บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตร ของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ธีระวัฒน แสนคำ� โดย สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
บานนายม : พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำปาสัก เมืองเพชรบูรณ ISBN ผูเขียน: ดร.ธีระวัฒน์ แสนคำ จำนวนที่พิมพ: ๑,๐๐๐ เลม บรรณาธิการ: ผศ. กมล บุญเขต ผูอำนวยการสำนักศิลปะและวัฒนธรรม กองบรรณาธิการ: ผศ. พันทิพา มาลา ผศ. ศรีเวียง ไตชิละสุนทร รศ. สังคม พรหมศิริ ดร. สุขสันติ แวงวรรณ ดร. ธรากร จันทนะสาโร อาจารย์ดอกอ้อ ขวัญนิน (รองผูอำนวยการฝายสงเสริมและเผยแพรศิลปวัฒนธรรม) ผศ. ขุนแผน ตุ้มทองคำ (รองผูอำนวยการฝายอนุรักษวิจัยศิลปวัฒนธรรมและภูมิปญญาทองถิ่น) นายวิโรจน หุนทอง นางสาวปวีณา บัวบาง นางสาวณัฐวดี แก้วบาง นางสาวสุพิชญา พูนมี นางอมรรัตน กาละบุตร นางสาวมัลลิกา อุฤทธิ์ นางสาวจิรภา เหมือนพิมทอง กราฟก/ภาพ: นางสาวมนชยา คลายโศก นายพิทักษ จันทรจิระ คณะกรรมการอำนวยการ: อาจารย์จันทรพิมพ มีเปยม รองผูอำนวยการฝายบริหารแบะะุรการ นางนิภา พิลาเกิด นางสาวกุลิสรา ปองเพียร จัดพิมพและเผยแพรโดย: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๘๓ หมู่ ๑๑ ถ.สระบุรี - หลมสัก ต.สะเดียง อ.เมืองเพชรบูรณ จ.เพชรบูรณ ๖๗๐๐๐ โทรศัพท. ๐๕๖ - ๗๑๗๑๔๐ โทรสาร. ๐๕๖ - ๗๑๗๑๔๐ http://artculture.pcru.ac.th ขอมูลบรรณานุกรมของสำนักหอสมุดแหงชาติ พิมพที่: ร้านเก้าสิบ ๘๘ หมู่ ๖ ต.ชอนไพร อ.เมืองเพชรบูรณ์ จ.เพชรบูรณ์ ๖๗๐๐๐ โทร. ๐๘๙ - ๖๔๑๓๕๓๓
คำนำจากสำนักศิลปะและวัฒนธรรม “บานนายม: พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณ แหงลุมน้ำปาสัก เมืองเพชรบูรณ” เปนหนังสือที่สำนักศิลปะและ วัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ไดสงเสริมและรวบรวมองค ความรูและมุงหวังที่จะเผยแพรขอมูลทางวิชาการดานประวัติศาสตร ทองถิ่นของบานนายม ตำบลนายม อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบูรณ เพื่อใหเยาวชนและประชาชนรุนหลังไดรับรูถึงเรื่องราวของบานนายม ที่เกิดขึ้นในอดีต โดยคาดหมายวาผูที่ศึกษาขอมูลจะนำองคความรูนี้ ไปเสริมสรางความรูความเขาใจ และเล็งเห็นคุณคาของรองรอยทาง วัฒนธรรมที่คนในอดีตสรางไว หนังสือเลมนี้เปนผลงานของ ดร. ธีระวัฒน แสนคำ อาจารย ประจำภาควิชาสังคมศาสตร คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย ซึ่งผูเขียนเปนนักประวัติศาสตรที่ใหความ สนใจเกี่ยวกับเรื่องราวทางดานประวัติศาสตรของภาคเหนือตอนลาง มาอยางตอเนื่องและยาวนาน ในครั้งนี้ผูเขียนไดรับความอนุเคราะหจาก สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ในการ ศึกษารวบรวมเอกสารทางประวัติศาสตรและลงพื้นที่สำรวจขอมูลภาค สนาม จนกระทั่งเรียบเรียงเปนหนังสือที่ทรงคุณคาในดานประวัติศาสตร ทองถิ่นตอชาวจังหวัดเพชรบูรณเลมหนึ่ง
