พระพุทธรูปวัดโพธิ์

การศกึ ษาพระพุทธรูปประจาํ พระระเบียงชน้ั ในรอบพระอโุ บสถ
วดั พระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร

โดย
นางสาวกติ ิยวดี ชาญประโคน

สารนพิ นธน เ้ี ปนสวนหนงึ่ ของการศึกษาตามหลักสูตรปรญิ ญาศลิ ปศาสตรมหาบณั ฑติ
สาขาวิชาประวัตศิ าสตรศ ิลปะ
ภาควชิ าประวตั ิศาสตรศ ลิ ปะ

บัณฑติ วิทยาลยั มหาวทิ ยาลยั ศิลปากร
ปการศึกษา 2547

ISBN 974-464-144-4
ลขิ สทิ ธ์ิของบณั ฑิตวิทยาลยั มหาวิทยาลยั ศลิ ปากร

THE STUDIES OF THE BUDDHA IMAGES AT THE INNER SIDE CLOISTER
OF THE UBOSOTH WAT PRA CHETUPHON VIMOLMANGKLARAM
RAJCHAWORAMAHAVIHARN

By
Kitiyawadee Chanprakhone

A Master’s Report Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree
MASTER OF ARTS

Department of Art History
Graduate School

SILPAKORN UNIVERSITY
2004

ISBN 974 - 464 -144 - 4

บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร อนุมัติใหสารนิพนธเร่ือง“การศึกษาพระพุทธรูป
ประจําพระระเบียงช้ันในรอบพระอุโบสถวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร” เสนอ
โดย นางสาวกิติยวดี ชาญประโคน เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตร
มหาบณั ฑติ สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ

....................................................................
( รองศาสตราจารย ดร.จริ าวรรณ คงคลาย )

คณบดบี ณั ฑติ วทิ ยาลัย
วันที่........เดือน.......................พ.ศ..............

ผูควบคมุ สารนพิ นธ
ศาสตราจารย ดร.สนั ติ เลก็ สุขมุ

คณะกรรมการตรวจสอบสารนพิ นธ

......................................................... ประธานกรรมการ
(ผชู วยศาสตราจารย ดร.ศักดช์ิ ัย สายสงิ ห)

............/............./............

......................................................... กรรมการ
( ศาสตราจารย ดร.สนั ติ เลก็ สุขุม )

............/............./............

......................................................... กรรมการ
( อาจารย บวรเวท รุงรุจี )
............/............./............

K 45107201 : สาขาวชิ าประวัตศิ าสตรศ ิลปะ
คาํ สําคัญ : พระพุทธรูปประจําพระระเบยี งช้ันในรอบพระอโุ บสถวัดพระเชตุพนฯ

กติ ยิ วดี ชาญประโคน : การศกึ ษาพระพทุ ธรูปประจําพระระเบียงช้นั ในรอบพระอุโบ
สถวัดพระเชตพุ นวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวหิ าร ( THE STUDIES OF THE BUDDHA IMAGES

AT THE INNER SIDE CLOISTER OF THE UBOSOTH WAT PRACHETUPHONVIMOLMANG

KLARAM RAJCHAWORAMAHAVIHARN ) อาจารยผ ูควบคุมสารนพิ นธ : ศ.ดร.สันติ เล็กสุขมุ .
122 หนา . ISBN 974-464-144-4

การวจิ ยั ครั้งนี้ มจี ุดประสงคท ่จี ะศึกษาพระพทุ ธรูปประจาํ พระระเบยี งชั้นในรอบพระ
อโุ บสถ วัดพระเชตุพนฯ เกี่ยวกบั ความเปน มาและงานบรู ณปฏิสังขรณ ทั้งในอดีตและปจจุบนั
ลกั ษณะและรปู แบบของพระพทุ ธรปู รวมถงึ ความสมั พันธร ะหวางรปู แบบของพระพุทธรูปกับ
ประเดน็ ทางประวัตศิ าสตร

ผลการวิจัยพบวา
1. พระพทุ ธรูปโบราณท่ีประดษิ ฐานอยูใ นพระระเบยี งช้ันในรอบพระอโุ บสถ วดั พระ
เชตุพนฯน้ัน มจี ํานวน 150 องค เปน เนอ้ื สมั ฤทธท์ิ ้งั หมด พระพทุ ธรปู เหลา นอี้ ญั เชญิ มาจากหวั เมอื ง
ฝายเหนอื และเคยชาํ รดุ ทรุดโทรมมากอ น ไดรบั การปฏสิ งั ขรณแ ละพอกปนู ทบั ใหมลี ักษณะ
เหมือนกนั และขนาดไลเ ลย่ี กัน ในสมัยรัชกาลที่ 1 เพอ่ื พรางความมีคณุ คา ไมใหขา ศกึ หรอื โจรผูราย
พบเห็นและเพอื่ ความเปนระเบียบสวยงามในการจัดวาง นอกจากนี้การพอกปนู ทําใหเ ปนพระพทุ ธ
รปู ลกั ษณะใหม ยังเหมือนกบั เปน การสรา งพระพทุ ธรปู ขน้ึ ใหมท ง้ั หมด เพือ่ เปนการสรา งเสรมิ
พระบารมขี องรัชกาลท่ี 1 อีกดวย
2. ลกั ษณะรปู แบบของพระพุทธรูปทพี่ อกปูนไว เปน รูปแบบของพระพทุ ธรปู แบบรตั น
โกสนิ ทรสมยั รัชกาลที่ 1 ปนู ที่พอกทับเอาไวเ พง่ิ จะกะเทาะหลดุ ออกมาในสมัยปจ จบุ นั พบวา รปู
แบบเดิมของพระพทุ ธรปู เหลา น้ีมที ง้ั แบบเชยี งแสน สโุ ขทยั อูท อง และอยุธยา ซ่งึ จําแนกออกได
เปน พระพทุ ธรปู แบบเชียงแสน 4 องค แบบสโุ ขทัย 62 องค แบบอทู อง 37 องค แบบอยธุ ยา 30
องค และพระพทุ ธรูปท่ีมีลกั ษณะผสมผสานระหวา งพุทธศิลปแบบรัตนโกสนิ ทรกับพทุ ธศิลปเดมิ
อกี 17 องค

___________________________________________________
ภาควชิ า ประวตั ศิ าสตรศ ิลปะ บณั ฑติ วิทยาลยั มหาวิทยาลัยศลิ ปากร ปก ารศึกษา 2547
ลายมือชอ่ื นกั ศึกษา.......................................................................................
ลายมอื ช่อื อาจารยผูควบคมุ สารนพิ นธ.........................................................

ง

K 45107201 : MAJOR : ART HISTORY

KEY WORD : BUDDHA IMAGES AT THE INNER SIDE CLOISTER OF THE UBOSOTH WAT
PRACHETUPHON VIMOLMANGKLARAM RAJCHAWORAMAHAVIHARN

KITIYAWADEE CHANPRAKHONE : THE STUDIES OF THE BUDDHA IMAGES AT
THE INNER SIDE CLOISTER OF THE UBOSOTH WAT PRA CHETUPHON VIMOLMANGKLA
RAM RAJCHAWORAMAHAVIHARN. MASTER’S REPORT ADVISOR : PROF. SANTI LEKSU

KHUM, Ph.D. 122 pp. ISBN 974-464-144-4

The research is aimed to study the characteristics of the Buddha images at the inner
side cloister surrounding the ubosoth in Wat Pra Chetuphon and some part of history
reflected through them.

The results of the research are namely :
1.The 150 ancient Buddhist images kept in the inner cloister are all made of bronze.
They were transferred from northern Thailand in the reign of King Rama I. Also, in this
reign, they were renovated by coating them with stucco, which has made them share the
same size. The coating was in order to prevent them from robbery and for the advantage of
lining up. Moreover, covering them with stucco which was moulded into the Buddha
images of new characteristics was like the execution of new works. This was able to
promote the king’s charisma.
2. The characteristics of stucco Buddha images covering the old ones represents the
Buddha image style of King Rama I. When they were cracked, it was found that the styles
of the old images inside can be divided into 5 distinctive groups. Those are 4 Buddha
images of Chiangsaen style, 62 Buddha images of Sukhothai style,37 Buddha images of
Uthong style, 30 Buddha images of Ayutthaya style and 17 Buddha images echoing a mix
of Rattanakosin style and older one.
__________________________________________________________________________
Department of Art History Graduate School , Silpakorn University Academic Year 2004
Student’s signature..........................................
Master’s Report Advisor’s signature..........................................

จ

กติ ติกรรมประกาศ
สารนพิ นธฉบบั นส้ี ําเรจ็ ลงได ดว ยความกรณุ า และการสนับสนนุ จากบุคคลหลายทา น
ซึง่ ผูว จิ ัยขอกราบขอบพระคุณอยางสูงไว ณ ทน่ี ี้ คอื
ศาสตราจารย ดร.สนั ติ เลก็ สุขมุ อาจารยท ี่ปรกึ ษาและผูค วบคมุ สารนิพนธ กรุณาให
คําแนะนาํ และแนวทางในการวิจัย พรอ มทงั้ ตรวจแกสารนพิ นธฉบับนใี้ หสมบรู ณย ิง่ ขนึ้
ผูชว ยศาสตราจารย ดร.ศักดิช์ ัย สายสิงห กรณุ าใหค าํ แนะนําอนั เปน ประโยชนย ิง่
พระศรวี ิสุทธิวงศ (สุรพล ชิตญาโณ) ผูชว ยเจา อาวาสวดั พระเชตุพนฯ และพระครสู นุ ทร
โฆษิต อนเุ คราะหใ หข อ มลู เก่ียวกบั วดั พระเชตุพนฯ อีกทงั้ กรณุ าอํานวยความสะดวกในการเก็บ
ขอมูลภาคสนามและการถา ยภาพพระพุทธรูป
คณุ รงั สรรค สถริ าวุธ หัวหนา ชา งบูรณปฏสิ ังขรณพระพทุ ธรปู วดั พระเชตพุ นฯ และชา ง
บรู ณปฏิสงั ขรณพระพุทธรปู ทุกทานที่ใหข อ มลู เกยี่ วกับการปฏสิ ังขรณพระพทุ ธรปู ในพระระเบยี ง
ขอขอบคณุ คุณโทโมฮโิ ตะ ทาคะตะ ทชี่ ว ยถายภาพพระพทุ ธรูปประจาํ พระระเบียงชั้นใน
รอบพระอุโบสถทัง้ 150 องค คุณภาวดิ า จนิ ประพัฒน ชว ยเขยี นแผนผังแสดงตําแหนง พระพทุ ธรปู
ประจาํ พระระเบยี งชั้นใน คณุ เดน ดาว ศลิ ปานนท และเพอ่ื นๆรว มรนุ ปริญญาโททุกทา นที่ใหความ
ชวยเหลอื ในดา นตา งๆ รวมท้ังใหความคดิ เหน็ และใหกาํ ลังใจแกผ วู จิ ยั ตลอดมา
กราบขอบพระคณุ คณุ พอ คุณแม และพี่ๆ ทีไ่ ดกรุณาชว ยเหลอื ในทกุ ๆดาน และสนับ
สนนุ การศึกษาของผูวจิ ัยใหส ําเรจ็ ลุลวงไปไดดว ยดี

ฉ

สารบัญ

บทคัดยอภาษาไทย .......................................................................................................... หนา
บทคดั ยอ ภาษาองั กฤษ....................................................................................................... ง
กติ ติกรรมประกาศ ........................................................................................................... จ
สารบญั ภาพ ..................................................................................................................... ฉ
สารบัญภาพประกอบ ...................................................................................................... ฌ
บทท่ี ฎ

1 บทนาํ .................................................................................................................... 1
ความเปน มาและความสําคัญของปญหา ...................................................... 1
วัตถุประสงคข องการศกึ ษา ......................................................................... 3
สมมตุ ิฐานการศึกษา .................................................................................... 3
ขอบเขตการศึกษา ....................................................................................... 4
วธิ ีดําเนนิ การศกึ ษา ..................................................................................... 4
ประโยชนท่ีจะไดร ับ ................................................................................... 5
6
2 งานบรู ณปฏิสังขรณพระพทุ ธรูปท่วี ัดพระเชตพุ นฯ ในอดตี และปจจุบัน.............. 6
การบรู ณปฏิสังขรณใ นสมัยรัชกาลท่ี 1 ....................................................... 9
การบูรณปฏสิ งั ขรณใ นสมัยรัชกาลท่ี 3 ถงึ รชั กาลที่ 7 ................................. 12
การบูรณปฏสิ งั ขรณใ นสมัยปจ จบุ ัน ........................................................... 18
18
3 พระพทุ ธรปู ทพี่ ระระเบยี งชั้นในรอบพระอโุ บสถ กบั การวเิ คราะหรปู แบบ......... 18
การจาํ แนกพระพทุ ธรปู ตามลักษณะพทุ ธศลิ ป .......................................... 21
ยคุ สมยั และลักษณะพุทธศิลปข องพระพุทธรปู ในประเทศไทย.......... 29
ผลการวเิ คราะหรปู แบบพระพุทธรปู ที่พระระเบยี งชัน้ ใน................. 29
การจําแนกกลุมพระพุทธรูปทพี่ ระระเบยี งชนั้ ใน .............................. 29
พระพุทธรปู ท่ไี ดร ับการปฏสิ ังขรณตางไปจากลักษณะพุทธศิลปเ ดมิ .........
กลมุ พระพทุ ธรูปทม่ี ีลักษณะตางไปจากพุทธศลิ ปเดิม........................ 31
ขอคิดเหน็ เกย่ี วกับลักษณะพระพทุ ธรูปทม่ี กี ารผสมผสานระหวา ง
พุทธศิลปท ต่ี า งแบบกนั ......................................................................

ช

บทที่ หนา

ตาํ แหนงการวาง จํานวน และขนาดของพระพุทธรูปท่พี ระระเบยี งชน้ั ใน..... 32
ตําแหนง การวาง จาํ นวน และขนาด ..................................................... 32
ตําแหนง การวาง จาํ นวน และขนาดของพระพทุ ธรปู ท่ีพระระเบียง
ชนั้ ในกับคตภิ มู จิ กั รวาล ....................................................................... 34

4 รปู แบบพระพุทธรปู ทพ่ี ระระเบยี งชน้ั ในรอบพระอุโบสถ 38
กบั ประเดน็ ทางประวตั ศิ าสตร ................................................................................ 47
81
5 บทสรุป .................................................................................................................. 84
บรรณานกุ รม ............................................................................................................... 122
ภาคผนวก ....................................................................................................................
ประวตั ผิ วู จิ ยั ................................................................................................................

ซ

สารบัญภาพ

ภาพท่ี หนา
1 แสดงตาํ แหนงและลักษณะของพระระเบยี ง(หมายเลข5)รอบพระอุโบสถ.................... 50
2 “พระปาเลไลย” พระประธานในพระวหิ ารทศิ เหนอื .................................................... 51
3 พระพกั ตรทเ่ี ปน ปูนพอกพระพุทธรูปสัมฤทธิป์ ระจําพระระเบยี งชนั้ ใน(องคท 5่ี 0)....... 52
4 เนือ้ แทข ององคพ ระพุทธรูปองคท ่ี 51 หลังกะเทาะปูนทพี่ อกไวอ อกแลว...................... 53
5 องคพระทีผ่ านการขัดเจยี รสนิมแลว (องคที่ 50)............................................................ 54
6 องคพ ระพุทธรูปหลังการลงรกั ธรรมชาติ (องคท่ี 50)..................................................... 55
7 องคพ ระท่ลี งรักปด ทองและผานการขดั เงาใหส วยงามแลว (องคท ่ี 48)......................... 56
8 พระพทุ ธรูปองคท ี่ 51 ซ่ึงอยูใ นระหวา งการบรู ณปฏสิ ังขรณ......................................... 57
9 เปรยี บเทยี บพทุ ธลักษณะพระพทุ ธรูปองคท ี่ 51 กอ นและหลงั การกะเทาะปนู .............. 58
10 เมด็ พระศกที่กะเทาะออกมาจากสวนพระเศียรพระพทุ ธรปู ในพระระเบียงช้ันใน ........ 59
11 พระพุทธรปู องคท่ี 69 ไดรับการอนุรักษไ ว ไมท ําการบรู ณะ......................................... 60
12 พระพุทธรปู องคที่ 71 ไดรบั การอนุรกั ษไว ไมท าํ การบูรณะ......................................... 61
13 พระพทุ ธรปู ประจําพระระเบยี งช้ันนอกบางสวน(ดา นทศิ ตะวนั ตก)............................. 62
14 พระพทุ ธรูปแบบเชียงแสนรนุ แรก................................................................................ 63
15 พระพทุ ธรปู แบบเชยี งแสนรนุ หลัง............................................................................... 64
16 เศียรพระพทุ ธรูปศิลปะแบบสุโขทยั หมวดกาํ แพงเพชร............................................... 65
17 พระพทุ ธรปู แบบสุโขทยั หมวดพระพุทธชินราช.......................................................... 66
18 พระพุทธรปู แบบอูท อง รนุ ท่ี 1...................................................................................... 67
19 พระพุทธรูปแบบอทู อง รนุ ท่ี 2...................................................................................... 68
20 พระพทุ ธรปู แบบอูท อง รนุ ท่ี 3...................................................................................... 69
21 พระพุทธรปู แบบอยุธยา................................................................................................ 70
22 พระพุทธรูปแบบอยุธยาทรงเคร่อื งใหญ ....................................................................... 71
23 พระพุทธรปู แบบอยธุ ยาทรงเคร่อื งนอ ย ........................................................................ 72
24 พระพทุ ธรูปแบบอยุธยาตอนปลายสกุลชางนครศรีธรรมราช....................................... 73
25 พระพทุ ธรูปแบบรัตนโกสินทรสมยั รชั กาลที่ 1............................................................ 74
26 พระพักตรพ ระพุทธรูปประจาํ พระระเบียงชนั้ ในองคที่ 52........................................... 75

ฌ

ภาพท่ี หนา
27 พระพุทธรูปประจําพระระเบยี งช้ันในองคท ี่ 15......................................................... 76
28 พระพุทธรูปประจาํ พระระเบยี งชั้นในองคท ี่ 118....................................................... 77
29 แสดงลักษณะของจักรวาลตามคติไตรภมู พิ ระรว ง..................................................... 79

ญ

สารบัญภาพประกอบ

แผนผังที่ หนา

1 แสดงตําแหนงพระพทุ ธรปู ประจําพระระเบยี งชนั้ ใน................................................. 22

2 แสดงตาํ แหนง ของกลุมสถาปต ยกรรมในเขตพุทธาวาส วัดพระเชตพุ นฯ................. 78

แผนท่ี แผนท่ปี ระเทศไทยแสดงตาํ แหนงหวั เมอื งทางเหนอื ................................................... 80

ฎ

บทท่ี 1
บทนํา

ความเปนมาและความสาํ คญั ของปญหา (Statements and significance of the problems)
วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร เปนพระอารามหลวงชั้นเอก ต้ังอยูดาน

ทิศใตของพระบรมมหาราชวงั เดมิ มชี อ่ื วา วัดโพธาราม1 เปนวดั โบราณสรางต้ังแตคร้ังกรุงศรีอยุธยา
สันนษิ ฐานวาสรา งข้นึ ระหวา งป พ.ศ.2231-2246 ในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา2 ตอมาในสมัยกรุง
ธนบุรี สมเดจ็ พระเจา ตากสนิ มหาราชทรงสถาปนากรงุ ธนบุรเี ปนเมอื งหลวง ไดทรงกําหนดเขตเมอื ง
หลวงไวทงั้ สองฝง แมนาํ้ เจาพระยา วัดโพธารามไดรับการบูรณปฏิสังขรณ และยกฐานะข้ึนเปนพระ
อารามหลวง

เมื่อถึงสมัยรัตนโกสินทร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชโปรดให
ปฏิสังขรณวัดน้ีขึ้นใหม โดยสรางพระอุโบสถ พระระเบียง พระวิหารฯลฯ และบูรณปฏิสังขรณ
ของเดมิ ท่มี ีอยใู หสมบูรณ พรอมทง้ั โปรดใหเขียนเรอื่ งชาดกหา รอ ยหาสิบพระชาติ ตาํ รายา และ
ฤาษีดัดตน ไวเปนวิทยาทานที่ศาลาราย เสร็จแลวทรงสถาปนาข้ึนเปนพระอารามหลวงช้ันเอก
พระราชทานนามวา วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาวาส ในพ.ศ.2344 ถือเปนวัดประจํารัชกาลที่ 1 แหง
ราชวงศจ ักรี 3

ในสมัยรัชกาลท่ี 3 พระองคโปรดใหมีการปฏิสังขรณใหญระหวางป พ.ศ.2375-2391
และโปรดใหจ ารกึ สรรพตาํ ราตา งๆ 8 หมวด ลงบนแผน หนิ ออ น ประดับไวตามศาลารายตางๆ โดยมี
พระราชประสงคใหเปนแหลงรวมสรรพศิลป สรรพศาสตร เพื่อเผยแพรความรูใหแกประชาชน
สามารถทีจ่ ะศึกษาคน ควาเปนความรูและเปนอาชพี ชวยตนเองได 4

วัดพระเชตพุ นฯเปนพระอารามหลวงสาํ คญั ท่ีพระมหากษตั รยิ ทกุ รชั กาลถือเปนพระราช
ประเพณที ี่จะทรงบูรณปฏิสังขรณใ หอ ยใู นสภาพท่ีดี ถาวรวัตถุตางๆในวัดจึงมีสวนสัมพันธกับพระ
ราชวงศ และประวัติศาสตรของชาติ สําหรับประชาชน วัดพระเชตุพนฯเปรียบเสมือนมหาวิทยาลัย
แหงแรกของไทย เปนท่ีรวมสรรพวิชาความรูดานตางๆ และเปนท่ีรวมโบราณวัตถุที่ทรงคุณคาท้ัง

1ม.ร.ว.แสงโสม เกษมศรี และ วิมล พงศพิพฒั น, ประวตั ิศาสตรส มยั กรุงรัตนโกสนิ ทร (กรงุ เทพฯ : มติ รนราการพมิ พ,
2515), 223.

