พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 101 ๑๕. พระประธานในสิมวัดโพธิ์เย็น เปนพระพุทธรูปปูนป ็น ั้ ปางมารวิชัย ขนาดหน้าตักกว้างประมาณ ๑ เมตร ประดิษฐานเป็น พระประธานอยูภายในสิมวัดโพธิ์เย็น บ ่ านเนิน ต� ้ำบลบานเนิน อ� ้ำเภอ หล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ์ เมื่อพิจารณาจากลักษณะพุทธศิลป์ สันนิษฐานว่าน่าจะถูกสร้างขึ้นราวช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๕ พระประธานในสิมวัดโพธิ์เย็น ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
๑๖. พระประธานในสิมวัดนันทชาติ เปนพระพุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑.๓๐ เมตร ประดิษฐาน เปนพระประธานอยูภายในสิมวัดนันทชาติ บานโจะโหวะเหนือ ต�ำบล บานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ เมื่อพิจารณาจากลักษณะ พุทธศิลปสันนิษฐานวานาจะถูกสรางขึ้นราวชวงกลางพุทธศตวรรษ ที่ ๒๕ พระประธานในสิมวัดนันทชาติ ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 103 พระประธานในสิมวัดขามชุม ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์ ๑๗. พระประธานในสิมวัดขามชุม เปนพระพุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑.๑๐ เมตร ประดิษฐาน เปนพระประธานอยูภายในสิมวัดขามชุม บานพราว ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระประธานในสิมวัดขามชุมถือ เปนพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ ชาวบานมักจะมาขอพรและถวายเครื่อง สักการบูชาในชวงวันพระ (พระสงวน อุชุจิตฺโต, สัมภาษณ) จากรูป แบบพุทธศิลปสันนิษฐานวาสรางขึ้นในชวงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษ ที่ ๒๕
104 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กลุมที่ ๕ พระพุทธรูปโลหะ เมืองหลมสักแมวาจะเปนเมืองโบราณในวัฒนธรรมลานชาง ที่มีพัฒนาการทางประวัติศาสตรสืบเนื่องมาตั้งแตพุทธศตวรรษที่ ๒๒ - ๒๓ แตตามชุมชนโบราณตาง ๆ ของเมืองมีการส�ำรวจพบพระ พุทธรูปที่หลอดวยโลหะจ�ำนวนนอยมากเมื่อเทียบกับเมืองโบราณใน วัฒนธรรมลานชางรวมสมัยในเขตลุมแมน�้ำโขง ซึ่งมีการส�ำรวจพบ พระพุทธรูปโลหะโดยเฉพาะอยางยิ่งพระพุทธรูปส�ำริดทั้งขนาดตาง ๆ จ�ำนวนมาก ในขณะที่พระพุทธรูปโบราณภายในเมืองหลมสักสวนใหญ เปนพระพุทธรูปปูนปน จากการส�ำรวจพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสัก ที่สรางดวยวัสดุโลหะพบวา พระพุทธรูปสวนใหญหลอดวยวัสดุส�ำริด องคพระมีขนาดเล็ก ลักษณะทางพุทธศิลปคอนขางมีเอกลักษณ เฉพาะความเปนทองถิ่น เชน พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัวตูม ประทับนั่งบนฐานหนากระดานเตี้ย ๆ บางองคมีจารึกที่ฐาน ซึ่งหาก เทียบรูปแบบทางพุทธศิลปกับพระพุทธรูปส�ำริดศิลปะลานชางที่ พบในชุมชนโบราณตามลุมแมน�้ำโขงจะเห็นความแตกตางของงาน ศิลปกรรมอยางชัดเจน สะทอนใหเห็นพัฒนาการเชิงชางที่เกิดขึ้น ภายในทองถิ่นเมืองหลมสักไดเปนอยางดี ในการศึกษาพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสักครั้งนี้ ผูเขียนส�ำรวจพบพระพุทธรูปโบราณที่สรางดวยวัสดุโลหะจ�ำนวน ๘ องค ไดแก
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 105 ๑. หลวงพอกูแกว วัดศรีสุมังค เปนพระพุทธรูปส�ำริด ปาง มารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๕๔ เซนติเมตร ฐานกวาง ๕๗ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๘๔ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูภายในวัดศรีสุมังค บานศรีสุมังค ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ หลวงพอกูแกว วัดศรีสุมังค ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
106 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ หลวงพอกูแกว วัดศรีสุมังค มีพุทธลักษณะประทับนั่งขัด สมาธิราบบนฐานหนากระดานเตี้ย ๆ พระพักตรปอมและใหญเมื่อเทียบ กับพระวรกาย พระเนตรหรี่มองต�่ำ ขมวดพระเกศาขนาดเล็กและถี่ มีขอบไรพระศกเปนเสนชัดเจน พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัว ตูม พระโอษฐเล็ก พระนาสิกเล็ก สังฆาฏิพาดยาวจรดพระเพลา นิ้วพระหัตถคอนขางยาว พระหัตถขวาวางเหนือพระชานุขวา สวน พระหัตถซายวางเหนือพระเพลา ตามประวัติระบุวาพระพุทธรูปองคนี้เดิมประดิษฐานอยูที่ วัดกูแกวซึ่งเปนวัดรางทางทิศใตของวัดศรีสุมังค ตอมาชาวบานเกรง วาจะสูญหายจึงอัญเชิญมาเก็บรักษาไวที่วัดศรีสุมังค และเปนพระ พุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวหลมเกาใหความเคารพศรัทธา หลวงพอกูแกว มีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งวา “หลวงพอพุทธสัมฤทธิ์” (พระครูสิริพัชรมงคล, สัมภาษณ) เมื่อพิจารณาจากรูปแบบทางพุทธศิลปเทียบไดกับกลุม พระพุทธรูปส�ำริดศิลปะลานชางที่ก�ำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๓ และถือเปนพระพุทธรูปโลหะองคใหญที่สุดในเขตเมืองหลมสัก ๒. หลวงพอพระเสี่ยง วัดทุงธงไชย เปนพระพุทธรูปส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๒๓ เซนติเมตร ฐานกวาง ๒๗ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๔๘ เซนติเมตร เรียกอีกชื่อหนึ่งวา “หลวงพอสัมฤทธิ์” ประดิษฐานอยูภายในวัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระเสี่ยงวัดทุงธงไชยมีพุทธลักษณะประทับนั่งขัดสมาธิราบ บนฐานหนากระดาน พระพักตรเรียว พระเนตรหรี่ พระขนงโกง ขมวด พระเกศาขนาดเล็กและถี่เหมือนหนามขนุน ขอบไรพระศกตัดตรง พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัวตูม พระโอษฐเล็ก พระนาสิกเล็ก
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 107 พระกรรณแนบชิดกับพระเศียร สังฆาฏิพาดยาวจรดพระนาภี พระ หัตถขวาวางเหนือพระชานุขวา สวนพระหัตถซายวางเหนือพระเพลา เมื่อพิจารณาจากรูปแบบทางพุทธศิลปเทียบไดกับกลุมพระพุทธรูป ส�ำริดศิลปะลานชางที่ก�ำหนดอายุราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ พระเสี่ยงวัดทุงธงไชยเปนพระพุทธรูปส�ำคัญที่ชาวหลมเกา ใหความเคารพศรัทธาเปนอยางมาก เนื่องจากเปนพระพุทธรูปที่ใชใน การยกเสี่ยงทาย ทางวัดจะมีการอัญเชิญออกมาใหพุทธศาสนิกชนได กราบไหวขอพรและยกอธิษฐานเสี่ยงทายเฉพาะในชวงเทศกาลแขงเรือ ประจ�ำปของวัดทุงธงไชยเทานั้น (พระอธิการสมศักดิ์ วชิรญาโณ, สัมภาษณ) หลวงพอพระเสี่ยงวัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
