STPM SEJARAH PENGGAL 3 : SEJARAH MALAYSIA

E-BOOK

SEJARAH

MALAYSIA DAN

ASIA TENGGARA

BAHAGIAN A

Sejarah
Malaysia

ISI KANDUNGAN

Bahagian A : SEJARAH MALAYSIA

TEMA 1 : Masyarakat muka surat
1.1 Institusi Pemerintahan
1.2 Hukum Adat dan Undang-undang 1
1.3 Sistem Sosial
1.4 Sistem Ekonomi 9
16
TEMA 2: Transformasi Masyarakat 24
2.1 Institusi Pemerintahan
2.2 Hukum Adat dan Undang-undang 35
2.3 Sistem Sosial 48
2.4 Sistem Ekonomi 63
99

TEMA 3: Nasionalisme dan Pembentukan Negara Bangsa

3.1 Gerakan Nasionalisme 111
3.2 Perjuangan Mencapai Kemerdekaan 132

TEMA 4: Pengisian Kemerdekaan 153
4.1 Sistem Pemerintahan 156
4.2 Pembinaan Negara Bangsa 159
4.3 Wawasan 2020 171
4.4 Perhubungan Luar

En. Adnan Mohd Rafi

Ketua Jabatan Sains Sosial

"Orang - orang yang berhenti
belajar akan menjadi pemilik masa
lalu. Orang orang yang masih terus
belajar akan menjadi pemilik masa
depan".

Encik Mohammadia Hj Wahab
Ketua Unit Sejarah KTEDPG

"Anak didik boleh memilih untuk mengubah
keadaan hidup anda sekarang atau
membiarkan keadaan hidup anda mengubah
anda. Anak didik akan jauh lebih berjaya
daripada orang lain dengan melakukan
perkara yang orang lain tidak mahu lakukan.
Semoga berjaya dalam STPM dan hidup
anda".

Puan Fazila Panggi
Pengelola Projek e-Book Sejarah

"Jika ada orang bercakap mengenai kita di belakang,
itu tandanya kita sudah di depan. Saat orang
becakap merendahkan diri kita, itu tandanya kita
sudah berada di tempat lebih tinggi. Payung tidak
dapat menghentikan hujan tapi dapat membuat kita
berjalan menembusi hujan untuk mencapai tujuan..
jadilah diri kita sendiri dan moga sukses dalam
STPM".

Mohd Ekmhar Bin Partono
Pengerusi Projek e-Book Sejarah

Dengan kesempatan yang ada ini, saya ingin
mengucapkan ribuan terima kasih kerana
diberikan peluang untuk mengetuai Projek e
Book Sejarah. Diharapkan melalui projek
ini, pelajar lebih mudah untuk belajar
Sejarah bagi menghadapi peperiksaan
STPM yang akan datang.

Nurfadhilah Binti Suharti
Naib Pengerusi Projek e-Book Sejarah

Saya amat berbesar hati untuk
menghadiahkan jutaan terima kasih kepada
Encik Mohamadia selaku pensyarah Sejarah
kerana meletakkan sepenuh kepercayaan
beliau kepada saya untuk melunaskan tugas
yang diberikan.

Nurazrina Binti Mohd Rapi
Setiausaha Projek e-Book Sejarah

Ribuan terima kasih kepada pensyarah yang
terlibat dan rakan sekelas saya, K5S3
kerana membantu dalam menyempurnakan
Projek e - Book Sejarah ini. Semoga pelajar
STPM dapat memupuk nilai patriotisme
dan mengambil iktibar daripada peristiwa
sejarah dan tidak mengulangi sejarah hitam
yang lampau.

PENGHARGAAN

HASIL TANGAN
KELAS KEMANUSIAN 5 KOLEJ TINGKATAN ENAM DATUK PENGIRAN GALPAM,


SANDAKAN, SABAH

THOSE WHO DO NOT LEARN FROM HISTORY ARE DOOMED
TO REPEAT IT

tema 1

masyarakat

1.1 INSTITUSI PEMERINTAHAN

(Raja & pembesar)

Konsep dan peranan raja dalam pemerintahan di negeri
melayu sebelum kedatangan british

Konsep raja

. Raja adalah berkaitan dengan kekuasaan dan keistimewaan seseorang
pemerintah bagi sesebuah negeri
. Sultan dan raja menduduki hierarki tertinggi dalam sistem pemerintahan
. raja berkongsi kuasa dan peranan dengan golongan pembesar dalam
menjalankan jentera pentadbiran

PERANAN RAJA

KETUA KERAJAAN MELANTIK
PEMBESAR
. mempunyai kuasa mutlak
dan tidak boleh dipersoalkan . Raja berhak untuk melantik
. perintah raja dianggap sesiapa sahaja untuk memegang
undang-undang dan wajib jawatan bendahara dan pembesar-
dipatuhi walaupun pembesar yang lain.
bertentangan dengan hukum . Biasanya, pembesar dipilih
agama dan hukum manusia secara turun temurun dalam
. berkuasa menggubal undang- kalangan keluarga pembesar
undang, menjatuhkan
hukuman dan mengampuni 1
pesalah.

KETUA TENTERA

. Sultan atau raja bertanggungjawab menjaga keamanan negara
dari ancaman luar.
. Sultan akan mengetuai angkatan tentera laut dan membuat
keputusan bagi mempertahankan negara daripada serangan
musuh atau menakluk negara lain

BERKUASA MUTLAK KE ATAS SUMBER
EKONOMI

. Sultan berkuasa dalam soal perburuhan, hasil pertanian,
perdagangan dan pemungut cukai
. Sultan berperanan menyelaras sistem cukai dalam jajahan
takluknya serta mempunyai hak mendapat hasil pungutan
cukai negerinya.
. contohnya, Sultan Abdul Samad menerima hasil cukai daerah
Kelang dari Raja Mahadi

KETUA AGANA ISLAM DAN ADAT
ISTIADAT MELAYU

. Sultan dianggap sebagai khaliifah Allah SWT di bumi dan
menjadi penaung kepada masyarakat melayu.
. Sultan juga memainkan peranan penting untuk menyebarkan
agama islam di dalam negeri dan seluruh tanah jajahannya.
. Istana memainkan peranan sebagai tempat peyebaran agama
islam di Tanah Melayu

2

Bentuk Pentadbiran Masyarakat Melayu sebelum campur
tangan British di Tanah Melayu