ผลงานชิ้นนี้ไดบอกเลาเรื่องราวสำ คัญชวงหนึ่งของประวัติ- ศาสตรทองถิ่น บานนายม ตำบลนายม อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบูรณ ที่สอดคลองกับเรื่องราวเหตุการณทางประวัติศาสตรครั้งสำคัญของ ชาติ ในครั้งนั้นทำใหทราบถึงความสำคัญของบานนายมในแตละยุค สมัยอยางไมขาดสาย ซึ่งการศึกษาเรื่องราวทางประวัติศาสตรดังกลาว จะทำใหเราเขาใจถึงสภาพสังคมและวัฒนธรรมของบานนายมในปจจุบัน ไดดียิ่งขึ้น ขอขอบคุณผูเขียน ดร. ธีระวัฒน แสนคำ ที่ไดใหความ อนุเคราะหศึกษาขอมูลและนำผลงานมาตีพิมพเผยแพร โดยหวังวา มุมมองที่ผูเขียนไดนำเสนอในหนังสือเลมนี้จะชวยใหผูอานเขาใจเกี่ยว กับเหตุการณสำคัญในประวัติศาสตรชวงหนึ่งของบานนายม ตำบล นายม อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบูรณ และไดใชเปนขอมูลเพื่อตอ ยอดทางความคิดและการศึกษาคนควาตอไป โดยเฉพาะหวังวาชาว บานนายมจะเกิดความเขาใจในตัวตนและที่มาของวัฒนธรรม จนนำ ไปสูความรูสึกรัก หวงแหน และตระหนักถึงคุณคามรดกของตนเอง ตอไป สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ มีนาคม ๒๕๖๓
คำนำผู้เขียน เมื่อทราบวาทางสำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัย ราชภัฏเพชรบูรณ ตองการที่จะศึกษาและเผยแพรขอมูลทางประวัติ- ศาสตรทองถิ่นของชุมชนโบราณบานนายม แตยังขาดนักวิชาการที่ จะศึกษาอยางจริงจัง เมื่อผูเขียนทราบความประสงคดังกลาวและได รับการติดตอประสานงานมา ในฐานะนักเรียนวิชาประวัติศาสตรจึง ยินดีและเต็มใจเปนอยางยิ่งที่จะศึกษาและเรียบเรียงขึ้นมาเปนหนังสือ สำหรับเผยแพร ทั้งที่เขาใจดีวาในขณะที่เขียนเรียบเรียงหนังสือเลม นี้ผูเขียนมีขอจำกัดหลายดาน ดวยความสนใจในพัฒนาการทาง ประวัติศาสตรของชุมชนโบราณบานนายมในลุมน้ำปาสัก ซึ่งปรากฏ ชื่อชุมชนคูกับชื่อเมืองเพชรบูรณในเอกสารประวัติศาสตรหลายแหง ดังนั้น ในการศึกษาเรียบเรียงครั้งนี้ เพื่อความสะดวกและ เขาใจงายของผูอาน ผูเขียนจึงไมใชวิธีการนำเสนอแบบงานวิจัยหรือ งานวิชาการที่ผูเขียนเคยปฏิบัติมา แตเนื้อหาทั้งหมดก็ยังยึดหลักฐาน ทางประวัติศาสตรชั้นตนเปนหลักในการศึกษาวิเคราะห เชน พระราชพงศาวดาร จดหมายเหตุและบันทึกรวมสมัย เปนตน ประกอบกับ การศึกษางานเขียนของนักวิชาการที่เคยศึกษาไว และที่ขาดไมไดเลย ก็คือ การลงพื้นที่ภาคสนามสำรวจสถานที่ที่เกี่ยวของและสัมภาษณ ผูรูในทองถิ่น เพื่อใหเกิดความรูความเขาใจเกี่ยวกับพัฒนาการทาง ประวัติศาสตรชุมชนโบราณบานนายมและบริบททั่วไปของชุมชนบาน นายมในปจจุบันมากยิ่งขึ้น
หนังสือ “บานนายม: พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชน โบราณแหงลุมน้ำปาสัก เมืองเพชรบูรณ” เลมนี้ แมวาผูเขียนจะใช ขอมูลหลักฐานจากเอกสารชั้นตนเปนหลักในการศึกษาวิเคราะห ตลอด จนใชขอมูลจากประสบการณในการคนควา รวบรวมและเรียบเรียง ขอมูลจากเอกสารที่มีอยู รวมไปถึงขอมูลจากภาคสนามก็จริง แต เนื้อหาอาจจะมีความตื้นเขินและขัดแยงกับขอมูลหลายอยางที่มีผูนำ เสนอหรือบอกเลาไวกอนหนา ขอใหถือวาขอมูลเหลานั้นเปนขอสันนิษฐาน ใหมที่เกิดจากการศึกษาของผูเขียน และขอใหผูอานไดใชวิจารณญาณ พิเคราะหตามไปดวย ผูเขียนพรอมที่จะรับคำชี้แนะและขอถกเถียง