2สุทธิลกั ษณ อาํ พันวงศ, วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (กรงุ เทพฯ : ครุ ุสภา, 2536), 5.
3ตอมาในสมัยรัชกาลที่ 4 ทรงเปลย่ี นสรอยนามพระอารามเปน “วัดพระเชตพุ นวมิ ลมงั คลารามราชวรมหาวหิ าร”, ดู
กรมศิลปากร, ประชุมจารกึ วัดพระเชตุพน (กรงุ เทพฯ : เจริญธรรม , 2518), 1-8 ; กรมศลิ ปากร, “วดั สาํ คัญกรงุ รตั นโกสนิ ทร,” ใน
ศลิ ป วัฒนธรรมไทยเลม 4 (กรุงเทพฯ : ยไู นเตด็ โปรดคั ช่ัน, 2525), 82 .
4กรมศลิ ปากร, “วดั สาํ คญั กรุงรตั นโกสินทร, ” ใน ศิลปวฒั นธรรมไทยเลม 4 (กรุงเทพฯ : ยไู นเตดโปรดคั ชัน่ , 2525), 82.

2

ทางประวัติศาสตร และศิลปกรรมจนไดรับการประกาศข้ึนทะเบยี นเปนโบราณสถานสําคัญของชาติ
ใน พ.ศ.2492 5

ในบรรดาส่ิงสําคัญอันทรงคุณคาภายในวัดพระเชตุพนฯ ซึ่งมีอยูมากมาย มีอยูส่ิงหน่ึงท่ี
ถูกบดบังไวจากสายตาของชนทั่วไป ดวยถูกปูนพอกทับเอาไว ทําใหไมเห็นสภาพแทจริงของพุทธ
ศิลปดั้งเดิม สิ่งนั้นก็คือพระพุทธรูปโบราณ ท่ีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช
โปรดใหนํามาจากหัวเมืองตางๆ มาปฏิสังขรณ และประดิษฐานไวที่พระระเบียงช้ันในรอบพระ
อุโบสถ

เม่ือครั้งท่ีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจฬุ าโลกมหาราชไดทรงปฏิสังขรณวัดพระเชตุ
พนฯ นนั้ ไดโปรดใหสรางพระระเบียงรอบพระอุโบสถเปน 2 ชั้น เช่ือมตอดวยพระวิหารทิศอยูรอบ
พระอุโบสถทั้ง 4 ทิศ ในพระระเบียงช้ันนอก มีพระพุทธรูปตั้งประจําอยู 244 องค และในพระ
ระเบียงชั้นใน มีพระพุทธรูปประจําอยู 150 องค พระพุทธรูปเหลาน้ีเปนพระพุทธรูปโบราณ เคย
ประดิษฐานอยูในวัดตางๆ ในหัวเมืองภาคเหนือ เชน สุโขทัย พิษณุโลก ลพบุรี และอยุธยา6
ระหวางที่เสียกรุงศรีอยุธยาและแผนดินเปนจลาจล วัดตางๆในหัวเมืองเหลานี้ จํานวนมากได
กลายเปนวัดราง ปรักหักพังขาดคนดูแลบํารุงรักษา พระองคจึงโปรดใหอัญเชิญพระพุทธรูปโบราณ
ดังกลาวซึ่งสวนใหญชํารุดทรุดโทรม มาทําการบูรณปฏิสังขรณใหสมบูรณ แลวเอาปูนพอกแปลง
พักตรใหเปนแบบเดยี วกนั มีขนาดเทา ๆกัน ประดษิ ฐานไวท พ่ี ระระเบียงรอบพระอโุ บสถ7

เมื่อประมาณ 40 ปที่ผานมานี้ ปูนที่พอกเอาไวเริ่มกะเทาะออก จึงปรากฏเห็นภายในวา
พระพุทธรูปที่ภายนอกเปนปูนเหลานี้ แทจริงแลวหลอดวยทองสัมฤทธ์ิ เปนพระพุทธรูปสมัยตางๆ
มีท้ังแบบเชียงแสน สุโขทัย อูทอง ลพบุรี และอยุธยา ตอมาทางวัดไดทําการบูรณปฏิสังขรณ
พระพุทธรูปดังกลาว ดวยวิธีลงรักปดทอง8 และติดกระจกลอมองคพระพุทธรูปไวทั้งหมด เพื่อ
รกั ษาความสะอาด และกันนกและคา งคาวไปเกาะจบั ทาํ ความสกปรก

พระระเบยี งรอบพระอุโบสถวดั พระเชตุพนฯจงึ นับวาเปนอีกแหลงหนึ่งสําหรับผูท่ีสนใจ
ในพุทธศิลปเกี่ยวกับพระพุทธรูป สามารถที่จะศึกษา และเดินพินิจดูลักษณะและศิลปะการสราง
พระพุทธรูปในแบบตา งๆไดเ กอื บทกุ สมัย

5 เรอื่ งเดยี วกนั , 83.
6 ม.ร.ว.แสงโสม เกษมศรี และ วิมล พงศพพิ ฒั น ,ประวตั ิศาสตรส มยั รตั นโกสินทร, 223 .
7 พล.ต.ม.ร.ว.คกึ ฤทธ์ิ ปราโมช, “พระพทุ ธรปู โบราณในวัดพระเชตุพนวิมลมงั คลาราม,” วัดพระเชตพุ นสองรอ ยป
(2332-2532) (กรุงเทพฯ : โรงพมิ พบ ัณฑิตการพมิ พ , 2532), 53-56 .
8 เรื่องเดยี วกัน, 55.

3

แตจากการศึกษาในชั้นตนพบวา การจัดวางพระพุทธรูปที่พระระเบียงช้ันใน มีการจัด
กลุม ทีส่ ับสนไมเ ปน ระเบียบ และพบวา ในการซอมแซมสวนท่ีชํารดุ ของพระพุทธรูปตั้งแตคร้ังสมัย
รัชกาลท่ี 1 หรือคร้ังหลัง มีพระพุทธรูปจํานวนหน่ึงที่ไดรับการซอมแซมในลักษณะท่ีผิดแปลกไป
จากศลิ ปะเดมิ หลายประการ ดังนน้ั หากจะทําการศกึ ษาถงึ ลกั ษณะของพระพทุ ธรูปจากทีพ่ ระระเบยี ง
แหง นี้ ถามองเพียงผวิ เผิน อาจทาํ ใหเ กิดความสับสน หรือเขาใจในลักษณะของศิลปะสมัยท่ีปรากฏ
ในพระพุทธรปู ที่พบเห็นในปจจุบนั วาเปน ลกั ษณะท่ถี กู ตอ งของพระพทุ ธรูปสมยั น้ันจรงิ ๆ

ถาหากมีการจัดระเบียบการวางพระพุทธรูปเสียใหม ใหมีระบบเปนกลุม และหมวดหมู
รวมถึงการบงชีล้ กั ษณะทผี่ ดิ แปลกออกไปจากลกั ษณะของพุทธศิลปเดิม จะทําใหพระระเบียงช้ันใน
รอบพระอุโบสถวัดพระเชตุพนฯ เปนแหลงความรูสําคัญ ท่ีเปนทั้งโบราณสถานซึ่งประดิษฐาน
พระพุทธรูปโบราณแบบตางๆท่ีมีอายุไมนอยกวา 170 ป จํานวนหลายรอยองค และเปนสวนที่ผูมา
ชม จะไดสัมผัสกับความงดงามของพุทธศิลปสวนพระพุทธรูปในแบบสมัยตางๆ พรอมท้ังไดรับ
ความรูที่ถกู ตอ งไปดวย สมดังพระราชประสงคข องอดตี พระมหากษตั ริยท่ีทรงตองการจะใหวัดแหง
นี้ เปนแหลงความรูทที่ ุกคนสามารถทจ่ี ะศึกษาคนควาหาความรไู ดดว ยตนเอง

ดงั น้นั การทาํ การศกึ ษาเกี่ยวกับความเปน มา อกี ทง้ั การบรู ณปฏสิ ังขรณพระพุทธรูปทพี่ ระ
ระเบียงชัน้ ในรอบพระอุโบสถวดั พระเชตพุ นฯ ตลอดจนการวิเคราะหถ งึ ลกั ษณะความถกู ตอ ง และ
ลักษณะท่ีเปลย่ี นแปลงไปจากลกั ษณะศิลปะเดมิ ของพระพุทธรูปแตละองคท่พี ระระเบียงแหง น้ี รวม
ทัง้ ประเดน็ ทางประวตั ศิ าสตรท ีม่ ีความสมั พนั ธก บั รปู แบบของพระพทุ ธรปู ท่ีพระระเบยี งแหง น้ี จงึ
เปนสิง่ ท่จี ําเปน และมคี วามสําคัญอยางยิ่ง ผลที่ไดจากการศึกษาวเิ คราะหคร้งั น้ี จะเปน ประโยชนต อ
การที่จะนาํ ไปพฒั นาปรบั ปรงุ โบราณสถานสว นนใ้ี หเปน แหลง ความรูและแหลง ทองเท่ยี วทท่ี รงคณุ
คา เปนประโยชนตอ การศกึ ษา และเปน แนวทางในการศึกษาวเิ คราะหใ นสว นอ่ืนๆตอไป
ความมุง หมายและวตั ถปุ ระสงคข องการศกึ ษา (Goal and Objective)

1. เพื่อศึกษางานบรู ณปฏิสงั ขรณพ ระพุทธรปู ทว่ี ัดพระเชตพุ นฯ ในอดีตและปจ จบุ นั
2. เพ่ือศึกษารปู แบบและลกั ษณะของพระพุทธรูปทพี่ ระระเบยี งชั้นในรอบพระอุโบสถวัด
พระเชตุพนฯ
3. เพอ่ื ศึกษาความสัมพนั ธร ะหวา งรูปแบบของพระพทุ ธรปู ประจาํ พระระเบยี งชน้ั ในรอบ
พระอโุ บสถ กบั ประเด็นทางประวัตศิ าสตร
สมมตุ ฐิ านการศกึ ษา (Hypothesis to be tested)
1. พระพทุ ธรปู สมั ฤทธิ์ประจาํ พระระเบียงชั้นในรอบพระอโุ บสถวัดพระเชตุพนฯ ไดรบั
การปฏิสงั ขรณแ ละพอกปนู ทับ ใหมีลกั ษณะและขนาดเทากันในสมัยรัชกาลท่ี 1 เพ่อื พรางความมี
คณุ คา ไมใ หขาศึกพบเหน็ หากตองมสี งครามหรือเสยี กรงุ และเมอ่ื จดั วางเรยี งกันไวก จ็ ะมีความเปน

4

ระเบียบสวยงาม อีกทง้ั เปนการสรา งพระบารมขี องพระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟาจฬุ าโลก
2. บา นเมืองในสมัยรชั กาลที่ 1 ยังอยูในระยะต้งั ตวั มผี ลกระทบตอการปฏิสังขรณพระ

พทุ ธรปู ของชา ง ทําใหผลงานศลิ ปะที่ออกมามีทง้ั ทถี่ กู ตองงดงาม และมีบางองคขาดความสนุ ทรียะ
ไปบา ง หรือมลี กั ษณะพทุ ธศลิ ปแ ปลกตา งไปจากแบบเดมิ บา ง
ขอบเขตการศกึ ษา (Scope or delimitation of the study)

1. ศกึ ษาความเปน มาของวัดพระเชตุพนฯ และพระพุทธรปู ประจําพระระเบยี งชน้ั ในรอบ
พระอโุ บสถ

2. ศกึ ษางานบรู ณปฏสิ ังขรณพ ระพทุ ธรปู ประจําพระระเบียงชน้ั ในรอบพระอุโบสถ วัด
พระเชตพุ นฯ ท้งั ในอดีตและปจ จบุ นั

3. วิเคราะหเ ปรียบเทียบ ลกั ษณะรูปแบบของพระพทุ ธรปู ประจําพระระเบียง กบั ลักษณะ
รปู แบบของพระพทุ ธรปู แตล ะแบบในประเทศไทย เพ่ือจําแนกกลมุ พระพุทธรูปตามแบบลักษณะ
พทุ ธศลิ ป และ ลกั ษณะพทุ ธศิลปท ่ีแปลกไปจากลักษณะทวั่ ไปในการซอ มพระพทุ ธรปู

4. ศึกษาประเดน็ ทางประวตั ิศาสตร ท่ีสมั พันธก บั รปู แบบของพระพทุ ธรปู ทพ่ี ระระเบยี ง
ชน้ั ในรอบพระอโุ บสถวดั พระเชตุพนฯ
วธิ ีการดาํ เนนิ การศึกษา ( Process of the study)

1. การเกบ็ รวบรวมขอมลู จากเอกสารทเ่ี กี่ยวขอ ง ทําโดยสาํ รวจขอ มูลจากแหลง ขอ มูล
ตา งๆ แลวนํามาทาํ การวจิ ยั เอกสาร เพื่อนํามาประกอบในขัน้ ตอนการวิเคราะหตอไป

2. การเก็บรวบรวมภาคสนาม ใชก ารสํารวจ การบันทึก และถา ยภาพพระพุทธรปู ที่
พระระเบยี งชน้ั ในทงั้ หมด รวมทัง้ การสมั ภาษณผรู ู

3. การวิเคราะหขอ มลู ศกึ ษาขอมูลที่ไดจากภาคสนาม และขอมูลจากเอกสาร วเิ คราะห
เปรยี บเทียบพระพทุ ธรูปแตล ะองคท่ปี ระจาํ พระระเบยี งชนั้ ใน กบั พระพุทธรปู แตละแบบของศลิ ปะ
สมยั ตางๆ แลว จาํ แนกพระพทุ ธรปู ออกเปนกลมุ ของแบบศลิ ปะ รวมทง้ั กลมุ ทีม่ กี ารปฏิสังขรณท่ี
แปลกตางออกไป

4. การสรุปผลการศกึ ษา นาํ ผลท่ีไดจ ากการวิเคราะหและการตีความตามขัน้ ตอนการ
ศึกษา นํามาประมวลเปน ผลสรุปเพือ่ นําเสนอผลงานในรปู แบบการวจิ ัยแบบพรรณนา(Descriptive
Research) โดยมแี ผนผงั และตาราง ประกอบตามความเหมาะสม
ประโยชนทค่ี าดวา จะไดรับ

1. ทราบความเปนมาของพระพุทธรปู สัมฤทธ์ปิ ระจาํ พระระเบยี งชน้ั ในรอบพระอุโบสถ
วัดพระเชตพุ นฯ

5

2. ทราบจํานวนของพระพุทธรูปแตล ะแบบทมี่ อี ยทู พ่ี ระระเบยี งชน้ั ใน ซงึ่ จะเปน ขอมลู ท่ี
เปน ประโยชนต อการแบงกลมุ ของพระพทุ ธรปู และการจดั วางพระพทุ ธรูปตามแบบศลิ ปะ

3. ทราบแนวคดิ ของชา งในสมัยรชั กาลท่1ี จากลกั ษณะพุทธศิลปทถ่ี า ยทอดออกมาในการ
ปฏิสงั ขรณพ ระพทุ ธรูปท่ชี าํ รุด

4. ทราบประเด็นทางประวตั ศิ าสตร ทีส่ มั พนั ธก ับรปู แบบของพระพทุ ธรปู ประจําพระ
ระเบียงชนั้ ในรอบพระอุโบสถวัดพระเชตพุ นฯ

5. ขอมูลท่ไี ดจากการศึกษาวิเคราะห จะเปนประโยชนใ นการนําไปพฒั นาพระระเบียง
รอบพระอโุ บสถวัดพระเชตพุ นฯ ใหเ ปน แหลง ความรเู กี่ยวกับลกั ษณะของพระพทุ ธรูปแตล ะแบบ
และเปน แนวทางในการศกึ ษาวิเคราะหเกยี่ วกับลกั ษณะพระพทุ ธรูปอ่ืนๆตอไป

6

บทท่ี 2
งานบูรณปฏสิ งั ขรณพ ระพทุ ธรูปท่ีวัดพระเชตุพนฯในอดตี และปจจบุ ัน

วัดพระเชตพุ นวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวหิ าร ซึ่งเดิมชือ่ วา วดั โพธารามนน้ั เปนวดั
โบราณท่รี าษฎรสรา งตงั้ แตครัง้ กรงุ ศรอี ยธุ ยาเปนราชธานี ตอมาเมื่อสมเดจ็ พระเจาตากสนิ มหาราช
ทรงสถาปนากรงุ ธนบุรเี ปน เมืองหลวง ในป พ.ศ.2311 โปรดใหบ รู ณปฏิสังขรณวดั โพธาราม และ
ยกฐานะขึน้ เปน พระอารามหลวง ในการบรู ณปฏิสงั ขรณว ัดครั้งสมัยสมเด็จพระเจา ตากสนิ มหาราช
ไมพ บหลกั ฐานเกี่ยวกับการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรปู ในวดั

ในสมัยรตั นโกสนิ ทร เมือ่ พระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟา จฬุ าโลก ทรงปราบดาภเิ ษก
เปน ปฐมกษตั ริยแ หงราชวงศจกั รี ทรงเหน็ วา วดั โพธารามซึง่ ตัง้ อยูทางทิศใตข องพระบรมมหาราชวงั
มสี ภาพทรดุ โทรมมาก ทรงมพี ระราชศรัทธาที่จะบรู ณปฏิสงั ขรณวดั ใหมคี วามบรบิ รู ณง ดงาม จงึ
โปรดใหบ รู ณปฏสิ ังขรณวัดโพธารามขึน้ ใหมทั้งพระอาราม โดยเริม่ การบรู ณปฏสิ ังขรณตัง้ แตว นั
จันทร เดอื น 11 แรม 8 ค่ํา จ.ศ. 1151 ในการบูรณปฏิสังขรณค ร้ังน้ีไดสรางพระอุโบสถ พระระเบยี ง
พระวหิ าร ตลอดจนสิง่ กอ สรา งอน่ื ๆเปนจาํ นวนมาก ใชเวลาในการบรู ณปฏสิ งั ขรณจนแลวเสรจ็ รวม
7 ป 5 เดือน 28 วนั หลังจากนน้ั ทรงสถาปนาใหเ ปนพระอารามหลวงประจํารัชกาล9 และในสมัยนี้
ไดม กี ารบูรณปฏิสงั ขรณพระพทุ ธรปู สําหรับประจาํ ไวท ว่ี ดั พระเชตพุ นฯเปน จาํ นวนมาก

พระอารามหลวงแหง น้ี ไดรบั การบรู ณปฏสิ งั ขรณใ นสมยั รชั กาลตอๆมาจนถึงปจ จบุ ัน
การบรู ณปฏิสงั ขรณใ นแตละครัง้ ข้ึนอยกู ับสภาพความชาํ รดุ ทรุดโทรมของสิ่งกอ สราง และถาวร
วัตถใุ นพระอาราม ซ่ึงในการศกึ ษาคร้งั นจี้ ะเปน การศึกษาเกย่ี วกับการบูรณปฏิสังขรณพ ระพทุ ธรปู
และสวนทเี่ กย่ี วของ โดยเฉพาะอยา งยงิ่ พระพุทธรูปประจําพระระเบยี งชน้ั ในรอบพระอโุ บสถ
การบรู ณปฏิสงั ขรณใ นสมัยรัชกาลท่ี 1

การบูรณปฏิสงั ขรณวดั โพธารามใหมท งั้ พระอารามในสมัยรชั กาลที่ 1 เปน การบูรณปฏิ
สงั ขรณค รัง้ ใหญ ไดทรงสรา งพระอโุ บสถ ทาํ กําแพงแกวกระเบ้ืองปรลุ อ มรอบ พื้นในกาํ แพงแกว
และระหวางพระระเบยี งชนั้ ในกออิฐ 5 ชน้ั แลวดาดปนู ทาํ พระระเบยี งลอมสองช้ัน มุมพระระเบยี ง
เปน จตุรมขุ ทกุ ชั้น มีพระวหิ าร 4 ทิศ10 มีผใู หขอสังเกตเก่ยี วกับพระระเบยี งวัดพระเชตพุ นฯวา มี
ลกั ษณะแปลกกวา วดั อนื่ คือมี 2 ชัน้ แตไ มใ ช 2 ชัน้ รอบ กลา วคอื บรเิ วณลานพระอโุ บสถขางในเปน
ส่เี หล่ียม พระระเบยี งจึงเปน สเ่ี หลีย่ ม มพี ระวหิ ารทิศอยชู ว งกลางของพระระเบยี งทั้ง 4 ทศิ พระ

9“สาํ เนาจารึกแผนศิลา(1) วาดวยการปฏิสงั ขรณวดั โพธาราม,” หอสมดุ แหง ชาต,ิ กระดาษฝร่งั , อักษรไทย, ภาษาไทย,
เสน หมึก, จ.ศ.1163, เลขท่ี 3, 1-2.

