เมืองหลมสักที่จะกลาวถึงตอไปนี้ ผูเขียนหมายถึงชุมชน โบราณที่ตั้งอยูในลุมแมน�้ำพุงและลุมแมน�้ำปาสักตอนบนบริเวณ อ�ำเภอหลมเกาและอ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ ในปจจุบัน อันเปนที่ตั้งของเมืองโบราณที่มีชื่อวา “เมืองหลมสัก” ซึ่งแตเดิม สันนิษฐานวาศูนยกลางของเมืองหลมสักตั้งอยูริมสองฝงแมน�้ำพุง ซึ่งเปนล�ำน�้ำสาขาของแมน�้ำปาสัก ในเขตต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา และภายหลังเสร็จศึกเจาอนุวงศในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ จึง มีการยายศูนยกลางของเมืองมาอยูที่บริเวณศูนยกลางของอ�ำเภอ หลมสักในปจจุบัน เมืองหลมสักตั้งอยูในพื้นที่ที่มีลักษณะทางกายภาพเปนแอง ที่ราบลุม มีภูเขาสูงทอดตัวยาวในแนวเหนือ - ใต ดานทิศเหนือเปนทิว เขาสูง ตอนกลางเปนพื้นที่ราบและมีเทือกเขาขนาบกันไปทั้งสองขาง มีลักษณะเปนรูปเกือกมา เทือกเขาทางทิศตะวันตกติดตอกับเขต จังหวัดพิษณุโลก เทือกเขาทางทิศเหนือติดตอกับเขตจังหวัดพิษณุโลก และจังหวัดเลย สวนเทือกเขาทางทิศตะวันออกติดตอกับจังหวัดเลย และจังหวัดขอนแกน ท�ำใหพื้นที่เมืองหลมสักมีลักษณะเปนที่ราบลุม หุบเขาคลายแองกระทะ ลาดเอียงจากทิศเหนือลงสูทิศใต คลายรูป ตัว U คว�่ำ ตอนกลางของแองมีแมน�้ำพุงและแมน�้ำปาสักไหลผาน บริเวณที่ตั้งของตัวเมืองหลมสักในยุคแรก สันนิษฐานวา ปจจุบันคือบริเวณที่ตั้งชุมชนริมสองฝงแมน�้ำพุง ในเขตต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ ซึ่งมีวัดตาลและวัดทุงธงไชยเปน ศูนยกลางของสองฝง เนื่องจากวามีรองรอยวัดโบราณและเศษภาชนะ
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 21 ดินเผาอยูหนาแนนกวาบริเวณอื่น แตพื้นที่อาณาเขตหรือเขตปกครอง ของเมืองนาจะครอบคลุมพื้นที่อ�ำเภอหลมเกา และอ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณในปจจุบันเกือบทั้งหมด มีการพบรองรอยชุมชน โบราณขนาดเล็กหรือระดับหมูบานกระจายอยูหลายแหงในพื้นที่ ราบลุมริมแมน�้ำพุงและแมน�้ำปาสักตอนบนในพื้นที่ดังกลาว เชน ชุมชน โบราณบานติ้ว บานหวาย บานหินกลิ้ง บานหวยโปรง บานนาทราย บานน�้ำครั่ง บานวังบาล บานนาแซง เปนตน สภาพแมน�้ำพุงชวงที่ไหลผานบริเวณหนาวัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ ซึ่งสันนิษฐานวาเปนบริเวณ ศูนยกลางเมืองหลมสักกอนเกิดศึกเจาอนุวงศ
22 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ความเปลี่ยนแปลงของที่ตั้งเมืองหลมสักไดเกิดขึ้นครั้งหนึ่ง ภายหลังจากเสร็จศึกเจาอนุวงศ โดยมีการยายที่ตั้งเมืองจากทางเหนือ ริมฝงแมน�้ ำพุงลงมาทางใตริมฝงแมน�้ ำปาสัก บริเวณบานโพธิ์หรือบาน ทากกโพธิ์อันเปนที่ตั้งของอ�ำเภอหลมสักปจจุบัน ในสมัยพระสุริยวงษา (คง) เปนเจาเมืองหลมสัก (กระทรวงการทองเที่ยวและกีฬา, ๒๕๔๘ : ๑๙) การยายที่ตั้งเมืองหลมสักไมทราบสาเหตุชัดเจน แตสมเด็จ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ (๒๕๔๓ : ๑๓๖) ทรงสันนิษฐานวาเพื่อ จะใหสะดวกแกการคมนาคม ทั้งนี้คงเพราะเมืองหลมสักในชวงหลัง ศึกเจาอนุวงศนั้นตองเปนเมืองขึ้นของเมืองเพชรบูรณและตอง สงสวยใหแกราชส�ำนักกรุงเทพมหานครดวย การยายเมืองลงมาอยู ริมแมน�้ำปาสักทางใตซึ่งจะเปนเสนทางไปยังเมืองเพชรบูรณและ กรุงเทพฯ นั้นจะท�ำใหเดินทางดวยเรือสะดวก และบริเวณที่ตั้งใหม ก็เปนแองที่อุดมสมบูรณใกลเคียงกับที่ตั้งเดิมซึ่งถูกกองทัพเวียงจันทน เผาท�ำลายบานเรือนจนเสียหายอยางมากดวย (ธีระวัฒน แสนค�ำ, ๒๕๕๖ ก : ๑๔๓ - ๑๔๔) เมื่อยายศูนยกลางเมืองหลมสักลงมาทางใต ก็มีการเรียก ชุมชนบริเวณที่ตั้งเมืองเดิมวา “เมืองหลมเกา” สวนที่ตั้งเมืองใหม ก็เรียกวา “เมืองหลมสัก” ตามชื่อเมืองแตเดิมที่มีการยายมา และ อันเนื่องมาจากสาเหตุขางตนเกี่ยวกับการยายเมืองหลมสัก อาจท�ำให บางคนเขาใจผิดเมื่อกลาวถึงเมืองหลมสักกอนหนาศึกเจาอนุวงศวา คือบริเวณอ�ำเภอหลมสักในปจจุบัน