จากทานผูรูทั้งหลายเพื่อปรับปรุงงานใหดีขึ้นในโอกาสตอไป หากหนังสือเลมนี้สามารถทำใหผูอานนำไปใชเปนฐานขอมูล เพื่อต อยอดของการศึกษาเกี่ยวกับประวัติศาสตรและบทบาทของ ชุมชนโบราณบานนายมอยางละเอียด ลุมลึกและเปนระบบระเบียบได ผูเขียนจักมีความยินดีเปนอยางยิ่ง และเต็มใจที่จะใหหนังสือเลมนี้เปน สะพานหรือบันไดสำหรับการสรางสรรคผลงานทางวิชาการที่ถือวา “ขาดแคลน” อยางยิ่งในชุมชนทองถิ่นปจจุบัน เพื่อสรางความยั่งยืน ทางสังคมและวัฒนธรรมของทองถิ่นบานนายมแห งลุ มน้ำ ป าสัก จังหวัดเพชรบูรณ ใหมั่นคงสืบตอไป ธีระวัฒน แสนคำ คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย
คำขอบคุณ กวาหนังสือ “บานนายม: พัฒนาการทางประวัติศาสตรของ ชุมชนโบราณแหงลุมน้ำปาสัก เมืองเพชรบูรณ” ซึ่งเปนเอกสารเลม หนึ่งในโครงการศึกษาประวัติศาสตรชุมชนโบราณในภาคเหนือตอน ลางของผูเขียนจะสำเร็จลงไดดวยดี ผูเขียนไดรับการชวยเหลือและให กำลังใจจากบุคคลหลายฝาย ใครขอเอยนามขอบคุณไว ณ ที่นี้ คณาจารยอาวุโสของสมาคมประวัติศาสตรในพระราชูปถัมภ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี รองศาสตราจารย ดร. จิราภรณ สถาปนะวรรธนะ ศาสตราจารยเกียรติคุณ สรัสวดี อองสกุล และรองศาสตราจารยสมโชติ อองสกุล ที่เปนเสาหลัก ทางวิชาการ ใหคำแนะนำและใหกำลังใจในการศึกษาประวัติศาสตร แกผูเขียนเสมอมา ผูชวยศาสตราจารยกมล บุญเขต ผูอำนวยการสำนักศิลปะ และวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ที่เล็งเห็นคุณคาและ ความสำคัญของการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่น โดยใหโอกาสผูเขียน ในการศึกษาและสนับสนุนการจัดพิมพเผยแพรหนังสือและบทความ เกี่ยวกับประวัติศาสตรและศิลปกรรมทองถิ่นในจังหวัดเพชรบูรณ ดวยดีเสมอมา ตลอดจนคณะผูบริหารและเจาหนาที่สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ที่ใหการตอนรับ ใหความอนุเคราะห เรื่องขอมูล และชวยเหลือในการลงพื้นที่ภาคสนาม โดยเฉพาะคุณ วิโรจน หุนทอง นักวิชาการวัฒนธรรม สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ผูเปนทั้งรุนนองและลูกศิษยของผูเขียน ที่อนุเคราะหเรื่องขอมูลอย างดียิ่งในระหว างการลงพื้นที่เก็บขอมูล ตลอดจนติดตอประสานงานกับผูเขียนในเรื่องตางๆ จนหนังสือเลมนี้ ปรากฏโฉมในบรรพพิภพอยางภาคภูมิ
พระสังฆาธิการ พระภิกษุสามเณร และผูอาวุโสในชุมชนบาน นายมที่อนุเคราะหขอมูลอันมีค ายิ่งต อการศึกษาและเรียบเรียง พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณบานนายม ตลอดจน ผูบริหารและเจาหนาที่องคการบริหารสวนตำบลนายม ที่ใหการสง เสริมสนับสนุนการศึกษาประวัติศาสตรชุมชนโบราณบานนายม และ ประสานงานหลายๆ ดานในการลงพื้นที่เก็บขอมูล คุณครูวิเชียร - คุณครูบุญเพ็ง แสนคำ พอและแมที่คอย อบรมสั่งสอน และแนะนำแตสิ่งดีๆ ใหกับลูกมาโดยตลอด รวมทั้งให โอกาสในการศึกษาเรื่องราวทางประวัติศาสตรที่ลูกสนใจ และใหคา ใชจ ายในการทำงานและการเดินทางลงพื้นที่เก็บขอมูลอย างเต็มที่ ถึงแมวาในใจของทานจะเต็มไปดวยความหวงใย หากแมนมีคุณความดี