10 เร่อื งเดียวกนั , 2.

7

ระเบียงสองชน้ั ท่ีวาน้ี พระระเบยี งชนั้ นอกหรือช้ันที่สอง ไมไ ดกน้ั หมุ มุมพระระเบยี งช้นั ใน แตย อ
เขามาท้งั สองขางชนพระวหิ ารทศิ 11 เมอ่ื มองดูจากภายนอกกรอบพระระเบยี งจะเหน็ เปน ไมสบิ สอง
ทัง้ สม่ี ุม (ภาพท่ี 1) พระระเบยี งชั้นนอกมพี ระพุทธรปู ประจําอยู 244 องค และในพระระเบียงชน้ั ใน
มอี ยู 150 องค

เม่ือคร้งั ที่มกี ารบูรณปฏสิ งั ขรณว ดั พระเชตพุ นฯนนั้ พระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอดฟา
จฬุ าโลกทรงใหเ ชิญพระพุทธรปู ลงมาจากหวั เมืองทางเหนอื เมอื งสุโขทยั เมืองลพบรุ ี มที ง้ั ที่เปน
พระพุทธรปู หลอ โบราณและพระพทุ ธรูปปูนปน จาํ นวนกวา 1,285 องค1 2 เนือ่ งดว ยปรากฏวา ตาม
หวั เมืองดังกลา ว มีพระพทุ ธรูปโบราณ ถกู ทิ้งตากแดดกราํ ฝนอยตู ามวดั รา งเปน จาํ นวนมาก จึงโปรด
ใหเชิญลงมาปฏสิ ังขรณแลว รักษาไวท วี่ ดั พระเชตุพนฯ13 บางสวนพระราชทานไปเปน พระประธาน
ท่พี ระอารามอื่น 14

สาํ หรับพระพทุ ธรูปในพระอุโบสถ พระวหิ าร พระระเบียง เปนพระพทุ ธปฏมิ ากรหลอ
ดวยทองเหลอื งสัมฤทธ์ิ ซึง่ เดมิ มสี ภาพชาํ รุดหักพัง ทรงรบั สั่งใหน ํามาจากเมืองพษิ ณุโลก เมอื ง
สวรรคโลก เมืองสโุ ขทยั เมอื งลพบุรี กรุงเกา และวดั ศาลาส่ีหนา มีทง้ั ขนาดใหญแ ละขนาดเล็ก
จํานวน 1,248 องค ทรงใหป ฏิสงั ขรณพระพุทธรูปเหลา น้โี ดยใหช างหลอ ตอ พระศอ พระเศยี ร พระ
หตั ถ พระบาท แลว แปลงพระพักตรแ ละองคพ ระใหงดงาม แลว จดั พระพุทธรปู ดงั กลาวไวใ นพระ
ระเบยี งชน้ั ในชัน้ นอกและพระวหิ าร โดยทรงพระกรณุ าใหเ อาแพรลายยอมคร่ังทรงพระพทุ ธรูปใน
พระวหิ ารทิศ พระระเบยี ง และพระวหิ ารคด 15 นอกจากน้ไี ดท รงสรา งพระพุทธรูปข้นึ ใหม เปน
พระพทุ ธรูปนงั่ หอยพระบาทหลอปด ทอง สูง 8 ศอกคืบ 5 น้วิ เพื่ออญั เชิญประดิษฐานเปน พระ
ประธานในพระวิหารทิศเหนอื มขุ หนา ถวายพระนามวา “พระปาเลไลย” 16 (ภาพท่ี 2)

พลตรีม.ร.ว.คึกฤทธ์ิ ปราโมชใหความคิดเห็นเกี่ยวกับการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูป
ประจําพระระเบียงรอบพระอุโบสถในสมัยรัชกาลที่ 1 ไววา คงเปนรสนิยมของศิลปะในสมัยนั้นท่ี

11 จดหมายเหตุความทรงจาํ ของกรมหลวงนรนิ ทรเทวี , พมิ พพ รอมกบั ฉบบั เพมิ่ เติม พ.ศ.2310-2381 (ม.ป.ท.,2501)
พมิ พใ นงานพระราชทานเพลงิ ศพ พระเจาบรมวงศเ ธอกรมหลวงทิพยรตั นก ริ ิฏกลุ นิ ี , ตุลาคม 2501 , 259-260 .

12 “กระแสพระบรมราชโองการใหเชิญพระพุทธรูปจากสุโขทยั มาประดิษฐานไว ณ กรุงเทพฯ จ.ศ. 1156,” หอสมดุ
แหง ชาติ, สมุดไทยดํา, อักษรไทย, ภาษาไทย, เสน ขาว, จ.ศ. 1156, เลขท่ี 9/ก, หนา ตน.

13 เรอ่ื งเดียวกนั .
14 “สําเนาจารกึ แผนศิลา(1) วา ดวยการปฏสิ ังขรณว ดั โพธาราม,”หอสมุดแหงชาติ, กระดาษฝร่งั , เสนหมึก , จ.ศ.1163,
เลขที่ 3, 1-3.
15 นยิ ะดา เหลาสนุ ทร, บรรณาธิการ, ประชมุ จารึกวัดพระเชตพุ น (กรุงเทพฯ: บรษิ ทั อมรนิ ทรพรน้ิ ตงิ้ แอนดพ ับลิชชิง่
จาํ กดั (มหาชน), 2544, 52-54.
16 พระครูปลัดสัมพิพฑั ฒนพรหมจรยิ าจารย (บุญ), ตํานานพระพทุ ธรปู สาํ คัญวดั พระเชตพุ นฯ (กรงุ เทพฯ: บริษทั
อมรนิ ทรพรนิ้ ตง้ิ แอนดพบั ลิชชง่ิ จํากัด (มหาชน), 2544), 21.

8

นิยมความมีขนาดเทากัน เพ่ือความเปนระเบียบในการจัดวาง จึงไดเอาปูนพอกพระพุทธรูปโบราณ
เหลานั้น โดยปนปูนพอกใหพระพุทธรูปมีลักษณะเปนพระพุทธรูปสมัยรัชกาลท่ี 1 และมีขนาด
ไลเ ลี่ยกนั อันเปน ขนาดทโี่ บราณนิยมสรา ง 17

นอกจากนี้ น.ณ ปากนํา้ ไดใหความคิดเห็นเกย่ี วกบั การบรู ณปฏสิ งั ขรณและการพอกปูน
พระพทุ ธรปู ทวี่ ดั พระเชตพุ นฯวา ประการแรก บา นเมืองในสมยั นัน้ ยงั คงติดพนั อยกู บั การปองกันอริ
ราชศตั รูคือพมา ทีเ่ ขา มารกุ รานตลอดเวลา จึงไมอ าจควบคุมดแู ลบานเมอื งไดทัว่ ถงึ ตอ งใชวธิ ีขนเอา
พระสมั ฤทธใิ์ นที่ตางๆมาเกบ็ รักษาไวใ นพระนคร พระองคใ หญทงี่ ามๆจะสง ไปเปนพระประธาน
ตามวัดอ่นื ๆเปน จาํ นวนมาก สวนท่เี หลอื ก็เก็บรักษาไวท ีว่ ดั พระเชตพุ นฯซ่งึ กําลังบูรณปฏิสงั ขรณ
ขนึ้ ใหมอยูใ นเขตพระนคร ยอ มจะมคี วามปลอดภัยมากกวา

ประการทส่ี อง ในขณะนัน้ บา นเมอื งอยใู นระยะสรา งเมืองหลวงใหม การสรา งพระพุทธ
รูปเปนจํานวนมาก จะตอ งใชท รพั ยเ ปนจาํ นวนมาก และจะเกนิ กาํ ลงั ความสามารถของผูคน จงึ เอา
พระจากวัดรางมาบรู ณปฏสิ งั ขรณและพอกปนู เอาไว เพ่อื อําพรางขาศึกมใิ หเ ห็นของมีคา เนอื่ งจาก
เกรงวา การศกึ กับพมา นนั้ กรงุ จะแตกเหมอื นกบั กรงุ เกาหรือไม นอกจากนี้พระทนี่ าํ มานั้นตา งยคุ ตา ง
สมยั มีทัง้ แบบสุโขทยั เชียงแสน อูทอง และอยธุ ยา เมอ่ื วางเรยี งกันขนาดยอ มไมเ ทา กัน การหมุ ปนู
พอกเอาไวใ หม ขี นาดเทา ๆกนั วางเรยี งกนั เปนแนวจะมรี ะเบียบและสวยงาม18

จากการศึกษาประวัติศาสตร ในชวงสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก
เปนสมัยท่ียังมีการรบทัพจับศึกอยู บานเมืองยังไมสงบดี สันนิษฐานวาเม่ือมีการสรางวัดหรือการ
บูรณปฏิสังขรณวัดขึ้น ในสวนที่เปนพระพุทธรูปจึงสรางขึ้นใหมเฉพาะพระประธาน เพื่อให
เหมาะสมกับสิ่งกอสรางในพระอาราม ดังที่หลอพระปาเลไลยขึ้นเปนพระประธานประจําวิหารทิศ
เหนอื นอกน้นั เปน การรวบรวมเอาพระจากวัดรา งทางหัวเมืองทางเหนอื ลงมาบรู ณปฏสิ งั ขรณสวนที่
ชํารดุ เสียหายใหมีความสวยงามตามลกั ษณะพทุ ธศลิ ป โดยใชวธิ ีการตอพระศอ พระเศยี รหรือสวนท่ี
ชํารุดใหครบสมบูรณเสียกอน เน่ืองจากพระพุทธรูปเหลาน้ีหลอข้ึนดวยสัมฤทธ์ิ เมื่อคร้ังกอนกรุง
แตกไดผานสภาพดินฟาอากาศมาเปนเวลานาน เกิดความชํารุดผุพังอยูบางแลว และเมื่อกรุงแตก วัด
วาอารามและพระพุทธรปู ในวัดกย็ งั ถูกทิง้ รา งขาดการดแู ลรกั ษา ยง่ิ ทําใหเ กดิ ความทรุดโทรมมากขน้ึ
เมือ่ พระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟา จฬุ าโลก ทรงมีพระบรมราชโองการใหเชิญพระพุทธรูปโบราณ

17 พล.ต. ม.ร.ว. คกึ ฤทธิ์ ปราโมช, “พระพุทธรูปโบราณในวดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม,” ในวดั พระเชตุพนฯสอง
รอยป (2332-2532), 53-56.

18 น. ณ ปากนาํ้ , ถาม-ตอบ ศิลปะไทย (กรงุ เทพฯ:โรงพิมพก รุงเทพฯ,2540), 197-199.

9

เหลาน้ีข้ึนมายังพระนคร ในการขนยายลงมาโดยบรรทุกลงเรือชักลากมาตามแมน้ํา19 อาจมีการ
กระทบกระแทกจนเกิดความชํารุดเสียหายในสวนที่เปราะบาง และหักงาย เชน พระเกตุมาลา
พระนาสิก พระกรรณ พระหัตถ เปนตน

ดังนั้นในการบรู ณปฏสิ งั ขรณจ งึ ตอ งใหช างหลอ ตอหรือซอมในสวนที่เสียหาย สวนการ
พอกปูนองคพระใหมีขนาดเทาๆกันน้ัน ความคิดเห็นของนักวิชาการท้ังสองทานท่ีไดกลาวไว
ขางตน มีเหตุผลท่นี า จะเปน ไปไดท ัง้ สองแนวคดิ เนือ่ งจากสภาพบา นเมอื งในสมยั น้ัน ยังไมส งบ ยัง
มีศึกสงครามติดพันอยู เพ่ือเปนการปองกันและดูแลรักษาของมีคาใหคงอยู จึงใชวิธีการอําพราง
พระพุทธรปู ดวยการเอาปนู พอก และเพือ่ ปอ งกันการลักลอบตัดเศียรพระไปหลอมขาย จึงคงแปลง
พระพักตรเปนแบบเดียวเหมือนกันหมดซึ่งเปนพุทธลักษณะแบบรัตนโกสินทร 20 และเนื่องมาจาก
สภาพขององคพระอาจมีความชํารุดเสียหายมาก ไมสามารถซอมไดเหมือนของเดิม วิธีท่ีงาย
สิ้นเปลืองนอยที่สุด และมีความแข็งแรง คือใชปูนพอกทับองคเดิมไวเพื่อใหเปนเหมือนแกนอยูขาง
ใน นอกจากน้ีชางอาจตองการใหงายตอการจัดวางเขาไวในพระระเบียง เพราะการท่ีจะจัดวาง
พระพุทธรูปจะตองมีการทําฐานชุกชีรองรับ ดังน้ันเมื่อตองทําฐานชุกชีเปนจํานวนมากๆ การมี
ขนาดเทาๆกนั ก็ทําใหดสู วยงามเปน ระเบยี บไปดว ย
การบรู ณปฏสิ งั ขรณใ นสมยั รชั กาลที่ 3 ถึงสมัยรัชกาลท่ี 7

เน่ืองจากวัดพระเชตุพนฯ ไดรับการบูรณปฏิสังขรณคร้ังใหญ มาตั้งแตสมัยรัชกาลที่ 1
ดังนั้นเม่ือถึงสมัยรัชกาลที่ 2 ทุกส่ิงทุกอยางยังพรอมมูลและยังบริบูรณดีอยู จึงไมมีการบูรณปฏิ
สังขรณสิ่งใดในวดั พระเชตพุ นฯจนตลอดรชั กาล 21

คร้นั ถึงสมัยรัชกาลที่ 3 ถาวรวตั ถใุ นวดั พระเชตพุ นฯ ซ่งึ พระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอด
ฟาจุฬาโลกทรงสถาปนาไว มีการชํารุดทรุดโทรมลงตามกาลเวลาท่ีลวงมาถึง 30 ปเศษ พระบาท
สมเด็จพระนงั่ เกลา เจา อยูหัว จึงมีพระราชดําริที่จะทรงบูรณปฏิสังขรณ และสถาปนาข้ึนใหมอีกคร้ัง
โปรดใหพระบรมวงศานุวงศและขาละอองธุลีพระบาท แบงปนกันเปนนายดานในการตางๆ โดย
เริ่มลงมอื ทาํ การปฏิสังขรณพ รอ มกนั เมอ่ื ปม ะโรง พทุ ธศักราช 2375 22

19 “กระแสพระบรมราชโองการใหเ ชญิ พระพุทธรปู จากสโุ ขทยั มาประดษิ ฐานไว ณ กรุงเทพฯ,”หอสมดุ แหง ชาต,ิ สมดุ
ไทยดาํ ,เสนขาว, จ.ศ.1156, หนา ตน.

20 ความเหน็ ดงั กลา วประมวลจากการสัมภาษณนายชางทร่ี ับผดิ ชอบในการบูรณปฏิสงั ขรณพ ระพุทธรปู วัดพระเชตพุ น
ฯ ( นายรงั สรรค สถิรวธุ )ในประเด็นของหลักฐานท่เี กีย่ วของกบั การบรู ณปฏสิ ังขรณ (สมั ภาษณเ ม่ือ 25 สิงหาคม 2547 )

21 พระครปู ลัดสมั พิพฑั ฒนพรหมจรยิ าจารณ( บญุ ) และพระธรรมราชานุวัตร(กมล โกวิโท), ประวตั ิวัดพระเชตพุ น
วิมลมังคลาราม (กรุงเทพฯ: มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , 2536), 21.

22 นิยะดา เหลาสนุ ทร, ประชมุ จารกึ วดั พระเชตพุ น, 57.

10

การปฏิสังขรณทั่วท้ังพระอารามในครั้งนี้ ไดมีการกอสรางถาวรวัตถุเพิ่มเติมข้ึนใหมทั้ง
ในเขตพุทธาวาสและเขตสังฆาวาส ท่สี ําคญั คอื ในเขตพทุ ธาวาสไดสรา งพระวิหารพระพุทธไส
ยาสน ในเขตสงั ฆาวาสไดสรางกุฏสิ งฆเ ปนตึกขน้ึ ใหมแ ทนกฏุ ไิ มแ บบเดิม เปนตน 23

ในสวนของพระระเบียงช้ันใน มีการกอเสริมผนังใหสูงขึ้นกวาเกา 2 ศอก สวนพระ
ระเบียงช้ันนอกทําตามแบบเดิม มุงกระเบื้องใหม ฐานชุกชีพระระเบียงร้ือกอใหมและประดับศิลา
ลายสาน ที่ผนังหลังพระพุทธรูป เขียนเปนเรือนแกวสลับดวยลายขวดปกดอกไม ( ปจจุบันลาย
เหลานี้ลบหมดแลวมีการฉาบปูนทาสีขาวไว ) ฐานพระพุทธรูปในพระระเบียงช้ันในและช้ันนอก
รวมทั้งในวิหารทิศท้งั 4 ทาํ ใหมห มด โดยปน เปนลายกุด่ัน พ้นื ชาดปดทองประดบั กระจก เพดานพ้ืน
แดงฉลุลายทองดาวลอมเดอื น ( ปจจุบนั ทาสีเหลอื ง )

พระพทุ ธรปู ทั้งพระอารามคอื ในพระอโุ บสถ พระวหิ ารทศิ และพระระเบียงทั้ง 3 แหง ซึ่ง
รวมถึงพระพุทธรูปประจําพระระเบียงช้ันในและชั้นนอก ท้ังของเดิมและของใหมใหลงรักปดทอง
ใหมท ้ังหมด 24

จะเห็นไดวา ในการบูรณปฏิสังขรณวัดพระเชตุพนฯ ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระ
น่งั เกลาเจาอยหู ัวนั้น เปนการบูรณปฏิสังขรณของเดิมท่ีมีอยูแลว และทรุดโทรมไปตามกาลเวลา ให
มีความวิจิตรงดงามเหมือนเมื่อคร้ังในสมัยที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกไดทรงบูรณะ
ไว สวนถาวรวัตถุท่ีแมวาจะไมไดชํารุดทรุดโทรมมากนัก แตหากทําใหมแลวจะสวยงามมากขึ้น
กวาเดิมก็ทรงใหทําการบูรณะขึ้นมาใหม ดังเชนท่ีพระระเบียงชั้นในรอบพระอุโบสถ พระระเบียง
เกานั้นตํ่าจึงใหกอเสริมใหสูงข้ึน จึงตองทําฐานชุกชีพระพุทธรูปในพระระเบียงขึ้นใหม ดวยเหตุนี้
ทําใหตองมีการลงรักปดทองพระพุทธรูปประจําพระระเบียงใหมดวย เพราะเมื่อทําฐานชุกชีใหม
อยางสวยงาม แตองคพระพุทธรูปเกาครํ่าคราก็คงจะดูไมงาม จึงมีการลงรักปดทองพระพุทธรูปให
ใหมดวย การลงรักปดทองพระพุทธรูปพระระเบียงในสมัยรัชกาลที่ 3 นี้ คาดวาองคพระยังคง
เปนเน้ือปูนปนท่ีพอกไวแลวลงรักปดทองเม่ือคร้ังในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก
เน่ืองจากในสมัยรัชกาลที่ 3 ไมมีหลักฐานปรากฏถึงการบูรณปฏิสังขรณองคพระ มีแตเพียงการลง
รักปดทองทับของเกาเทานั้น แสดงวาองคพระพุทธรูปเหลาน้ี คงจะยังมีสภาพดีอยู ไมมีการหลุด
กะเทาะของเนื้อปูนที่พอกเอาไว อาจเปนเพราะการลงรักปดทองทับเน้ือปูนในการบูรณะครั้งแรก
ชวยทําใหเน้ือปูนที่พอกองคพระมีความทนทานมากย่ิงข้ึน แมเวลาจะลวงมาถึงสามสิบปเศษ สภาพ
ขององคพระก็ยังคงแข็งแรงอยู กอปรกับองคพระวางประจําอยูในพระระเบียง ไมถูกแดดตองฝน

23 “สาํ เนา คาํ แนะนาํ ในการเทศนาเรื่อง การปฏิสังขรณว ัดพระเชตพุ น,” หอสมุดแหง ชาต,ิ กระดาษฝรง่ั , อักษรไทย,
ภาษาไทย, เสน หมกึ , ไมปรากฏศกั ราช, เลขท่ี 50/ก, 1.