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 23 การกอรูปเมืองของเมืองหลมสัก เมืองหลมสักไมปรากฏหลักฐานชัดเจนวามีพัฒนาการทาง ประวัติศาสตรในชวงแรกหรือชวงการกอตั้งอยางไร ที่ผานมา ไมวา นักวิชาการหรือชาวบานในทองถิ่นจังหวัดเพชรบูรณตางก็เชื่อกันวา เมืองหลมสักนี้ถูกตั้งขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจา อยูหัว (รัชกาลที่ ๓) แตจากหลักฐานชั้นตนที่ผูเขียนศึกษากลับพบวา เมืองนี้นาจะกอตัวขึ้นตั้งแตประมาณพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ เปน อยางนอย เนื่องจากในเอกสารพรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา เอกสารจากหอหลวง (ฉบับความสมบูรณ) ซึ่งสันนิษฐานวา ตนฉบับ เดิมอาจไดบันทึกขึ้นตามพระกระแสรับสั่งของพระมหากษัตริยหรือ รับสั่งของเจานายพระองคใดพระองคหนึ่งในสมัยตนกรุงรัตนโกสินทร ที่กลาวถึงสภาพบานเมืองของกรุงศรีอยุธยาในรัชสมัยของพระเจา อยูหัวบรมโกศ ไดมีความตอนหนึ่งกลาวถึงเรือสินคาจากหัวเมือง ฝายเหนือที่น�ำสินคาลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยา วา “อนึ่ง เรือระแหงแขวงเมืองตาก แลเรือหางเหยี่ยวเมือง เพชรบูรณนายมบรรทุกครั่ง ก�ำยาน เหลกหางกุง เหลกลมเลย เหลก น�้ำภี้ ใต หวาย ชัน น�้ำมันยาง ยาสูบ เขา หนัง หนองา อนึ่ง เรือ ใหญทายแกวงชาวเมืองสวรรคโลกยแลหัวเมืองฝายเหนือบันทุกสินคา ตาง ๆ ฝายเหนือมาจอดเรือฃายริมแมน�้ำแลในคลองใหญวัดมหาธาตุ ในเทศกาลนาน�้ำ ๑ ...” (วินัย พงศศรีเพียร, ๒๕๔๗ : ๙๐)
24 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ค�ำวา “เหลกลมเลย” ในเอกสารขางตนนั้น หมายถึง เหล็ก ที่น�ำมาจากเมืองหลมซึ่งก็คือเมืองหลมสัก และเมืองเลย ที่เรียกชื่อ ตอกันนั้นเนื่องจากเมืองหลมสักและเมืองเลยอยูใกลกัน เวลาที่น�ำ สินคาลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยาก็จะน�ำสินคาลงไปทางเดียวกันคือ ลองเรือไปตามแมน�้ำปาสัก นอกจากนี้ ขอความในค�ำใหการชาวกรุงเกา ซึ่งเปนค�ำใหการของชาวกรุงศรีอยุธยาหลังเหตุการณเสียกรุงศรีอยุธยา ครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๓๑๐ ก็ปรากฏชื่อเมืองหลมสักอยูในรายชื่อกลุมเมือง ตาง ๆ ในหัวเมืองฝายเหนือดวย (กรมศิลปากร, ๒๕๐๗ : ๒๐๑ - ๒๐๒) ขณะเดียวกัน ชัยวัฒน โกพลรัตน นักวิชาการดานลานชาง ศึกษายังไดคนพบส�ำเนาเอกสารใบลานที่หอพิพิธภัณฑเมืองหลวง พระบาง มีการกลาวถึงชื่อ “มหาราชเจาในหลมสักอัคคบุรี” เปน ผูสรางคัมภีรใบลาน “หนังสือบอกตัวอักขระใหถืกหนักเบา” และยัง ปรากฏชื่อวัดตาล วัดหินกลิ้งและวัดภู ซึ่งเปนชื่อวัดโบราณในเขต เมืองหลมสักดวย สันนิษฐานวาใบลานดังกลาวนาจะถูกจารขึ้นที่เมือง หลมสักเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๒๒ - ๒๓ ภายหลังจึงถูกเคลื่อนยาย ไปอยูที่เมืองหลวงพระบาง ชื่อเมืองหลมสักในเอกสารใบลานที่พบที่เมืองหลวงพระบาง (ที่มาภาพ : ชัยวัฒน โกพลรัตน)
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 25 จากหลักฐานขางตนแสดงใหเห็นวา เมืองหลมสักมีอยูกอน รัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวแลว สวนที่มาของชื่อ เมืองหลมสักนั้น สมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ (๒๕๔๓ : ๑๓๖) ทรงสันนิษฐานวา เนื่องจากที่ตั้งเมืองหลมตั้งอยูริมแมน�้ำปาสักหรือ “ล�ำน�้ำสัก” จึงเอาชื่อแมน�้ำปาสักเพิ่มเขามา เรียกวา “เมืองหลมสัก” ดวยเหตุที่เมืองหลมสักปรากฏชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งวา “เมือง หลม” ท�ำใหสมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ (๒๕๔๓ : ๑๓๖) ทรง สันนิษฐานวา เมืองหลมสักนี้อาจเปนเมืองเดียวกับ “เมืองลุม” หรือ “เมืองลุมบาจาย” ที่ปรากฏในจารึกสมัยสุโขทัย แตชั้นหลังมีการ เรียกวา “เมืองหลม” ซึ่งก็หมายความอยางเดียวกัน ชื่อเมืองลุม ปรากฏชื่อเรียกคูกับ “เมืองราด” ของพอขุนผาเมืองในจารึกวัดศรีชุม (กรมศิลปากร, ๒๕๔๘ : ๑๐๔) ท�ำใหนักวิชาการบางคนเชื่อวาบริเวณนี้ ยังเปนที่ตั้งของเมืองราดดวย ดังปรากฏต�ำนานเรื่องเลาในทองถิ่น เกี่ยวกับพอขุนผาเมืองและพระนางสิขรเทวี (วัฒนชัย หมั่นยิ่ง, ๒๕๕๔ : ๘๕ - ๘๖) แตอยางไรก็ดี ขอสันนิษฐานนี้ยังไมถือวาเปนขอยุติทาง วิชาการ ยังมีความจ�ำเปนที่ตองศึกษาวิจัยอยางลุมลึกตอไป เมื่อพิจารณาจากหลักฐานประวัติศาสตร ประกอบกับหลัก ฐานทางโบราณคดีและประวัติศาสตรศิลปะ ผูเขียนสันนิษฐานวา เมือง หลมสักนาจะกอรูปเมืองขึ้นโดยการอพยพเขามาตั้งถิ่นฐานของชาว ลาวจากเมืองหลวงพระบางและเมืองเวียงจันทนในราวพุทธศตวรรษ ที่ ๒๓ ดวยภายในอาณาจักรลานชางไดเกิดความขัดแยง ท�ำให อาณาจักรถูกแบงออกเปน ๓ นครรัฐ คือ หลวงพระบาง เวียงจันทน และจ�ำปาศักดิ์