ที่ปรากฏสืบเนื่องจากผลงานชิ้นนี้ผูเขียนขอมอบเปนเสมือนสิ่งแทน พระคุณของทานทั้งสองดวยเทิดทูนและเคารพรักยิ่ง ขอบคุณ คุณบัญชา ไทยมา คุณสุดารัตน ไทยมา คุณชุลีพร แสนคำ คนในครอบครัวที่คอยใหกำลังใจ และคุณครูชลธิชา แถวบุญตา ภรรยาที่คอยใหกำลังใจ เปนหวงเปนใยและคอยเปนเพื่อนในระหวาง การลงพื้นที่เก็บขอมูลและจัดทำตนฉบับ อยางไรก็ตาม ความตื้นเขินของผลงานทั้งในเรื่องเนื้อหาและ การเรียบเรียงเปนความรับผิดชอบของผูเขียนแตเพียงผูเดียว และ พรอมที่จะรับคำชี้แนะจากทานผูรูทั้งหลายเพื่อปรับปรุงงานใหดีขึ้นใน โอกาสตอไป ดวยจิตคารวะ ธีระวัฒน แสนคำ
ตอนที่ ๑ บทนำ ๑๒ ตอนที่ ๒ เมืองเพชรบูรณ์กับบ้านนายม ๑๖ ตอนที่ ๓ กำเนิดบ้านนายม ๒๔ ตอนที่ ๔ ภูมินามวิทยา “บานนายม” ๓๔ ตอนที่ ๕ บานนายมกับการคาของกรุงศรีอยุธยา ๔๐ ตอนที่ ๖ โบราณสถานกับรองรอย การขยายตัวของชุมชนบานนายม ในพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ๕๐ สารบัญ คำนำจากสำนักศิลปะและวัฒนธรรม ๔ คำนำผู้เขียน ๖ คำขอบคุณ ๘
ตอนที่ ๗ บานนายมกับสถานการณ ในชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ๖๖ ตอนที่ ๘ บานนายมกับศึกเจาอนุวงศ พ.ศ. ๒๓๗๐ ๗๕ ตอนที่ ๙ การฟนฟูบานนายม หลังศึกเจาอนุวงศ ๙๔ ตอนที่ ๑๐ บทสงทาย ๑๐๒ บรรณานุกรม ๑๐๖ ประวัติผูเขียน ๑๑๓
12 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บานนายมเปนชุมชนเกาแกและมีขนาดใหญตั้งอยูในบริเวณ ที่ราบลุมแมน้ำปาสักในเขตตำบลนายม อำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัด เพชรบูรณ ปรากฏหลักฐานประวัติศาสตรที่กลาวถึงความมีอยูของ ชุมชนบานนายมมาตั้งแตชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ เปนอยางนอย และมีโบราณสถานที่สามารถกำหนดอายุตั้งแตราวพุทธศตวรรษที่ ๒๒ ลงมา กระจายอยูหลายแหงทั้งภายในที่ตั้งชุมชนและบริเวณใกลเคียง ซึ่งมีความน าสนใจเปนอย างมากในดานพัฒนาการประวัติศาสตร โบราณคดีและศิลปกรรมในทองถิ่น ในหลักฐานสมัยอยุธยาตอนปลายระบุวามีชาวบานนายม ลองเรือลงไปทำการคาที่กรุงศรีอยุธยา ซึ่งแสดงใหเห็นวาชุมชนโบราณ บานนายมเปนชุมชนขนาดใหญและมีความสำคัญทางการคาในทองถิ่น เมืองเพชรบูรณไมนอย ซึ่งสอดคลองกับการพบโบราณสถานและ งานศิลปกรรมศิลปะอยุธยาตอนปลายหลายแหงกระจายอยูภายใน ชุมชน ทั้งโบสถ วิหาร พระพุทธรูป พระเจดียและศาสนาคารประเภท อื่นๆ ตลอดจนการพบโบราณวัตถุที่เปนภาชนะดินเผาและโลหะ ซึ่ง เกี่ยวของกับขาวของเครื่องใชในการดำรงชีวิตประจำวันของชาวบาน กระจายอยูทั่วไป ควรที่จะไดรับการศึกษาสืบคนและเผยแพรเปน อยางมาก ตอนที่ ๑ บทนำ
13 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ที ่ผ านมา ขอมูลทางดานประวัติศาสตร โบราณคดีและ ศิลปกรรมของชุมชนโบราณบานนายมยังไมไดรับการศึกษาคนควา และเผยแพรใหเปนที่รูจักของชาวบานนายม ชาวเมืองเพชรบูรณและ ประชาชนทั่วไปมากนัก ผูเขียนจึงไดพยายามที่จะศึกษาคนควาขอมูล ที่เกี่ยวของกับชุมชนโบราณบานนายมจากเอกสารและหลักฐาน ประวัติศาสตรตางๆ ที่มีอยูคอนขางจำกัด และนำขอมูลเหลานั้นมา วิเคราะหเรียบเรียงเปนหนังสือ เพื่อเปนการเผยแพรองคความรูทาง ดานประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเพชรบูรณใหพี่นองชาวเพชรบูรณ และประชาชนทั่วไปไดศึกษาเรียนรู อันจะนำไปสูความกาวหนาทาง วิชาการดานประวัติศาสตร โบราณคดีและศิลปวัฒนธรรมของทองถิ่น จังหวัดเพชรบูรณตอไป การศึกษาเรื่อง “บานนายม: พัฒนาการทางประวัติศาสตร ของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำปาสัก เมืองเพชรบูรณ” ของผูเขียนในครั้ง นี้มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาพัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชน โบราณบานนายม โดยใชวิธีการศึกษาคนควาทางประวัติศาสตร (Historical Approach) ซึ่งมีขั้นตอนดังตอไปนี้
14 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๑. ขั้นตอนเก็บรวบรวมขอมูล ใชเอกสารปฐมภูมิหรือเอกสาร ชั้นตนสำคัญ ไดแก ศิลาจารึก พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร เอกสารจดหมายเหตุสมัยรัชกาลที่ ๓ แผนที่โบราณ คำสัมภาษณและ เอกสารชั้นรอง เพื่อการรวบรวมขอมูลตางๆ ที่เกี่ยวของกับชุมชน โบราณบานนายมและชุมชนโบราณใกลเคียงที่เกี่ยวของ รวมไปถึง เอกสารที่มีขอมูลเกี่ยวของกับโบราณคดีและศิลปกรรมในพื้นที่บาน นายม ศึกษาขอมูลทางหลักฐานชั้นตนและชั้นรองเพื่อแยกแยะขอมูล ออกเปนหมวดหมูตามหัวขอหลักของการศึกษาแลว ก็ทำการเก็บขอมูล ภาคสนาม ไดแก การเดินทางลงพื้นที่ภาคสนามเพื่อปฏิบัติงาน ศึกษา สภาพปจจุบันเชิงภูมิศาสตร และเก็บรวบรวมขอมูลจากโบราณวัตถุ สถานและศิลปกรรมในเขตบานนายม สัมภาษณขอมูลจากผูรูทองถิ่น และถายภาพประกอบการศึกษา
15 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ๒. การวิเคราะหขอมูล นำขอมูลที่รวบรวมไดมาวิเคราะห เพื่อจัดเรียงลำดับประเด็นและหัวขอการศึกษา นำขอมูลตางๆ โดย เฉพาะขอมูลจากหลักฐานทางประวัติศาสตรขอมูลทางดานโบราณคดี และศิลปะสถาปตยกรรมมาวิเคราะหรวมกัน ๓. การนำเสนอขอมูล ผูเขียนใชการพรรณนาวิเคราะห (Analytical Description) เพื่อใหเห็นภาพพัฒนาการทางประวัติศาสตร ทองถิ่นของชุมชนโบราณบานนายม และลักษณะทางศิลปกรรมภายใน เขตบานนายม โดยแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธเชื่อมโยงเปนเหตุเปน ผลกับเนื้อหาที่นำเสนอ พรอมเสนความเห็นเพิ่มเติมของผูเขียนในการ เรียบเรียง แตอยางไรก็ดี เนื่องจากความขาดแคลนของเอกสารหลักฐาน ประวัติศาสตรและขอมูลทางดานโบราณคดี การศึกษาครั้งนี้จึงมีขอ จำกัดเรื่องเอกสารประวัติศาสตร จำเปนตองอาศัยการเทียบเคียง การสันนิษฐานจากหลักฐานโบราณคดีและศิลปกรรมรวมดวย ผล การวิเคราะหศึกษาของผูเขียนที่ปรากฏในหนังสือเลมนี้ จึงยังไมใชเปน ขอยุติทางวิชาการ และจำเปนที่จะตองศึกษาคนควากันตอไป ตาม ระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรและโบราณคดี
16 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