PENGENALAN

Sebelum campur tangan british, negeri-negeri melayu
diperintah oleh raja-raja melayu. sultan dan raja
menduduki kedudukan yang tertinggi dalam sistem
pemerintahan dan pentadbiran. raja berkongsi kuasa dan
peranan dengan golongan pembesar

PENTADBIRAN PERINGKAT PNTADBIRAN
NEGERI PERINGKAT DAERAH

merupakan unit pentadbiran sesebuah negeri dibahagikan
tertinggi dan terbesar kepada beberapa buah daerah
kuasa tertinggi dipegang oleh daerah ditadbir oleh pembesar
sultan/ raja/ yang di pertuan 2 golongan pembesar iaitu yang
besar bekerja dalam istana tetapi ada
pembesar menjadi tulang kawasan pegangan dan
belakang dalam menjalankan pembesar yang bekerja atau
pentadbiran peringkat negeri mentadbir daerah di luar istana

PENTADBIRAN
PERINGKAT KAMPUNG

Pembesar yang dilantik oleh sultan daripada
kalangan keluarga yang baik-baik iaitu penghulu
atau tok kweng
dianugerahi surat tauliah oleh sultan
bertugas untuk memungut cukai, menjaga
keamanan kampung, mengendalikan dan
menyelesaikan masalah yang timbul

3

Konsep dan Hierarki Pembesar Abad ke-19

Konsep Pembesar

Golongan yang menduduki lapisan kedua selepas raja
Membantu sultan dalam melaksanakan pentadbiran di
peringkat tertentu
pembesar di institusi pemerintahan peringkat daerah ialah
pembesar daerah
pembesar daerah dibahagikan kepada beberapa lapisan yang
mencerminkan kedudukan, keistimewaan dan kuasa mereka
dalam sistem politik dan masyarakat

Hierarki

PENTADBIRAN PERINGKAT PEMBESAR-PEMBESAR
NEGERI YANG LAIN

Merupakan unit pentadbiran Pembesar-pembesar lain yang
tertinggi dan terbesar. lebih rendah tarafnya seperti
Membantu raja menjalankan pembesar berlapan
pemerintahan pembesar berlapan dibantu
menjadi tulang belakang dalam oleh pembesar enam belas
menjalankan pentadbiran dan pembesar tiga puluh dua.
peringkat negeri perak- sistem pembesar
diberi gelaran tertentu berasaskan kepada sistem
Cth : di perak dibantu oleh empat lipatan
pembesar berempat manakala di selangor- jawatan pembesar
negeri sembilan yang di pertuan ialah tok penggawa
besar dibantu oleh 4 orang permatang, tok kelang,
undang dato'naga dan dato'menteri

4

PENTADBIRAN PERINGKAT
DAERAH

Sesebuah negeri d
ibahagikan kepada
beberapa buah daerah untuk
memudahkan urusan pentadbiran
daerah di tadbir oleh pembesar yang
terbahagi kepada 2 golongan pembesar
iaitu pembesar yang bekerja di istana
dan mempunyai kawasan pegangan dan
pembesar yang mentadbir di luar istana
tugas : memungut cukai, menyediakan
tentera dan kerahan tenaga dan lain-lain

PENTADBIRAN
PERINGKAT KAMPUNG

Unit pentadbiran paling kecil
ditadbir oleh pembesar yang dilantik oleh
sultan daripada kalangan keluarga baik-
baik iaitu penghulu atau Tok Kweng
Dianugerahi surat tauliah oleh sultan.
tugas: memungut cukai, menyelesaika
masalah yang timbul, membekalkan tenaga
tentera semasa peperangan, memastikan
rakyat taat setia kepada sultan dan
sebagainya.

5

Peranan Pembesar sebelum kedatangan British di Tanah
Melayu pada abad ke-20

MENASIHATI menasihati sultan berkaitan
SULTAN dengan penghakiman terhadap
kesalahan jenayah dan sivil
bertanggungjawab
menjatuhkan hukuman mati
terhadap pesalah kecuali
hukuman mati

Berkuasa menentukan putera mahkota, BERKUASA MELANTIK
menentukan bakal permaisuri dan BAKAL PENGGANTI
menentukan lokasi istana
terdapat juga pembesar-pembesar
peringkat istana yang telibat secara
langsung dalam penggubalan undang-
undang negeri
penghulu bendahari berperanan dalam
hal ehwal istana dan adat istiadat diraja

MEMASTIKAN Memastikan keamanan, kesejahteraan
KEAMANAN, dan kebajikan semua penduduk dalam
KESEJAHTERAAN DAN daerah jajahannya
KEBAJIKAN melaporkan kepada sultan berkaitan
dengan semua perkara yang berlaku di
daerah jajahannya
bertanggungjawab untuk
menguruskan hal ehwal peperangan,
ketenteraan dan pertahanan

6

HAK Hak memerintah sesebuah kawasan
MEMERINTAH diperolehd melalui surat tauliah
daripada sultan atau Yang dipertuan
SEBUAH besar
KAWASAN dikenali sebagai ''Kawasan Pegangan''
merupakan anugerah daripada sultan
kerana jasa dan perkhidmatan
mereka

Titah raja akan disampaikan kepada PENGHUBUNG
rakyat melalui pembesar. ANTARA SULTAN DAN
selain menjaga kebajikan rakyat,
pembesar juga akan memastikan mereka RAKYAT
taat setia kepada sultan.
pembesar juga akan mengerahkan rakyat
untuk menjadi buruh secara percuma
bagi membina istana dan lain-lain.

MENJAGA Pembesar selalu menjadi hakim
KEBAJIKAN ANAK dalam perbicaraan bagi
menyelesaikan perselisihan anak
BUAH buah di daerah jagaannya
pembesar dikehendaki
membekalkan tenaga buruh untuk
membina istana baharu, kapal
untuk sultan, penggung atau pentas
serta perhiasan istana untuk
sesuatu perayaan

7

URUSAN Memasikan urusan perdagangan
PERDAGANGAN dalam negeri berjalan dengan lancar
DALAM NEGERI mereka menentukan timbangan dan
sukatan yang betul.
memastikan kebajikan dan
keselamatan golongan pedagang di
gudang dan pelabuhan-pelabuhan

Mereka diberi surat tauliah oleh sultan PEMUNGUT CUKAI
untuk memungut cukai. BAGI PIHAK SULTAN
pembesar daerah dan kampung juga
akan memastikan semua rakyat dalam
daerah kekuasaannya akan membayar
cukai bagi pihak sultan
contoh di Perak: pembesar mengenakan
cukai terhadap barangan yang dibawa
melalui Kuala Kinta.