๓. พระพุทธรูปส�ำริดวัดทุงธงไชย (๑) เปนพระพุทธรูปส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๔๐ เซนติเมตร ฐานกวาง ๔๔ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๘๖ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูภายใน วัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระพุทธรูปส�ำริดวัดทุงธงไชย (๑) มีพุทธลักษณะใกลเคียง กับหลวงพอพระเสี่ยงวัดทุงธงไชย และเปนพระพุทธรูปส�ำริดองคใหญ ที่สุดในกลุมพระพุทธรูปโลหะวัดทุงธงไชย แตกตางเพียงแคมีการ ตกแตงเสนของสังฆาฏิและมีการวางต�ำแหนงขอบสบงไวตรงกลาง ต�ำแหนงพระเพลา ก�ำหนดอายุราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ หลวงพอพระเสี่ยงวัดทุงธงไชย (๑) ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 109 พระพุทธรูปส�ำริด วัดทุงธงไชย (๒) วัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์ ๔. พระพุทธรูปส�ำริดวัดทุ่งธงไชย (๒) เป็นพระพุทธรูป ส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหน้าตักกว้าง ๑๕.๕ เซนติเมตร ฐานกว้าง ๑๙ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๓๔ เซนติเมตร ประดิษฐานอยู่ ภายในวัดทุ่งธงไชย ต�ำบลหล่มเก่า อ�ำเภอหล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ์
110 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระพุทธรูปส�ำริดวัดทุงธงไชย (๒) มีพุทธลักษณะประทับ นั่งขัดสมาธิราบบนฐานเอวขันโดยชั้นลางเปนฐานหนากระดาน สวน ชั้นบนมีลักษณะคลายบัวลูกแกวขนาดใหญ พระพักตรคอนขางกลม พระเนตรหรี่ พระขนงโกง ขมวดพระเกศาขนาดเล็กและถี่เหมือน หนามขนุน ขอบไรพระศกตัดตรง พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัว ตูมขนาดใหญ พระโอษฐเล็ก พระนาสิกเล็ก พระกรรณแนบชิดกับ พระเศียร สังฆาฏิพาดยาวจรดพระนาภี พระหัตถขวาวางเหนือพระ ชานุขวา สวนพระหัตถซายวางเหนือพระเพลา เมื่อพิจารณาจากรูป แบบทางพุทธศิลปเทียบไดกับกลุมพระพุทธรูปส�ำริดศิลปะลานชาง ที่ก�ำหนดอายุราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ ๕. หลวงพอพระเสี่ยง วัดศรีภูมิ เปนพระพุทธรูปส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๒๓ เซนติเมตร ฐานกวาง ๒๙ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๓๗ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูภายใน วัดศรีภูมิ บานติ้ว ต�ำบลบานติ้ว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ พระเสี่ยงวัดศรีภูมิถือเปนพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวบานติ้วและ ละแวกใกลเคียงใหความเคารพศรัทธาเปนอยางมาก โดยนิยมมา อธิษฐานยกเสี่ยงทายในชวงงานเทศกาลประจ�ำปของวัด (พระครูสิริ พัชรากร, สัมภาษณ) หลวงพอพระเสี่ยง วัดศรีภูมิ มีพุทธลักษณะพระพักตรรูปไข มีเสนขอบไรพระศก ขมวดพระเกศาเล็กและถี่ พระรัศมีทรงกรวย พระกรรณยาวแนบพระเศียร พระขนงโกง พระเนตรเรียวเหลือบลง ต�่ำ พระนาสิกและพระโอษฐเล็ก พระหัตถและนิ้วพระหัตถใหญและ ปลายนิ้วพระหัตถเทากัน กลางฝาพระบาทขวามีภาพธรรมจักร
สังฆาฏิเปนแผนใหญ ยาวลงมาจรดพระนาภี คาดรอบพระองคดวย ผารัดอก ตรงกลางเปนลายประจ�ำยาม ประทับนั่งบนฐานกระดาน ประดับลวดลายกลีบบัว ดานหนามีรองรอยที่พยายามท�ำเปนลวด ลายคลายผาทิพย หลวงพอพระเสี่ยง วัดศรีภูมิ ต�ำบลบานติ้ว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
112 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เมื่อพิจารณาจากพุทธลักษณะของหลวงพอพระเสี่ยงวัดศรี ภูมิ สามารถเทียบไดกับพระพุทธรูปส�ำริดศิลปะพื้นบานหลายองคใน ภาคอีสานซึ่งหลอขึ้นในชวงพุทธศตวรรษที่ ๒๕ สันนิษฐานวาหลวงพอ พระเสี่ยงวัดศรีภูมิอาจจะถูกหลอขึ้นในชวงที่พระครูสังวรธรรมคุตสุวิ สุทธคณีสังฆวาหะ (หลวงปูเหงา) อดีตเจาคณะจังหวัดหลมสัก อดีต เจาอาวาสวัดศรีภูมิ ซึ่งครองวัดตั้งแตชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕ เรื่อยมาจนกระทั่งมรณภาพ ๖. หลวงพอโคตวงษา วัดศรีภูมิ เปนพระพุทธรูปส�ำริด ปาง มารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๓๐ เซนติเมตร ฐานกวาง ๓๑ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๕๒ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูภายในวัดศรีภูมิ บานติ้ว ต�ำบลบานติ้ว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ หลวงพอโคตวงษา วัดศรีภูมิ มีพุทธลักษณะประทับนั่งขัด สมาธิราบบนฐานหนากระดาน พระพักตรเรียว พระเนตรหรี่ พระ ขนงโกง ขมวดพระเกศาขนาดเล็กและถี่เหมือนหนามขนุน ขอบไร พระศกตัดตรง พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัวตูม พระโอษฐเล็ก พระนาสิกเล็ก พระกรรณแนบชิดกับพระเศียร สังฆาฏิพาดยาวจรด พระนาภี พระหัตถขวาวางเหนือพระชานุขวา สวนพระหัตถซายวาง เหนือพระเพลา กลางฝาพระบาทขวาและฝาพระหัตถซายมีภาพ วงกลม บริเวณฐานดานหนามีการจารึกขอความดวยอักษรธรรม ระบุ วาสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๐ กลาวถึงบุคคลผูสรางชื่อ “โคตวงษา” สันนิษฐานวานาจะเปนชื่อในสุพรรณบัตรตามจารีตการหดสรงหรือ เถราภิเษกในวัฒนธรรมลานชางของพระครูสังวรธรรมคุตสุวิสุทธคณี
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 113 สังฆวาหะ (หลวงปูเหงา) อดีตเจาคณะจังหวัดหลมสัก อดีตเจาอาวาส วัดศรีภูมิ กอนที่จะไดรับพระราชทานสมณศักดิ์จากราชส�ำนักกรุงเทพฯ (พระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี, สัมภาษณ) หลวงพอโคตวงษา วัดศรีภูมิ ต�ำบลบานติ้ว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