24 นิยะดา เหลาสนุ ทร, ประชมุ จารกึ วัดพระเชตพุ น, 60-63.

11

ทําใหสภาพยังดีอยู มีเพียงทองท่ีปดเอาไวมีการชํารุดไปบางตามกาลเวลา แตถาใหมีการลงรักปด

ทองพระพุทธรูปในท่ีนี้เพียงสวนเดียว อาจทําใหพระพุทธรูปในพระอุโบสถหรือท่ีประจําในสวน

อ่นื ๆของพระอารามแลดเู กา หมอง สวยงามไมเทากัน จึงใหทําการลงรักปดทองพระพุทธรูปทั้งหมด

ในคราวเดียวกัน นับเปนการแสดงถึงพระราชศรัทธาอันแรงกลาตอพระพุทธศาสนา ท่ีทรงสละ

พระราชทรพั ยเพือ่ การบูรณปฏิสงั ขรณใ หพระพุทธรปู ของเดมิ ท่ีมสี ภาพเกา ใหก ลบั มามีความงดงาม

ราวกับเปนพระพุทธรูปท่ีสรางขึ้นใหม โดยยังคงพุทธลักษณะแบบเดิมเหมือนเม่ือครั้งในสมัยพระ

บาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ท้ังน้ีก็เพื่อใหความงามของถาวรวัตถุเหลาน้ีไดคงอยูสืบตอไป

โดยไมเกรงวาจะเปนการส้ินเปลืองแตอยางใด ดังมีขอความปรากฏในโคลงด้ันเรื่องการปฏิสังขรณ

วัดพระเชตพุ น พระราชนพิ นธสมเดจ็ พระมหาสมณเจากรมพระปรมานุชิตชิโนรสดงั ตอไปน้ี

ปวงปฏมิ ามากถวน ทงงอา วาศเอย

อโุ บสถวิหารทศิ สถยร ทกเหลา

รบยงสามสรบิ นนดา เดอมใหม ก็ดี

มอี าทิ พระเจา เบ้ือง โบสถประธานฯ

ทรงศรัทธาไปเ ออ้ื ออมราช ทรพั ยแฮ

เวนมจั เฉรมลาย โลภมลาง

รงงเรขรักมาดผจง เผจอศ ทัว่ องคเ อย

รมยลใหมแมน สรา งซ้าํ สบื แสดงฯ 25

เมอื่ ถึงสมัยรัชกาลที่ 4 เนอ่ื งจากถาวรวัตถุตางๆทไี่ ดรับการบรู ณปฏิสังขรณใ นสมยั

พระบาทสมเดจ็ พระนัง่ เกลาเจาอยูหวั ยังบรบิ รู ณด ีอยู พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยูห วั จึงโปรด

ใหบูรณปฏสิ ังขรณพระอารามในบางสวนท่ชี าํ รดุ อกี ท้งั โปรดใหแกส รอ ยนามพระอารามเปน

“ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ” 26 สําหรับการปฏิสังขรณพระพุทธรูปน้ัน ปรากฏวาไดมีการ

ปฏสิ งั ขรณพ ระพทุ ธไสยาสนเ ฉพาะสว นพระรศั มที ีช่ ํารุดในป พ.ศ.2394 27

ในสมัยรัชกาลท่ี 5 เปนระยะที่ถาวรวัตถุตางๆในวัดพระเชตุพนฯชํารุดทรุดโทรมลง

เน่ืองจากไดรับการบูรณปฏิสังขรณมาตั้งแตป พ.ศ. 2375 ในรัชกาลท่ี 3 เปนเวลาลวงมาถึง 40 ปเศษ

พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา เจา อยูหัว ทรงพระราชศรทั ธาดําริท่ีจะทรงปฏิสังขรณใหคืนดีดังเกา

25 กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส, ประชมุ จารกึ วัดพระเชตุพน เลม 2 (พระนคร :โรงพิมพโสภณพพิ รรฒธนากร
,2472),ไมปรากฏเลขหนา, อา งถึงใน นยิ ะดา เหลาสนุ ทร, ประชมุ จารกึ วัดพระเชตุพน , 86.

26 กรมศิลปากร, “วดั สําคญั กรงุ รัตนโกสนิ ทร, ” ใน ศิลปวัฒนธรรมไทยเลม 4 (กรงุ เทพฯ : ยูไนเตดโปรดคั ช่ัน,
2525), 82.

27 พระครูปลดั สมั พิพฑั ฒนพรหมจรยิ าจารย( บญุ ) และพระธรรมราชานุวัตร(กมล โกวโิ ท), ประวตั ิวัดพระเชตพุ น
วมิ ลมังคลาราม, 27.

12

การปฏิสังขรณในคร้ังนั้นจําเปนตองรีบทําในสวนท่ีทรุดโทรมมากๆไปกอน ในยุคนี้ทรงพระกรุณา
โปรดใหกระทรวงพระคลังมหาสมบัติต้ังงบประมาณการปฏิสังขรณใหญ และใหกระทรวงโยธาธิ
การเปนเจาหนาท่ีปฏิสังขรณสืบมา ในการปฏิสังขรณยุคน้ี สวนใหญเปนสิ่งกอสราง ไมปรากฏ
รายการปฏสิ ังขรณพ ระพุทธรูป มีแตการปฏิสงั ขรณสว นที่เกีย่ วของ คอื พระระเบยี งรอบพระอุโบสถ
ทง้ั ชัน้ ในและชน้ั นอก โดยใหรอ้ื ผนังสายบวั แลวถือปูนเสาระเบียงใหม 28

ในสมัยรชั กาลที่ 6 เกิดเพลิงไหมข้ึนที่พระระเบียงรอบพระอุโบสถช้ันนอกทิศตะวันตก
และที่ซุมประตูดานใต แลวลุกลามมาถึงมุมพระระเบียงดานใต เม่ือวันที่ 13 พฤศจิกายน พ.ศ. 2464
พระระเบียงท่ีถูกเพลิงไหมมี 8 หอง และมีพระระเบียงที่ถูกร้ือเพ่ือปองกันไฟลุกลามอีก 4 หอง รวม
ท่ีเสียหายคร้ังนี้ คือซุมประตู 1 ซุม ซุมมุมพระระเบียง 1ซุม พระระเบียง 12 หอง ดวยเหตุน้ีจึงไดมี
การปฏิสังขรณพ ระระเบียงที่ถูกเพลงิ ไหมข ้นึ ใหมท ้ังหมดรวมถึงพระพทุ ธรปู ในพระระเบียงท่ีไดรับ
ความเสียหายถูกเพลิงลวกจํานวน 20องค ไดจัดใหลงรักปดทองใหม และสวนฐานพระพุทธรูปท้ัง
20 น้นั ชาํ รดุ ไดปน ลายลงรักปดทองประดับกระจกใหม 29

ในสมยั รชั กาลท่ี 7 พ.ศ.2484 ในระยะนไ้ี ดมีผมู ีจติ ศรทั ธาไดบ รู ณปฏสิ งั ขรณพระพุทธ
รปู ในพระระเบยี งดานใตท ี่ชํารุด โดยลงรักปด ทองเฉพาะแตองคพระรวม 20 องค 30
การบรู ณปฏสิ งั ขรณใ นสมยั ปจ จุบัน

ในสมัยรัชกาลปจจุบัน เม่ือสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (ปุน ปุณฺณสิริ) ทรงเปนเจา
อาวาสวัดพระเชตุพนฯ (พ.ศ. 2490-2516) ไดมีการบูรณปฏิสังขรณพระอารามอยางจริงจังและ
ตอ เน่ือง ไดม ีการจัดตั้งมูลนิธิพระพุทธยอดฟาในพระบรมราชูปถัมภ เพื่อหาผลประโยชนบํารุงพระ
อาราม การบูรณปฏสิ งั ขรณพ ระอารามไดดาํ เนนิ ตอ เนอ่ื งมาจนถงึ สมยั พระอุบาลีคณุ ูปมาจารย (กมล)
เปนเจาอาวาส ( พ.ศ.2517-2520 ) การบูรณปฏิสังขรณเปนไปตามความจําเปนเรงดวนเทาท่ีมีงบ
ประมาณในขณะนนั้ ซึ่งสวนใหญจะเปนบูรณปฎิสังขรณถาวรวัตถุและส่ิงกอสรางในเขตพุทธาวาส
เชน พระอโุ บสถ พระวหิ าร และพระระเบยี ง

สําหรับการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูป มีการลงรักปดทองพระพุทธไสยาสนในป
พ.ศ. 2488 ปฏิสังขรณพระนาคปรกและฐานชุกชีในพระวิหารทิศตะวันตกในปพ.ศ.2497 และคร้ัง

28 เรอื่ งเดียวกนั , 33.
29“รายงานมรรคนายกปฏิสงั ขรณว ัดพระเชตุพน,” 24 ตลุ าคม-16พฤศจิกายน 2465, เอกสารกรมราชเลขาธกิ าร
รชั กาลที่ 6, ร.6 ศ/8, หอจดหมายเหตุแหง ชาติ .
30พระครปู ลัดสัมพพิ ฑั ฒนพรหมจรยิ าจารย (บญุ ) และพระธรรมราชานุวตั ร (กมล โกวโิ ท), ประวตั วิ ัดพระเชตพุ น
วิมลมังคลาราม, 43.

13

ตอมาในชวงปพ.ศ.2517-2520 ปฏิสังขรณและลงรักปดทองพระพุทธโลกนาถในพระวิหารทิศ
ตะวันออก ในป พ.ศ. 2505-2506

ตอมาในสมัยพระวิสุทธาธิบดี (สงา ปภสฺสรมหาเถร) เปนเจาอาวาสระหวางป พ.ศ.
2521-2534 ทานไดรับภาระกิจดําเนินการบูรณะปฏิสังขรณวัดพระเชตุพนฯเปนการใหญ โดยไดรับ
ความรวมมือและการสนับสนุนจากท้ังภาครัฐและเอกชน ตลอดจนประชาชนผูมีจิตศรัทธาสมทบ
ทุนในการบูรณปฏิสังขรณ ทําใหปูชนียวัตถุสถานในพระอารามไดรับการบูรณปฏิสังขรณใหคง
สภาพเรียบรอ ย สมบูรณ มัน่ คงแขง็ แรง 31

การบูรณปฏิสังขรณในชวงน้ีส้ินคาใชจายเปนจํานวนถึงหน่ึงรอยยี่สิบเจ็ดลานบาทเศษ
ในสวนที่เปนพระพุทธรูปสําคัญ มีการลงรักปดทองพระประธาน และพระอรหันต 10 องคในพระ
อุโบสถ 32 แตไมไ ดก ลาวถึงการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูปในพระระเบียงรอบพระอุโบสถ คาดวา
ในการน้พี ระพทุ ธรปู ในพระระเบยี งช้ันในคงจะไดม กี ารลงรกั ปด ทองไปดว ยพรอ มกนั

ปจจุบันพระธรรมปญญาบดี (ถาวร ติสฺสานุกโร) ดํารงตําแหนงเจาอาวาสต้ังแตป พ.ศ.
2536 เปนตนมา ดังที่ปรากฏในปจจุบัน วัดพระเชตุพนฯไดรับการบูรณปฏิสังขรณถาวรวัตถุที่มี
ความสําคัญในพระอาราม ที่มีความชํารุดทรุดโทรมไปตามกาลเวลา ใหมีความวิจิตรงดงามอยูเปน
เนืองนิตย รวมท้ังไดมีการกอสรางถาวรวัตถุขึ้นใหมทั้งในเขตพุทธาวาสและเขตสังฆาวาส ซึ่งใน
การนี้ไดมีการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูปในพระระเบียงพระอุโบสถดวยเชนกัน33 ในระหวางป
พ.ศ. 2536-2542 ไดม ีการบรู ณปฏิสงั ขรณพ ระพทุ ธรูปในพระระเบียงพระอโุ บสถ พระวหิ ารคด พระ
ระเบียงพระมหาเจดีย และในป พ.ศ. 2538 มีการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูปในพระระเบียงชั้นใน
และ ชั้นนอก 34

สาํ หรบั พระพทุ ธรปู ประจําพระระเบียงรอบพระอุโบสถนั้น ปรากฏวาเมื่อประมาณ 40 ป
ท่ีผานมา องคพระที่ลงรักปดทองไวชํารุดปูนกะเทาะหลนลงมา ทําใหเห็นเน้ือองคพระขางในเปน
สัมฤทธิ์ ทางวัดจึงไดบูรณปฏิสังขรณใหม โดยกะเทาะปูนปนท่ีหุมองคพระออก แลวลงรักปดทอง
ใหม ดังที่พลตรี ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช กลาวไวในหนังสือวัดพระเชตุพนสองรอยป (2392-
2532)วา เมื่อสมัยยังเด็กน้ันเคยมาชม แตยังไมรูวาพระพุทธรูปในพระระเบียงเปนสัมฤทธิ์ที่ถูกหุม
ดวยปูนจนกระทั่งตอมาดวยความเกา ของเนื้อปูนท่ีหุมองคพระมาเปนเวลานานแลว เร่ิมรวงหลนลง

31 เรื่องเดียวกนั , 105-197.
32 เรอื่ งเดยี วกัน, 106-118.
33 พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาภูมภิ ลอดุลยเดชฯ, สาํ เนาพระบรมราชโองการประกาศสถาปนาสมณศักดิ์ แดพระ
ธรรมเสนานี (ประกาศในราชกจิ จานุเบกษา เลมที่ 117 ตอนที่ 281 (28 ธันวาคม 2543), 4-21, อา งถึงใน นยิ ะดา เหลา สนุ ทร, ประชมุ
จารึกวดั พระเชตุพน, 12-15.
34 นยิ ะดา เหลาสนุ ทร, ประชมุ จารกึ วัดพระเชตพุ น, 33-34.

14

มาเปนฝุน ทําใหเห็นเนื้อสัมฤทธิ์ของพระพุทธรูปท่ีอยูขางใน ทางวัดจึงทําการบูรณปฏิสังขรณ
ทีละองค สององค ดวยวธิ แี กะปูนทหี่ มุ ออก แลว ลงรกั ปด ทองใหม โดยทานไดรับความรูจากผูใหญ
ในกรมศิลปากรสมัยหน่ึงวา ไมสามารถกะเทาะออกดูท้ังหมดทุกองคได เนื่องจากไมแนใจวาองค
พระภายในมีความชํารดุ มากนอยแคไหน หากกะเทาะออกมาแลวชาํ รุดมากอาจจะซอ มไมไ ด 35

น. ณ ปากน้ํา ไดกลาวถึงลักษณะสภาพปจจุบันกอนการซอมของพระพุทธรูปในพระ
ระเบยี งรอบพระอโุ บสถวา เดมิ นน้ั องคพระถูกหมุ ดวยปูนใหเ ห็นเปนแบบแผนเดียวกัน ตอมาปูนได
กะเทาะชํารุด จึงเหน็ องคพระขา งในวาเปน สมั ฤทธ์ิ ทางวัดจึงไดกะเทาะเอาปนู ที่หุมออก และทําการ
ลงรักปด ทองใหม 36

นายรงั สรรค สถริ าวธุ ชางผคู วบคุมการบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูปประจําพระระเบียง
ในปจจุบนั ซงึ่ ไดสืบทอดความรูเกีย่ วกบั การซอ มแซมพระพุทธรปู ในวัดพระเชตุพนฯ จากบิดาและ
ปู ซึ่งเปนชางประจําวัดพระเชตุพนฯ ไดใหขอมูลวา พระพุทธรูปที่พระระเบียงชั้นในรอบพระ
อุโบสถ เปนสัมฤทธิ์ทั้งหมด สวนพระพุทธรูปปูนปนนั้นอยูในวิหารคดท้ังสี่ทิศ ซึ่งมีทั้งท่ีเปน
สมั ฤทธิ์และปูนปน ตอ มาพระพุทธรปู ปนู ปน บางองคม ีการชํารดุ สึกกรอ น พระอบุ าลีคุณูปมาจารย
(พ.ศ.2517-2520 ) ไดใหทําการหลอพระพุทธรูปใหมทั้งองคดวยสัมฤทธ์ิ แทนองคเกาที่ชํารุด โดย
ใชแ บบพิมพต ามแบบพระปูนองคเกา ทุกอยาง 37

จากการที่ปูนซึ่งพอกองคพระกะเทาะออก และปรากฏวา เน้ือแทขององคพระพุทธรูป
นั้นเปนสัมฤทธิ์ จึงสันนิษฐานวา เน้ือปูนท่ีพอกทับลงไป คงเปนในสมัยที่ทําการบูรณปฏิสังขรณ
ตั้งแตสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก คือหลังจากที่เชิญลงมาจากหัวเมืองทางเหนือ
แลวมาทําการบูรณะ ตอพระศอ พระเศียร หรือสวนที่ชํารุด พอมาในสมัยหลังการบูรณะมีเพียงการ
ลงรกั ปดทองแตไมไ ดมกี ารบรู ณะองคพระ เมื่อมาถึงสมัยปจจุบันเนื้อปูนไดกะเทาะหลุดรวงออกมา
ทางวัดจึงทําการบูรณปฏิสังขรณทีละองค สององค ไมไดทําการบูรณปฏิสังขรณในคราวเดียวกัน
หมด แตจะทยอยบูรณะเปนระยะๆ ตามสภาพความชํารุดขององคพระ องคไหนมีความชํารุด
เสยี หายมากจงึ จะทาํ การบรู ณะ หากองคไหนยังมสี ภาพดอี ยู กจ็ ะยงั คงรกั ษาเอาไวตามสภาพของเดิม
ซึง่ ในปจจบุ ันไดทาํ การบูรณปฎสิ ังขรณส าํ เร็จเรียบรอยไปแลว หลายองค

35 พล.ต.ม.ร.ว.คกึ ฤทธ์ิ ปราโมช, “พระพุทธรูปโบราณในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม,”วดั พระเชตุพนสองรอ ยป (
2332-2532 ) , 53-56.

36 น. ณ ปากนํ้า, ศิลปไทยตามวัด (นครหลวงธนบุรี : ป.พิศนาคะ, 2515), 75.
37 สมั ภาษณ นายรังสรรค สถริ าวธุ หวั หนา ชา งบูรณปฏสิ งั ขรณประจําวัดพระเชตุพนฯ , 25 สงิ หาคม 2547 .

15

การบรู ณปฏิสังขรณพ ระพทุ ธรูปในพระระเบยี งรอบพระอุโบสถ ทางวดั มแี นวคดิ ใน
การบูรณะที่จะคงรูปแบบตามของเดิมเอาไวใหมากที่สุด เพื่อใหคนรุนหลังไดเห็นความงามของ
พระพุทธรูปโบราณอยางแทจริง ในการบูรณะพระพุทธรูปแตละองค ทางวัดจะเปนผูดูแลทําการ
บูรณะเองโดยใชชางผูชํานาญการของวัด เน่ืองจากชางเหลานี้คลุกคลีอยูกับการบูรณปฏิสังขรณ
พระพุทธรูปที่วัดพระเชตุพนฯนี้มาต้ังแตชางรุนกอน และไดถายทอดมาสูรุนปจจุบัน ดังนั้นยอมจะ
ไดพบเห็นและมีความคุนเคยกับลักษณะของพระพุทธรูปที่วัดพระเชตุพนฯเปนอยางดี อันจะมีผล
ใหก ารบูรณะเปนไปตามแนวคิดของทางวัดมากทส่ี ุด 38

แนวทางในการบรู ณะซอ มแซมนัน้ ทางชา งผทู ําการซอมจะดําเนนิ การตามแนวคดิ และ
นโยบายทว่ี ดั กาํ หนด คอื คงความเปนของเดมิ มากทส่ี ุด ดงั นัน้ การบรู ณะสวนใหญจ ะทาํ ตามลกั ษณะ
เดมิ ขององคพระพทุ ธรูปที่เปนเน้ือสมั ฤทธอิ์ ยขู างใน จะไมมีการทําใหผ ดิ เพี้ยนไป นอกจากในบาง
สวน ท่ีเม่ือกะเทาะปูนออกแลว พบความชํารุดเสียหายขององคพระเดิมที่อยูขางในน้ันมีมากจนไม
อาจซอมแซมใหเ หมอื นเดิมได จําเปนตองซอมในรูปแบบท่ีเหมาะสม และกลมกลืนกับของเดิมมาก
ที่สุด 39

ขัน้ ตอนในการบรู ณปฏิสังขรณพ ระพุทธรปู ประจาํ พระระเบยี งชั้นในรอบพระอโุ บสถ40
ข้ันแรก เปน การขัดและทาํ ความสะอาดผวิ ชนั้ นอก
ชางจะทําการขัดผิวนอกขององคพระพุทธรูปออกจนเห็นเน้ือรัก จากน้ันทําการกะเทาะ
เอาสวนท่ีเปนปูนที่พอกองคพระออก โดยจะกะเทาะสวนท่ีกรอนออกกอนเพ่ือดูความหนาของเนื้อ
ปูนท่ีพอก แลวกะเทาะสวนท่ีมีความเปราะบาง เชน บริเวณพระพักตร เม็ดพระศก เปนตน แลวจึง
กะเทาะในสวนอ่ืนๆที่มีปูนพอกอยูจนหมด หลังจากนั้นจะตองรอใหความชื้นที่องคพระหมดไป
โดยปลอยใหถูกอากาศเพ่ือใหความชน้ื ในเนื้อสมั ฤทธ์ิระเหยไปจนองคพระแหงสนทิ
ในขณะทผ่ี ูวิจยั ทําการศึกษาเร่ืองนี้ มีพระพทุ ธรูปทีช่ างกําลังทําการบูรณะอยู ( องคท่ี 50
และองคที่ 51 ) ชางสามารถกะเทาะเอาปูนออกจากพระพักตรของพระพุทธรูปท่ีกําลังทําการบูรณะ
อยนู ี้ โดยทเี่ น้อื ปูนไมแตกเสียหาย มีลักษณะคลายหนากากที่พอกทับลงบนพระพักตรของพระพุทธ
รปู องคท ่ีอยขู า งใน ( ภาพท่ี 3 ) ทาํ ใหเ หน็ ถึงลกั ษณะของการพอกปนู ทับองคเ ดมิ และเห็นเนื้อแทของ
พระพทุ ธรปู องคขา งในอยา งชัดเจน ( ภาพที่ 4 )
ข้ันทีส่ อง เปนการขัดสนมิ สัมฤทธแิ์ ละซอ มแซมสว นท่ชี ํารดุ

38 สัมภาษณ พระศรวี ิสทุ ธวิ งศ (สุรพล ชิตญาโณ) ผชู ว ยเจา อาวาส วัดพระเชตพุ นฯ, 22 มีนาคม 2547.
39 สมั ภาษณ นายรังสรรค สถริ าวธุ , หัวหนา ชางบูรณปฏิสงั ขรณป ระจาํ วัดพระเชตพุ นฯ , 25 สงิ หาคม 2547.
40 สมั ภาษณ นายสพุ รรณ งามจนั ทรอ ัด, ชางผทู ําการบูรณปฏสิ ังขรณพ ระพทุ ธรูปประจาํ พระระเบียงรอบพระอโุ บสถ
วัดพระเชตุพนฯ , 24 มิถนุ ายน 2547.