26 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทั้งนี้ เงื่อนง�ำทางประวัติศาสตรการเมืองและสังคมของ ลานชางในชวงระหวาง พ.ศ. ๒๒๓๘ - ๒๒๙๓ ภายในราชส�ำนักเมือง เวียงจันทนไดเกิดความวุนวายและเกิดสงครามแยงชิงราชสมบัติ ระหวางขุนนางกับพระราชวงศ ท�ำใหเกิดการอพยพผูคนครั้งใหญ ลงไปทางใตตามล�ำแมน�้ำโขงโดยการน�ำของพระครูยอดแกวโพนสะเม็ก (ญาคูขี้หอม) และเกิดเปนนครรัฐจ�ำปาศักดิ์ขึ้นมา (สุรศักดิ์ ศรีส�ำอาง, ๒๕๔๕ : ๓๒๗ - ๓๒๘) ผลของความขัดแยงท�ำใหเจานายและไพรฟา พลเมืองลาวหนีความวุนวายไปตั้งหลักแหลงใหมในทองถิ่นตาง ๆ (สุจิตต วงษเทศ, ๒๕๔๓ : ๘๙) จึงมีความเปนไปไดที่จะมีเจานาย ขุนนางและ ชาวเมืองลาวกลุมหนึ่งอพยพหนีภัยมาทางเมืองซายขาว (ปจจุบันเปน ชุมชนโบราณอยูในเขตต�ำบลทรายขาว อ�ำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย) ขามเขตเทือกเขาลงมายังที่ราบลุมแมน�้ำปาสักตอนบนเหนือเมือง เพชรบูรณ ซึ่งเปนพื้นที่สุญญากาศทางการเมืองการปกครอง เพราะ ชวงเวลานั้นเปนเขตตอแดนระหวางอาณาจักรกรุงศรีอยุธยากับ อาณาจักรลานชาง จึงท�ำใหชาวเมืองหลมสักมีวัฒนธรรมเหมือนกับ ชาวลานชางสองฝงโขงทุกประการ
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 27 ต�ำแหนงที่ตั้งเมืองหลมสักในแผนที่โบราณสมัยตนกรุงรัตนโกสินทร (ที่มาภาพ: Santanee Phasuk and Philip Stott, 2004 : 130)
28 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ สมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพก็ทรงมีขอสันนิษฐาน เกี่ยวกับความเปนมาของเมืองหลมเกาซึ่งเปนที่ตั้งของเมืองหลมสัก ในอดีตที่เกี่ยวของกับการอพยพหนีภัยสงครามเขามาของชาว ลานชางไวในพระนิพนธเรื่อง “ความไขเมืองเพชรบูรณ” ตอนหนึ่ง วา “...เมืองหลมเกาตั้งอยูในแองใหญภูเขาลอมรอบมีล�ำหวย ผานกลางเมืองมาตกล�ำน�้ำสักขางใตเมืองหลมสัก ทางที่เดินไปจาก เมืองหลมสักเปนที่สูง เมื่อใกลจะถึงเมืองหลมเกาเหมือนกับอยูบน ขอบกะทะแลลงไปเห็นเมืองหลมเกาเหมือนอยูในกนกะทะ แตเปน เรือกสวนไรนามีบานชองเต็มไปในแองนั้น นาพิศวง แตสังเกตดูไมมี ของโบราณอยางใดแสดงวาเปนเมืองรัฐบาลตั้งมา แตกอนสันนิษฐาน วาเหตุที่จะเกิดเมืองหลมเกา เห็นจะเปนดวยพวกราษฎรที่หลบหนี ภัยอันตรายในประเทศลานชาง มาตั้งซองมั่วสุมกันอยูกอน แตเปนที่ ดินดีมีน�้ำบริบูรณเหมาะแกการท�ำเรือกสวนไรนาและเลี้ยงโคกระบือ จึงมีผูคนตามมาอยูมากขึ้นโดยล�ำดับจนเปนเมือง...” (สมเด็จกรม พระยาด�ำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓ : ๑๓๕ - ๑๓๖) ในขณะที่ศรีศักร วัลลิโภดม (๒๕๔๖: ๒๕๗) สันนิษฐานวา ในสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิแหงกรุงศรีอยุธยา (ซึ่งตรงกับสมัย สมเด็จพระเจาไชยเชษฐาธิราชแหงลานชาง) การขยายตัวของชุมชน ชาวลานชางคงมีมากขึ้น เพราะนอกจากผานเขามาทางเสนทางคมนาคม ระหวางสระหลวงสองแคว (พิษณุโลก) เวียงจันทนเวียงค�ำแลว ยังเขา ไปสูตอนบนของลุมแมน�้ำปาสักในเขตอ�ำเภอหลมเกา อ�ำเภอหลมสัก จนถึงอ�ำเภอเมืองเพชรบูรณดวย จนเปนเหตุใหมีการตกลงกันเรื่อง เขตแดน ณ ริมฝงแมน�้ ำหมันบริเวณพระธาตุศรีสองรัก ในทองที่ต�ำบล ดานซาย อ�ำเภอดานซาย จังหวัดเลย
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 29 ความสัมพันธดานการเมืองการปกครอง ระหวางเมืองหลมสักกับราชส�ำนักลานชาง ขอมูลในเอกสารจดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ ซึ่งเปนหลักฐานชั้น ตนในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ แสดงใหเห็นรูปแบบการปกครอง ของเมืองหลมสักที่เปนแบบ “อาญาสี่” ซึ่งเปนรูปแบบการปกครอง ของลานชาง กอนหนาที่จะเกิดศึกเจาอนุวงศ ดวยปรากฏชื่อต�ำแหนง ขุนนางกรมการเมือง นอกจากพระสุริยวงษา ซึ่งเปนเจาเมืองแลว ก็ พบชื่อขุนนางต�ำแหนงตาง ๆ เชน อุปฮาด (อุปราช) ราชบุตร ราชวงษ ทาวขัติยะ ทาวสุริยะ ทาวเพี้ยตาง ๆ เปนตน ซึ่งแสดงใหเห็นวากอน เกิดศึกเจาอนุวงศ เมืองหลมสักไดอยูภายใตการปกครองของอาณาจักร ลานชางเวียงจันทน แตดวยการที่เวียงจันทนไดตกเปนประเทศราช ของสยามมาตั้งแตสมัยธนบุรี จึงอาจท�ำใหเจาเมืองและกรมการเมือง หลมสักมีความสัมพันธกับทางฝายสยามดวย โดยเฉพาะอยางยิ่งกับ เจาเมืองและกรมการเมืองเพชรบูรณซึ่งอยูใกลเคียงกัน ส�ำหรับรูปแบบการปกครองหัวเมืองของลาวนั้น ราชส�ำนักได ใหคนในทองถิ่นปกครองกันเอง แตผูที่จะเปนเจาเมืองและกรมการเมือง ผูใหญจะตองไดรับการแตงตั้งจากราชส�ำนัก ภายในเมืองจะมีกรม การเมืองผูใหญจ�ำนวน ๔ คนซึ่งเรียกวา “อาญาสี่” หรือ “อาชญาสี่” ประกอบดวยต�ำแหนงเจาเมือง, อุปฮาด, ราชวงศและราชบุตร อ�ำนาจ หนาที่ของคณะอาญาสี่ก็จะลดหลั่นกันลงไป (กองพิพิธภัณฑสถาน แหงชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๓๒ : ๓๔)
30 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ยังมีหลักฐานประวัติศาสตรในทองถิ่นเกี่ยวกับสมณศักดิ์ พระสงฆในพื้นที่อ�ำเภอหลมเกาและหลมสักในอดีต ซึ่งมีการเรียกชื่อ พระสงฆในประวัติศาสตรทองถิ่นหลายรูปที่มรณภาพไปแลว วา “หลวงพอหลักค�ำ” อยางเชน อดีตเจาอาวาสวัดทุงธงไชยและวัดไพร สณฑศักดาราม เปนตน อันเปนสมณศักดิ์ของพระสงฆในวัฒนธรรม ลานชาง ซึ่งก็เปนหลักฐานอยางหนึ่งที่สะทอนใหเห็นวา ฝายสงฆของ เมืองหลมสักก็นาจะสังกัดหรืออยูภายใตการปกครองของคณะสงฆทาง ฝายเวียงจันทน ไมไดสังกัดกับการปกครองคณะสงฆทางฝายสยาม มากอน เจดียบรรจุอัฐิ หลวงพอหลักค�ำ อดีตเจาอาวาส วัดไพรสณฑศักดาราม
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 31 และผลจากการศึกษาของขวัญเมือง จันทโรจนี (๒๕๓๔ : ๖๓) ยังไดพบหลักฐานชั้นตนที่สนับสนุนหลักฐานทางโบราณคดีและ สถาปตยกรรมวา ในสมัยตนกรุงรัตนโกสินทรอ�ำนาจของราชส�ำนัก ลานชางเวียงจันทนครอบคลุมการเก็บสวยถึงหัวเมืองที่ตั้งอยูบนเทือก เขาเพชรบูรณ เชน เมืองเลย เมืองภูเขียว และเมืองขึ้นของเมือง เพชรบูรณบางสวนอีกดวย ในเอกสารจดหมายเหตุสมัยรัชกาลที่ ๓ บางชิ้นเรียกชาวเมือง หลมสักวา “ลาวหลมสัก” หรือ “ลาวหลม” (จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ เลม ๓, ๒๕๓๐ : ๑๖) ซึ่งสะทอนใหเห็นถึงการรับรูของราชส�ำนัก สยามหรือชาวสยามวา ชาวเมืองหลมสักนั้นเปนชาวลาว “ลาวพุงขาว” (สมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓ : ๑๓๕) ที่แตกตางจาก ชาวเมืองเพชรบูรณและเมืองใกลเคียงในหัวเมืองฝายเหนือ สงครามระหวางราชส�ำนักเวียงจันทนในรัชกาลเจาอนุวงศกับ ราชส�ำนักกรุงเทพฯ ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๙ - ๒๓๗๑ หรือที่คุนเคยกันในชื่อเหตุการณ “ศึกเจา อนุวงศ” เมืองหลมสักเปนอีกเมืองหนึ่งที่มีความเกี่ยวของและไดรับ ผลกระทบเปนอยางมาก ชาวเมืองถูกกวาดตอนและแตกฉานซานเซ็น บานเรือนถูกเจาราชวงศ (เหงา) แมทัพใหญของกองทัพเวียงจันทน สั่งเผาท�ำลาย (ธีระวัฒน แสนค�ำ, ๒๕๕๖ ก : ๑๑๓ - ๑๑๖) หลังจากเสร็จศึกเจาอนุวงศในป พ.ศ. ๒๓๗๑ แมวาเมือง หลมสักจะอยูภายใตการปกครองของกรุงเทพฯ อยางชัดเจนแลว แตเนื่องจากเมืองหลมสักเคยเปนหัวเมืองลาว มีชาวลาวเปนเจาเมือง กรมการเมือง และชาวเมืองจ�ำนวนมาก การติดตอราชการกับราชส�ำนัก
32 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ อยางเชนการสงเอกสารหนังสือใบบอกก็ยังคงใชอักษรลาว (อักษร ไทยนอย) สงลงไปกรุงเทพฯ จากนั้นขุนนางในราชส�ำนักก็จะท�ำการ แปลหนังสือเปนภาษาไทยกอนที่จะน�ำขึ้นทูลเกลาฯ ถวายรายงาน พระมหากษัตริย (ขวัญเมือง จันทโรจนี, ๒๕๓๔ : ๒๘๔) ซึ่งสะทอน ใหเห็นถึงความเปนหัวเมืองลาวของเมืองหลมสัก และความผอนปรน ของราชส�ำนักกรุงเทพฯ ที่มีตอเมืองที่เคยเปนหัวเมืองลาวมากอน ในลักษณะเดียวกัน รูปแบบการปกครองภายในเมืองหลมสัก หลังจากเสร็จศึกเจาอนุวงศนั้น ผูเขียนเชื่อวานาจะมีการปกครองแบบ เดิม โดยที่ขุนนางกรมการเมืองมีต�ำแหนงแบบที่เคยอยูภายใตการ ปกครองของราชส�ำนักเวียงจันทน เนื่องจากมีหลักฐานการแตงตั้ง ขุนนางกรมการเมืองหลมสักในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว ป พ.ศ. ๒๔๑๙ ที่โปรดเกลาฯ ใหตั้งทาวขัติยะเปนอุปฮาด เมืองหลมสักปรากฏอยู วา “ใหทาวขัติย เปนอุปฮาดเมืองหลมศักดิ์ จงชวยพระยาสุริยวงษา เจาเมืองหลมศักดิ์คิดอานราชการบานเมือง แลฟงบังคับบัญชาเจาเมืองหลมศักดิ์แตที่เปนยุติธรรมและชอบดวย ราชการ...” (กองหอจดหมายเหตุแหงชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๒๑ : ๔๔)