MENGUASAI Pembesar juga menguasai sumber
SUMBER EKONOMI ekonomi seperti hasil galian dan
hasil hutan serta hasil eksport yang
lain
mereka menggunakan tenaga serah
dan kera untuk memperoleh hasil-
hasil tersebut
terdapat juga pembesar yang
melibatkan diri dalam kegiatan
perdagangan namun mereka hanya
menjadi pengeluar modal dengan
izin sultan

8

1.2 HUKUM ADAT DAN UNDANG - UNDANG

Maksud Hukum Adat

Adat

Peraturan tertentu yg menjadi

amalan masyarakat turun-temurun

sehingga menjadi sebati dan

dianggap hukum yg mesti dipatuhi.

Undang-undang

Peraturan yg mesti dipatuhi.
Peranan sbg panduan tntng perkara yang
boleh dan tidak boleh dilakukan dlm
masyarakat serta bentuk hukuman yang
diterima.

JENIS HUKUM ADAT YANG
DIAMALKAN DI NEGERI MELAYU

Adat Pepatih 9 Adat Temenggung

Diamalkan oleh masyarakat Diamalkan disemua negeri TM kecuali
melayu di N9, Melaka ( Naning N9.
& Alor Gajah. Hanya berbeza dr sg nama ( undang-
Undang2 tdk bertulis dlm bentuk undang Pahang)
pepatah yg dihafal oleh ketua Tok Sidang, Tok Penghulu dan
adat. Penggawa ( mahir mentafsir &
Mengandungi susunan peraturan melaksanakan hukum )
yg lngkap meliputi aspek Adat Temenggung :
kehidupan individu. - undang2 tntng perlembagaan, jenayah
Panduan dlm pentadbiran, politik
dan aturan kekeluargaan dan awam
- undang2 dlm pelayaran &

pelabuhan

Perbandingan pelaksanaan Adat Pepatih dan
Adat Temenggung dalam masyarakat Melayu

P
E Hukum adat ialah amalan tradisi yg merangkumi
N peraturan hidup yg diwarisi dari turun temurun.
G Peraturan atau undang-undang yg perlu dipatuhi
E oleh masyarakat melayu.
N Dilakukan sebagai rutin dan menjadi kebiasaan
A dan akhirnya menjadi peraturan atau undang-
L undang yg wajib dipatuhi.
A Hukum adat yg berdasarkan adat turun temurun
N dan pengaruh agama.







P

ERSAMAAN





Adat Pepatih dan Adat Temenggung








Hukum adat yang terawal wujud

di Tanah Melayu.

Kedua-dua adat ini berasal dari





keturunan darah diraja yg
mewarisi pemerintahan sulawesi.
Diamalkan oleh semua
masyarakat10Melayu.

PERBEZAAN PELAKSANAAN ADAT
PEPATIH DAN ADAT TEMENGGUNG

Asal-usul dan Pengasasan

Adat Pepatih Adat Temenggung

dibawah dr Pagar Ruyung yg diasaskan oleh Datuk diasaskan oleh Datuk
Perpatih Nang Sebatang. Ketemenggungan yg
beliau menjaga kawasan tanah sebelah barat dan menjadi pemerintah di
pusat pemerintahannya terletak di Pagar Ruyung Palembang Sumatera
org Minangkabau bertanggungjawab membawa beliau menjaga kawasan
masuk adat ke N9 dan wilayah Naning ( kurun ke- persisiran pantai dan laut
17 ). dan pusat pemerintahannya
di Palembang
Bentuk dan Pelaksanaan dibawa masuk ke TM pada
kurun ke-15

Adat Pepatih Adat temenggung

ianya merupakan adat ini mempunyai
pepatah yang diwarisi pengaruh agama Hindu
secara lisan krn terutamanya Undang-
merupakan adat yg Undang Manu pada
tidak bertulis. peringkat awal
susunan hukum adat penyebaranya.
dikenali sbg tambo atau lalu menerima pengaruh
perbilangan adat. islam mengikut mazhab
dihafal oleh Ketua Adat. Shafie.
dihafal oleh Tok Sidang.
11

UNDANG-UNDANG JENAYAH

Adat pepatih : hukum bersifat pemulih.
adat ini tdk brtjuan menghukum pesalah
tetapi mencuba untuk memperbaiki.
Adat Temenggung : hukum bersifat
pembalasan.
cth : kesalahan membunuh akan dihukum
bunuh.

K

E hukm adat memainkan

S peranan penting dlm

I masyarakat Melayu
Tradisional.
M dilakukan secara lisan

P tetapi ketelusannya tidak

U pernah diragui.
panduan kpd penulisan
L undang-undang moden
A

N

12

Pentadbiran dan Pemerintahan

Adat Pepatih Adat Temenggung

pemerintahan demokrasi sistem autokrasi.
kuasa pemerintah dilakukan kuasa pemerintahan
secara muafakat melalui wakil terletak di tngn
dr setiap suku. pemerintah (raja / sultan)
struktur pemerintahan ( Yam cth: pelantikan sultan
Tuan Besar - Undang Lembaga- dan pembesar adalah
Buapak - Anak Buah secara monarki.
ketua pd setiap peringkat sultan bertanggungjawap
dilantik oleh kump ketua dr dlm aspek politik,
bawah ke atas. ekonomi dan sosial

Pembahagian Harta

ADAT PEPATIH

harta pusaka diturunkan melalui keturunan
iaitu diwarisi daripada ibu kpd anak perempuan.
kaum wanita mpy tanggungjawap yg lebih
besar dlm masyarakat dan menjadi asas
wujudnya suku.
menjadikan wanita kaya dan berkuasa.
lelaki tdk boleh memiliki harta pusaka

ADAT TEMENGGUNG

berlandaskan syarak dimana anak lelaki berhak
mewarisi 2/3 harta keluarga.
selebihnya diberikan kpd anak perempuan.

13 anak lelaki mpy tanggungjawap yg lebih besar

PRINSIP U9N9 DPAENRAGK-UNDANG

PENGENALAN

Undang2 yg tertua sekali di Perak.
berkaitan hal ehwal agama tradisi.
dikanun pd thun 1867 - thun 1900.
mengandungi 99 perkara brkaitan
pelbagai aspek.