16

ชางจะทําการขัดสนิมสัมฤทธิ์ออกจนหมด ( ขณะเดียวกันก็จะทําการซอมสวนฐานไป
พรอมกันนั้นดวย ) จากนั้นจะซอมแซมสวนที่ชํารุดผุกรอนบนองคพระ อาจจะโดยวิธีการเช่ือมหรือ
หลอ ใหมแ ลว นาํ มาตอกับองคเ ดมิ ขน้ึ อยกู ับความชํารุดมมี ากนอ ยแคไหน แลวจึงขดั เจียรผวิ องคพ ระ
ใหเรยี บเนยี นเสมอกนั โดยใชเ ครอ่ื งขัด (ภาพที่ 5) การซอ มสว นที่ผุ จะซอ มตามริ้วรอยเดิม ไมมีการ
พอกปนู นอกจากบางสว นท่ีชํารุดเลก็ นอย เชนสว นพระกรหรอื พระเพลา อาจมีการปนปูนซอมบาง
การท่ีเห็นบางองคมีลักษณะไมไดสวนเชนพระกรใหญบาง เศียรเล็กบาง เปนลักษณะดั้งเดิมท่ีมีมา
แตสมัยรัชกาลที่ 1 ในการซอมจะกระทําโดยชางภายในวัด ไมมีการนําองคพระไปซอมนอกวัด
เน่ืองจากเกรงวาโรงหลอจะทําเลียนแบบเอาของใหมมาแทนของเกา เพราะเคยปรากฏวามีการ
ลักลอบตดั เศยี รพระพทุ ธรปู ไป 1-2 องค แตติดตามคนื กลบั มาได

ขนั้ ทีส่ าม เปนการทําผวิ องคพระใหเ รียบกอ นลงรกั ปด ทอง
ลําดับแรกชางจะลงน้ําขี้เหล็กกันเช้ือความเค็ม แลวลงรักธรรมชาติท้ิงไวใหแหง จากน้ัน
เอาสมุก 41 ทาปดรอยพรุนหรือขรุขระ ปลอยท้ิงไวใหแหง (ภาพท่ี 6) ซึ่งจะใชเวลาประมาณ 2-4
สัปดาหหรือมากกวาน้ัน แลวแตคุณภาพของรัก เมื่อสมุกแหงและแข็งไดที่แลวก็จะทําการขัดให
เรยี บ แลว ทาสมกุ ซํา้ ใหมและขดั ใหม ทาํ อยางนี้หลายคร้งั จนผวิ องคพ ระเรียบหมดทกุ สวน
ข้นั ทีส่ ่ี เปนการลงรกั
ชางจะลงรักนา้ํ เกล้ยี งใหมท ้งั องค ปลอยทง้ิ ไวใ หร ักแหง ไดท ี่ รอการปด ทอง
ข้นั ท่ีหา ทําการปดทองทั้งองค
เมื่อปดทองเสร็จเรียบรอยแลว ชางจะตกแตงบริเวณพระเนตร จากนั้นจะขัดเงาใหเกิด
ความสดใสสวยงาม (ภาพที่ 7) การปดทองในปจจุบัน โดยทั่วไปนิยมใชการทาสีแทนการลงรัก แต
ที่วัดพระเชตุพนฯ การบูรณปฏิสังขรณพระพุทธรูปโดยการปดทอง ยังอนุรักษวิธีการลงรัก
ธรรมชาติ ฉะน้ันในการลงรักปดทองแตละคร้ังจึงใชเวลานานเนื่องจากตองเสียเวลาในการรอใหรัก
ธรรมชาตแิ หง ไดท ่พี อดที ี่จะทําการปด ทอง
จากการศึกษาพระพทุ ธรูปองคท ี่กําลงั บูรณะอยูตามลําดับข้ันตอนการบูรณะขางตน( องค
ท่ี 51 ภาพที่ 8 ) พบวา องคพ ระพุทธรปู ภายในซง่ึ เปนสมั ฤทธิ์นน้ั มีพุทธลักษณะตางไปจากพุทธ
ลักษณะเดิมที่เปนองคพระพอกปูนกอนมีการกะเทาะ กลาวคือลักษณะโดยรวมของพระพุทธรูป
องคท่ี 51 กอนการกะเทาะปูนออก มีพุทธลักษณะเปนแบบรัตนโกสินทรสมัยรัชกาลที่ 1 โดยนํา
รูปแบบไปเปรียบเทียบกับพระปาเลไลย ซ่ึงเปนพระพุทธรูปที่สรางข้ึนในสมัยรัชกาลที่ 1 เห็นได

41 สมกุ อา นวาสะหมุก หมายถึงเขมาหรือถา นผสมกับข้รี กั ในการซอ มพระพุทธรูปทว่ี ัดพระเชตุพนฯ ชางประจาํ วดั
ใชต นกลว ยเผาใหเปน ผงถาน นาํ มาโขลกปน ใหล ะเอยี ด แลว ผสมกบั รกั ธรรมชาติ ( นายรงั สรรค สถริ วุธ หวั หนาชางบูรณะ
พระพุทธรูปวัดพระเชตุพนฯ , 2547 . )

17

ชัดเจนวาพระพักตรและพุทธลักษณะโดยรวม มีความคลายกันมาก แตเมื่อกะเทาะปูนออก
พระพทุ ธรปู สมั ฤทธ์ทิ ีอ่ ยภู ายใน มีพทุ ธลกั ษณะแบบสโุ ขทัย ( ภาพที่ 9 )

จากการสังเกตพบวาพระพุทธรูปท่ีนํามาพอกปูนไวท่ีพระระเบียงช้ันในน้ี เปนพระพุทธ
รูปขนาดใหญ และมขี นาดใกลเ คียงกัน โดยพระพุทธรูปที่อยูมุมพระระเบียงจะมีขนาดใหญกวาและ
ท่ีมุมพระระเบียงดานทิศตะวันออกมีขนาดใหญกวาท่ีมุมอื่น สันนิษฐานวา อาจจะพยายามเลือกเอา
พระสมยั เดยี วกัน แบบเดียวกนั มาพอกปนู ใหมีลักษณะเหมอื นกันทัง้ หมด ในการบรู ณปฎิสังขรณ
พระพุทธรูปในสมยั ปจจุบนั จงึ พบวา ปูนท่ีพอกเอาไวจะพอกสว นพระพกั ตรเ ปน สวนใหญ ทีอ่ งค
พระมีพอกปนู บา งบางๆเพือ่ ใหขนาดใกลเ คยี งกนั และพทุ ธลกั ษณะเปน แบบเดยี วกนั ตามท่ตี องการ
หลักฐานท่สี นบั สนุนความคดิ ขอน้ี คอื หนากากปนู ท่กี ะเทาะออกมามพี ระพักตรแ บบรตั นโกสนิ ทร
(ภาพท่ี 3 , 4 )

ในการแปลงพระพกั ตรท ําใหดคู ลา ยแบบรัตนโกสินทรนั้น นายรังสรรค สถิราวุธ ให
ขอมูลวา ในการบูรณะสว นพระเศียรในสวนทเ่ี ปน เม็ดพระศก พบวาสวนยอดเม็ดพระศกเปนดินเผา
เนอ่ื งจากพระพุทธรปู เดิมเปนสัมฤทธิ์ มีเม็ดพระศกลักษณะเหมือนเม็ดขนุนแบบอูทองบาง ลักษณะ
เปนกนหอยแบบสุโขทัยบาง เมื่อทําใหพระพักตรเปนแบบรัตนโกสินทร จึงมีการทําเม็ดพระศก
ใหม โดยเอาดินพอก แลวตดิ เม็ดดนิ เผาเม็ดเล็กๆลักษณะเหมือนเม็ดถ่ัวเขียวบนสวนยอดเม็ดพระศก
แตล ะเมด็ (ภาพที่ 10 )

แมวาพระพุทธรูปที่พระระเบียงชั้นในสวนใหญ ปูนท่ีพอกไวกะเทาะเกือบหมดแลว
และไดร ับการบูรณปฎสิ ังขรณใ หมในสมยั ปจจุบันเกือบทุกองค แตก็มีพระพุทธรูปบางองคที่ทางวัด
ไมทําการบูรณะ เน่ืองจากตองการอนุรักษเอาไวสําหรับการศึกษา โดยตองการใหเห็นเน้ือแท และ
รูปแบบเดิมของพระพุทธรูป 42 พระพุทธรูปดังกลาวสภาพของรักยังสมบูรณอยู จึงมีพระพักตร
เปน แบบรัตนโกสินทร ไดแก พระพุทธรูปที่พระระเบียงชั้นในบางองค เชน องคท่ี 69 ( ภาพท่ี11 )
องคท ่ี 71 ( ภาพที่ 12 ) และพระพทุ ธรูปที่พระระเบยี งช้นั นอกดา นทศิ ตะวนั ตกบางองค (ภาพท่ี 13)

42 สมั ภาษณ พระศรวี ิสทุ ธิวงศ ( สรุ พล ชติ ญาโณ ) ผชู ว ยเจา อาวาส วดั พระเชตพุ นฯ , 22 มีนาคม 2547 .

18

บทที่ 3
พระพุทธรปู ทพี่ ระระเบยี งชน้ั ในรอบพระอุโบสถกบั การวิเคราะหร ปู แบบ

พระพุทธรูปท่ีประดิษฐานอยูที่พระระเบียงช้ันในรอบพระอุโบสถวัดพระเชตุพนฯ มี
จํานวน 150 องค เปน พระพุทธรูปเกาแกท่อี ัญเชญิ มาจากหวั เมืองฝายเหนือ ในสมัยรัชกาลท่ี 1 โดย
โปรดใหป ฏสิ งั ขรณใหส มบรู ณ งดงาม กอ นนาํ มาประดิษฐานท่ีพระระเบียงช้ันใน ในการศึกษาและ
วิเคราะหร ปู แบบของพระพทุ ธรูปดังกลาว จงึ จาํ เปนตอ งศึกษาการแบงยคุ สมัยของพระพุทธรูปท่ีพบ
ในประเทศไทยกอน จากน้ันจึงทําการวิเคราะหรูปแบบ จําแนกสมัยของพระพุทธรูปท่ีพระระเบียง
ชั้นใน และศึกษาถึงตําแหนงการวาง จํานวน และขนาดของพระพุทธรูป ตลอดจนลักษณะของ
พระพุทธรูปท่ีมีการปฏิสังขรณตางไปจากลักษณะพุทธศิลปเดิม ทําใหเกิดการผสมผสานลักษณะ
พทุ ธศิลปใ นพระพทุ ธรปู บางองค

1. การจําแนกกลุมพระพทุ ธรูปตามลกั ษณะพุทธศิลป
ในการจําแนกกลุมพระพุทธรูปท่ีพระระเบียงช้ันใน ผูวิจัยไดทําการวิเคราะหรูปแบบ

ของพระพทุ ธรปู โดยยดึ แนวการแบงยุคสมัยของพระพุทธรูปที่พบในประเทศไทยตามลักษณะพุทธ
ศิลป ท่ี ม.จ.สุภทั รดศิ ดศิ กลุ ไดทาํ การศกึ ษาไวแ ลว เปนหลกั ดงั นี้ 43

1.1 ยุคสมยั และลกั ษณะพทุ ธศลิ ปข องพระพทุ ธรูปในประเทศไทย
พระพุทธรปู ที่พบในประเทศไทย ในสมยั ทีช่ นชาตไิ ทยเขา ปกครองประเทศแลว แบง
ออกไดเ ปน 5 สมยั เร่ิมจากศิลปะแบบเชียงแสน สุโขทัย อทู อง อยธุ ยา และรตั นโกสินทร โดย
มลี กั ษณะพทุ ธศลิ ปด ังน้ี

1.1.1 พระพทุ ธรปู ในศิลปะแบบเชยี งแสน ( พ.ศ. 1600-2091 ) สว นมากพบทาง
ภาคเหนอื แบง ไดเปน 2 รนุ คอื เชียงแสนรนุ แรก และเชยี งแสนรนุ หลงั

เชียงแสนรนุ แรก มอี ายุราวพทุ ธศตวรรษท่ี 16 ลงมา มีลกั ษณะคลา ยพระพทุ ธรูป
แบบปาละของอนิ เดยี ( ภาพท่ี 14 ) กลา วคอื

- พระรศั มเี ปน รปู ดอกบวั ตมู หรือลกู แกว

43 ดูรายละเอียดเพมิ่ เติมจาก หลวงบริบาลบุรีภัณฑ. และ ม.จ.สุภัทรดศิ ดศิ กุล , พระพุทธรูปตา งๆใน
ประเทศไทยและพทุ ธศลิ ปใ นประเทศไทย (ม.ป.ท. , 2503. พมิ พในงานฌาปนกจิ ศพนางบญุ สิน บรู ณธนติ ก.ค.
2503 ) , 22-52. ; ม.จ.สุภัทรดิศ ดิศกุล , ศิลปะในประเทศไทย , พมิ พค ร้งั ท่ี 11 ( กรุงเทพฯ :
มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร, 2539 ) , 22- 29 .

19

- ขมวดพระเกศาใหญเ ปน ตอ มกลมหรือกนหอย ไมม ีไรพระศก
- พระพักตรก ลมสัน้ พระโอษฐเล็กลกั ษณะอมยมิ้ พระหนเุ ปน ปม พระขนงโกง
พระนาสกิ งมุ
- พระวรกายอวบอวน พระอรุ ะนนู สงั ฆาฏิสน้ั อยเู หนอื ถันปลายเปนเขย้ี วตะขาบ
- น่งั ขัดสมาธิเพชร แลเหน็ ฝา พระบาทท้งั สองขาง ปางมารวชิ ัย
- ฐานมแี บบกลบี บัวคว่าํ บวั หงายและมเี กสรประกอบ และมแี บบฐานเขยี ง
เชียงแสนรุน หลังหรือเชียงใหม มีอายรุ าวพุทธศตวรรษที่ 20 ลงมา เปน แบบทม่ี ี
อิทธิพลของสุโขทยั เขามาปน ( ภาพท่ี 15 ) ทาํ ใหม ลี ักษณะตางไปจากเชียงแสนรุนแรก คือ
- พระรศั มีเปน รปู ดอกบัวตมู ทีส่ งู ข้นึ มาหรอื สวนใหญเปนรปู เปลวไฟ
- ขมวดพระเกศาเลก็ มีไรพระศก พระพกั ตรมกั เปนรูปไขม ีพระพกั ตรก ลมอยูบ า ง
- พระวรกายแมจ ะอวบและพระอรุ ะนนู แตส งั ฆาฏยิ าวลงมาถึงพระนาภี
- นัง่ ขดั สมาธิราบแลเหน็ ฝาพระบาทขางเดียว ฐานบางครั้งเรียบไมมลี วดลาย
- ปาง มีท้งั ปางสมาธิ ปางอุมบาตร ปางกดรอยพระบาท ปางไสยาสน ปางน่งั หอ ย
พระบาท
1.1.2 พระพุทธรูปในศิลปะแบบสุโขทยั ( พุทธศตวรรษที่ 19 – 20 ) พระพทุ ธรปู
แบบสุโขทยั ในยุคแรก มกั มีพระพกั ตรก ลมตามแบบศลิ ปะลังกา สําหรบั พระพทุ ธรูปแบบสโุ ขทยั
ในยุคกลางจะมีวงพระพกั ตรย าว พระหนุเสยี้ ม สว นพระพุทธรูปแบบสโุ ขทัยในยุคหลังวงพระ
พกั ตรจะเปนรปู ไข ปลายนวิ้ พระหตั ถย าวเสมอกัน พระพุทธรปู ในศลิ ปะแบบสโุ ขทยั แบงออกได
เปน 4 หมวด คอื
หมวด 1 พระพทุ ธรปู แบบสโุ ขทัยหมวดใหญ มลี ักษณะเปนศลิ ปะสโุ ขทัย
โดยเฉพาะ กลาวคอื
- พระรัศมีเปน เปลว ขมวดพระเกศาเลก็ เปน กน หอย สวนมากไมม ไี รพระศก
- พระพกั ตรร ูปไข พระขนงโกง พระนาสิกงมุ พระโอษฐย ิม้ เลก็ นอ ยตามแบบ
ลักษณะอนิ เดยี
- พระองั สาใหญ บั้นพระองคเลก็ ชายสงั ฆาฏยิ าวลงมาถงึ พระนาภี ปลายเขย้ี ว
ตะขาบ
- ขดั สมาธริ าบ ฐานเปน หนากระดานเกลี้ยง ไมค อ ยทําฐานกลีบบวั ตอนกลาง
แอน เขาขางใน(Concave) ตา งจากฐานของเชยี งแสนทเ่ี ปน ฐานกระดานโคงออกมาขางนอก(Convex)
- ปาง ทําเปน ปางตางๆตามอริ ิยาบถคอื ปางลลี า ปางไสยาสน ปางประทานอภยั
ปางถวายเนตร ปางมารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ ปางสมาธิมนี อ ยสว นมากทําปางมารวชิ ยั

20

หมวด 2 พระพทุ ธรปู แบบสโุ ขทัยหมวดกาํ แพงเพชร จะมพี ระพักตรตอนบน
กวางกวาพระพักตรต อนลา งมาก พระหนเุ สี้ยม ( ภาพที่ 16 ) เทา ทพี่ บมีอยนู อย

หมวด 3 พระพุทธรูปแบบสโุ ขทัยหมวดพระพุทธชินราช มีพระพกั ตรค อ นขา ง
กลม พระวรกายคอนขา งอวบ นวิ้ พระหัตถท ัง้ สปี่ ลายเสมอกัน ( ภาพที่ 17 )

หมวด 4 พระพทุ ธรูปแบบสุโขทยั หมวดวดั ตะกวน มลี กั ษณะแบบเชยี งแสนผสม
กับแบบลงั กา บางองคช ายสังฆาฏสิ ้นั พระนลาฎแคบ แตพ ระวรกายและฐานเปน แบบสโุ ขทัยทั่วไป

1.1.3 พระพุทธรูปในศลิ ปะแบบอทู อง (ราวพทุ ธศตวรรษที่ 17 – 20) ลักษณะ
ของพระพทุ ธรูปแบบอูทองคอื

- พระรัศมี มที ้ังเปน แบบดอกบวั ตมู และยาวเปน เปลว เม็ดพระศกเปน ตมุ เลก็
คลา ยหนามเปลือกขนุน มีไรพระศกเปน กรอบรอบวงพระพักตร พระหนุปานแบบคางคน