17 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ เมืองเพชรบูรณปรากฏหลักฐานการมีอยูของเมืองมาตั้งแต ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๑๙ โดยมีการพบชื่อเมือง “วชฺชปุร” (วัชชะปุระ) ในจารึกวัดอโศการาม พ.ศ. ๑๙๕๖ (กรมศิลปากร, ๒๕๔๘: ๔๐๓) และชื่อเมือง “พชฺชปุรํ” (แปลเปนภาษาไทยวาเมือง เพชรบูรณ) ในจารึกวัดบูรพาราม พ.ศ. ๑๙๕๖ วาเปนเมืองชายแดน ที่อยูทางทิศตะวันออกเฉียงใตของแควนสุโขทัย (กรมศิลปากร, ๒๕๔๘: ๔๒๒ - ๔๒๔) และมีการพบจารึกลานคำในพระเจดียทรงพุมขาวบิณฑ หรือทรงดอกบัวตูม ศิลปะสุโขทัยที่อยูภายในวัดมหาธาตุกลางเมือง เพชรบูรณ จารึกเมื่อประมาณ พ.ศ. ๑๙๒๖ ระบุชื่อ “พระเจาเพชบุร” ดวย (คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุฯ, ๒๕๔๔: ๙๓ - ๙๕) นักประวัติศาสตรโบราณคดีมีความเห็นตรงกันวาเมือง “วชฺชปุร”, “พชฺชปุรํ” และ “เพชบุร” ก็คือเมืองโบราณเพชรบูรณ ที่ตั้ง อยูในเขตอำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ (วิชัย ตันกิตติกร, ๒๕๓๙: ๙๘ - ๑๐๐) ขอความในจารึกดังกลาวไดแสดงใหเห็นถึงอายุ ของเมืองเพชรบูรณไดเปนอยางดี และยังเปนหลักฐานสำคัญในการ ศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่นเมืองเพชรบูรณในชวงกอรูปเมืองดวย ตอนที่ ๒ เมืองเพชรบูรณกับบานนายม
18 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระเจดียวัดมหาธาตุ ถือเปนศูนยกลางของชุมชนโบราณเมือง เพชรบูรณตามความเชื่อแบบจารีต เมืองเพชรบูรณมีพัฒนาการทางประวัติศาสตรมาอยางตอเนื่อง ในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนตน เมืองเพชรบูรณมีฐานะเปนหัวเมืองชั้นตรี เจาเมืองมีบรรดาศักดิ์และราชทินนามที่ “ออกพระเพ็ชรัตนสงคราม” ถือศักดินา ๑๐,๐๐๐ กรมการเมืองผูใหญประกอบดวย หลวงเพ็ชร พิไชย ปลัด, หลวงศรีพิไชย หลวงพล, ขุนศรีกดานพล มหาดไทย, ขุนภักดีราช ยกกระบัตร, ขุนพรมเสนา สัสดี และขุนนครจักร ขุนเมือง (ศุภวัฒย เกษมศรี, พลตรี หมอมราชวงศ, ๒๕๔๒: ๑๐๘) ตอมาใน สมัยอยุธยาตอนปลาย เมืองเพชรบูรณนาจะถูกยกฐานะเปนหัวเมือง
19 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ชั้นโท เจาเมืองมีบรรดาศักดิ์เปน “พระยา” หรือ “ออกญา” เนื่องจาก ปรากฏหลักฐานในพระไอยการตำแหนงนาทหารหัวเมืองในกฎหมาย ตราสามดวง ซึ่งเปนการประมวลกฏหมายเกาสมัยกรุงศรีอยุธยาใน รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วา “ออกญา เพชรัตนสงครามรามภักดีพิริยภาหะ เมืองเพชบูรรณ เมืองโท นา ๑๐๐๐๐ ขึ้นประแดงเสนาฎขวา” (พระไอยการตำแหนงนาทหาร หัวเมือง, ๒๕๒๙: ๒๖๖) ตำแหนงที่ตั้งเมืองเพชรบูรณอยูใกลกับพระธาตุศรีสองรัก ซึ่งสรางขึ้นเปนเขตแดนระหวางอาณาจักรสยาม (กรุงศรีอยุธยา) กับ อาณาจักรลานชาง ในรัชสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิกับสมเด็จ พระเจาไชยเชษฐาธิราช (วินัย พงศศรีเพียร, ๒๕๕๔: ๕ - ๒๘) จึง อาจจะสามารถกลาวไดวา เมืองเพชรบูรณเปนที่มั่นสำคัญแหงหนึ่ง ของอาณาจักรกรุงศรีอยุธยาสำหรับปองกันการล วงล้ำเขามาของ อาณาจักรลานชาง (โยซิยูกิ มาซูฮารา, ๒๕๔๖: ๗๐) ดังปรากฏ หลักฐานวาในรัชสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช สมเด็จพระ นเรศวรมหาราชซึ่งขณะนั้นทรงเปนพระมหาอุปราชไดโปรดใหปด ดานเมืองเพชรบูรณเพื่อมิใหชาวไทยใหญหนีไปยังลานชางเวียงจันทน ได (ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๓, ๒๕๔๒: ๒๘๐) และในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราชอาจมีการก อปอมและ กำแพงเมืองเพชรบูรณขึ้นใหมตามแบบยุโรปโดยวิศวกรชาวฝรั่งเศส (ศรีศักร วัลลิโภดม, ๒๕๕๒: ๑๗๖) ทั้งนี้ ก็คงเปนเพราะเมือง เพชรบูรณอาจมีสถานะเปนเมืองหนาดานจึงจำเปนตองมีกำแพงเมือง และปอมที่มั่นคง เพื่อปองกันการยกทัพลงมาของลานชางทางเสนทาง ลุมแมน้ำปาสักนี้ (ต. อมาตยกุล, ๒๕๐๔: ๔๘)
20 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ สำหรับการปกครองในทองถิ่นเมืองเพชรบูรณ นาจะเริ่มตน จาก “หมูบาน” ซึ่งมีผูใหญบานหรือนายบานเปนหัวหนาปกครอง หลายหมูบานรวมกันเปน “ตำบล” มีกำนันซึ่งจะไดรับบรรดาศักดิ์ “พัน” เปนหัวหนาปกครอง หลายๆ ตำบลรวมกันเปน “แขวง” มีหมื่น แขวงเปนผูปกครอง หลายๆ แขวงรวมกันเปนเมือง มี “เจาเมือง” หรือ “ผูรั้งเมือง” ปกครอง (ถนอม อานามวัฒนและคณะ, ๒๕๑๘: ๒๙๐) ในหลักฐานทางประวัติศาสตรสมัยกรุงศรีอยุธยาไดมีการ กลาวถึงชื่อหมูบานในเขตเมืองเพชรบูรณเพียงหมูบานเดียว คือ บาน นายม ซึ่งมีเอกสารทางประวัติศาสตรหลายเลมที่เรียกชื่อบานนายม ตอทายชื่อเมืองเพชรบูรณในชวงปลายกรุงศรีอยุธยาและสมัยกรุงธน บุรีวา “เพชรบูรณนายม” (ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๓, ๒๕๔๒: ๕๒๐; วินัย พงศศรีเพียร, ๒๕๔๗: ๙๐) แผนที่แสดงตำแหนงที่ตั้งเมืองเพชรบูรณกับบานนายม
21 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ชุมชนโบราณบานนายมตั้งอยู ทางตอนใตของตัวเมือง เพชรบูรณ หางจากตัวเมืองเพชรบูรณประมาณ ๑๖ กิโลเมตร ศูนย กลางของชุมชนตั้งอยู ทางฝ งขวาของแม น้ำ ป าสักห างจากลำ น้ำใน ปจจุบันประมาณ ๒ กิโลเมตร ซึ่งเปนบริเวณที่คลองวังชมภูไหล ผานและมาบรรจบกับแมน้ำปาสักที่ทางตะวันออกของชุมชน ปจจุบัน บริเวณชุมชนโบราณบานนายม ก็คือ ชุมชนบานนายม ตำบลนายม อำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ การคมนาคมตามลุ มแม น้ำ ป าสักถือเปนเสนทางสำ คัญ ที่เชื่อมระหวางเมืองเพชรบูรณกับกรุงศรีอยุธยาและเมืองสำคัญใน ลุมแมน้ำเจาพระยา จากเมืองเพชรบูรณลงมาจะตองผานเมืองโบราณ สำคัญอยางเมืองศรีเทพ* เมืองชัยบุรี** และเมืองสระบุรี กอนที่จะถึง กรุงศรีอยุธยา นอกจากจะผานชุมชนโบราณในระดับเมืองแลว ใน เสนทางลุ มแม น้ำป าสักก็ยังพบหลักฐานว ามีชุมชนโบราณระดับ หมู บานเรียงรายไปตามสองฝ งแม น้ำ เปนระยะชุมชนโบราณบาน นายมจึงเปนชุมชนโบราณระดับหมู บานซึ่งอยู ทางตอนใตของเมือง เพชรบูรณในเสนทางลุมแมน้ำปาสักที่มีขนาดใหญและมีความสำคัญ มากที่สุด * ต่อมาเรียกว่า “เมืองท่าโรง” และ “เมืองวิเชียรบุรี” ปัจจุบันอยูในเขตอำ ่เภอ วิเชียรบุรี จังหวัดเพชรบูรณ์ ** ปัจจุบันอยูในเขตอำ ่ เภอชัยบาดาล จังหวัดลพบุรี