PENZINAAN

FASAL 6 : seorang pesalah yg mengambil isteri org akan
dibuang dr makinnya atau membayar denda ( emas ) .
bagi perempuan akan dicukur rambut atau byr denda.

PEMBUNUHAN

FASAL 23- org islam yg membunuh org islam tdk boleh
dijatuhkan hukuman krn kedua2 akan binasa.
FASAL 4 - org kafir yg membunuh org islam tdk akan
dibunuh krn ia tdk akan sempat memeluk islam.

PEMBAHAGIAN HARTA

FASAL 33 - menyentuh pmbahagian harta si mati, anak
perempuan akan diberikan rumah, kebun, peralatan dapur.
anak lelaki mndpat alatan besi atau senjata .

HAL EHWAL AGAMA

FASAL 58 - syarat mnjdi imam tatu khatib ialah mpy sifat

mulia, pertuturan yg baik, menguasi maklumat tntg hari

dan bulan dan sanggup bersusah demi kebaikan org.

FASAL 79 - syarat menjadi kadi dlm negeri mesti 14
menguasai segala hukum Allah SWT .

PRINSIP - PRINSIP UMUM UNDANG - UNDANG

TUBUH NEGERI JOHOR

PENGENALAN

1 himpunan yg mnjadi

perlembagaan asas

sms pemerintahan

Sultan Abu Bakar. tanggungjawap
di pindah sebanyak 4
kali. memelihara kadaulatan
1 April 1908 - 17 Julai
1918 negeri
FASAL 15 - melarang raja
yg memerintah drpd

menyerahkan atau

PERLANTIKAN RAJA DAN mmbuat sbrg perjanjian

BAKAL PENGGANTI RAJA untuk menyerahkan

FASAL KE-2 : syarat negari Johor.
pengganti raja mesti sultan memelihara
berbangsa melayu dan kedaulatan negeri itu.

berdarah rajah. PERUNTUKAN BERKAITAN

FASAL KE-3 : jika tiada AGAMA ISLAM

keturunan Sultan Abu agama islam agama rasmi ttp
Bakar, maka anak lelaki agama lain boleh diamalkan.
drpd zuriat temenggung perlembagaan bercorak islam
Ibrahim dikabalkan. diterapkan dlm pemerintahan

15 kerajaan Johor.

1.3 SISTEM SOSIAL

Konsep dan susun lapis masyarakat melayu pada abad ke
- 19.

PENGENALAN

Taraf seseorang ditentukan oleh beberapa faktor ; keturunan,
hubungan kekeluargaan, pangkat dan kedudukan, kewibawaan,
dan tugas,
Kedudukan hierarki boleh berubah melalui dua cara :
1. Pertukaran tugas/pekerjaan yang tidak menjejaskan taraf
sosialnya,
2. Taraf pencapian.
Tenaga masyarakat perlu disumbangkan untuk membangunkan
negara.

1. Konsep susun lapis masyarakat

Anggota masyarakat terbahagi kepada lapisan/kelas
sosial,
kedudukan yang berbeza dan tidak bersifat setaraf dar
segi kekayaan, kekuasaan, gaya hidup, peluang, hak
dantanggungjawab

2. Susun lapis bercorak hierarki

Dua jenis golongan: Diperintah
Pemerintah - rakyat biasa ¬ rakyat
- kelas atasan ¬ golongan
peribumi yang bermastautin di
bangsawan sesuatu kawasan
-memerintah sesuatu kawasan ;
- sultan, raja atau Yang -rakyat asing ¬ bukan orang
Melayu - memenuhi tujuan
Dipertuan Besar, keluarga, dan
kerabat raja serta pembesar - hamba ¬ hierarki paling
negeri bawah dan melakukan pelbagai
tugas

16

3. Sultan

pemerintah tertinggi dalam

pentadbiran negeri Tanggungjawab:
dibantu oleh kerabat menyatupadukan
diraja/pembesar rakyat,
memelihara

memiliki kuasa dan kewibawaan keamanan,
memajukan negeri

memerintah

lambang perpaduan negeri,

sumber segala gelaran dalam

negeri

berkuasa mutlak terhadap rakyat

jelata

4. Keluarga & Kerabat Diraja

kedudukan tertinggi lapisan masyarakat
anak raja/kerabat diraja ; 'raja' atau
'tengku'
mempunyai kuasa tertentu - tugas rasmi

17

5. Golongan Bangsawan & Pembesar

terdiri daripada pembesar dan
kaum kerabay yang berpengaruh
dilantik melalui surat pemberian
surat tauliah
hak unutuk mempertahankan
daerah tanpa sokongan sultan

golongan cerdik pandai 6. Golongan Ulama &
sumber rujukan dan khidmat nasihat

menyebarkan agama Islam Pendeta
dilantik menjadi guru, ketua agama, & kadi

bertanggungjawab dalam menasihati sultan dan

kerajaan dalam urusan agama

kepakaran pendeta: kesenian, kesusasteraan,

kebudayaan, adat istiadat, dan salasilah raja.

7. Penghulu tugas:

ketua pentadbiran di menyelesaikan
kampung masalah dalam
mewakili penduduk kalangan ank buahnya
kampung untuk memelihara keamanan
menyatakan kampung
pandangan atau mengarah rakyat
masalah yang lambang perpaduan
dihadapi kampung

18

8. Rakyat Biasa 9. Rakyat Asing
peribumi yang bermastautin bukan orang
di sesuatu kawasan
tinggal di luar
istana/kampung kecil
tidak mempunyai kuasa
politik
tidak memegang jawatan
ekonomi: sara diri

melayu

memenuhi tujuan

tertentu

terlibat dengan

kegiatan sosial

10. Golongan Hamba
hierarki terendah

hamba lelaki: bawahan kepada

pembesar & orang kaya

hamba perempuan: membuat

kerja - kerja rumah

Kesimpulan
terdapat dua golongan
golongan dipeintah perlu menunjukkan taat
setia
individu yang dilihat mementingkan diri

sendiri akan dihukum19

Golongan yang diperintah dan tanggungjawab mereka
terhadap pemerintah.