114 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๗. พระพุทธนิมิตมงคล วัดศรีฐานปยาราม เปนพระพุทธรูป ส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๒๓ เซนติเมตร ฐานกวาง ๒๘ เซนติเมตร สวนฐานที่เปนโลหะช�ำรุดจึงมีการสรางฐานไมแกะสลัก ซอมแซมท�ำใหองคพระมีความสูงรวมฐาน ๖๗ เซนติเมตร ประดิษฐาน อยูภายในวัดศรีฐานปยาราม บานวังบาล ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระพุทธนิมิตมงคลถือเปนพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ ที่ชาววังบาลและละแวกใกลเคียงใหความเคารพศรัทธาเปนอยางมาก พระพุทธนิมิตมงคลมีพุทธลักษณะพระพักตรรูปไข มีเสน ขอบไรพระศก ขมวดพระเกศาเล็กและถี่ พระรัศมีเปลวเปนกลีบบัว งอนซอนกัน พระกรรณกาง พระขนงโกง พระเนตรเรียวเหลือบลงต�่ำ พระนาสิกและพระโอษฐเล็ก พระหัตถและนิ้วพระหัตถใหญและปลาย นิ้วพระหัตถเทากัน สังฆาฏิเปนแผนใหญ ยาวลงมาจรดพระนาภี มี ลวดลายพันธุพฤกษาประดับบนสังฆาฏิ และขอบจีวร ประทับนั่งบน ฐานบัวงอนและมีผาทิพยดานหนา ดานหลังมีจารึกอักษรธรรม จากการ อานเบื้องตนของพระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี เจาอาวาสวัดทากกแก พบวาจารึกขอมูลเกี่ยวกับการสรางเมื่อป พ.ศ. ๒๓๙๐ และมีฐานไม แกะสลักรองรับอีกชั้นหนึ่ง ส�ำหรับประวัติการสรางพระพุทธนิมิตมงคลนั้น เนื่องจากมี การประดับลวดลายบนสังฆาฏิและชายจีวรเชนเดียวกับพระพุทธรูป ประธานองคเกาภายในสิมวัดศรีฐานปยาราม จึงมีเรื่องเลาสืบตอกัน มาวาพระพุทธนิมิตมงคลเปนพระพุทธรูปที่หลอขึ้นมาเพื่อจ�ำลอง พระพุทธรูปประธานองคเกาเพื่อใชในการเสี่ยงทายและสรงน�้ำในวัน สงกรานต (พระครูปริยัติพัชรกิจ, สัมภาษณ)
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 115 พระพุทธนิมิตมงคล วัดศรีฐานปยาราม ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
116 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๘. พระพุทธโคดมบรมเสฎฐา วัดศรีสะอาด เปนพระพุทธ รูปส�ำริด ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวาง ๔๑ เซนติเมตร ประดิษฐาน อยูภายในบานศรีสะอาด ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัด เพชรบูรณ พระพุทธโคดมบรมเสฎฐา วัดศรีสะอาด มีพุทธลักษณะ ประทับนั่งขัดสมาธิราบบนฐานหนากระดานเตี้ย ๆ พระพักตรกลม พระเนตรเบิก พระขนงโกง ขมวดพระเกศาขนาดเล็กและถี่ ขอบไร พระศกเปนเสนโคง พระรัศมีเปนทรงกรวยคลายดอกบัวตูมแปดเหลี่ยม ดานหนาตรงกลางพระรัศมีมีอุนาโลม พระโอษฐใหญ ริมพระโอษฐ นูนชัดเจน พระนาสิกเล็ก พระกรรณใหญและกาง สังฆาฏิพาดยาว จรดพระนาภี พระหัตถขวาวางเหนือพระชานุขวา สวนพระหัตถซาย วางเหนือพระเพลา เนื่องจากสวนพระศอมีรองรอยการถูกตัดจึงมีความเปน ไปไดวาพระเศียรปจจุบันอาจจะถูกหลอขึ้นใหมจึงท�ำใหไมสมสวนกับ พระวรกาย บริเวณฐานดานหนามีการจารึกขอความดวยอักษรธรรม ยังไมไดรับการอานแปลอยางเปนทางการ พระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี เจาอาวาสวัดทากกแก ซึ่งไดท�ำการอานเบื้องตนอธิบายวาขอความที่ พอจะอานไดกลาวถึง “พระพุทธโคดมบรมเสฎฐา” ท�ำใหกลายมา เปนชื่อของพระพุทธรูป (พระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี, สัมภาษณ) สวนชาวบานนิยมเรียกชื่อวา “หลวงพอยิ้ม” ตามลักษณะของพระ พักตร (พระครูสิริพัชรโสภิต, สัมภาษณ) ฐานบริเวณดานหลังมีหวง วงกลมติดอยู สันนิษฐานวาท�ำขึ้นเพื่อเปนที่ส�ำหรับปกกานฉัตรถวาย องคพระ เมื่อพิจารณาจากรูปแบบทางพุทธศิลปสันนิษฐานวานาจะ สรางขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ ๒๔ - ๒๕
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 117 พระพุทธโคดมบรมเสฎฐา วัดศรีสะอาด ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
118 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กลุมที่ ๖ พระพุทธรูปไมแกะสลัก พระพุทธรูปไมหรือ “พระเจาไม” ในเขตเมืองหลมสักที่ เปนพระพุทธรูปโบราณนั้น สวนใหญจะมีขนาดเล็กและมีรูปแบบ พุทธศิลปที่แตกตางกันไปขึ้นอยูกับฝมือและจินตนาการของชาง ใน อดีตชายใดบรรพชาอุปสมบทแลว หากตองการลาสิกขามักจะแกะ สลักพระพุทธรูปไมขึ้นมาอยางนอย ๑ องค เพื่อประดิษฐานไวในวัด แทนตัวเองที่จะลาสิกขาออกจากวัดไป ดังนั้น พระพุทธรูปไมจึงมี พุทธลักษณะที่แตกตางกัน และพบเปนจ�ำนวนมากตามสิม วิหาร และศาลาการเปรียญตามวัดตาง ๆ ในชุมชนที่มีประวัติความเปนมา ยาวนาน เพื่อความสะดวกตอการศึกษาและการรวบรวมขอมูล ผูเขียน จึงท�ำการคัดเลือกเฉพาะพระพุทธรูปไมที่มีความส�ำคัญทางดาน พุทธศิลป ประวัติศาสตรทองถิ่น และวัฒนธรรมความเชื่อของชุมชน มาน�ำเสนอ จากการส�ำรวจในเขตเมืองหลมสักพบพระพุทธรูปโบราณ ที่แกะสลักจากไมจ�ำนวนมาก สามารถแบงเปนกลุมยอยตามลักษณะ ทางพุทธศิลปไดจ�ำนวน ๓ กลุม ไดแก กลุมพระพุทธรูปยืนทรงเครื่อง กลุมพระพุทธรูปยืนไมทรงเครื่อง กลุมพระพุทธรูปประทับนั่ง กลุมพระพุทธรูปยืนทรงเครื่อง มีพุทธลักษณะเปนพระพุทธรูป ทรงเครื่องอยางพระมหาจักรพรรดิ มีการปนรักประดับเปนเครื่อง ทรงหลายสวนของพระวรกาย เชน พาหุรัด ทองพระกร ชายจีวร จีบหนานาง เปนตน พระพุทธรูปกลุมนี้โดยภาพรวมนาจะสรางขึ้น หลังจากเมืองหลมสักอยูภายใตการปกครองของกรุงเทพฯ เนื่องจาก ไดรับอิทธิพลทางศิลปะจากกลุมพระพุทธรูปทรงเครื่องจักรพรรดิราช ก�ำหนดอายุราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ถึงชวงกลางพุทธศตวรรษ ที่ ๒๕ เชน
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 119 ๑. พระเจาไม วัดศรีสุมังค เปนพระพุทธรูปยืน ปางเปดโลก ขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๔๐ เมตร ประดิษฐานอยูภายใน สิมวัดศรีสุมังค บานศรีสุมังค ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ พระเจาไม วัดศรีสุมังค ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