- ชายสงั ฆาฏิยาว ปลายตดั เปน เสน ตรง ชายอนั ตรวาสกขางบนเปนสนั
- ขัดสมาธริ าบ ปางมารวชิ ยั ไมม ขี ัดสมาธิเพชรเลย
- ฐานเปน ฐานหนา กระดานเปน รอ งแอนเขาขางใน
พระพุทธรูปในศิลปะแบบอูทองมี 3 แบบคอื
แบบท่ี 1 มอี ทิ ธพิ ลของศิลปะทวารวดแี ละขอมผสมกนั ลักษณะสาํ คัญคือพระรศั มเี ปน
แบบดอกบวั ตมู เครอื่ งแตง พระพกั ตรแ ละจวี รคลายแบบทวารวดแี ตพ ระพักตรเหลยี่ มแบบขอม มไี ร
พระศก มอี ายรุ าวพทุ ธศตวรรษที่ 17-18 ( ภาพท่ี 18 )
แบบที่ 2 มีอิทธิพลของศลิ ปะขอมหรือลพบุรมี ากขึน้ พระรศั มีเปน เปลว อายุราวพุทธ
ศตวรรษที่ 18-19 ( ภาพที่ 19 )
แบบที่ 3 มลี ักษณะของศิลปะสโุ ขทยั เขามาปนอยมู าก แตล กั ษณะเปนแบบอทู อง คอื มี
ไรพระศก และฐานเปน หนา กระดานแอนเขาขา งใน อายรุ าวพุทธศตวรรษท่ี 19-20 ( ภาพท่ี 20 )
1.1.4 พระพทุ ธรูปในศิลปะแบบอยุธยา(พทุ ธศตวรรษท2ี่ 0-23) แบงออกเปน2 ชว ง
คือ
ชว งแรก เปน พระพทุ ธรปู ในศิลปะแบบอยุธยาตอนตน มีลักษณะคลา ยแบบอูท องแบบ
ท่ี 2-3 คือพระรัศมมี ที ั้งเปน ตอ มและเปน เปลว มีไรพระศก พระหนุปา น ชายสังฆาฏยิ าวปลายตดั
อายุราวพ.ศ.1991-2031 เปนชวงศลิ ปะแบบอทู องเปลย่ี นเปนอยธุ ยา ( ภาพที่ 21 )
ชว งหลงั เปนพระพทุ ธรปู ในศิลปะแบบอยธุ ยาตอนปลาย มลี ักษณะแบบสโุ ขทยั เขามา
ปน คอื ทําวงพระพักตรแ ละพระรศั มีตามแบบสุโขทยั แตมีพระพกั ตรยาวกวา แบบอยุธยาตอนตน
และสังฆาฏมิ ีขนาดใหญ ที่ฐานมีลวดลายเคร่อื งประดบั มากมาย ในชวงน้ีนยิ มสรา งพระพทุ ธรูป
แบบทรงเครื่อง ทง้ั แบบทรงเคร่อื งใหญ ( ภาพท่ี 22 ) และทรงเครือ่ งนอ ย ( ภาพที่ 23 ) และมี

21

พระพทุ ธรูปที่ทําเลียนแบบพระพุทธสหิ งิ คเ มืองนครศรีธรรมราช ซึง่ มลี กั ษณะคลายพระพุทธรปู
แบบเชยี งแสน ( ภาพที่ 24 )

1.1.5 พระพุทธรปู ในศิลปะแบบรัตนโกสนิ ทร ( พุทธศตวรรษท่ี 24 – ปจ จบุ นั ) มี
ลักษณะของพระพุทธรปู แบบสุโขทยั และแบบอยุธยาผสมกัน ตางแตพ ระเกตมุ าลาสงู กวาแบบสโุ ข
ทัยและอยธุ ยา เม็ดพระศกเล็กเลียนแบบเชยี งแสน แตจะไมเ หมอื นเชยี งแสนแท

พระพุทธรูปทสี่ รางในสมยั รชั กาลท่ี 1 ลกั ษณะจะคลายแบบอยุธยาตอนปลายแตค วามมี
ชีวิตจติ ใจลดนอ ยลง ( ภาพที่ 25 )

พระพทุ ธรปู ที่สรางในสมัยรัชกาลที่ 2 ,3 เปนเชน เดียวกบั ท่สี รางในสมัยรัชกาลท่ี 1 แต
จะเนน ความสวยงามของลวดลายเครอ่ื งประดับ ย่งิ กวา สีพระพกั ตรของพระพุทธรปู

พระพทุ ธรปู ทีส่ รา งในรชั กาลที่ 4 ทรงคดิ แบบอยา งพระพุทธรปู ข้ึนใหม แกพ ุทธลกั ษณะ
ใหค ลา ยมนษุ ยสามัญมากขึ้น คือไมม พี ระเกตุมาลาหรอื พระเมาลี มจี ีวรเปน รว้ิ ขดั สมาธเิ พชรปาง
สมาธิ แตไมเปนที่นิยมกนั

พระพุทธรูปที่สรา งในสมัยรัชกาลท่ี 5-6 พระพุทธรปู กลบั มามีพระเกตุมาลาใหม และมี
ลกั ษณะเหมอื นมนษุ ยส ามัญมากขึ้น

พระพุทธรูปในแบบรตั นโกสินทรจ ีวรจะมีลายดอกไมเ ขามาประดับ ตางจากพระพทุ ธรูป
แบบอยุธยา

1.2 ผลการวิเคราะหร ูปแบบของพระพทุ ธรปู ทีพ่ ระระเบยี งช้ันใน
จากการวเิ คราะหรูปแบบของพระพทุ ธรปู ท่พี ระระเบยี งชนั้ ใน โดยพิจารณาและวเิ คราะห
จากลักษณะสําคัญของปฏิมากรรม แยกจากลักษณะที่ตางไปจากของเดิมในการซอมแซมสวนที่
ชํารุดในครั้งทําการปฏิสังขรณ ( ซ่ึงจะกลาวถึงในหัวขอตอไป ) แลวเปรียบเทียบกับลักษณะพุทธ
ศิลปของพระพุทธรูปแบบตางๆดังกลาวมาแลวในขอ 1.1 จําแนกพระพุทธรูปแตละองคที่พระ
ระเบียงชนั้ ในออกเปนแบบตางๆไดตามตารางแสดงผลการวิเคราะหรูปแบบของพระพุทธรูปที่พระ
ระเบยี งช้นั ในรอบพระอโุ บสถ
การนับลําดับองคท่ีของพระพุทธรูป เร่ิมจากระเบียงดานหนาพระอุโบสถ จากทิศ
ตะวันออกเฉยี งเหนือ ไปทางทศิ ตะวนั ออกเฉยี งใต ซง่ึ ดูไดจ ากแผนผังท่ี 1 และดภู าพพระพุทธรูป
แตล ะองคไ ด ในสว นภาคผนวกทา ยเลม
สาํ หรับหนว ยวัดขนาดหนาตกั พระพุทธรปู ในท่นี ไี้ ดร กั ษาหนว ยวดั เดิมเอาไว แปลงเปน
หนว ยวดั ปจ จบุ ันไดดงั น้ี 1 ศอก = 60 ซ.ม. 1 คบื = 30 ซ.ม. 1 นิ้ว = 2.5 ซ.ม.

22

แผนผังท่ี 1 แสดงตาํ แหนงพระพทุ ธรปู ประจาํ พระระเบยี งช้นั ใน
ทม่ี า : ภาวิดา จนิ ประพฒั น ( ผูเขยี น )

23
ตารางที่ 1 แสดงผลการวเิ คราะหรปู แบบพระพทุ ธรปู ท่พี ระระเบยี งชั้นในรอบพระอโุ บสถ

องคท่ี รปู แบบพุทธศลิ ป ปาง ขนาดหนาตัก

1 อยธุ ยา มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ ศอก คืบ น้ิว
2 อยุธยา สมาธิ ขดั สมาธริ าบ
3 อยุธยา สมาธิ ขัดสมาธิราบ 20 9
4 อทู อง มารวิชยั ขดั สมาธิราบ 21 0
5 อูทอง มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ 21 0
6 อูท อง มารวชิ ัย ขัดสมาธริ าบ 2 0 10
7 สโุ ขทยั มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 20 4
8 อทู อง มารวชิ ัย ขัดสมาธริ าบ 20 6
9 อทู อง มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 5
10 อทู อง มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 20 1
11 สุโขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ 20 1
12 อูทอง มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 20 1
13 สุโขทัย มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 20 5
14 สโุ ขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ 20 3
15 สโุ ขทยั มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 20 5
16 อทู อง มารวิชยั ขดั สมาธริ าบ 20 7
17 อทู อง มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 20 6
18 อูทอง มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 20 3
19 อูทอง มารวิชัย ขดั สมาธิราบ 20 4
20 อทู อง มารวิชยั ขัดสมาธิราบ 20 2
21 อทู อง มารวิชยั ขดั สมาธิราบ 20 5
22 อทู อง มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 5
23 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธิราบ 20 6
24 อทู อง สมาธิ ขัดสมาธิราบ 20 7
25 อทู อง มารวิชยั ขัดสมาธิราบ 20 4
20 5
20 7

24

ตารางที่ 1 (ตอ) ปาง ขนาดหนา ตกั

องคที่ รปู แบบพทุ ธศลิ ป มารวชิ ยั ขัดสมาธริ าบ ศอก คบื นว้ิ
มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ
26 อทู อง มารวิชัย ขัดสมาธิราบ 20 8
27 อทู อง สมาธิ ขดั สมาธริ าบ 20 9
28 อยธุ ยา สมาธิ ขัดสมาธิราบ
29 อยุธยา สมาธิ ขดั สมาธิราบ 20 9
30 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธริ าบ
31 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธิราบ 21 3
32 อยุธยา มารวิชยั ขดั สมาธิราบ
33 อยุธยา สมาธิ ขัดสมาธริ าบ 21 3
34 อยธุ ยา มารวิชัย ขัดสมาธิราบ
35 อยุธยา มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 2 1 10
36 อทู อง มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ
37 อูทอง มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ 21 1
38 อูทอง มารวิชยั ขดั สมาธิราบ
39 อูทอง มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 21 6
40 อยธุ ยา มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ
41 อยธุ ยา มารวิชยั ขดั สมาธริ าบ 21 8
42 อยุธยา มารวชิ ัย ขัดสมาธริ าบ
43 อูทอง มารวิชยั ขดั สมาธิราบ 21 5
44 อทู อง สมาธิ ขดั สมาธริ าบ
45 อทู อง มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ 2 0 10
46 อยธุ ยา มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ
47 อูทอง มารวิชยั ขัดสมาธิราบ 2 0 11
48 อูท อง มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ
49 สโุ ขทัย 20 6
50 สโุ ขทยั
2 0 10

20 4

20 8

20 2

20 4

1 1 11

20 4

1 1 11

20 3

20 1

20 3

1 1 11

25

ตารางท่ี 1 (ตอ ) ปาง ขนาดหนาตกั

องคท ่ี รูปแบบพทุ ธศลิ ป มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ ศอก คืบ น้ิว
มารวิชัย ขดั สมาธิราบ
51 สุโขทยั มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 11 11
52 สุโขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ 20 0
53 สุโขทยั มารวิชยั ขดั สมาธิเพชร
54 สุโขทยั มารวิชยั ขัดสมาธิราบ 11 7
55 เชียงแสน มารวิชัย ขัดสมาธิราบ
56 สุโขทัย มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 11 8
57 สโุ ขทยั มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
58 สโุ ขทยั มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 11 7
59 สโุ ขทยั มารวิชยั ขดั สมาธิราบ
60 สุโขทัย มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 11 7
61 สโุ ขทัย มารวชิ ัย ขดั สมาธิราบ
62 สโุ ขทัย มารวิชยั ขดั สมาธิราบ 1 1 11
63 สุโขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ
64 อยุธยา มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 20 0
65 อทู อง มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ
66 อทู อง มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 11 9
67 อทู อง มารวิชยั ขดั สมาธริ าบ
68 อูทอง มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 1 1 10
69 อทู อง สมาธิ ขัดสมาธิราบ
70 อูท อง สมาธิ ขดั สมาธิราบ 1 1 10
71 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธิราบ
72 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธริ าบ 20 0
73 อยุธยา สมาธิ ขดั สมาธริ าบ
74 อยธุ ยา 1 1 11
75 อยุธยา
1 1 11

1 1 11

11 7

11 9

1 1 11

20 0

1 1 11

20 8

21 6

21 9

21 3

30 0

26

ตารางท่ี 1 (ตอ) ปาง ขนาดหนาตกั

องคท ่ี รูปแบบพุทธศลิ ป สมาธิ ขัดสมาธิราบ ศอก คืบ น้ิว
สมาธิ ขดั สมาธิราบ
76 อยธุ ยา มารวชิ ัย ขดั สมาธิราบ 21 6
77 อยธุ ยา มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ 21 0
78 อูทอง มารวชิ ยั ขัดสมาธริ าบ
79 สโุ ขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ 21 3
80 สโุ ขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ
81 สโุ ขทยั มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ 21 2
82 สุโขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
83 สุโขทยั มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 7
84 สุโขทยั มารวิชัย ขดั สมาธิราบ
85 สุโขทยั มารวิชัย ขัดสมาธิราบ 20 7
86 สุโขทัย มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ
87 สุโขทยั มารวชิ ยั ขัดสมาธริ าบ 20 5
88 สุโขทัย มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ
89 สุโขทยั มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 20 0
90 เชยี งแสน มารวิชัย ขดั สมาธิราบ
91 เชียงแสน มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ 1 1 11
92 เชียงแสน มารวิชัย ขดั สมาธิราบ
93 อูทอง มารวิชัย ขดั สมาธิราบ 1 1 11
94 สโุ ขทยั มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ
95 สุโขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ 20 1
96 สุโขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
97 สโุ ขทัย มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 1
98 สุโขทัย มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ
99 สุโขทยั 11 5
100 สุโขทัย
11 9

1 1 11

20 0

11 9

11 8

1 1 11

1 1 11

1 1 11

1 1 11

1 1 11

21 1

20 3

27

ตารางที่ 1 (ตอ ) ปาง ขนาดหนาตกั

องคท่ี รปู แบบพทุ ธศลิ ป มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ ศอก คบื น้ิว
มารวิชยั ขดั สมาธริ าบ
101 สุโขทัย มารวิชยั ขดั สมาธิราบ 20 2
102 สโุ ขทัย มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ 20 3
103 สุโขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธริ าบ
104 สโุ ขทยั สมาธิ ขดั สมาธิราบ 20 3
105 อทู อง สมาธิ ขัดสมาธริ าบ
106 อยธุ ยา สมาธิ ขดั สมาธริ าบ 20 3
107 อยุธยา สมาธิ ขัดสมาธริ าบ
108 อยุธยา สมาธิ ขดั สมาธิราบ 21 2
109 อยธุ ยา สมาธิ ขัดสมาธริ าบ
110 อยธุ ยา สมาธิ ขัดสมาธิราบ 21 3
111 อยุธยา มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ
112 อยธุ ยา มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ 21 1
113 อทู อง มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
114 สุโขทยั มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 21 3
115 สโุ ขทัย มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ
116 อยุธยา มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 21 1
117 สโุ ขทัย มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ
118 สโุ ขทยั มารวิชัย ขัดสมาธิราบ 21 1
119 สโุ ขทยั มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ
120 สโุ ขทัย มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 2 1 11
121 สโุ ขทยั มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ
122 สโุ ขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ 21 4
123 สุโขทัย มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ
124 สุโขทัย 21 1
125 สโุ ขทัย
20 7

20 7

20 7

20 3

20 4

20 7

20 5

20 5

20 4

20 3

20 8

20 8

28

ตารางท่ี 1 (ตอ ) ปาง ขนาดหนา ตกั

องคท่ี รปู แบบพุทธศลิ ป มารวิชัย ขดั สมาธิราบ ศอก คบื น้ิว
มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
126 สโุ ขทยั มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 4
127 สโุ ขทัย มารวิชัย ขัดสมาธิราบ 20 5
128 สุโขทัย มารวิชยั ขดั สมาธิราบ
129 สโุ ขทัย มารวิชัย ขัดสมาธริ าบ 20 5
130 อทู อง มารวชิ ัย ขดั สมาธิราบ
131 สุโขทัย มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ 20 3
132 สโุ ขทัย มารวิชยั ขัดสมาธิราบ
133 สโุ ขทัย มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ 11 4
134 สโุ ขทยั มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ
135 สโุ ขทัย มารวิชยั ขัดสมาธริ าบ 20 1
136 สุโขทยั มารวิชัย ขดั สมาธิราบ
137 สโุ ขทยั มารวิชยั ขัดสมาธิราบ 20 0
138 สโุ ขทยั มารวชิ ยั ขัดสมาธริ าบ
139 อทู อง มารวชิ ัย ขดั สมาธิราบ 20 0
140 สโุ ขทัย มารวชิ ัย ขัดสมาธิราบ
141 อทู อง มารวชิ ัย ขดั สมาธริ าบ 20 0
142 อทู อง มารวชิ ยั ขดั สมาธริ าบ
143 สุโขทัย มารวชิ ัย ขดั สมาธิราบ 20 0
144 สุโขทยั มารวชิ ยั ขัดสมาธิราบ
145 อูท อง มารวชิ ยั ขดั สมาธิราบ 1 1 11
146 อูทอง มารวิชัย ขดั สมาธริ าบ
147 สโุ ขทยั สมาธิ ขดั สมาธริ าบ 20 1
148 อูท อง สมาธิ ขดั สมาธิราบ
149 อยุธยา 20 1
150 อยุธยา
20 1

20 1

1 1 10

20 2

20 5

20 6

20 4

20 4

20 5

20 9

21 1

21 2

29

1.3 การจาํ แนกกลุม พระพทุ ธรปู ท่ีพระระเบียงชน้ั ใน
จากตารางแสดงผลการวิเคราะหรปู แบบพระพทุ ธรปู ท่พี ระระเบียงช้ันใน ในขอ 1.2
สามารถแบง กลมุ พระพทุ ธรูปดงั กลา ว ตามลกั ษณะพทุ ธศิลปท ่ีปรากฏ ได 5 กลุม ใหญ ดังน้ี

1.3.1 กลุม พระพุทธรปู แบบเชยี งแสน มีจํานวน 4 องค
ไดแกพ ระพทุ ธรูปองคท ี่ 55 , 90 , 91 , 92 .

1.3.2 กลมุ พระพุทธรปู แบบสุโขทยั มจี าํ นวน 62 องค
ไดแ กพ ระพทุ ธรูปองคที่ 7 , 11 , 13 , 14 , 15 , 51 , 53 , 54 , 56 , 57 , 59 , 60 , 63 , 79 , 80 , 81 ,
82 , 83 , 84 , 85 , 86 , 87 , 88 , 89 , 94 , 95 , 96 , 97 , 98 , 99 , 100 , 101 , 102 , 103 , 104 , 114 ,
115 , 117 , 118 , 119 , 120 , 121 , 122 , 123 ,124 , 125 , 126 , 127 , 128 , 129 , 131 , 132 , 133 ,
134 , 135 , 136 , 137 , 138 , 140 , 143 , 144 , 147 .

1.3.3 กลุมพระพทุ ธรูปแบบอทู อง มีจาํ นวน 37 องค
ไดแ กพ ระพทุ ธรปู องคที่ 4 , 5 , 6 , 8 , 9 , 10 , 12 , 16 , 17 , 18 , 20 , 21 , 22 , 24 , 25 , 26 , 27 ,
36 , 37 , 39 , 45 , 48 , 66 , 67 , 68 , 70 , 78 , 93 , 105 , 113 , 130 , 139 , 141 , 142 , 145 , 146 ,
148 .

1.3.4 กลุมพระพุทธรูปแบบอยุธยา มีจํานวน 30 องค
ไดแ กพระพทุ ธรปู องคท ี่ 1 , 2 , 3 , 23 , 28 , 29 , 30 , 31 , 32 , 33 , 34 , 35 , 40 , 71 , 72 , 73,74 ,
75 , 76 , 77 , 106 , 107 , 108 , 109 , 110 , 111 , 112 , 116 , 149 , 150 .

1.3.5 กลมุ พระพทุ ธรปู ท่ีไดร บั การปฏิสังขรณม ีลกั ษณะผสมผสานของพุทธศิลป
ทตี่ างแบบกนั มจี าํ นวน 17 องค
ไดแ กพ ระพุทธรปู องคท ี่ 19 , 38 , 41 , 42 , 43 , 44 , 46 , 47 , 49 , 50 , 52 , 58 , 61 , 62 , 64 , 65,
69 .