PENGENALAN
masyarakat Melayu tradisional: masyarakat
feudal bercorak hierarki
golongan diperintah; rakyat biasa yang
menderhaka dan hamba
mempunyai kuasa mobiliti

1.Rakyat Biasa 2. Orang Asing

taat kepada raja datang dengan tujuan:

adalah mutlak & tidak tinggal sementara

berbelah bagi terdiri daripada

rela dengan amalan pedagang, perantau,

sistem kerah santeri (perantau untuk

contoh: bekerja di ilmu), & mubaligh

tanah pembesar terlibat dalam kegiatan

sosial seperti menjadi

tanpa mendapat upah tentera upahan(berasal

ekonomi; bertani, dari Jawa & Pasai)

berdagang, menjadi kegiatan ekonomi:

tukang mahir peniaga runcit, petani

tradidi hidup dan pemborong

bergotong - royong, tidak wajib mengamal

bekerjasama dan dan mematuhi tradisi

dan kebudayaan

bermuafakat 20 tempatan

3. HAMBA

hamba terbahagi kepada 4. Rakyat
hierarki berbeza taraf
kedudukan antara mereka lapisan. pertama dalam
- JENIS HAMBA
hamba raja golongan yang diperintah
hamba abdi & hamba
berhutang fungsi: menyokong & patuh
berkhidmat kepada tuannya
sebagai pengikut kepada institusi raja &
menyediakan tenaga kerja
manusia pembesar
menjadi pegawai - lambang
ketinggian taraf sosial sebahagian rakyat terlibat

dalm rang Melayu & orang

asing, orang Laut

Kesimpulan taat setia kepada

golongan diperintah : pembesar & melakukan

rakyat, orang asing, kehendak pembesar

hamba abdi, hamba (sistem kerah dan sistem

berhutang, dan hamba serah)

mempunyai pertalian

raja kekeluargaan & tradisi

tidak mempunyai hidup bekerjasama

dorongan untuk

terlibat dalam ekonomi

21

Peranan golongan hamba dalam sistem sosial masyarakat
Melayu Tradisional

PENGENALAN

hierarki paling bawah

tidak boleh bertindak

mengikut kemahuan

sendiri > dikawal

perhambaan

mempunyai pengertian

sendiri

hambaraja, hamba

berhutang, & hamba

biasa

Peranan melakukan pelbagai kerja
berkhidmat untuk cth: hamba serah > golongan miskin & susah
yang rela menyerah diri untuk mendapat sumber
tuan mereka makanan & tempat tinggal
dijadikan bahan bayaran/sumber
pendapatan/bahan perdagangan untuk dijual

Terlibat dalam menjalankan pertanian, perlombongan
kegiatan menyumbang tenaga bagi menambahkan harta
produktif tuan
menjalankan tugas yang melibatkan tenaga dan
wang untuk menyelesaikan hutang
luput jika diselesaikan

22

tujuan pertahanan negeri Melaksanakan
hamba lelaki: askar tugas berat di
hamba yang bernasib baik: mengikut
tuan mereka berdagang atau berniaga luar rumah
mengangkut barang - barang dagangan
hamba abdi & hamba berhutang

Membuat kerja - hamba wanita: tukang masak, mengasuh
kerja dan menjadi anak - anak kecil tuan mereka,
pembantu rumah menganyam
dihantar ke sawah
gundik: taraf lebih tinggi
hamba yang melahirkan anak hamba boleh
dibebaskan

dikenali hamba raja/biduanda melakukan
dayang pemerintah, pengawal istana, pekerjaan di
membaiki istana, mencuci perahu,
memetik kepala, mencari kayu api, & istana
menjadi askar
hamba meningkatkan taraf hidup dan
ekonomi

KESIMPULAN hamba mempunyai pelbagai peranan
hamba berkasta rendah > mempunyai
tanggungjawab & menyumbang kepada ekonomi
serta ketenteraman negara

23

1.4 S I S T E M E K O N O M I

KONSEP EKONOMI TRADISIONAL

Kegiatan ekonomi yang hanya cukup untuk
memenuhi keperluan diri sendiri dan menyara

keluarga - dikenali sbg ekonomi sara diri -
memastikan sumber makanan yg mencukupi utk

menampung hidup mereka.

ciri-ciri ekonomi tradisional melayu

peralatan tradisional amalan bergotong royong

biasanya dbuat sndiri - cthnya bubu berderau menjadi 1 asas drpd ciri asas dlm
yg dperbuat drpd rotan utk kehidupan - amalan yg dilakukan bersama
atau secara kumpulam - jimat masa - cth
menangkap ikan - tajak, cangkul & menanam &menuai padi sawah (pertanian)
sabit utk pertanian


berskala kecil
tiada pengkhususan pekerjaan
x menghasilkan sesuatu keperluan utk
org lain - brngn yg dibuat terhad - tiada tiada pembahagian kerja kecuali mengikut
jantina dan umur mengikut peranan masing2
mesin yg dpt membantu menghasilkn - boleh melakukan pelbagai kerja dlm masa
pengeluaran besar besaran
yg sama

tiada lebihan hasil

tiada hasil yg berlebihan diperoleh melalui pengeluaran
- tidak mempunyai insentif utk pengeluaran - masalah
tenaga buruh yg terbatas - hanya bergantumg kpd
tenaga keluarga

24 amyiera

SEBAB-SEBAB MASYARAKAT MELAYU
TIDAK BERMINAT UNTUK MENINGKATKAN
LEBIHAN HASIL PENGELUARAN EKONOMI

SARA DIRI

saiz tanah pertanian

saiz tanah yg kecil - tidak dpt
mengeluarkan hasil pertanian yg lebih -
sestengah petani perlu serah 1/10 drpd

hasil mereka kepada pembesar
(tanggungjwb tradisi)

tenaga buruh tidak mahir
tidmaekyngmgkuehsmuaphsuuasnka-ynasbitgkaencmoahnathpoiehrrantnaynad,iaapnnetlsaaetnciiharaan
tradisional

terikat kepada sistem kerah

terpaksa mematuhi perintah kerja kerah- mereka
tidak mampu melakukan 2 pekerjaan dlm satu
masa - menyebabkan hasil pengeluaran sukar
meningkat- kurang tenaga kerja

alat tradisional digunakan
untuk bertani

alat spt cangkul, parang & tenggala- tiada lembu MI I
atau kerbau yg mencukupi utk kerja pembajakan- IR
hanya bertujuan utk mendapatkan makanan utk