120 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ลักษณะพระพุทธรูปมีพระพักตรคอนขางกลมเรียว พระขนง โกงและตั้งขึ้นคอนขางมาก พระเนตรเหลือบลงต�่ำ พระนาสิกเล็ก พระโอษฐเล็ก พระรัศมีทรงกรวยแหลม เม็ดพระศกเล็กและถี่ แต สวนใหญหลุดหาย จีบสบงหนานาง มีลายปนรักประดับ พระกรวางแนบ กับพระองค ปลายพระหัตถจรดกับแนวชายจีวรที่มีลักษณะพลิ้วไหว กางออกทั้งสองขาง ประทับยืนบนฐานสูง สวนลางท�ำเปนฐานแปด เหลี่ยม สวนบนเปนกลีบบัว ๒. พระเจาไม วัดโฆษา เปนพระพุทธรูปยืน ปางหามสมุทร ขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๒๒ เซนติเมตร ประดิษฐาน อยูภายในวัดโฆษา บานทาชาง ต�ำบลหวยไร อ�ำเภอหลมสัก จังหวัด เพชรบูรณ ลักษณะพระพุทธรูปมีพระพักตรคอนขางกลมเรียว พระ ขนงโกง พระเนตรเหลือบลงต�่ำ พระนาสิกเล็ก พระโอษฐเล็ก พระรัศมี ทรงบัวสี่เหลี่ยมขนาดใหญ เม็ดพระศกเล็กและถี่ แตสวนใหญหลุด หาย ประดับกรองศอ จีบสบงหนานาง มีลายปนรักประดับ ชายจีวร ที่มีลักษณะพลิ้วไหวกางออกทั้งสองขาง ประทับยืนบนฐานบัวคว�่ำ - บัวหงายและมีลูกแกวอกไกคั่นกลาง ยกฝาพระหัตถทั้งสองขางยื่นออก มาดานหนา นอกจากนี้ ยังมีพระพุทธรูปไมทรงเครื่องอยางพระมหาจักร พรรดิอีกหลายองคประดิษฐานอยูที่วัดโพธิ์เย็น บานเนิน มีขนาด ความสูงรวมฐานราว ๔๐ - ๖๐ เซนติเมตร แตสวนใหญอยูในสภาพ ช�ำรุด
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 121 พระเจาไม วัดโฆษา ต�ำบลหวยไร อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
122 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กลุมพระพุทธรูปยืนไมทรงเครื่อง พระพุทธรูปไมกลุมนี้จะมี ขนาดใหญ ไมมีการปนรักตกแตงเปนลวดลายประดับ และนิยมแกะ จากทอนไมขนาดใหญทอนเดียว เชน ๑. พระเจาไม วัดศรีมงคล เปนพระพุทธรูปยืน ปางเปดโลก ขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๖๐ เมตร ประดิษฐานอยูดานหนา สิมวัดศรีมงคลหรือวัดกลาง ต�ำบลหลมสัก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัด เพชรบูรณ พระเจาไม วัดศรีมงคล เปนพระพุทธรูปไมแกะสลัก ลักษณะ พระพุทธรูปมีพระพักตรคอนขางกลมเรียว พระกรรณยาว พระขนง โกงและตั้งขึ้นคอนขางมาก พระเนตรเหลือบลงต�่ำ พระนาสิกเล็ก พระโอษฐเล็ก พระรัศมีทรงกรวยแหลม เม็ดพระศกเล็กและถี่ แต สวนใหญหลุดหาย จีบสบงหนานาง มีลายประจ�ำยามประดับในแนว รัดประคด พระกรวางแนบกับพระองค ปลายพระหัดจรดกับแนวชาย จีวรที่มีลักษณะพลิ้วไหวกางออกทั้งสองขาง พระวรกายโดยรวม คอนขางผอมและสูงเรียว สันนิษฐานวาสรางขึ้นพรอมกับสิมวัดศรี มงคลเมื่อราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 123 พระเจาไม วัดศรีมงคล ต�ำบลหลมสัก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
124 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ซาย : พระเจาไม วัดลัฏฐิวนาราม ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก องคที่ ๑ ขวา : พระเจาไม วัดลัฏฐิวนาราม ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก องคที่ ๒
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 125 ๒. พระเจาไม วัดลัฏฐิวนาราม เปนพระพุทธรูปยืน ปาง เปดโลก จ�ำนวน ๒ องค ประดิษฐานอยูภายในสิมวัดลัฏฐิวนาราม บานตาลเดี่ยว ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ พระเจาไมองคแรกมีขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๘๕ เมตร พระกรจะกางออกจากพระวรกายเล็กนอย จรดกับชายจีวรที่ งอนขึ้นมา สวนพระเจาไมองคที่สองมีขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๖๕ เมตร พระกรจะทิ้งดิ่งเปนแนวตรง โดยภาพรวมพระเจาไม วัดลัฏฐิวนารามทั้งสององคมีรูปแบบพุทธศิลปที่ใกลเคียงกันคือ พระพักตรเรียว พระกรรณกาง สังฆาฏิพาดเฉียงลงมาตรงกลางตอ เนื่องกับจีบหนานาง มีรัดประคด ฐานแกะเปนรูปดอกบัวบานรองรับ พระบาท ก�ำหนดอายุราวตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕ ๓. พระเจาไม วัดศรีไวย เปนพระพุทธรูปยืน ปางเปดโลก ขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๒๐ เมตร ประดิษฐานอยูในสิม วัดศรีไวย บานโจะโหวะใต ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ พระเจาไม วัดศรีไวย มีพุทธลักษณะพระพักตรกลม พระกร วางแนบพระวรกายแบบธรรมชาติ ประดิษฐานบนฐานบัวคว�่ำ - บัวหงาย ทรงกลม สวนองคพระกับสวนฐานสามารถถอดแยกออกจากกันได เมื่อพิจารณาจากลักษณะพุทธศิลปสันนิษฐานวานาจะถูกสรางขึ้น ราวชวงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๕
126 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระเจาไมวัดศรีไวย ต�ำบลบานเนิน อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์ ๔. พระเจาไมในสิมวัดศรีบุญเรือง บานอุมกะทาด เปนพระ พุทธรูปยืน ปางประทานพร ขนาดความสูงรวมฐานประมาณ ๑.๘๐ เมตร ประดิษฐานอยูในสิมวัดศรีบุญเรือง บานอุมกะทาด ต�ำบลศิลา อ�ำเภอ หลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ บริเวณรัดประคดดานหนาและชายจีวร ดานขางมีการแกะลวดลายสวยงาม ตรงกลางพระอุระมีรองรอยการ เจาะเปนชองเพื่อบรรจุพระธาตุ วัตถุมงคลหรือของมีคาไวในองคพระ พระพุทธรูปองคนี้เปนที่เคารพศรัทธาของชาวบานอุมกะทาด เปนอยางมาก (พระอธิการนิกร กิติโก, สัมภาษณ) ก�ำหนดอายุราว ปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ถึงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 127 พระเจาไมในสิมวัดศรีบุญเรือง ต�ำบลศิลา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์ กลุมพระพุทธรูปประทับนั่ง สวนใหญจะมีพุทธลักษณะ ใกลเคียงกับพระพุทธรูปลานชางทั่วไป และจะมีรายละเอียดที่ตางกัน ไปตามฝมือและจินตนาการของชาง บางสวนจะมีการแกะสลักหรือ เขียนชื่อผูสรางไวที่ฐาน ๑. พระเจาไม วัดโสมนัส เปนพระพุทธรูปปางมารวิชัย ขนาด หนาตักกวางประมาณ ๖๗ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูภายในสิมวัด โสมนัส บานสมเลาใต ต�ำบลบานโสก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ
พระเจาไม วัดโสมนัส แกะสลักจากไมจันทน (พระอธิการหนู ลับ อินฺทวีโร, สัมภาษณ) มีพุทธลักษณะพระพักตรคอนขางเรียว พระกรรณยาว ขมวดพระเกศาเล็กและถี่ พระรัศมีทรงกรวยขนาดใหญ ชะลูดสูงขึ้น พระโอษฐเล็ก พระนาสิกเล็ก ปลายสังฆาฏิจรดกับแนว รัดประคด พระกรเรียว ขัดสมาธิราบ นิ้วพระหัตถเรียวยาว พระหัตถขวา วางเหนือพระชานุขวา ปลายนิ้วพระหัตถเสมอกันจรดกับสวนฐาน สวนพระหัตถซายวางเหนือพระเพลา เดิมสวนฐานแกะสลักจากไม ทอนเดียวกัน ตอมาเมื่อบูรณะโบสถใหมจึงโบกปูนปดสวนฐานใหเสมอ กับสวนพระเพลาเทานั้น สันนิษฐานมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๕ พระเจาไม วัดโสมนัส ต�ำบลบานโสก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 129 ๒. พระเจาไม วัดทุงจันทรสมุทร เปนพระพุทธรูปปางมารวิชัย ขนาดเล็กจ�ำนวน ๓ องค ประดิษฐานอยูภายในวัดทุงจันทรสมุทร ต�ำบลหลมสัก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ ความนาสนใจของพระเจาไมวัดทุงจันทรสมุทรคือ มีการแกะ สลักเปนรูปพญานาคอยูที่ฐานดานหนา และมีการแกะสลักปศักราช และบุคคลที่สรางพระ องคแรกสลักวา “พศ ๒๔๗๒ นายแดง นาง เอี่ยม” องคที่สองสลักวา “พศ ๒๔๗๒ นางนอย สรางทาน” และ องคที่สามสลักวา “นางสา พศ ๒๔๗๒ นายมีสราง” เนื่องจาก พระพุทธรูปทั้งสามองคมีรูปแบบพุทธศิลปที่ใกลเคียงกันสะทอนให เห็นวานาจะมีการวาจางชางฝมือในการแกะสลักพระพุทธรูปไมเพื่อ ถวายใหแกวัดในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ ๒๕ พระเจาไมวัดทุงจันทรสมุทร ต�ำบลหลมสัก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
130 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๓. พระเจาไม วัดศรีฐานปยาราม เปนพระพุทธรูปปางมาร วิชัย ขนาดเล็กจ�ำนวน ๓ องค ประดิษฐานอยูภายในพิพิธภัณฑ พื้นบานวัดศรีฐานปยาราม บานวังบาล ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ ความนาสนใจของพระเจาไมวัดศรีฐานปยาราม คือ เปนพระ พุทธรูปที่ประทับนั่งบนฐานบัวทรงสูง ดานหนาการแกะสลักเปนผา ทิพย รูปแบบพุทธศิลปขององคพระพุทธรูปและฐาน สันนิษฐานวา พระพุทธรูปกลุมนี้ไดแรงบันดาลใจการสรางมาจากพระพุทธนิมิต มงคลซึ่งเปนพระพุทธรูปส�ำริดที่ประดิษฐานอยูภายในวัด เปนที่เคารพ ศรัทธาของชาวบานวามีความศักดิ์สิทธิ์ พระพุทธรูปไมองคใหญสุด สันนิษฐานวาสวนองคพระไดมี การใชเกสรดอกไมผสมรักหุมโกลนพระพุทธรูปที่แกะสลักจากไมอีก ชั้นหนึ่ง เนื่องจากดานหลังของพระพุทธรูปองคนี้มีการเขียนอักษร ธรรมก�ำกับไวดวยสีขาววา “ศักราช ๒๔๖๘ (ปฉลู) อัฐศก เดือน (๔) ขึ้น ๖ ค�่ำ วันพุธ พระครูธรรมวงศา ไดสรางพระไกสรไววัดสีถานวัง สารวัตร (โต) มีใจใสศรัทธาสรางพระพุทธรูปไวกับศาสนา นิพพานะ ปจจโย โหตุ” (ธนายุทธ อุนศรี, อาน) สวนพระพุทธรูปองคเล็กอีก สององค ดานหนามีขอความที่เขียนดวยสีขาววา “พศ ๗๘” ซึ่ง หมายถึงปที่สรางพระพุทธรูป ดานหลังก็มีการเขียนระบุชื่อเจาภาพ ที่มีศรัทธาสรางพระพุทธรูปถวายวัด
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 131 พระเจาไม วัดศรีฐานปยาราม ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปไม วัดศรีฐานปยาราม องคใหญสุด สันนิษฐานวา สวนองคพระ ไดมีการใชเกสรดอกไม ผสมรักหุมโกลน พระพุทธรูปที่แกะสลัก จากไมอีกชั้นหนึ่ง จังหวัดเพชรบูรณ์ พระเจาไมขนาดเล็ก ที่วัดแหงหนึ่ง ในอ�ำเภอหลมเกา
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 133 กลุมที่ ๗ พระพุทธรูปปูนปน ฝมือชางเมืองนาน ภายในเขตเมืองหลมสักมีพระพุทธรูปปูนปนอีกกลุมหนึ่งที่ สรางขึ้นโดยกลุมชางชาวเมืองนานซึ่งเดินทางเขามารับจางเปนชางปน พระพุทธรูปและกอสรางสิมในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ ๒๕ ใน เขตเมืองเลยและเมืองดานซาย (ธีระวัฒน แสนค�ำ, ๒๕๖๐ : ๓๕ - ๔๒) สันนิษฐานวากลุมชางเมืองนานที่มารับจางในเขตเมืองหลมสักนา จะเปนชางกลุมเดียวกันกับที่มารับจางในเขตเมืองดานซาย เนื่องจาก มีพุทธลักษณะที่ใกลเคียงกันและเมืองดานซายกับเมืองหลมสักก็อยู ติดกัน เดินทางไปมาหากันไดโดยสะดวก พระพุทธรูปปูนปน ฝมือชางเมืองนาน จะมีพุทธลักษณะที่ ใกลเคียงกันคือ พระพักตรเรียว พระกรรณยาว ขมวดพระเกศาเปน หนามแหลม เล็กและถี่ พระรัศมีทรงเปลวแกะสลักจากไม พระโอษฐ เล็ก พระนาสิกเล็ก สังฆาฏิเปนริ้วซอนทับกันแบบธรรมชาติ จีวรแหวก เปนรองใตแนวสังฆาฏิ พระวรกายสมสวน ขัดสมาธิราบ พระหัตถ ขวาวางเหนือพระชานุขวา สวนพระหัตถซายวางเหนือพระเพลา นิยม ทาสีจีวรเปนสีเหลืองทอง และทาสีพระวรกายเปนสีขาว จากการส�ำรวจพบพระพุทธรูปปูนปน ฝมือชางเมืองนาน ใน เขตเมืองหลมสัก ประดิษฐานเปนพระประธานจ�ำนวน ๓ วัด ไดแก ๑. พระพุทธสุวรรณนันทมุนี หรือพระเจาใหญวัดทากกแก เปนพระพุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑.๘๐ เมตร ประดิษฐานเปนพระประธานอยูภายในวิหารวัดทากกแก บานทากกแก ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ
ตามค�ำบอกเลาของคนในชุมชนระบุวา พระพุทธสุวรรณ นันทมุนีสรางขึ้นพรอมกับสิมหลังเกาของวัดทากกแก ซึ่งปจจุบันถูกใช งานเปนวิหาร โดยชางใหญชาวเมืองนานชื่อ หนานแกวและหนานยืน เมื่อป พ.ศ. ๒๔๗๐ (พระสมุหไพรศาล ภทฺทมุนี, สัมภาษณ) พระพุทธสุวรรณนันทมุนี หรือพระเจาใหญวัดทากกแก ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 135 ๒. พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่น เปนพระพุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย จ�ำนวน ๓ องค ประดิษฐานเปนพระประธานอยูภายใน สิมวัดศรีชมชื่น บานทาสวนมอญ ต�ำบลฝายนาแซง อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ องคประธานมีขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑.๖๐ เมตร สวนอีก ๒ องคซึ่งประดิษฐานอยูดานขางบนฐานชุกชีเดียวกัน มีขนาดหนาตักกวาง ๙๐ เซนติเมตร พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่นสรางขึ้นพรอมกับสิมหลังเกา ของวัดศรีชมชื่น โดยชางใหญชาวเมืองนาน เมื่อป พ.ศ. ๒๔๖๐ เดิม พระพุทธรูปทั้งสามองคอยูติดกัน ตอมาทางวัดและชุมชนไดรื้อสิม หลังเกา และสรางสิมหลังใหมที่มีขนาดใหญครอบทับบริเวณเดิมเมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๐ จึงมีการขยับพระพุทธรูปออกจากกันเพื่อใหเกิดความ สมดุลกับพื้นที่ภายในสิม (พระอธิการเกษร ปยสีโล, สัมภาษณ) พระประธานจ�ำนวน ๓ องค ในสิมวัดศรีชมชื่น ต�ำบลฝายนาแซง อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