2. พระพุทธรูปท่ีไดร บั การปฏิสงั ขรณต า งไปจากลักษณะพุทธศิลปเดมิ
2.1 กลุม พระพุทธรปู ท่มี ีลกั ษณะตางจากพุทธศลิ ปเ ดิม
ในการศึกษารูปแบบของพระพุทธรูปประจําพระระเบียงชั้นใน เพื่อจําแนกกลุมตาม

ลักษณะพุทธศิลป พบวามีพระพุทธรูปอยูจํานวนหน่ึงที่มีลักษณะพุทธศิลปตางไปจากเดิมซ่ึงอาจ
จะเปนผลมาจากการปฏิสังขรณในสมัยรัชกาลที่ 1 พระพุทธรูปดังกลาวนี้ รูปแบบจะมีลักษณะ
ผสมผสานระหวางรูปแบบของรัตนโกสินทร ซ่ึงมีลักษณะพุทธศิลปที่ไดรับอิทธิพลจากพุทธ
ศิลปแบบอยุธยา ผสมผสานกับรูปแบบพุทธศิลปเดิมขององคพระพุทธรูป พระพุทธรูปที่มี
ลักษณะเชนนมี้ ีจํานวน 17 องค แบงออกไดเ ปน 3 กลมุ ดังตอ ไปนี้

30

2.1.1 กลมุ พระพุทธรูปแบบสุโขทยั ท่ีมีพุทธศลิ ปแ บบรัตนโกสินทรผสมผสาน
พระพุทธรูปกลุมนไี้ ดแ กพระพทุ ธรปู องคท่ี 49 , 50 , 52 , 58 , 61 , และ 62

ลักษณะท่ีปรากฏเดนชัดคือ ในสวนที่เปนแบบสุโขทัยน้ัน สวนสําคัญของ
พระพุทธรปู สวนใหญยงั คงเปน พทุ ธศิลปแบบสโุ ขทยั กลาวคอื

- พระรัศมเี ปน เปลวสูง เมด็ พระศกเปนกน หอยทรงแหลมแตม ีขนาดเล็ก
- พระวรกายไดสวนสัด พระอังสาใหญบ้ันพระองคเล็ก ชายสังฆาฏิเปนแฉก
ซอนกัน
- พระองคลุ แี ละพระหตั ถไดสว นสัดและมคี วามออ นชอ ย
สําหรับสวนที่เปนพุทธศิลปแบบรัตนโกสินทร44 ไดแกสวนพระเศียรและพระ
พักตรซง่ึ จะมลี กั ษณะดงั นี้
- พระพักตรคอนขางเหลี่ยม กลมมน ดูออนหวาน ตางจากแบบสุโขทัยท่ีพระ
พกั ตรสวนใหญเ ปนรปู ไข
- พระขนงโกงโคง เกือบครง่ึ วงกลม
- พระเนตรเหลอื บตาํ่ เปน แนวเสนราบ
- พระนาสิกโดงพอดี ไมงมุ เหมอื นแบบสโุ ขทัย
- พระโอษฐม ีขนาดยาวและเหยยี ดเปน เสน ตรง มุมพระโอษฐกระดกข้ึนและแยม
พระสรวล(คลายอมย้ิม) ตา งจากแบบสุโขทยั
- พระกรรณทอดยาวลงมาเกือบจรดพระอังสา ปลายโคงออกเล็กนอย เบาพระ
กรรณเปนรูปทรงรีช้ีข้ึนดานบน ชองพระกรรณทําขมวดเปนรูปตัวกระหนกช้ันเดียวเรียบๆ สวน
ปลายพระกรรณเซาะเปน รอ งตามแนวยาวลงมา ( ภาพท่ี 26 )
2.1.2 กลมุ พระพทุ ธรปู แบบอทู องทีม่ พี ุทธศิลปแบบรตั นโกสนิ ทรผ สมผสาน
พระพุทธรูปกลุม น้ไี ดแกพ ระพุทธรูปองคท ี่ 19 , 38 , 43 , 44 , 47 , 65 และ 69
ลักษณะท่ีปรากฏเดนชัดคือ สวนพระเศียรมีลักษณะและรายละเอียดตางๆเปน
พุทธศิลปแบบรัตนโกสินทร เชนเดียวกับกลุมพระพุทธรูปแบบสุโขทัยที่มีพระพักตรแบบ
รตั นโกสนิ ทร ทกี่ ลา วถงึ ในขอขางตน
แตมีสว นสาํ คัญในสว นอ่นื ที่บงชดั วาองคเ ดิมเปน พระพทุ ธรูปแบบอทู องคอื
- สวนพระอรุ ะจะแบนลาดกวา แบบอยุธยา
- นวิ้ พระหัตถทัง้ สเี่ หยียดตรงลงมาและกางออกเลก็ นอ ย

44 สมเกยี รติ โลหเพชรตั น , พระพทุ ธรูปสมยั รัตนโกสนิ ทร (กรงุ เทพฯ : บริษทั โรงพมิ พต ะวันออก , 2540 ) , 58-64 .

31

- ชายจวี รซอ นกัน 2 ชาย ในลักษณะเปน แถบกวางและตรง
- พระเพลามลี ักษณะเปน สันตรงท่ีเรยี กวาแขง คม
2 .1.3 กลุมพระพทุ ธรูปแบบอยธุ ยาทมี่ พี ระพกั ตรเ ปน แบบรัตนโกสินทร
พระพุทธรปู กลมุ นีไ้ ดแกพ ระพุทธรปู องคท ่ี 41 , 42 , 46 และ 64
ลักษณะที่ปรากฏเดนชัดคือ พระพุทธรูปกลุมน้ี ในสวนที่เปนพระเศียรจะมี
ลักษณะและรายละเอียดตางๆเปนพุทธศิลปแบบรัตนโกสินทร ดังกลาวแลวในกลุมพระพุทธรูป
แบบสโุ ขทัยทม่ี ีพระพักตรแ บบรตั นโกสินทร แตในสวนอ่นื ๆเปนพุทธศิลปแบบอยุธยา ลักษณะ
สาํ คญั ที่บงชัดถงึ ความเปนพระพุทธรูปแบบอยุธยาของพระพทุ ธรูปกลุมนไ้ี ดแ ก
- พระวรกายมีโครงสรา งเสนรอบนอกในกรอบรูปสามเหลีย่ ม ลกั ษณะสงู โปรง
พระอุระโคง นูน ไดสัดสวน
- ปลายสงั ฆาฏิตัดเปนเสนตรงหรอื ทาํ เปน สองแฉกลงมา
- ชายจีวรซอ นกนั แถบเลก็ และโคงยอยลงมาเลก็ นอ ย
- น้ิวพระหตั ถท ัง้ สย่ี าวเหยียดตรงชิดกนั คลายแบบสุโขทยั

2.2 ขอ คิดเห็นเกีย่ วกับลักษณะของพระพุทธรูปท่ีมีการผสมผสานระหวางพุทธศิลปที่
ตางแบบกนั

การท่ีพระพุทธรูปแบบสุโขทัย อูทอง และแบบอยุธยา ในขอ 2.1 มีลักษณะสวนพระ
พักตรเปน แบบรตั นโกสนิ ทรตอนตนน้ัน ตามหลักฐานทางเอกสารท่ปี รากฏ พระพทุ ธรปู ท่ีพระ
ระเบยี งช้ันในรอบพระอโุ บสถวดั พระเชตุพนฯ เปนพระพุทธรปู ที่รวบรวมนาํ มาจากหวั เมืองฝาย
เหนือ ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก พระพุทธรูปเหลาน้ีมีการชํารุดอยูกอน
แลว โปรดใหปฏิสังขรณโดย “...ใหชางหลอ ตอพระศอ พระเศียร พระหัตถ พระบาท และ
แปลงพระพักตร พระองคใหง าม..” 45 แลวจึงจัดวางประจําไวท่ีพระระเบียงชั้นใน ดังนั้นจึง
เปนไปไดวา พระพุทธรูปบางองคไดมีการซอมเฉพาะสวนพระเศียรที่มีการชํารุดเทาน้ัน สวน
พระวรกายท่ีไมมีการชํารุดเสียหายก็ยังคงรูปแบบเดิมไว และเน่ืองจากพระพุทธรูปท้ังหมดเปน
พระพุทธรูปท่ีตางสมัยกัน มีลักษณะพุทธศิลปที่แตกตางกัน อีกท้ังมีขนาดไมเทากัน และมี
จํานวนมาก การทําการซอมตองใชชางจํานวนมากดวย ชางที่ทําการซอมอาจมีท่ีมาหลากหลาย
กัน ต้ังแตชางหลวงจนถึงชางชาวบาน เพื่อใหเปนแบบแผนเดียวกันจึงใหซอมเปนแบบเดียวกัน
และมกี ารพอกปนู แปลงพักตรเปนแบบพิมพเดียวกนั ขนาดใกลเ คียงกัน ทําใหพ ระพุทธรปู บาง

45 นยิ ะดา เหลา สนุ ทร , ประชมุ จารกึ วดั พระเชตพุ นฯ , 52- 54 .

32

องคมีพระวรกายตามลักษณะพุทธศิลปเดิมที่ตางแบบกัน แตมีพระพักตรเปนแบบเดียวกันคือ
แบบรัตนโกสินทร ดังปรากฏในปจจุบัน สําหรับพระพุทธรูปที่ตอมาภายหลังปูนที่พอกไว
กะเทาะออก และไดรับการปฏสิ งั ขรณใ นสมยั หลงั ยงั คงมีลกั ษณะตามแบบพุทธศิลปเดิม

การท่ีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ทรงใหแปลงพระพักตรพระพุทธรูป
ขนึ้ ใหม อาจเปนการแสดงถึงพระบารมีของพระองคในดานศาสนาและศิลปะ ที่มีรูปแบบเปน
เอกลักษณของตนเอง ซ่ึงยังคงมีความสวยงามตามแบบพุทธศิลปของเกาสมัยอยุธยาเปนหลัก
ดังพระราชปณิธานท่ีจะทรงทํานุบํารุงศาสนา และฟนฟูศิลปวัฒนธรรมของชาติ ใหเจริญรุงเรือง
เหมือนดั่งสมัยกรุงศรีอยุธยา46 อีกท้ังชางในสมัยน้ันคงจะมีความถนัดและคุนเคยเปนพิเศษกับ
ลักษณะพทุ ธศิลปแ บบอยธุ ยาทอ่ี ยใู นระยะเวลาใกลเ คียงกันอกี ดว ย

ขอ สังเกตเก่ียวกับการซอมแซม สวนพระหัตถ และสวนพระบาท ตามท่ีมีการกลาวถึง
ในการปฏสิ ังขรณในสมยั รัชกาลท่ี 1 พบวา มีพระพทุ ธรูปบางองค ทีพ่ ระหัตถหรือพระกรผิดสวน
ไป กลา วคอื มพี ระกรขางหนง่ึ มขี นาดโตกวา อกี ขา งหน่งึ บางองคทําการซอ มในลกั ษณะการวาง
พระหัตถหรือพระกร วางผิดจากลักษณะปฏิมากรรมเดิม หรือผิดธรรมชาติ ดังตัวอยางเชนพระ
พุทธรูปองคท ี่ 15 ( ภาพท่ี 27 )

นอกจากนี้ จากการสํารวจศึกษาและจําแนกสมัยพระพุทธรูปที่พระระเบียงช้ันในท้ัง
หมด ไดพ บวาพระพทุ ธรปู องคที่ 118 ( ภาพที่ 28 ) ซึ่งเปนพระพุทธรูปแบบสุโขทัยปางมารวิชัย
มีลักษณะพิเศษท่ีแสดงถึงคติการสราง แปลกไปจากที่พบในลักษณะท่ัวไปของพระพุทธรูปใน
สมัยน้ันๆ ลักษณะพิเศษดังกลาวคือ มีรูปชางและลิงอยูท่ีฐานสวนใตพระเพลา ซึ่งโดยปกติ
จะพบการทาํ รปู ชางและลงิ ถวายน้ําผงึ้ และผลไม ในพระพุทธรูปปางปาเลไลย ลักษณะเชน น้ี
ไมมีขอ มลู ยืนยันขอ สนั นษิ ฐานวา สรางเลียนแบบศิลปะพมาหรือไม

3. ตําแหนงการวาง จาํ นวน และขนาดของพระพระพุทธรูปประจําพระระเบียงชัน้ ใน
3.1 ตาํ แหนง การวาง จํานวน และขนาด
พระพุทธรูปทีพ่ ระระเบยี งช้นั ในรอบพระอุโบสถ เปนพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ มีจํานวน

ทัง้ หมด 150 องค มคี วามสวยงาม และมขี นาดไลเลีย่ กนั เรียงไวต ามแนวพระระเบียงท้ัง 4
ดา น โดยพระพทุ ธรูปทปี่ ระจาํ อยูที่มมุ ทงั้ 4 ของพระระเบียง เปน พระพุทธรูปท่ีมีขนาดใหญกวา
พระพุทธรปู ที่อยูตามแนวพระระเบยี ง

46 กรมวชิ าการ , แนวพระราชดาํ ริ 9 รัชกาล , 1 – 17 .

33

ตําแหนงการวางพระพุทธรูป เริ่มจากพระระเบียงดานหนาพระอุโบสถ จากทิศ
ตะวันออกเฉียงเหนือ นับไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต เปนลําดับองคที่ 1 จนถึงองคท่ี 150
จะมีตําแหนงของพระพุทธรูป ดังแสดงไวในแผนผังที่ 1 และมีจํานวนพระพุทธรูปในพระ
ระเบยี งแตละดานดงั น้ี

พระพทุ ธรูปท่ีพระระเบยี งดานทิศตะวันออก จากองคท่ี 1 - 32 มจี าํ นวน 32 องค
พระพุทธรปู ท่พี ระระเบยี งดานทิศใต จากองคที่ 33 - 75 มจี าํ นวน 43 องค
พระพุทธรูปทพ่ี ระระเบียงดานทิศตะวันตก จากองคท ี่ 76 - 108 มจี าํ นวน 33 องค
พระพทุ ธรูปที่พระระเบียงดานทิศเหนอื จากองคท่ี 109 - 150 มีจํานวน 42 องค
การจัดวางพระพุทธรูป มีระเบียบในการจัดวางเรียงลําดับโดยจัดเอาพระพุทธรูปที่มี
รูปแบบลักษณะพุทธศิลปแบบเดียวกันและปางเดียวกัน คือปางมารวิชัยหรือปางสมาธิไวดวยกัน
อาจมกี ารจัดวางเอาพระพุทธรูปที่ตา งแบบปนสลบั อยบู าง แตเ ปน จาํ นวนนอ ย ดังนี้
พระพทุ ธรปู ทีพ่ ระระเบียงดานทิศตะวันออกและพระระเบียงดานทศิ ใต จากองคท ี่ 1 -
75 สวนใหญจะเปนพระพุทธรูปแบบอูทอง และแบบอยุธยา มีพระพุทธรูปแบบสุโขทัยแทรก
สลบั อยบู าง
พระพุทธรูปท่ีพระระเบียงดานทิศเหนือและพระระเบียงดานทิศตะวันตก จากองคที่
76-150 สวนใหญจะเปนพระพุทธรูปแบบสุโขทัยและแบบเชียงแสน มีพระพุทธรูปแบบอูทอง
และแบบอยธุ ยาแทรกสลับอยูบ า ง
การจัดวางพระพุทธรูปในตําแหนงเชนนี้ อาจมีความหมายถึงแหลงความเปนมาของ
พระพุทธรปู น้ันดวย คอื พระพุทธรูปแบบเชียงแสน และพระพทุ ธรปู แบบสโุ ขทยั นน้ั แหลงกาํ เนดิ
อยูทางตอนเหนือ จึงจัดไวที่พระระเบียงดานทิศเหนือเปนสวนใหญเรียงลงมาตามพระระเบียง
ดานทิศตะวันตกจนถึงพระระเบียงดานทิศใต ซึ่งสวนใหญจัดวางพระพุทธรูปแบบอยุธยาและ
แบบอทู องซ่งึ มแี หลงกําเนดิ อยูทางตอนใตข องแหลงขางตน และวางเรยี งพระพทุ ธรูปแบบอยธุ ยา
และแบบอูทองไวท่ีพระระเบียงดานทิศตะวันออกซึ่งเปนดานหนาพระอุโบสถ อันอาจหมายถึง
เปนการใหค วามสําคัญ ซึง่ นา สงั เกตวาพระพทุ ธรูปทีป่ ระจาํ อยทู ่ีมมุ พระระเบียงท้ังส่ีมุม นอกจาก
จะมีขนาดใหญก วา ทด่ี านพระระเบียงแลวยังเปนพระพทุ ธรปู แบบอยุธยาดว ย
สําหรับขนาดของพระพุทธรปู แตละองค ดไู ดจากตารางแสดงผลการวิเคราะหรูปแบบ
ในขอ 1.2 และดภู าพประกอบไดจ ากภาคผนวก

34

3.2 ตําแหนงการวาง จํานวน และขนาดของพระพุทธรูปที่พระระเบียงชั้นในกับคติ
ภูมจิ ักรวาล

ผงั และองคป ระกอบของเขตพุทธาวาสวัดพระเชตุพนฯในสวนซีกตะวันออกที่ปรากฏ
อยูในปจจุบัน( แผนผังท่ี 2 ) เปนงานออกแบบในสมัยรัชกาลท่ี 1 โดยบางสวนไดรับการแกไข
เพ่ิมเติมในสมัยรัชกาลท่ี 3 ซึ่งเปนงานออกแบบทางสถาปตยกรรมที่จําลองผังทางภูมิจักรวาลไว
ดวยกลุมอาคารทางพุทธศาสนา โดยใชบริเวณพระอุโบสถซ่ึงมีพระระเบียงลอมรอบเปนสวน
ประธานในความหมายของเขาพระสุเมรุศูนยกลางของจักรวาล และเสริมความสมบูรณของผัง
ดวยกลุมอาคารและส่งิ กอ สรา งอ่นื ๆในฐานะองคป ระกอบรอง ภาพจิตรกรรมภายในอาคาร และ
งานประดับตกแตงรวมถึงภูมิสถาปตยรอบตัวอาคารแตละแหง แสดงความหมายของตัวอาคาร
ในฐานะเปนองคประกอบทางกายภาพของจักรวาล พรอมท้ังแสดงความเช่ือมโยงทางแนวคิดอัน
เนือ่ งดวยพระพทุ ธศาสนาบางประการ 47

จะเห็นไดว า อาคารและสิ่งกอสรางในเขตพุทธาวาสซีกทิศตะวันออก ซึ่งไดรับการวาง
ผังและจัดองคประกอบดังแผนผังที่ 2 มีพระอุโบสถสูงใหญในผังส่ีเหล่ียมผืนผาหลังคาซอนลด
ช้ันหันหนาไปทางทิศตะวันออกต้ังเปนศูนยกลางของบริเวณ ลอมรอบดวยพระระเบียงสองช้ัน
โดยที่พระระเบียงชั้นในมีความสูงมากกวาชั้นนอก และพระระเบียงช้ันนอกมิไดลอมรอบพระ
ระเบียงชั้นในทั้งหมด แตหักมาบรรจบกับผนังพระระเบียงชั้นในกอนท่ีจะถึงมุม ทําใหเกิดมุม
ซอนลดหลั่นกันในทรงคลายยอมุมไมสิบสอง กึ่งกลางผนังพระระเบียงทั้งส่ีดานมีวิหารทิศ
ประจําอยูโดยวางตัวตัดขวางแนวพระระเบียงท้ังสองช้ัน ท่ีมุมทั้งส่ีของลานพระอุโบสถภายใน
วงรอบของพระระเบียงชั้นใน เปนปรางคประจํามุม สวนบนลานแคบๆระหวางพระระเบียงกับ
พระวิหารทิศ มีถะจีนหกช้ันตั้งเรียงรายเปนระยะๆ ระหวางถะจีนเดิมตั้งกระถางมังกรสําหรับ
ปลูกตนตาล บริเวณลานภายนอกพระระเบียงมีเจดียเหล่ียมยอมุมไมสิบสองจํานวน 72 องคตั้ง
เรียงลอมรอบพระระเบียงไวอีกชั้นหน่ึง และมีพระวิหารคดสี่หลังต้ังอยูที่มุมท้ังส่ีของลานภายใน
กาํ แพงแกว ของเขตพุทธาวาสซีกนี้

จากโครงสรา งของเขตพุทธาวาสทีก่ ลาวมาขางตน จะเหน็ ไดว าพ้ืนที่ถูกกําหนดใหเ ปน
ปริมณฑลซอนทับกันอยูในหลายระดับจากเล็กไปหาใหญ โดยมีพระอุโบสถเปนศูนยกลางรวม
การจัดระบบความสัมพันธเชนนี้ แสดงใหเห็นปริมณฑลท่ีถูกเพ่ิมความสําคัญยิ่งข้ึนเม่ือเขาใกล
ศูนยกลางมากข้ึนตามลําดับ เปรียบไดกับการสมมุติเขตพุทธาวาสแหงน้ีใหเปนผังซึ่งแสดง

47 เสมอชยั พลู สุวรรณ , สญั ญลกั ษณใ นงานจติ รกรรมไทย ( กรงุ เทพฯ : โรงพิมพม หาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร, 2539 ) ,
155 .

35

ลักษณะทางกายภาพของภูมิจักรวาลบนพ้ืนระนาบ นอกจากน้ีในการปฏิสังขรณคร้ังใหญใน
สมัยรัชกาลท่ี 3 ไดแกไขความสูงของพระอุโบสถ พระระเบียงช้ันใน และพระระเบียงชั้นนอก
ใหสูงลดหล่ันกัน จากสูงลงมาหาตํ่า แสดงใหเห็นถึงความสัมพันธทางตามแนวด่ิง ระหวาง
องคประกอบทางกายภาพของจักรวาลดวย48

ถึงแมวาสามารถทีจ่ ะตีความตามองคประกอบเดมิ ของเขตพทุ ธาวาสในสมัยรัชกาลท่ี 1
ใหสอดคลองกับการเปนสัญลักษณทางคติภูมิจักรวาลได เชนใหพระอุโบสถคือเขาพระสุเมรุ
ลอมรอบดวยพระระเบียงคือสัตตบริภัณฑ วิหารคดคือมหาทวีปทั้งส่ี และกําแพงแกวท่ีลอมรอบ
เขตพทุ ธาวาสคือเขากาํ แพงจักรวาล แตงานประดับตกแตงโดยเฉพาะภาพจิตรกรรมท่ีถูกเขียนใน
สมัยนั้น ก็มิไดแสดงความหมายท่ีสอดคลองกับการตีความดังกลาวไดอยางชัดเจนนัก ผังและ
องคประกอบท่ีไดรับการแกไขเพิ่มเติมโดยชางหลวงในสมัยรัชกาลท่ี 3 ทําใหมีความหมายทาง
คติภมู ิจกั รวาลอยา งชัดเจน การแกไขเพ่ิมเติมท่ีสําคัญคือ การสรางพระอุโบสถใหมีขนาดสูงและ
ใหญมากขึ้น ฐานชุกชีเพิ่มซอนเปนสามช้ัน เขียนภาพจิตรกรรมและงานประดับตกแตงภายใน
แสดงความหมายของภูมิจักรวาลเพิ่มขึ้น สําหรับพระระเบียง มีการเสริมพระระเบียงช้ันในให
สูงข้ึนกวาเดิมอีกสองศอก รวมถึงการสรางฐานชุกชีพระพุทธรูปประจําพระระเบียงชั้นในให
สูงขึ้นอีกดวย นอกจากนี้ท่ีลานระหวางพระระเบียงไดต้ังถะจีนหกชั้นเรียงรายสลับกระถางมังกร
สําหรับปลูกตนตาลอีกดวย การแกไขเพิ่มเติมดังกลาว อาจทําใหตีความไดวา พระอุโบสถ
หมายถงึ เขาพระสเุ มรุ พระระเบียงสองชั้นรอบพระอุโบสถหมายถึงที่ตั้งกองอารักขายอดเขาพระ
สุเมรุ และแนวพระเจดียร าย 72 องคร อบพระระเบียงหมายถึงแนวเขาสัตตบริภัณฑทั้ง 7 ช้ัน รอบ
เขาพระสุเมรุ พระวิหารคดที่มุมทั้งสี่คือมหาทวีปท้ังส่ี และกําแพงแกวรอบเขตพุทธาวาสคือเขา
กาํ แพงจักรวาล 49

การสรางพระระเบียงลอมรอบพระอุโบสถในสมัยรัชกาลที่ 1 น้ัน ไมปรากฏสัญลักษณที่
จะแสดงใหเห็นชัดเจนพอท่ีจะระบุไดวา พระระเบียงถูกใชเปนสัญลักษณเพ่ือกําหนดขอบเขต
ของจักรวาล นอกเหนือไปจากการเปนสิ่งกอลอม เพ่ือแสดงความสําคัญของอาคารประธาน
ในการที่รัชกาลที่ 1 โปรดใหสรางพระระเบียงถึงสองชั้นลอมรอบพระอุโบสถ อาจจะมีพระ
ราชประสงคหลักเพียงเพื่อใชเปนที่ประดิษฐานพระพุทธรูปโบราณที่ไดอัญเชิญมาจากหัวเมือง
ตางๆจํานวนกวาพันองค ไดอ ยา งเพยี งพอเทา นน้ั 50

48 เรอื่ งเดียวกนั , 157 .
49 เรอ่ื งเดยี วกัน , 157 - 158 .
50 เรอ่ื งเดียวกนั , 169 .

36

การปฏสิ ังขรณใ นสมัยรชั กาลที่ 3 ปรากฏสัญลักษณของกองอารักขาสามชั้นที่ต้ังรักษา
ดาวดึงสพิภพ คือ ภาพกุมภัณฑและยักษบนบานประตูพระระเบียงรอบพระอุโบสถ(ปจจุบันถูก
แกไขเปนรูปเทวดายืนแทน) และภาพจาตุมหาราชบนคอสองในประธานของพระอุโบสถ ทําให
บริเวณภายในพระอุโบสถเปรียบเหมือนดาวดึงสพิภพบนยอดเขาพระสุเมรุ ที่แวดลอมดวยกอง
อารักขาหลายช้ัน51 พระพุทธรูปองคประธานจึงเสมือนองคแทนพระพุทธเจา ประดิษฐานอยู
ภายในพระอุโบสถอันเปนตําแหนงศูนยกลางสําคัญสูงสุด พระพุทธรูปโบราณท่ีปฏิสังขรณให
งดงามแลว ซึ่งประดิษฐานอยูที่พระระเบียง อันเปนตําแหนงท่ีสําคัญรองลงมาจากพระอุโบสถ
อาจคิดไดวา เปน พระอดีตพทุ ธเจาท้ังหลาย

สําหรับพระระเบียงรอบพระอุโบสถน้ี นอกจากจะอยูในตําแหนงสําคัญรองลงมาจาก
พระอุโบสถแลว ทก่ี ง่ึ กลางพระระเบียงทัง้ สด่ี า นมีพระวิหารทศิ ซ่งึ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูป
โบราณสําคัญที่ภายในบรรจุพระบรมธาตทุ ุกองค 52

พระวิหารทิศท้ัง 4 ดานนี้ หากจะเปรียบกับมหาทวีปท้ัง 4 บนมนุษยภูมิ นาจะเปรียบ
ไดกับ ชมพูทวีป อุตรกุรุทวีป บุรพวิเทหทวีป และอมรโคยานทวีป ซ่ึงเปนที่นาสังเกตวาใน
สวนมนุษยภูมินี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกทรงใหความสําคัญมาก เนื่องดวย
พระองคทรงมีแนวคิดท่ีจะนําไตรภูมิกถามาเปนประโยชนในการจัดระเบียบสังคมโดยตองการ
ปลูกฝงแนวความคิดเรื่องไตรภูมิ จะเห็นไดจากท่ีโปรดใหพระธรรมปรีชา( แกว ) เจากรมราช
บัณฑิตย และพระเถระผูใหญอีก 3 รูป รวมกันแตงไตรภูมิกถาขึ้นใหมในป พ.ศ. 2345 ใหชื่อวา
ไตรโลกวินิจฉัย โดยมีการจัดลําดับเนื้อหาบางสวนตางไปจากของเดิม คือนําเรื่องราวเกี่ยวกับ
มนุษยภูมิมากลาวไวเปนอันดับแรก ซ่ึง นายไวแอท ไดวิเคราะหการเปลี่ยนแปลงคร้ังน้ีไววา
เปนเพราะชนช้ันนาํ ของไทยในสมัยรัชกาลท่ี 1 ไดมองความสมั พนั ธระหวางมนุษยกับจักรวาลใน
แนวทางใหม โดยใหค วามสาํ คัญแกโลกมนุษยเปน อนั ดบั หนึ่ง ภพภูมิของมนษุ ยซ ึ่งอยตู รงกลางน้ี
จะเปนหนทางใหมนุษยพัฒนาไปสูภพภูมิท่ีสูงข้ึนไป หรือตกต่ําลงไปถาไมอยูในสัมมาทิฐิ การ
พัฒนานี้จึงขึ้นอยูกับการกระทําของมนุษยน่ันเอง และพระมหากษัตริยทรงเปนผูรับผิดชอบ ใน
การจดั สภาวะแวดลอมของมนษุ ย ใหเ อือ้ ตอการพัฒนานี้ 53

51 เรอื่ งเดียวกัน , 158 .
52 พระครปู ลดั สัมพพิ ฑั ฒนพรหมจรยิ าจารณ ( บุญ ) , ตาํ นานพระพทุ ธรูปสาํ คัญวดั พระเชตุพน , 3-29 .
53 David K. Wyatt, “ The “ Suptle Revolution” of King Rama I of Siam ”, in David K. Wyatt
and Alexander Woodside , edt. Moral Order and the Question of change : Essay on SouthEast Asian
thought ( New Haven , Connecticut : Yale University Southeast Asia Studies , 1982 ) , 33-34 ,อางถงึ ใน
วิไลเลขา ถาวรธนสาร , “ บรบิ ททางประวัตศิ าสตรกับพฒั นาการทางภมู ปิ ญญาของไทยสมยั ตน รตั นโกสินทร ” , ดํารงวิชาการ ,
( กรกฎาคม – ธนั วาคม 2546) : 161- 175 .

37

การท่ีพระพุทธรูปท่ีประจําอยูท่ีมุมของพระระเบียงช้ันในทั้ง 4 มุม เปนพระพุทธรูป
ทม่ี ขี นาดใหญกวาพระพทุ ธรูปทปี่ ระจําอยตู ามแนวพระระเบียงช้ันในทั้ง 4 ดานน้ัน เม่ือเปรียบ
ความสาํ คัญของบรเิ วณมมุ พระระเบยี งทงั้ 4 มมุ นี้ คงเปนยุปรทวีปท้ัง 4 ท่ีอยูระหวางมหาทวีป
ทั้ง 4 น่ันเอง โดยอยูในระนาบเดียวกัน ลอมรอบเขาพระสุเมรุ ( ภาพที่ 29 ) การจัดระเบียบ
การวางพระพุทธรูป จึงไดคัดเลือกเอาพระพุทธรูปท่ีเปนแบบเดียวกัน และมีขนาดใหญกวาท่ี
ประจําในแตละดานมาวางไว และพบวาพระพุทธรูปที่พระระเบียงช้ันใน ยังมีขนาดใหญกวา
พระพุทธรูปที่ประจําอยูท่ีพระระเบียงชั้นนอกอีกดวย54 ท้ังน้ีอาจเพราะตองการเนนความสําคัญ
ของตําแหนงในการวาง ลดหลัน่ กนั ลงไป

จากตาํ แหนงในการวาง และขนาดของพระพุทธรูป ท่ีประจําอยูในกลุมอาคารในเขต
พุทธาวาสซีกตะวันออกของวัดพระเชตุพนฯ แสดงใหเห็นไดวา อาจเปนพระราชประสงคของ
รชั กาลท่ี 1 ท่ตี องการใหพ ระพุทธรปู ท่ปี ระจําอยูภ ายในอาคารนั้นๆ เปนสื่อแสดงถึงความสําคัญ
และตาํ แหนง ตางๆของสถาปตยกรรม ทีส่ รางขน้ึ ในแบบแผนของภูมิจักรวาลโดยการนําพระพุทธ
รปู ซ่ึงเปนส่ิงที่เคารพบูชามาประดิษฐานไว ใหตําแหนงการวางและขนาดของพระพุทธรูป มี
ความสมั พนั ธท ่ีลดหลน่ั กนั ลงมา ตามความสําคัญของสถาปตยกรรม

สําหรับจํานวนของพระพุทธรูปที่ประจําอยูท่ีพระระเบียงช้ันในรวม 150 องค ยังไม
มีหลักฐานที่เกี่ยวของมาสนับสนุนพอที่จะบอกไดวา จํานวน 150 องคนี้ มีความสัมพันธกับภูมิ
จักรวาลหรือไม จึงอาจเปน เรือ่ งของความลงตัวของจํานวนพระพุทธรูปกับสถานท่ีสําหรับจัดวาง
องคพระพุทธรูป คอื พระระเบยี ง ก็อาจเปนได

54 วัดพระเชตุพนฯสองรอ ยป ( 2332 – 2532 ), 62 – 115 .

38

บทที่ 4
รูปแบบพระพทุ ธรปู ที่พระระเบยี งช้นั ในรอบพระอโุ บสถ

กับประเดน็ ทางประวัตศิ าสตร

จากการวิเคราะหรูปแบบของพระพุทธรูปทั้งหมด ท่ีพระระเบียงช้ันในรอบพระอุโบสถ
ปรากฏวามีทั้งพระพุทธรูปแบบเชียงแสน สุโขทัย อูทอง และอยุธยา ซ่ึงพระพุทธรูปเหลานี้ตาม
พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 1 กลาวไววา “ ...ในพระอุโบสถ พระวิหาร พระ
ระเบียงน้ันเชิญพระพุทธปฏิมากรหลอดวยทองเหลืองสัมฤทธ์ิ ซึ่งชํารุดปรักหักพัง อยู ณ เมือง
พิษณุโลก เมืองสวรรคโลก เมืองสุโขทัย เมืองลพบุรี กรุงเกา วัดศาลาสี่หนาใหญนอย 1,248
พระองค ลงมาใหชางหลอตอพระศอ พระเศียร พระหัตถ พระบาท แปลงพระพักตร พระองคให
งาม แลวประดิษฐานไวตามที่อันสมควร... ” 55 มูลเหตุท่ีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก
โปรดใหนําพระพุทธรูปที่ชํารุดเหลานี้ มาปฏิสังขรณใหมใหสมบูรณงดงาม นาจะเปนผลสืบ
เนื่องมาจากการเสียกรุงศรีอยุธยาใหแกพมาในป พ.ศ. 2310 ผลของสงครามในคร้ังน้ัน ทําให
บานเมืองในปริมณฑลของกรุงศรีอยุธยา และเมืองตางๆในเสนทางการเดินทัพของพมา ถูกทําลาย
เสียหายยับเยินจากการปลนสะดมและการเผาผลาญของพมา เอกสารสําคัญ ศิลปวัตถุท่ีมีคาตอง
สูญเสีย ถูกทําลายไปในคร้ังน้ีมากมายจนหาช้ินที่สมบูรณไดยาก เม่ือพระองคข้ึนครองราชยและ
สถาปนากรุงเทพฯเปนราชธานี พระราชภารกิจของพระองคนอกจากการจัดการดานการปกครอง
บานเมืองใหสงบสขุ รมเย็นแลว จึงมพี ระราชภาระเรง ดว นในการฟน ฟูศลิ ปวัฒนธรรมและศาสนา

การปรับปรุงฟนฟูและทํานุบํารุงพระพุทธศาสนา ของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟา
จุฬาโลก ที่สําคัญคือ การทําสังคายนาพระไตรปฎก การกวดขันวินัยของพระสงฆและศีลธรรม
ของประชาชน และการปฏิสังขรณและรักษาวัด รวมท้ังวัตถุมีคาทางศาสนา 56 ในการทํานุบํารุง
ศาสนานน้ั ถือเปนประเพณีนิยมของพระมหากษัตรยิ ไทยในอันทจ่ี ะสรา งและบรู ณปฏิสังขรณว ัดวา
อารามตางๆ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกก็เชนเดียวกัน ทรงสรางวัดพระศรีรัตน
ศาสดารามเปนพระอารามหลวงในพระราชวัง สรางวัดสุทัศนฯขึ้นกลางพระนคร และโปรดใหทํา
การปฏิสังขรณวัดที่ชํารุดทรุดโทรมใหมีความงามดังเดิม เชนวัดสระเกศ วัดราชบูรณะ โดยเฉพาะ

55 เจาพระยาทิพากรวงศ ( ขํา บุนนาค ) , พระราชพงศาวดารกรงุ รัตนโกสนิ ทร รชั กาลที่ 1 ,พมิ พครง้ั ท่ี 7 (กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ
การศาสนา, 2545 ) , 82 .

56 พระวรวงศเธอกรมหมน่ื พทิ ยลาภพฤติยากร , พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกทรงฟน ฟูวฒั นธรรม , นายสนัน่ บณุ ย
สริ พิ นั ธุ พมิ พชว ยในงานคลายวนั ประสตู ิ พ.ศ. 2500 ( พระนคร : โรงพิมพท าพระจนั ทร, 2500), 1 .

39

อยางยิ่งวัดโพธารามซ่ึงอยูติดกับพระราชวัง โปรดใหสถาปนาข้ึนใหมท้ังหมด แลวพระราชทาน
นามวาวดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาวาส

ในการทํานุบํารุงพระพุทธรูปและพระบรมธาตุ พระองคโปรดใหรวบรวมพระพุทธรูป
สําคัญและพระบรมธาตุมาไวใ นกรุงรตั นโกสินทรอันเปนศูนยกลางของราชอาณาจักร สําหรับพระ
พุทธรูปนั้นทรงใหนํามาไวที่วัดพระเชตุพนฯเปนสวนใหญ โดยโปรดใหปฏิสังขรณใหสมบูรณ
งดงาม องคส าํ คญั ๆทรงพระราชทานไปเปนพระประธานตามวัดตางๆ โดยมิไดพอกปูนแปลงพระ
พักตรดังเชนพระพุทธรูปสวนใหญที่ประดิษฐานอยูท่ีพระระเบียงและพระวิหารคดของวัดพระเชตุ
พนฯ การพอกปูนแปลงพระพักตรพระพุทธรูปดังกลาวนี้ ทําใหเกิดลักษณะพุทธศิลปอันเปน
รูปแบบของพระพทุ ธรปู แบบรตั นโกสินทรส มยั รัชกาลที่ 1

การอัญเชิญพระพุทธรูปจากหัวเมืองตางๆมาไวท่ีวัดพระเชตุพนฯน้ัน ตามหลักฐานใน
กระแสพระบรมราชโองการในสมยั รชั กาลที่ 1 กลาวไวว า “...สมเด็จพระเจาอยูห วั บรมธรรมิกะมหา
ราชาธิราชเจา พระองคปรารถนาพระบรมโพธิญาณ ทรงพระราชศรัทธาธิคุณเปนอัคะสาสะนู
ปะถําพกพระพุทธศาสนา ทรงพระราชกุศลจินดาไมยญาณไปวา พระพุทธรูปพระนครใดที่ผานผู
ทานาธิบดีศรัทธาสรางไวแตกอน บัดนี้หามีผูบํารุงปติสังขรณไม ประหลักหักพังยับเยินเปนอัน
มาก เปน ท่ีหม่ินประมาทแหงบุคคลอันทพาลและมฤทฉาทิฐิ...จึงมีพระราชบริหารดํารัสส่ังใหพญา
รักษมนเทียรกรมวัง และหลวงสมเดจพระขรรคกรรมพระแสงใน ข้ึนไปอัญเชิญพระพุทธรูป ณ
เมอื งศุกโขทัย...ขึน้ ประดิษฐานไว ณ พระอารามวัดพระเชตุพน 1,285 องค ..” 57

พระพุทธรูปที่โปรดใหอัญเชิญลงมานี้ ไมไดนํามาจากเมืองสุโขทัยเพียงแหงเดียว และ
ไมไดนําลงมาพรอมกันในคราวเดียว จากหลักฐานพบวามีการทยอยนําพระพุทธรูปมาจากเมือง
อื่นๆอีกหลายเมือง คือ เมืองพิจิตร เมืองลพบุรี 58 เมืองพิษณุโลก เมืองสวรรคโลก และกรุงเกา 59

เมอื่ พิจารณาจากหลกั ฐานการนําพระพุทธรูปมาจากหัวเมืองตา งๆจะเหน็ ไดว า พระบาท
สมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟาจุฬาโลก โปรดใหนาํ พระพทุ ธรปู มาจากหัวเมืองฝา ยเหนือเกอื บท้ังหมด ซ่ึง
โดยแทแลว เม่ือพระองคมีพระราชประสงคท่ีจะทํานุบํารุงศิลปวัฒนธรรมและศาสนา โดยการ
รวบรวมพระพุทธรูปที่ชํารุดเสียหายมาปฏิสังขรณ ก็สามารถที่จะรับสั่งใหรวบรวมพระพุทธรูป
จากหัวเมืองอื่นๆ นอกเหนือจากหัวเมืองฝายเหนือ เชนหัวเมืองทางตะวันออก หรือหัวเมืองตอน
ใต กท็ รงกระทําได การท่ที รงราํ ลึกถงึ พระพทุ ธรปู ทีห่ ัวเมอื งฝา ยเหนือ สันนษิ ฐานวา นา จะสบื เนอ่ื ง

57 “กระแสพระบรมราชโองการใหเชิญพระพุทธรูปจากสุโขทัยมาประดิษฐานไว ณ กรุงเทพฯ จ.ศ.1156 (พ.ศ.2337),”หอสมุด
แหงชาต,ิ สมดุ ไทยดาํ ,อกั ษรไทย, ภาษาไทย, เสน ขาว, จ.ศ.1156, เลมที่ 9/ก .

58 “บัญชีพระพุทธรูปอาราธนามาแตเมืองสุโขทัย จ.ศ.1156 ( พ.ศ.2337 ) ,” หอสมุดแหงชาติ , สมุดไทย , อักษรไทย , ภาษาไทย ,
เสน ขาว , จ.ศ.1156 , เลขท่ี 9 , หนาตน .

59 เจาพระยาทพิ ากรวงศ ( ขํา บนุ นาค ), พระราชพงศาวดารกรงุ รัตนโกสินทร รัชกาลที่ 1 , พิมพค รงั้ ที่ 7 , 82 .