memenuhi keperluan harian

EKONO
25 S A R A D

KONSEP EKONOMI

komersial

aktv ekonomi yg menjurus kpd lebihan pengeluaran .
hasil yg dkeluarkan akn deksport dan dijual kpd
pedagang bg mndptkan keuntungan - cthnya
menternak,memburu binatang - dimonopoli oleh glg
pemerintah

kegiatan ekonomi komersial

perdagangan

dilakukan secara jual beli dan secara eksport -
pemodal terdiri drpd raja dan pembesar dan
memonopoli kegiatan perdagangan - lokasi d
pelabuhan yg berhampiran dgn muara sungai

pemungutan hasil hutan

catatan Munsyi Abdullah mengatakan bahawa trdapat

penanaman padi org Jakun yg mengutip hasil hutan spt damar, rotan,
kayu wangi utk dperdagangkan dgn org melayu- Di
johor, Temenggung Ibrahim memonopoli kwsn getah

padi dieksport ke negara jiran perca

terutama dari kwsn yg subur - Kedah

& Kelantan mnjadi pembekal padi

utama

penanaman lada hitam dan gambir

temenggung ibrahim mmperkenalkan sistem
Kangcu tahun 1833 & memanjukan prdagangan lada

26 hitam dan gambir - org cina dbagi surat kebenaran
(surat sungai) utk menetap - setiap kangar diketuai
oleh seorang Kangcu yg memungut cukai

CIRI-CIRI EKONOMI KOMERSIAL
MELAYU PADA ABAD KE-19

penggunaan wang dlm kegiatan ekonomi



melibatkan semua lapisan
dlm masyrakat

urusan jual beli dijalankan
d tempat yg tertentu

27

CIRI-CIRI EKONOMI KOMERSIAL
MELAYU PADA ABAD KE-19

kemasukan pelabuhan asing
utk tujuan
eksport

pertanian tradisional berunsur2
berubah kpd kegiatan ekonomi
bercorak komersial. Pihak British
membawa masuk pelabur asing utk
dilaburkan ke dalam beberapa sektor
penting spt perlombongan dan
perladangan bgi tujuan eksport

wujud aktv perdagangan
dgn dunia luar

mewujudkan aktv perdagangan dgn
dunia luar yg giat djalankan d
muara sungai yg menjadi pelabuhan
persinggahan. Ada 4 buah pelabuhan
utama d Tanah melayu iaitu Kedah,
Melaka, Kelang dan Johor lama.

28

Ekonomi Komersial
SEBAB-SEBAB KEMUNCULAN

keperluan bahan mentah

kuasa Eropah bersaing utk
mendapatkan bhn mentah di

kwsn timur khususnya
melayu. Menjalankan dasar

perluasan kuasa dan
mengeksploitasi ekonomi bhn

mentah negara jajahan.
cthnya, biji timah, biji
emas,cengkih

pembukaan terusan suez

menghubungkan Laut Merah dengan Laut Mediteranian.-
memendekkan perjalanan dari England(Eropah) ke India, Asia

Tenggara dan China

29

wapP E N C I P T A A N K A P A L

mempercepatkan perjalanan &
membawa muatan lebih bnyak muatan.
Hasil galian spt lombong emas dan biji

timah dieksport ke eropah yg
menggunakan kapal wap

dasar pemerintah tempatan

kemunculan sistem baharu.
cthnya sistem pajak utk
penanaman padi utk
dieksport , kawsan
penanaman padi dikenali
sbg bendang diraja

30

EKONOMI KOMERSIAL TELAH MEMBAWA PERUBAHAN BESAR
KEPADA STRUKTUR MASYARAKAT TEMPATAN DI TANAH MELAYU

PADA ABAD KE - 12.

pengenalan

bersifat sara diri sebelum datang British
ekonomi komersial - berskala kecil & membabitkan golongan
pemerintah
siperkenalkan oleh barat
mengubah struktur masyarakat di Tanah Melayu



Kemasukan Pelabur Asing, Pelabur Modal, Penggunaan

Teknologi Baru, Pengenalan Tanaman Baru

peningkatan taraf hidup
pembangunan ekonomi
peluang pekerjaan bertambah

Kemasukan Imigran Asing &

China & India
perlombongan bijih timah
pertanian
bekerja di estet - getah

31

Dasar Pecah dan Perintah British

dikenali - pekerjaan & lokasi tempat tinggal
berkembang menjadi bandar < Ipoh, Taiping,
Kuala Lumpur & Seremban
Melayu - kampung - kampung di luar
bandar



Wujud Pendidikan Vernakular

mengasingkan pendidikan Melayu, China & India
buku & guru dibawa dari China
sekolah Cina - di kawasan perlombongan
Sekolah Tamil - di ladang getah

32

Budaya yang Pelbagai

penggunaan bahasa pertuturan, adat
resam, sambuitan perayaan, agama &
cara berpakaian .etc.
cara hidup yang berbeza
pertubuhan petempatan masing - masing




Kewujudan Amalan Kongsi Gelap

masyarakat C - masalah pergaduhan &
keganasan
persalafahaman antara kaum & melibatkan
jenayah
membolot kekayaan untuk kepentingan diri

33

Pertambhan Penduduk Tanah melayu

kemasukan buruh China & India
wujud masyarakat majmuk
tenaga kerja yang tinggi - kerja dilakukan secara
efektif
setiap kaum diberi tugas masing - masing
sektor dipenuhi - populasi masyarakat meningkat

KESIMPULAN
ekonomi komersial - pertanian / perlombongan
pengubah struktur masyarakat TM
sistem pendidikan - alat menyatupadukan masyarakat
pelbagai kaum
hidup harmoni, bertoleransi & bekerjasama dalam semua hal.

34

TEMA 2 :
TRANSFORMASI

MASYARAKAT

2.1 : PELUASAN
KUASA ASING

PENGENALAN

peluasan kuasa asing di tanah melayu
merujuk kepada kehadiran kuasa barat
seperti portugis, belanda dan british secara

meluas dalam pemerintahan atau
pentadbiran masyarakat tempatan.
Peluasan kuasa ini boleh berlaku dalam
beberapa keadaan spt penaklukan atau
melalui perjanjian yg ditandatangani antara

kuasa asing.