136 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่น ต�ำบลฝายนาแซง อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์ ๓. พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่น บานน�้ำกอใหญ เปนพระ พุทธรูปปูนปน ปางมารวิชัย ขนาดหนาตักกวางประมาณ ๑ เมตร ประดิษฐานเปนพระประธานอยูภายในสิมวัดศรีชมชื่น บานน�้ำกอใหญ ต�ำบลน�้ำกอ อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่น บานน�้ำกอใหญ จะมีขนาด เล็กกวาพระพุทธรูปปูนปนในกลุมเดียวกัน และมีรูปแบบทางพุทธศิลป ใกลเคียงกับกลุมพระพุทธรูปปูนปนฝมือชางเมืองนานในเขตเมือง ดานซายอยางมาก
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 137 พระประธานในสิมวัดศรีชมชื่น ต�ำบลน�้ำกอ อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ์
138 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กลุมที่ ๘ พระพุทธรูปที่มีพุทธลักษณะพิเศษ พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสักกลุมนี้ เปนพระพุทธรูป ที่มีรูปแบบทางพุทธศิลปเฉพาะ มีพุทธลักษณะแตกตางจากพระพุทธรูป ทั่วไป จึงจ�ำเปนตองแยกเปนกลุมพิเศษ ซึ่งจากการส�ำรวจพบพระพุทธรูป โบราณในเขตเมืองหลมสักที่มีพุทธลักษณะพิเศษจ�ำนวน ๑ องค คือ พระเจาเขานิพพาน วัดทุงธงไชย ประดิษฐานอยูภายในวิหาร ดานหลังสิมวัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ พระเจาเขานิพพาน วัดทุงธงไชย มีลักษณะเปนหีบพระบรมศพ ของพระพุทธเจาแบบโลงศพพื้นบานกอดวยอิฐถือปูนปดทึบ มี รองรอยลงรักปดทอง ทรงสี่เหลี่ยมดานไมเทา ดานยาวขางบน กวาง ๑.๘๐ เมตร ขางลางยาว ๑.๖๕ เมตร ดานกวางขางบนกวาง ๙๐ เซนติเมตร ขางลางกวาง ๗๐ เซนติเมตร เหนือหีบพระบรมศพมีสวน บนเปนหลังคายอม ๆ ซอนกัน ๓ ชั้น ดานตะวันออกของหีบพระบรมศพ แกะจากไมเปนรูปสวนพระบาทของพระพุทธเจาในลักษณะยื่นออก มาจากหีบพระบรมศพ ฝาพระบาทท�ำเปนรูปธรรมจักร สันนิษฐาน วาสรางขึ้นตามพุทธประวัติตอนกอนถวายพระเพลิงพระบรมศพ เมื่อ พระมหากัสสปะเถระกราบหีบพระบรมศพไดเกิดปาฏิหาริย พระบาท ของพระพุทธเจายื่นออกมาจากหีบพระบรมศพ โดยชางพื้นบาน อาจจะไดรับรูปแบบการสรางจากที่เคยไดสักการะพระเจาเขานิพพาน ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร เมืองพิษณุโลก จึงจ�ำลองรูป แบบมาสรางไวที่วัดทุงธงไชยเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๒๔ - ๒๕
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 139 พระเจาเขานิพพาน วัดทุงธงไชย ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ์
140 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บทส่งท้าย จากเนื้อหาที่กล่าวมาจะเห็นได้ว่าพระพุทธรูปโบราณในเขต เมืองหล่มสัก ถือเป็นปูชนียวัตถุสถานที่อยู่คู่ชุมชนท้องถิ่นในอ�ำเภอ หลมสัก และอ� ่ำเภอหลมเก่ า จังหวัดเพชรบูรณ ่ มาช์ านาน ดังเห็นได ้จาก้ ร่องรอยหลักฐานทางด้านประวัติศาสตร์ พุทธศิลป์และวัฒนธรรม ภายในวัดหรือสถานที่ประดิษฐาน ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับพัฒนาการ ทางประวัติศาสตรท์ องถิ่นของชุมชนต ้ าง ๆ หลายยุคสมัย และเกี่ยวข ่อง้ กับวิถีวัฒนธรรมของชุมชน พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหลมสักที่ส� ่ำรวจพบสวนใหญ ่ ่ เปนพระพุทธรูปปูนป ็ น ปางมารวิชัย และจากการศึกษาวิเคราะห ั้ รูปแบบ ์ ทางพุทธศิลปสามารถสรุปได ์ว้า พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล ่ มสัก ่ เป็นพระพุทธรูปที่ได้รับอิทธิพลรูปแบบทางพุทธศิลป์จากกลุ่มพระพุทธรูปในศิลปะล้านช้างตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๒๓ - ๒๔ ลง มา แม้ว่าพระพุทธรูปที่ถูกสร้างขึ้นในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ และในพุทธศตวรรษที่ ๒๕ จะไดรับอิทธิพลทางศิลปกรรมจากกรุงเทพ- ้ มหานครหรือสกุลชางจากลุ่มแม่ น�้ ่ำเจาพระยา แต้ ก็ยังปรากฏร ่องรอย่ ของรูปแบบงานพุทธศิลป์ล้านช้างให้เห็นอยู่ นอกจากนี้ยังมีการผสม ผสานรูปแบบทางศิลปะจนท�ำใหพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล ้ มสัก ่ มีรูปแบบทางพุทธศิลป์ที่เป็นอัตลักษณ์เฉพาะท้องถิ่นค่อนข้างสูง ซึ่ง มีความนาสนใจและต ่ อยอดการศึกษาวิเคราะห ่ทางด์ านพุทธศิลป ้ เป์น็ อย่างยิ่ง
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 141 ความงดงามแบบพื้นถิ่นของพระพุทธรูปโบราณในเขตเมือง หล่มสัก ถือเป็นงานพุทธศิลป์ที่ล�้ำค่าของชุมชนที่ถูกสร้างขึ้นด้วย ฝีมือของนายชางพื้นบ ่ านที่เป ้นคนล็านช้างและคนต้ างถิ่นหลากหลาย ่ เผาพันธุ ่ ที่เดินทางไปมาหาสู ์ กันบนแผ ่ นดินที่ราบลุ ่มแห่ งนี้ น� ่ำความรัก ความรูมาสู้ กันด ่ วยงานฝีมือทางช ้ างเพื่อถวายเป ่ นพุทธบูชา เป ็นความ็ งามที่บริสุทธิ์ผุดผาดไรมายาคติใดใด มีแต ้ หัวใจงดงามที่ถ ่ ายทอดฝีมือ ่ ลงไปในงานศิลปกรรม มิใช่เพียงคนเดียว หากแต่ร่วมมือกันอย่าง เหนียวแนนหลายสิบหลายร ่ อยคน ผสานกลมกลืนทั้งความคิดและฝีมือ ้ ออกมาเป็นงานที่ยิ่งใหญ่สง่างามมาจนถึงรุ่นลูกหลาน มิเคยอ้างอวด ชื่อหรือเรียกร้องสิ่งตอบแทนใดใด (นิวัติ กองเพียร, ๒๕๕๘ : ๑๐๙) ในขณะเดียวกันพระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก ก็ได้ ถูกกลาวถึงความส� ่ำคัญในฐานะมรดกทางศิลปวัฒนธรรมและพระพุทธศาสนาในท้องถิ่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเป็น “มรดกแห่งศรัทธา” การให้ความเคารพศรัทธาในฐานะเป็นสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจของคนใน ชุมชน ช่วงเทศกาลสงกรานต์โดยเฉพาะช่วงบ่ายวันที่ ๑๓ เมษายน ของทุกปี จะพบว่าชาวบ้านลูกหลานในชุมชนนั้น ๆ ทั้งที่อยู่ในชุมชน และที่เดินทางไปท�ำงานต่างถิ่นก็จะกลับมาท�ำพิธีสรงน�้ำพระพุทธรูป ส�ำคัญอันถือเป็นพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ประจ�ำชุมชน ตลอดทั้งท�ำการ อธิษฐานยกพระพุทธรูปเพื่อเป็นการขอพรและเสี่ยงทายอนาคตที่จะ เกิดขึ้นในอีกหนึ่งปีขางหน้ า ทั้งนี้เนื่องจากว ้ าพระพุทธรูปโบราณหลาย ่ องคจะถูกอัญเชิญมาประดิษฐานให ์ พุทธศาสนิกชนได ้ กราบไหว ้ขอพร้ อย่างใกล้ชิดเพียงปีละครั้งเท่านั้น