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 33 ความสัมพันธดานศิลปกรรม ระหวางเมืองหลมสักกับราชส�ำนักลานชาง ในเขตเมืองหลมสักมีการพบหลักฐานทางศิลปกรรมหลาย อยางที่สามารถใชเปนหลักฐานประกอบการศึกษาและพิจารณา เกี่ยวกับพัฒนาการทางประวัติศาสตรของเมืองหลมสักอันเกี่ยวของ กับการเมืองและสังคมวัฒนธรรมลานชาง การศึกษาดานประวัติศาสตรศิลปะลาวของสงวน รอดบุญ (๒๕๔๕ : ๑๓๕) ในพื้นที่อ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ พบวา ในลุมแมน�้ำปาสักตอนบนนั้น มีชุมชนลาวตั้งถิ่นฐาน อยูมากมาย เขาใจวาคงจะตั้งหลักแหลงอยูนานแลว อยางนอยก็เปน ชวงในระยะสมัยอยุธยาตอนปลาย สืบเนื่องมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร ตอนตน โดยเฉพาะอยางยิ่งไดพบหลักฐานจากพระธาตุหลวงลาวรูป ทรงดอกบัวตูมแปดเหลี่ยมองคหนึ่ง จากวัดทุง อ�ำเภอหลมสัก ภายใน กรุพระธาตุพบจารึกบนแผนโลหะ จารึกสังกาด ๙๗ ตัว (ตรงกับ พ.ศ. ๒๒๗๘) พรอมทั้งพระพุทธรูปบุเงินค�ำขนาดเล็ก กระโถนและเตาปูน ส�ำริดซึ่งตรงกับสมัยอยุธยาตอนปลาย ดังนั้น วัดตาง ๆ ในอ�ำเภอ หลมเกาและอ�ำเภอหลมสักจึงปรากฏพระธาตุแบบลาวกอดวยอิฐ สอดินตามรูปทรงสถาปตยกรรมของลุมแมน�้ำโขงและลุมแมน�้ำชี เปนสถาปตยกรรมที่มีแตสมัยเวียงจันทนมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร
34 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เจดียวัดทุง ซึ่งเคยมีการคนพบจารึกบนแผนโลหะ ปจจุบันอยูภายในบริเวณโรงเรียนพอขุนผาเมืองอุปถัมภ ต�ำบลบานหวาย อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 35 ผลการศึกษารูปทรงสถาปตยกรรมของพระธาตุในอ�ำเภอ หลมสักและอ�ำเภอหลมเกาขางตนยังสอดคลองกับผลการศึกษาเรื่อง “ธาตุอีสาน” ของวิโรฒ ศรีสุโร (๒๕๓๙ : ๙ - ๑๐) ที่พบวาพระธาตุ วัดศรีวิชัย วัดโพนชัย วัดตูมค�ำมณี เขตอ�ำเภอหลมสัก พระธาตุวัด ศรีฐานปยาราม และวัดทุงธงไชย เขตอ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ มีรูปแบบศิลปะสถาปตยกรรมคลายกับพระธาตุในภาคอีสานและในวัด ตาง ๆ ของลาว และสอดคลองกับการศึกษาเรื่อง “ศิลปกรรมสะทอน ความเปนชุมชนลาวในเขตอ�ำเภอหลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ” ของมณฑล ประภากรเกียรติ (๒๕๕๖) ที่พบวาเขตอ�ำเภอ หลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา มีพระธาตุ (เจดีย) สิม (โบสถ) พระพุทธรูป และฮูปแตม (จิตรกรรม) จ�ำนวนมากที่สรางในสมัยรัตนโกสินทรแต ไดรับแรงบันดาลใจหรืออิทธิพลงานชางลาวอยางปฏิเสธไมได ในท�ำนองเดียวกัน งานการศึกษาประวัติศาสตรศิลปะของ หลวงพอใหญวัดตาล พระพุทธรูปเกาแกและส�ำคัญของอ�ำเภอหลมสัก ของจินตนา สนามชัยกุล (๒๕๕๔ : ๓๖ - ๓๘) ก็พบวาเปนพระพุทธ รูปที่ไดรับอิทธิพลศิลปะจากลานชาง และนาจะสรางขึ้นในสมัยอยุธยา ตอนตนหรือราวพุทธศตวรรษที่ ๑๙ - ๒๑ หากขอสันนิษฐานขางตน เปนความจริงก็สะทอนใหเห็นวาเมืองหลมสักอาจมีชาวลาวเขามาตั้ง ถิ่นฐานชานานแลว เชนเดียวกับรายงานการส�ำรวจทางโบราณคดีของศรีศักร วัลลิโภดม (๒๕๕๒ : ๑๗๔) ในเขตลุมแมน�้ำปาสักตอนบนบริเวณ อ�ำเภอหลมเกาและอ�ำเภอหลมสัก พบวาลักษณะโบราณสถานวัตถุ ลวนเปนของที่สืบเนื่องในวัฒนธรรมของพวกลาวที่อพยพจากบริเวณ
36 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ลุมแมน�้ำโขงทั้งสิ้น ชุมชนที่พบบางแหงมีวัดและเจดียขนาดใหญ แต รูปแบบทางศิลปะสถาปตยกรรมนั้นกระเดียดไปทางศิลปะแบบลานชาง ในสมัยอยุธยาตั้งแตตอนกลางลงมาเกือบทั้งนั้น สิ่งที่นาจะสะทอนให เห็นถึงความจริงในเรื่องนี้เปนอยางดีก็คือ ตามผิวดินของบริเวณชุมชน โบราณและวัดโบราณในลุมแมน�้ำปาสักตอนนี้ไมพบเศษภาชนะดินเผา เคลือบแบบสังคโลก และแบบเผาแกรงที่เรียกวาไหหินที่ผลิตจากเตา แมน�้ำนานที่มีอายุตั้งแตสมัยอยุธยาตอนตนขึ้นไป ในท�ำนองตรงขาม จะพบเศษภาชนะดินเผาแบบธรรมดาที่ปะปนอยูกับเครื่องปนดินเผา แกรงสีด�ำบาง สีเทาบาง เปนแบบที่พบในเขตอีสานตอนบนโดยทั่วไป เจดียรายทรงบัวเหลี่ยม วัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 37 เจดียฐานสูง องคระฆังคลายทรงบัวเหลี่ยม ที่ถูกเขียนอยูบนแผนอิฐโบราณ พบในเขตต�ำบลบานหวาย อ�ำเภอหลมสัก (ปจจุบันจัดแสดงอยูที่พิพิธภัณฑ อนุสรณสถานเมืองราด อ�ำเภอหลมสัก) จากหลักฐานและขอมูลที่ผูเขียนยกมาน�ำเสนอขางตนนั้น แสดงใหเห็นวาในพื้นที่ซึ่งเคยเปนอาณาบริเวณของเมืองหลมสัก คือ เขตอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ ไดมีการ พบโบราณสถานและโบราณวัตถุที่คลายคลึงหรือไดรับอิทธิพลทาง วัฒนธรรมจากอาณาจักรลานชางกระจายอยูเปนจ�ำนวนมาก โดยเฉพาะ อยางยิ่งเจดียและพระพุทธรูปปูนปน ตลอดจนเศษภาชนะดินเผาและ ขาวของเครื่องใชอื่น ๆ ซึ่งสอดคลองกับหลักฐานทางประวัติศาสตร ที่พบภายในทองถิ่นและจากสวนกลาง ที่แสดงใหเห็นวาเมืองหลมสัก อยูภายใตอิทธิพลทางการเมืองการปกครองและวัฒนธรรมของ อาณาจักรลานชางอยางชัดเจน หากจะกลาววาเมืองหลมสักเปนชุมชน โบราณวัฒนธรรมลานชางก็ยอมได
38 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ดังนั้น พระพุทธรูปโบราณที่พบในเขตเมืองหลมสัก คือ พื้นที่ อ�ำเภอหลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ จึงลวนแตเปน พระพุทธรูปศิลปะลานชางหรือไดรับอิทธิพลศิลปะลานชางอยาง ไมอาจปฏิเสธได แมวาจะถูกสรางขึ้นเมื่อเมืองหลมสักอยูภายใตการ ปกครองของราชส�ำนักกรุงเทพฯ หลังศึกเจาอนุวงศแลวก็ตาม ซาย : เจดียทรงแปดเหลี่ยม วัดตูมค�ำมณี ต�ำบลบานหวาย อ�ำเภอหลมสัก ขวา : เจดียทรงบัวเหลี่ยม วัดโพนชัย ต�ำบลบานหวาย อ�ำเภอหลมสัก
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 39 พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก ในการศึกษาเรื่อง “พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก” ในครั้งนี้ ผูเขียนไดก�ำหนดขอบเขตของพระพุทธรูปโบราณในเขต เมืองหลมสักไววา ตองเปนพระพุทธรูปที่มีขอมูลระบุอายุการสราง มากกวา ๘๐ ปขึ้นไปหรือมีขอมูลในทองถิ่นที่เชื่อถือไดวามีการ สรางขึ้นมานานกวา ๘๐ ปมาแลว อยูในสภาพคอนขางสมบูรณ เปน พระพุทธรูปที่มีความส�ำคัญทางดานประวัติศาสตรทองถิ่น มีคุณคา ทางดานพุทธศิลป และมีความส�ำคัญทางดานวัฒนธรรมประเพณีของ คนในชุมชนนั้น ๆ ซึ่งอยูภายในบริเวณอ�ำเภอหลมสักและอ�ำเภอ หลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ จากการส�ำรวจและศึกษาเบื้องตนสามารถแยกพระพุทธรูป โบราณในเขตเมืองหลมสักออกเปน ๘ กลุม ตามลักษณะทางพุทธศิลป และวัสดุในการสราง ไดแก กลุมที่ ๑ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ กลุมที่ ๒ พระพุทธรูปปูนปน ฐานสิงห พุทธศตวรรษที่ ๒๔ กลุมที่ ๓ พระพุทธรูปปูนปน ประดับลวดลายบนผาสังฆาฏิ - จีวร กลุมที่ ๔ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะพื้นบาน พุทธศตวรรษที่ ๒๕ กลุมที่ ๕ พระพุทธรูปโลหะ กลุมที่ ๖ พระพุทธรูปไมแกะสลัก กลุมที่ ๗ พระพุทธรูปปูนปน ฝมือชางเมืองนาน กลุมที่ ๘ พระพุทธรูปที่มีพุทธลักษณะพิเศษ
40 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กลุมที่ ๑ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ ถือเปนกลุมพระพุทธรูปปูนปนที่มีขนาดใหญ และเปนกลุมพระพุทธรูป ที่มีอายุเกาแกมากที่สุดที่พบในเขตเมืองหลมสัก รูปแบบทางพุทธศิลปโดยรวมของพระพุทธรูปกลุมนี้ จาก การศึกษาของมณฑล ประภากรเกียรติ (๒๕๕๖ : ๑๕๐ - ๑๕๓) พบวา มีลักษณะบางประการคลายกับพระพุทธรูปศิลปะลานชางที่หลอดวย ส�ำริดที่พบในเขตลุมแมน�้ำโขง ซึ่งอาจเปนลักษณะเดียวกับงานชางหลวง ของลานชางอยูบาง คือ เปนพระพุทธรูปปางมารวิชัย ขัดสมาธิราบ พระพักตรปอม พระเนตรหรี่มองต�่ำ ขมวดพระเกศาขนาดเล็กแบบ หนามขนุน มีขอบไรพระศกเปนเสนชัดเจน พระรัศมีเปลวนิยมท�ำเปน กลีบบัวงอนซอนกัน และท�ำเปนทรงคลายกรวยมีปุมแหลมยื่นออกมา ๔ ดาน พระขนงโกงยกสูงขึ้นมาเปนสัน พระนาสิกแบน ปลายเล็ก และโดง พระกรรณใหญท�ำชอนกันหลายชั้น ในสวนของพระหัตถที่มีขนาดใหญไมสมสวนถือไดวาเปน