35

Faktor peluasan kuasa
asing di tanah melayu

Faktor Ekonomi

Ekonomi merupakan faktor terpenting yg mendorong peluasan kuasa
british di tanah melayu. Revolusi perusahaan di eropah, menyebabkan
Britain memerlukan bahan-bahan mentah. Britian memerlikan tanah
jajahan yang dapat memenuhi keperluan itu. Secara kebetulan, negeri-
negeri melayu kaya dengan bahan mentah yg diingini British. Selepas
revolusi perusahaan, AS dan Britian muncul sebagai pengimport bijih
timah yg terbesar. Permintaan bijih timah semakin meningkat. Harga

bijih timah yg melambung, menyebabkan negeri2 melayu yang kaya
dengan bijih timah semakin penting. Ramai pelabur berminat melabur

di tanah melayu.

Bimbang campur
tangan

Selepas tahun 1870-an, keadaan politik mula berubah apabila
kuasa-kuasa asing seperti Belanda, Itali, Perancis, Rusia dan
Jerman mula bersaing untuk mendapatkan tanah jajahan.

British paling mencurigai jerman. Hal ini kerana, selepas
penyatuan Negara tsebut jerman mula melancarkan serangan
agresif yang mengancam kedudukan britian. Golongan pemodal

mgunakan faktor kebimbangan untuk menguatkan lagi
tuntutan spya british campur tangan di negeri2 melayu.

Perubahan politik
dan dasar britain

Selepas kerajaan parti konservatif di bwh pimpinan Benjamin disrael yg
menyokong dasar imperalisme meletakkan jawatan pd tahun 1868, di ambil
ahlih oleh wiliam E. Gladstone iaitu parti liberal. Pd tahun 1874 gladstone di

jatuhkan dan digantikan semula dgn Benjamin Disraeli. Pelantikan lord
Kimberly sebagai setiausaha di pejabat tanah jajahan dan Edward

knatchbull sbg setiausha rendah parlimen menyebabkan munculnya
golongan baharu yang menyokong dasar peluasan kuasa melindungi
kpentingan british di seberang laut. Clarke diarah untuk meneliti k’adaan yg

berlaku di ngeri-negeri melayu bagi memulihkan keamanan serta
mengekalkan kepentingan perdagangan british di negeri-negeri melayu.

36

Cara-cara peluasan kuasa asing di
tanah melayu

Melalui tipu helah

Perjanjian Inggeris-Kedah 1786 antara Fancis Light yang mewakili SHTI dengan
Sultan Abdullah untuk membuka Pulau Pinang sebagai pangkalan tentera dan

pusat perdagangan British.



Francis Light tanpa persetujuan SHTI di India telah menjanjikan bantuan
ketenteraan kepada Sultan Kedah sekiranya Kedah diancam oleh musuh.
Sebagai balasan, baginda membenarkan British menduduki Pulau Pinang.
Namun SHTI tidak menghantar bantuan bantuan tentera kepada Sultan Kedah

ketika Siam menyerang Kedah untuk menghukum baginda.

Permuafakatan

kuasa barat

Perjanjian British-Belanda 1824 dimeterai oleh George Canning bagi pihak
British dan Charles W. Wmn bagi pihak Belanda dibuat tanpa persetujuan
Raja-Raja Melayu yang terlibat. Perjanjian ini dimeterai untuk menangani
ketengangan dalam hubungan British Belanda serta bantahan Belanda

terhadap pembukaan Singapura pada tahun 1819.



Antara syarat-syarat Perjanjian Inggeris-Belanda 1824 lalah, Belanda
mengiktiraf kedudukan British di Singapura. Sementara British pula

mengiktiraf kedudukan Belanda di pulau Belitong. Belanda akan
menyerahkan Melaka kepada British, British menyerahkan Bangkahulu
kepada Belanda. kedua-dua pihak mendapat keuntungan bersama bagi

mengelakkan berlakunya pertindihan kuasa bagi kedua-dua pihak.

Peperangan

Perjanjian Misalnya, Kuala Terengganu 1862 kerana British cuba campur tangan di
Pahang. Selepas kemangkatan Bendahara Ali 1857, timbul perbalahan di
antara dua anaknya, Wan Mutahir dan Wan Ahmad.Ini membawa kepada
tercetus Perang Saudara. Wan Ahmad meminta bantuan dari kerajaan

Siam. Siam ingin menjadikan Terengganu sebagai pangkalan untuk
melancarkan seangan ke atas Pahang. Demi menjaga kepentingan
ekonomi Pahang dan menyekat perluasan kuasa Siam di NNM. Gabenor
NNS, Orfeur Cavenagh memberi amaran kepada Sultan Teengganu supaya
tidak terlibat dalam Perang Saudara di Pahang. Tetapi amaran itu tidak
dipedulikan. Oleh itu, Orfeur Cavenagh telah menghantar sebuah kapal

perang untuk menyerang Terengganu.

Pada tahun 1826 Perjanjian Burney ditandatangani oleh Kerajaan British dan
Kerajaan Siam. Kapten Burney yang telah dihantar ke Siam sebagai Wakil Perunding

Kerajaan British telah menandatangani perjanjian ini bagi pihak kerajaan British.
Perjanjian ini adalah mengenai hubungan Kerajaan British-Siam berhubung dengan

taraf dan kedudukan negeri-negeri di Utara Tanah Melayu iaitu Kedah, Perak
Kelantan dan Terengganu.



Perjanjian ini dilakukan bagi British mendapat kepentingan tersendiri dalam
mengekalkan kekuasaannya di Tanah Melayu. Misalnya, Kapten Burney terpaksa
menghadapi rundingan-rundingan yang sukar dan menunggu selama enam bulan di

Bangkok sehinggalah akhirnya perjanjian ini dipersetujui.

37

Perjanjian yang ditandatangani
diantara tahun 1897-1909 yang
membawa kepada perluasan kuasa
inggeris di negeri-negeri melayu

utara

perjanjian sulit inggeris siam (1897)

Dimaterai akibat khabar angin perancis merancang membina terusan melintas
segenting kra untuk memudahkan perjalanan antara indo-china dengan eropah.
khabar angin ini telah membawah kerungsingan kepada pihak british kerana
takut akan kejadian tersebut benar-benar berlaku. Jika ia berlaku maka, bristish
akan merasa tergugat.
Terusan ini akan mengancam perdagangan british dan kedudukan singapura

perjanjian pengistiharan inggeris-siam 1902

Merupakan kebimbangan campur tangan kuasa asing. perjanjian ini ditandatangani
antara siam dengan british.
British bimbang siam tidak berupaya mempertahankan negerinya daripada
pencerobohan asing. Contohnya, jerman-pulau langkawi dan rusia-ujong selang.
Sebab perjanjian inggeris-siam 1902 adalah kerana peranan frank swettenham f.
swettanham memberi perlindungan kepada sultan mahmud iv dari kelantan daripada
diancam oleh siam.