142 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ หนังสือเล่มนี้ อาจไม่ใช่รายงานผลการศึกษาเกี่ยวกับเรื่อง พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสักที่ดีที่สุดหรือสมบูรณ์ที่สุด เพราะไมใช่ การหาค� ่ำตอบในทุก ๆ ประเด็นเกี่ยวกับพระพุทธรูปโบราณ ในเขตเมืองหล่มสักเป็นหลัก หากแต่เป็นการศึกษาตามที่ผู้เขียนให้ ความสนใจและต้องการที่จะน�ำมาเผยแพร่ให้ผู้อ่านได้รับรู้ข้อมูลด้วย เพราะในการศึกษาครั้งนี้มีขอจ� ้ำกัดในหลาย ๆ ดาน ทั้งด ้ านงบประมาณ ้ ในการเดินทางส�ำรวจข้อมูล เวลาที่มีอยู่อย่างจ�ำกัด การแพร่ระบาด ของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา ๒๐๑๙ (COVID - 19) และยังมีพระพุทธ รูปโบราณส�ำคัญอีกหลายองค์ที่ผู้ดูแลไม่อนุญาตให้ส�ำรวจเก็บข้อมูล หรือไมอนุญาตให ่ น� ้ำขอมูลมาเผยแพร้สู่ สาธารณะ เพื่อความปลอดภัย ่ และความสบายใจของชุมชน แต่อย่างไรก็ดี องค์ความรู้หรือข้อมูลที่เกิดขึ้นจากการศึกษา ประวัติศาสตรและพุทธศิลป ์ ์ที่เกี่ยวของกับพระพุทธรูปโบราณในเขต ้ เมืองหล่มสัก ไม่ว่าจะเป็นจากเนื้อหาวิธีการที่ผู้เขียนศึกษาหรือจาก นักวิชาการและผู้สนใจท่านอื่น ๆ ล้วนแล้วแต่เป็นสิ่งที่ชาวจังหวัด เพชรบูรณ์ควรน�ำไปตั้งค�ำถามต่อผลการศึกษา แล้วต่อยอดขยายผล การศึกษาและบูรณาการโดยแปลงองค์ความรู้เหล่านั้นมาเป็น “ทุน ทางวัฒนธรรม” เพื่อการพัฒนาท้องถิ่นให้มั่งคั่งและยั่งยืน แต่ไม่ใช่ ว่าจะยึดเอาความคิดเห็นของผู้เขียนหรือของผู้ใดผู้หนึ่งมาใช้เสมอไป หากแต่ท้องถิ่นเองควรน�ำข้อเสนอเหล่านี้ไปประยุกต์ใช้กับความคิด เห็นอื่นให้สอดคล้องกับความต้องการของท้องถิ่นอย่างที่ควรจะเป็น นอกจากนี้ ทางวัดและชุมชนที่เกี่ยวข้องกับการดูแลรักษา พระพุทธรูปโบราณก็ควรร่วมมือกับหน่วยงานต่าง ๆ ทั้งภาครัฐและ
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 143 เอกชนในการประชาสัมพันธให์ วัดเป ้นแหล็งท่ องเที่ยวและแหล ่ งเรียนรู ่ ้ ทางพระพุทธศาสนาและพุทธศิลปที่ส� ์ำคัญของทองถิ่น ควรท� ้ำเอกสาร และปายประชาสัมพันธ ้อย์างเด่ นชัดและกระจายข ่อมูลอย้างกว่างขวาง้ เพื่อจะท�ำใหวัดและพระพุทธรูปส� ้ำคัญเปนที่รู ็ จักของนักท ้ องเที่ยวและ ่ บุคคลภายนอกมากขึ้น สิ่งหนึ่งที่ผู้เขียนอยากจะสนับสนุนและส่งเสริมผลักดันให้ เกิดขึ้นคือ การสร้างพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นเพื่อเก็บรักษาและจัดแสดง ศิลปวัตถุ ตลอดจนเผยแพร่องค์ความรู้ส�ำคัญของวัดและพระพุทธรูป โบราณในเขตเมืองหล่มสักเอาไว้ เพื่อให้นักท่องเที่ยวได้ศึกษาเรียนรู้ ไดอย้ างสะดวก และควรมีการฝึกมัคคุเทศก ่ ชุมชนในการน� ์ำเสนอขอมูล้ ต่าง ๆ เกี่ยวกับประวัติศาสตร์และพุทธศิลป์ในวัดนั้น ๆ อันจะเป็น พลังในการขับเคลื่อนความเปนท็ องถิ่นที่จะน� ้ำมาซึ่งความภูมิใจใหแก้ ่ ท้องถิ่นและอนุชนรุ่นหลังได้อย่างไม่น่าเชื่อ และปัจจุบันการศึกษา ประวัติศาสตร์ท้องถิ่นและวัฒนธรรมท้องถิ่นมีความส�ำคัญควบคู่กับ งานพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น เพราะประวัติศาสตร์ท้องถิ่นเป็นรากฐานและ สามารถท�ำให้พิพิธภัณฑ์มีคุณค่า มีความหมายต่อชุมชนท้องถิ่นและ เป็นแหล่งเรียนรู้ที่ส�ำคัญด้วย (สุภาภรณ์ จินดามณีโรจน์, ๒๕๕๓ : ๒๘) ผู้เขียนเชื่อว่าการบูรณาการองค์ความรู้และแนวคิดต่าง ๆ เพื่อการพัฒนาท้องถิ่นคงไม่ยากเกินไปส�ำหรับชุมชน สถานศึกษา วัด และองคกรปกครองส ์วนท่ องถิ่นที่จะร ้ วมมือกันบูรณาการ อันจะเป ่น็ การน�ำมาซึ่งความภาคภูมิใจรวมกันของชาวจังหวัดเพชรบูรณ ่ มีความ ์ มั่นคงทางด้านวิถีวัฒนธรรมและน�ำรายได้เข้ามาสู่ท้องถิ่นได้อย่าง เป็นรูปธรรมและยั่งยืนสืบไป
144 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บรรณานุกรม ก. เอกสารชั้นตนที่ตีพิมพแลว กรมศิลปากร. (๒๕๐๗). ค�ำใหการชาวกรุงเกา. พระนคร: กรมศิลปากร. กรมศิลปากร. (๒๕๔๘). ประชุมจารึก ภาคที่ ๘ จารึกสุโขทัย. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. กองหอจดหมายเหตุแหงชาติ กรมศิลปากร. (๒๕๒๑). การแตงตั้ง ขุนนางไทยในสมัยรัชกาลที่ ๕. กรุงเทพฯ: โรงพิมพการศาสนา. เจาพระยาทิพากรวงศ. (๒๕๓๗). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๓ ของเจาพระยาทิพากร วงศามหาโกษาธิบดี. กรุงเทพฯ: อัมรินทรพริ้นติ้ง แอนด พับลิชชิ่ง. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ เลม ๓. (๒๕๓๐). กรุงเทพฯ: หางหุนสวน สามัญนิติบุคคลสหประชาพาณิชย. วินัย พงศศรีเพียร. (๒๕๔๗). พรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา เอกสารจากหอหลวง (ฉบับความสมบูรณ). กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. เอนก นาวิกมูล และธงชัย ลิขิตพรสวรรค. (๒๕๖๕). สมุดภาพเพชรบูรณ. เพชรบูรณ: จังหวัดเพชรบูรณ. Santanee Phasuk and Philip Stott. (2004). ROYAL SIAMESE MAPS: War and Trade in Nineteenth Century Thailand. Bangkok: River Books.
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 145 ข. หนังสือ กระทรวงการทองเที่ยวและกีฬา. (๒๕๔๘). ที่ระลึกในงานถวายผา พระกฐินพระราชทานของกระทรวงการทองเที่ยวและกีฬา ประจ�ำป ๒๕๔๘ ณ วัดไพรสณฑศักดาราม อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ. กรุงเทพฯ: กระทรวงการทองเที่ยวและ กีฬา. กองพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ กรมศิลปากร. (๒๕๓๒). เมืองอุบล ราชธานี. กรุงเทพฯ: อมรินทรพริ้นติ้งกรุพ. จังหวัดสกลนคร. (๒๕๕๙). พระพุทธองคแสน สตสหัสสปฏิมานุสรณ. สกลนคร: จังหวัดสกลนคร กระทรวงมหาดไทย. เติม วิภาคยพจนกิจ. (๒๕๔๒). ประวัติศาสตรอีสาน. กรุงเทพฯ: มูลนิธิ โครงการต�ำราสังคมศาสตรและมนุษยศาสตร. ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๕๖ ก). เมืองเพชรบูรณและเมืองหลมสัก กับศึกเจาอนุวงศ. เพชรบูรณ: ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ. ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๖๐). พระพุทธรูปโบราณในลุมแมน�้ำหมัน จังหวัดเลย. เลย: เมืองเลยการพิมพ. ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๖๑). พระพุทธรูปส�ำคัญในจังหวัดเลย. เลย: ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย.