เอกลักษณประการหนึ่งในศิลปะลานชาง รวมไปถึงการท�ำปลายสังฆาฏิ ขนาดใหญยาวจรดพระนาภี เอกลักษณเดนอีกประการหนึ่งคือ การท�ำ พระโอษฐแยมสรวลคลายกับ “ยิ้มแบบลานชาง” อันเปนรูปแบบที่ได รับการพัฒนามาจนเกิดเปนเอกลักษณเฉพาะของลานชางเอง รวมทั้ง ถือเปนแบบแผนที่ลงตัวและสมบูรณที่สุด กอนที่จะแพรกระจายไปยัง ที่ตาง ๆ จนอาจเรียกไดวาเปน “พระพุทธรูปลานชางอยางแทจริง” ก็ วาได พระพุทธรูปลักษณะเชนนี้ก�ำหนดอายุไดราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ถึงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ (ศักดิ์ชัย สายสิงห, ๒๕๕๕ : ๑๙๑ - ๑๙๕)
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 41 ดังนั้น พระพุทธรูปปูนปนกลุมนี้จึงนาจะมีอายุไมเกาไปกวา ปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ และคงมีอายุไมเกินพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ซึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ไปแลวการสรางพระพุทธรูปในเขตเมือง หลมสักสวนใหญเปนงานฝมือชางพื้นถิ่นและมีขนาดเล็กกวา พระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ องค ส�ำคัญที่พบในเขตเมืองหลมสัก ไดแก ๑. พระเจาใหญวัดตาล เปนพระพุทธรูปปูนปนปางมาร วิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๒.๙๕ เมตร หันพระพักตรไปทาง ทิศตะวันตกสูแมน�้ำพุง ประดิษฐานเปนพระประธานอยูภายในวิหาร พระเจาใหญวัดตาล บานวัดตาล ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระเจาใหญวัดตาลเปนที่เคารพศรัทธาของชาว หลมเกาและใกลเคียงมาโดยตลอด (จินตนา สนามชัยกุล, ๒๕๕๔ : ๓๔ - ๔๒) บริเวณวัดตาลนาจะเปนศูนยกลางของเมืองหลมสักทางฝง ตะวันออกหรือฝงซายของแมน�้ ำพุง ดังปรากฏวาพระพุทธรูปพระเจา ใหญวัดตาลเปนพระพุทธรูปปูนปนขนาดใหญที่สุดในฝงนี้ วิหารที่ ประดิษฐานพระเจาใหญวัดตาลซึ่งหันหนาไปทางทิศตะวันตกอันเปน ต�ำแหนงของแมน�้ำพุงที่ไหลผานหนาวัดยังเคยมีจิตรกรรมฝมือชาง พื้นบานที่งดงามดังปรากฏในภาพถายเกา (เอนก นาวิกมูล และธงไชย ลิขิตพรสวรรค, ๒๕๖๕ : ๖๓) เมื่อวิหารไดรับการบูรณะใหมจึงไมมี จิตรกรรมหลงเหลืออยู ปจจุบันวัดตาลยังเปนวัดส�ำคัญของชุมชน หลมเกา
42 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ นอกจากพระเจาใหญวัดตาลแลว ภายในวิหารพระเจาใหญ วัดตาลยังมีพระพุทธรูปปูนปน ปางเปดโลก จ�ำนวน ๒ องค ประทับ ยืนคูกันอยูดานขางองคพระเจาใหญวัดตาล และมีพระพุทธรูปปูนปน ปางไสยาสน ประดิษฐานอยูดานหนาพระเจาใหญวัดตาล พระพุทธรูป ปูนปนทั้งสามองคนี้โดยรวมมีรูปแบบทางพระพุทธศิลปเปนพระ พุทธรูปศิลปะลานชาง สันนิษฐานวาถูกสรางขึ้นภายหลังพระเจาใหญ วัดตาลไมนานนัก ก�ำหนดอายุราวตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ พระเจาใหญวัดตาล ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา
กลุมพระพุทธรูปปูนปน ศิลปะลานชาง ในวิหารพระเจาใหญวัดตาล กลุมพระพุทธรูปโบราณ ในวิหารพระเจาใหญวัดตาล จากภาพถายเกายุค ๒๔๙๐ (ที่มาภาพ : เอนก นาวิกมูล และธงไชย ลิขิตพรสวรรค, ๒๕๖๕ : ๖๓)
44 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๒. พระเจาใหญวัดศรีมงคล บานหินกลิ้ง เปนพระพุทธรูป ปูนปนปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๒.๕๐ เมตร ประดิษฐาน เปนพระประธานอยูภายในสิมวัดศรีมงคล บานหินกลิ้ง ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระเจาใหญวัดศรีมงคล ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 45 ๓. หลวงพอขาว วัดปาไชโย เปนพระพุทธรูปปูนปนปาง มารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๒ เมตร ประดิษฐานอยูภายใน วิหารวัดปาไชโย (ราง) บานวัดตาล ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ หลวงพอขาวประดิษฐานบนฐานบัวคว�่ำ - บัวหงายแบบ เอวขัน ฐานดานบนตรงมุมท�ำเปนบัวงอน ดานหนาบนฐานชุกชี เดียวกันมีพระพุทธรูปปูนปนขนาดเล็กจ�ำนวน ๔ องค ซึ่งมีลักษณะ ทางพุทธศิลปใกลเคียงกับหลวงพอขาวซึ่งเปนพระประธานในวิหาร สันนิษฐานวาพระพุทธรูปปูนปนขนาดเล็กกลุมนี้อาจจะถูกสรางขึ้น คนละชวงเวลากับการสรางพระประธาน หลวงพ่อขาว วัดป่าไชโย ต�ำบลหล่มเก่า อ�ำเภอหล่มเก่า กลุมพระพุทธรูปปูนปนในวิหารหลวงพอขาว วัดปาไชโย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา
๔. พระเจาใหญองคตื้อ วัดศรีวิชัย พระพุทธรูปปูนปนปาง มารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๓.๕๐ เมตร ประดิษฐานเปน พระประธานอยูภายในวิหารหลวงวัดศรีวิชัย บานหวาย ต�ำบลบาน หวาย อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ อาจกลาวไดวาพระเจาใหญ องคตื้อ วัดศรีวิชัย เปนพระพุทธรูปปูนปนโบราณที่มีสัดสวนขนาด ใหญที่สุดในเขตเมืองหลมสัก พระเจาใหญองคตื้อ วัดศรีวิชัย ต�ำบลบานหวาย อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 47 จากการบูรณะพระเจาใหญองคตื้อ วัดศรีวิชัย โดยกรมศิลปากร เมื่อ พ.ศ. ๒๕๖๕ พบวาพระพุทธรูปองคนี้มีรองรอยของการลงรัก ปดทองทั่วองคพระมากอน และมีรองรอยลวดลายปูนปนประดับ บางสวนบนสวนพระเศียรและองคพระดวย สะทอนใหเห็นถึงความ รุงเรืองทางเศรษฐกิจและวัฒนธรรมของผูคนในเขตชุมชนโบราณ บานหวายเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ ไดเปนอยางดี ภายในวิหารดานหลังพระเจาใหญองคตื้อ วัดศรีวิชัย ยังมี งานสถาปตยกรรมแบบลานชางที่เรียกวา “อูบมุง” ตั้งอยู ดานขาง อูบมุงมีชองแสงคั่นดวยลูกมะหวด สวนเรือนยอดเปนบัวเหลี่ยมและมี รองรอยการลงรักปดทอง ภายในอูบมุงประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย ศิลปะลานชาง ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑ เมตร อยูในสภาพช�ำรุด สันนิษฐานวานาจะสรางขึ้นกอนพระเจาใหญองคตื้อ เล็กนอย อูบมุงและพระพุทธรูปปูนปนในอูบมุงดานหลังพระเจาใหญองคตื้อ วัดศรีวิชัย
๕. พระเจาใหญนาแซง เปนพระพุทธรูปปูนปนปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๓.๕๐ เมตร ประดิษฐานเปนพระประธาน อยูภายในสิมวัดธาตุพลแพง บานนาแซง ต�ำบลนาแซง อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ เปนพระพุทธรูปที่ชาวหลมสักใหความเคารพนับถือ มากที่สุดองคหนึ่ง และหามสตรีเขาไปในพื้นที่สิมดวย ซึ่งเคยมีสตรี แอบเขาไปสักการะพระเจาใหญนาแซงภายในสิม ตอมาจึงเกิดเหตุการณ เพลิงไหมพรมและโตะหมูบูชาหนาองคพระพุทธรูป ชาวบานเชื่อวา เปนอาเพศที่เกิดจากกรณีดังกลาว (พระมหาทนงศักดิ์ สจฺจวโร, สัมภาษณ) พระเจาใหญนาแซง วัดธาตุพลแพง ต�ำบลนาแซง อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
พระเจาใหญนาแซงมีรองรอยการลงรักปดทองทั้งองค ประทับ นั่งเสมอกับพื้นสิม โดยสิมที่ประดิษฐานพระเจาใหญนาแซงไดมีการ บูรณะและสรางใหมมาแลวถึง ๓ ครั้ง หลังแรกเปนอาคารโถง หลัง ตอมาเปนอาคารกออิฐสรางเมื่อป พ.ศ. ๒๔๗๔ สวนหลังปจจุบันสราง เมื่อราว พ.ศ. ๒๕๔๒ (พระครูพัชรเหมคุณ, สัมภาษณ) การบูรณะ สิมแตละครั้งไดมีการบูรณะพระพุทธรูปดวย ดังปรากฏวาสวนพระ พักตรของพระเจาใหญนาแซงมีขนาดใหญไมสมสวนกับพระวรกาย และเอียงไปทางซายในปจจุบัน ๖. พระเจาใหญวัดไตรภูมิ เปนพระพุทธรูปปูนปนปางมาร วิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑.๗๐ เมตร ประดิษฐานเปนพระ ประธานอยูภายในสิมวัดไตรภูมิ บานสักหลง ต�ำบลสักหลง อ�ำเภอ หลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ พระเจาใหญวัดไตรภูมิ ต�ำบลสักหลง อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
50 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ลายฟอกค�ำและลายปูนปนที่ฐานชุกชีพระเจาใหญวัดไตรภูมิ พระพุทธรูปองคนี้มีลักษณะพิเศษคือ มีการลงรักปดทอง ทั่วทั้งองค ประทับนั่งบนฐานแบบเอวขันขนาดใหญ มีการลงรักและ ประดับลายฟอกค�ำ ฐานลางมีการประดับลายปูนปนคลายขาสิงห แตถูก ปูนหุมท�ำใหไมสามารถเห็นรูปแบบไดชัดและมีลายปูนปนรูปหนา กาลหรือราหูประดับที่ฐานดานลางขางขวา และซาย สันนิษฐานวา พระเจาใหญวัดไตรภูมินาจะสรางขึ้นในราวชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ๗. พระเจาใหญ วัดทุงธงไชย เปนพระพุทธรูปปูนปนปาง มารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๒.๒๐ เมตร ประดิษฐานเปน พระประธานอยูภายในสิมวัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