Perjanjian bangkok 1909

Perjanjian ini adalah kerana pakatan inggeris-perancis 1904, hubungan inggeris-siam mula
mengalami peralihan baharu apabila british dan perancis bersetuju mengetepikan
permusuhan sesama mereka dengan menandatangani pakatan inggeris-perancis pada bulan
april 1904.
Sebab-sebab perjanjian bangkok 1909 adalah kerana kebimbangan campur tangan asing
yang lain. British bimbang akan ada campur tangan luar yang lain dan dapat membuat
perjanjian dengan siam.
Melalui perjanjian ini , british akan dapat mengekalkan kuasanya dan boleh mengelakkan
campur tangan asing yang lain.

38

CARA PELUASAN KUASA
ASING DI DI NEGERI-NEGERI

TANAH MELAYU

JOHOR NANING
SARAWAK PERAK

SABAH SELANGOR

NEGERI-NEGERI NEGERI
MELAYU UTARA SEMBILAN

TERENGGANU

39

JOHOR Perjanjian
persahabatan 1855
Raffles mencadangkan
tengku hussein ditabalkan Pertengahan abad ke 19, berlaku pertikaian
antara terngku ali dengan temenggung ibrahim
sebagai sultan johor
tentang hasil negeri johor.
Tengku hussein bersetuju dengan cadangan

raffles dan menandatangani perjanjian rasmi
tahunn 1847, tengku ali menuntut gelaran
pada 6 feb 1819. sultan johor tetapi telah didesak dan ditolak


agar menggugurkan segala tuntutannya
Raffles berjaya menduduki singapura dengan terhadap pentadbiran johor. penglibatan british
menggunakan muslihat dan memaksa tengku dalam hal ini telah membawa kepada perjanjian

hussein dan temenggung abdul rahman persahabatan antara tengku ali dan
menandatangani perjanjian 1819. temenggung ibrahim.

Penubuhan lembaga British dalam peristiwa
penasihat johor pengilhakan muar

Lembaga ini ditubuhkan di London pada 1886. Pihak british telah meluaskan pengaruhnya secara
Usaha British meluaskan kuasanya melalui tidak langsung apabila A.E.H. anton menawarkan
lembaga ini nyata berhasil apabila lembaga muar kepada maharaja abu bakar buat sementara
sehingga satu undian dijalankan oleh temenggung
tersebut berfungsi menguruskan hubungan luar
Johor dan menasihati sultan dan penghulu-penghulu muar.

40

NANING

Perjanjian inggeris-
belanda 1824

Belanda telah menyerahkan Melaka kepada british. Ini
bermakna british mula melibatkan dirinya di Melaka. Perang

Naning meletus apabila Robert Fullerton, Gabenor Negeri-
negeri Selat menganggap Naning sebahagian daripada Melaka.

Beliau cuba melaksanakan sistem undang-undang tanah dan
kehakiman Melaka di Naning. Pada masa yang sama beliau
cuba mengutip hasil cukai setempat yang berhak dimiliki oleh

Melaka menurut perjanjian awal dengan Belanda.

Mendakwa naning
sebahagian dari melaka

kes-kes jenayah yang berlaku di naning harus dibawah ke
Melaka dan undang-undang negeri-negeri selat patut

dilaksanakan di naning. Tindakan british ini telah mencabar
kedudukan tradisi penghulu Dol Said, pemerintah naning. Beliau

tidak boleh menghakimi kes-kes jenayah naning Apabila
penghulu Dol Said menyelesaikan kes jenayah di naning, beliau
telah diberi amaran dan dituduh tidak mematuhi arahan british

di Melaka. Dol Said tidak menghiraukan dakwaan british.

Menggunakan tipu
helah

British menggunakan tipu helah dengan mengiktiraf Syed
Shaaban sebagai pemerintah Rembau yang merdeka. British
dapat meyakinkan Syed Shaaban yang mereka tidak berniat
buruk terhadapnya. Setelah satu perjanjian ditandatangani
dengan pembesar Rembau itu, British menyerang Naning buat
kali kedua dengan pasukan tentera yang lebih besar di bawah
pimpinan Kolonel Herbert. Dalam serangan itu, Syed Shaaban
enggan memberi bantuan kepada Dol Said kerana telah diberi

amaran olehh British..

Melalui peperangan

Peperangan berlaku antara melayu naning di bawah pimpinan
penghulu Dol Said dengan british antara tahun 1831 dan 1832.
Naning mencapai kejayaan pada tahun 1831, tetapi tewas di
tangan british pada tahun 1832 kerana tidak mendapat bantuan

dari rembau semasa penyerangan british buat kali kedua.

41

TERENGGANU

Perjanjian bangkok Kenangkatan bendahara tun ali

Pada mulanya, Sultan Terengganu, iaitu Sultan Selepas kemangkatan Bendahara Tun Ali
Zainal Abidin III enggan mengiktiraf Perjanjian (pemerintah Pahang) pada tahun 1857, timbul
Bangkok yang dipersetujui antara Siam dengan perbalahan antara dua orang anaknya, Wan
British kerana baginda tidak dibawa berunding
Mutahir dengan Wan Ahmad. Hal ini
semasa perjanjian tersebut di buat Namun, menyebabkan tercetusnya perang saudara. Wan
setelah didesak oleh British, baginda terpaksa
menerima seorang wakil British di Terengganu. Ahmad meminta bantuan daripada kerajaan
Siam. Siam ingin menjadikan Terengganu
Selepas Sultan Zainal Abidin !!! mangkat, sebagai pangkalan untuk melancarkan
seorang penasihat British dilantik di serangan keatas Pahang.
Terengganu pada tahun 1919

Kerja melombong bijih timah

Kerja-kerja melombong bijih timah milik
syarikat British di Kuantan terjejas. Demi
menjaga kepentingan ekonomi di Pahang dan
menyekat perluasan kuasa Siam di Negeri-
negeri Melayu, Gabenor Negeri-negeri Selat,
iaitu Orfeur Cavenagh memberi amaran kepada
sultan Terengganu supaya tidak terlibat dalam
perang saudara di Pahang, namun amaran

tersebut langsung tidak dipedulikan..

42