146 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ นฤมล กางเกตุ. (๒๕๕๖). สิม: อิทธิพลศิลปะลานชางผสมพื้นถิ่น อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. เพชรบูรณ: ส�ำนักศิลปะ และวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ. ประภัสสร ชูวิเชียร. (๒๕๕๗). ศิลปะลาว. กรุงเทพฯ: มติชน. วรลัญจก บุณยสุรัตน. (๒๕๕๕). ชื่นชมสถาปตย วัดในหลวงพระบาง. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. วิโรฒ ศรีสุโร. (๒๕๓๙). ธาตุอีสาน. กรุงเทพฯ: เมฆาเพรส. ศรีศักร วัลลิโภดม. (๒๕๔๖). แองอารยธรรมอีสาน. กรุงเทพฯ: มติชน. ศรีศักร วัลลิโภดม. (๒๕๕๒). เมืองโบราณในอาณาจักรสุโขทัย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. ศักดิ์ชัย สายสิงห. (๒๕๕๔). พระพุทธรูปส�ำคัญและพุทธศิลปใน ดินแดนไทย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. ศักดิ์ชัย สายสิงห. (๒๕๕๕). เจดีย พระพุทธรูป ฮูปแตม สิม ศิลปะ ลาวและอีสาน. กรุงเทพฯ: มิวเซียมเพรส. ศักดิ์ชัย สายสิงห. (๒๕๕๖ ก). พระพุทธรูปในประเทศไทย: รูปแบบ พัฒนาการ และความเชื่อของคนไทย. กรุงเทพฯ: ภาควิชา ประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. ศักดิ์ชัย สายสิงห. (๒๕๕๖ ข). ศิลปะลานนา. กรุงเทพฯ: มติชน. สงวน รอดบุญ. (๒๕๔๕). พุทธศิลปลาว. กรุงเทพฯ: สายธาร.
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 147 สมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ. (๒๕๔๓). นิทานโบราณคดี. กรุงเทพฯ: บรรณาคาร. สุจิตต วงษเทศ. (๒๕๔๓). เบิ่งสังคมและวัฒนธรรมอีสาน. กรุงเทพฯ: มติชน. สุรศักดิ์ ศรีส�ำอาง. (๒๕๔๕). ล�ำดับกษัตริยลาว. กรุงเทพฯ: ส�ำนัก โบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ กรมศิลปากร. ส�ำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรมศิลปากร. (๒๕๔๓). พระพุทธรูปส�ำคัญ. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. ค. วารสารและบทความ จินตนา สนามชัยกุล. (๒๕๕๔). “หลวงพอใหญวัดตาลพุทธศิลปรวม ลานชาง: ต�ำนาน ศรัทธา ความเชื่อของชาวหลมเกา”. ใน ศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ. ปที่ ๑ (๒): ๓๔ - ๔๒. ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๕๖ ข). “ภาพจิตรกรรมและภาพปูนปนที่สิมเกา วัดศรีบุญเรือง อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ”. ใน ศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ. ปที่ ๓ (๖): ๒๐ - ๒๗. ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๕๖ ค). “เมืองหลมสัก: ชุมชนโบราณวัฒนธรรม ลานชางที่ถูกลืม”. ใน ไพโรจน ไชย เมืองชื่น และภูเดช แสนสา (บรรณาธิการ). หมุดหมายประวัติศาสตรลานนา. กรุงเทพฯ: โรงพิมพตะวันออก: ๑๙๕ - ๒๑๖.
148 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ธีระวัฒน แสนค�ำ. (๒๕๕๗). “ธาตุวัดตูมค�ำมณี: มรดกพุทธศิลปแบบ ลานชางในเขตหลมสัก”. ใน ศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ. ปที่ ๔ (๗): ๒๒ - ๒๘. นิวัติ กองเพียร. (๒๕๕๘). “หอไตรกลางน�้ำวัดทุงศรีเมือง”. ใน ทางอีศาน. ปที่ ๓ (๓๓): ๑๐๘ - ๑๐๙. รุงโรจน ภิรมยอนุกูล. (๒๕๕๔). “เมืองลุมบาจายอยูล�ำน�้ำสัก”. ใน สยามรัฐสัปดาหวิจารณ. ปที่ ๕๘ (๑๙): ๔๘. วัฒนชัย หมั่นยิ่ง. (๒๕๕๔). “ภาษาถิ่นของอ�ำเภอหลมสัก”. ใน ศิลป วัฒนธรรมเพชบุระ. ปที่ ๑ (๑): ๘๔ - ๙๔. สุภาภรณ จินดามณีโรจน. (๒๕๕๓). “เทศกาลพิพิธภัณฑทองถิ่น ครั้งที่ ๒ กับการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่น”. ใน กาวไปดวยกัน. ปที่ ๖ (๓): ๒๘ - ๓๒. ง. วิทยานิพนธ ขวัญเมือง จันทโรจนี. (๒๕๓๔). ความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ ของหัวเมืองฝายเหนือในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน (พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๓๙๔). วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต ภาควิชา ประวัติศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. มณฑล ประภากรเกียรติ. (๒๕๕๖). ศิลปกรรมสะทอนความเปนชุมชน ลาวในเขตอ�ำเภอหลมสัก และอ�ำเภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขา วิชาประวัติศาสตรศิลปะ มหาวิทยาลัยศิลปากร.
พระพุทธรูปโบราณในเขตเมืองหล่มสัก 149 จ. สัมภาษณบุคคล ชัยวัฒน โกพลรัตน. (สัมภาษณ). นักวิชาการดานลานชางศึกษา อ�ำเภอ เรณูนคร จังหวัดนครพนม, สัมภาษณวันที่ ๑๔ กรกฎาคม ๒๕๖๒. ธนายุทธ อุนศรี. (สัมภาษณ). นักอานจารึกลาว - อีสาน ต�ำบลเวียงคุก อ�ำเภอเมืองหนองคาย จังหวัดหนองคาย, สัมภาษณวันที่ ๔ กุมภาพันธ ๒๕๖๖. พระครูโกศลพัชราศัย. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดทุงจันทรสมุทร ต�ำบล หลมสัก อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๒๑ มกราคม ๒๕๖๖. พระครูถาวรพัชรกิจ. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดโฆษา ต�ำบลหวยไร อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๙ มิถุนายน ๒๕๖๑. พระครูปริยัติพัชรกิจ. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีฐานปยาราม ต�ำบล วังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๖๖. พระครูปริยัติพัชรวิธาน. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีมงคล ต�ำบล นาเกาะ อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๑๘ สิงหาคม ๒๕๖๑ และวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๖๖. พระครูมงคลสีลาจารย. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศิลามงคล ต�ำบล หินฮาว อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๒๐ มกราคม ๒๕๖๖.
150 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระครูสิริพัชรมงคล. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีสุมังค ต�ำบลหลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๑๘ สิงหาคม ๒๕๖๑. พระครูสิริพัชรโสภิต. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีสะอาด ต�ำบล ตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๙ มิถุนายน ๒๕๖๑. พระครูสิริพัชรากร. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีภูมิ ต�ำบลบานติ้ว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๙ มิถุนายน ๒๕๖๑. พระครูสุธรรมพัชรศาสน. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดทุงธงไชย ต�ำบล หลมเกา อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๑๘ สิงหาคม ๒๕๖๑. พระครูสุพัชราภรณ. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง ต�ำบล ตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๑๐ มิถุนายน ๒๕๖๑. พระครูพัชรเหมคุณ. (สัมภาษณ). เจาอาวาสวัดธาตุพลแพง ต�ำบล นาแซง อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณวันที่ ๑๘ สิงหาคม ๒๕๖๑. พระจรูญ ปภากโร. (สัมภาษณ). วัดลัฏฐิวนาราม ต�ำบลตาลเดี่ยว อ�ำเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณ วันที่ ๒๑ มกราคม ๒๕๖๖.