22 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทองทุงบานนายมริมฝงแมน้ำปาสักในชวงตนฤดูฝน ในอดีตการเดินทางระหว างเมืองเพชรบูรณกับชุมชนที่อยู ทางใตนิยมใชเรือเปนพาหนะในการเดินทางเปนหลัก เรือจากทางใต สวนใหญมักจะแวะพักคางแรมที่บานนายมกอนเดินทางเขาเมืองซึ่ง ตองใชเวลาเดินเรืออีกประมาณ ๑ วัน นอกจากนี้ บริเวณบานนายม ยังเปนจุดตัดของเสนทางคมนาคมทางบกทางฝงขวาของแมน้ำปาสัก ของผูคนที่เดินทางขามภูเขามาจากลุมแมน้ำนาน ซึ่งมีตนทางมาจาก บางมูลนากในเขตเมืองพิจิตร ในป พ.ศ. ๒๔๔๗ สมเด็จฯ กรมพระยา ดำ รงราชานุภาพซึ่งไดเสด็จมาตรวจราชการมณฑลเพชรบูรณก็ ไดเสด็จมาตามเสนทางนี้และผานบริเวณบานนายม ดังปรากฏใน พระนิพนธ “เรื่องเที่ยวมณฑลเพ็ชรบูรณ” ความวา
23 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ “ระยะทางแต บางมูลนาคไปถึงเมืองเพ็ชรบูรณประมาณ ๓,๐๐๐ เสน ขาพเจาเดินทางอยางสงวนพาหนะแลผูคนหาบหามไม ใหบอบช้ำ เดิน ๕ วัน แตถาจะเดินโดยลำลองเพียง ๔ วันถึงไดไม ลำบากอันใด เพราะหนทางที่เดินถาไปในระดูแผนดินแหงแลวเดินได สะดวก...ถึงเชิงเขาบรรทัด***ที่ปนน้ำไหลลงแมน้ำพิศณุโลกแลแมน้ำ สัก แลเปนพรมแดนเมืองพิจิตรตอกับเมืองเพ็ชรบูรณ หนทางตอน ขามเขาบรรทัดเปนดงดิบเหมือนกับดงพระยาไฟ แตเดินสะดวกดวย ทางลาดคอยๆ ขึ้นไปจนถึงสันเขาบรรทัด พอลงไหลเขาขางตวันออก ไปสัก ๒๐๐ เสนก็ออกจากดงพนเทือกเขา ถึงบานลองคลาแขวง เมืองเพ็ชรบูรณ แตนี้ไปทางเดินตัดขึ้นทิศเหนือไปประมาณ ๕๐๐ เสนถึงบานนายม อันตั้งอยูริมลำน้ำสักใตเมืองเพ็ชรบูรณทางเรือ ลองวัน ๑ เดินบกจากบานนายม ๔๖๐ เสนก็ถึงเมืองเพชรบูรณ...” (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๕๐: ๒๓๘ - ๒๓๙) จากหลักฐานทางประวัติศาสตรที่มีอยูแสดงใหเห็นวา ชุมชน โบราณบานนายมนั้นเปนชุมชนโบราณระดับหมูบานที่อยูภายใตการ ปกครองของเมืองเพชรบูรณ ซึ่งเปนหัวเมืองสำคัญของกรุงศรีอยุธยา ในลุมแมน้ำปาสักตอนบน นอกจากชุมชนโบราณบานนายมจะมีความ สัมพันธทางการเมืองการปกครองกับเมืองเพชรบูรณแลว ชุมชนโบราณ บานนายมยังมีความสัมพันธทางเศรษฐกิจและสังคมวัฒนธรรม รวมกับเมืองเพชรบูรณดวย ดังจะไดนำเสนอรายละเอียดใหทราบใน สวนตอๆ ไป ***ปจจุบันชาวบานเรียกแนวเขาบรรทัดบริเวณที่เปนเสนทางเชื่อมตอระหวาง จังหวัดพิจิตรกับจังหวัดเพชรบูรณวา “เขารัง”
24 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
25 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ บานนายมตั้งอยู ในบริเวณลุ มแม น้ำาป าสักตอนกลางทาง ตอนใตของเมืองเพชรบูรณ ซึ่งอยูบนเสนทางคมนาคมระหวางเมือง เพชรบูรณกับกรุงศรีอยุธยาซึ่งเปนศูนยกลางอำนาจการเมืองการ ปกครอง เศรษฐกิจและสังคมวัฒนธรรมของพื้นที่ลุมแมน้ำเจาพระยา และสาขามาตั้งแตชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๙ รวมทั้งเปนทางผาน จากเมืองเพชรบูรณไปกรุงธนบุรีและกรุงเทพมหานครซึ่งขึ้นมามี อำนาจแทนกรุงศรีอยุธยาในตั้งแตตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เปนตนมา การกำเนิดขึ้นเปนชุมชนขนาดใหญของบานนายมจึงมีความเกี่ยวของ กับเมืองเพชรบูรณและเสนทางคมนาคมในลุมแมน้ำปาสัก รวมทั้ง สภาพภูมิประเทศอันเปนที่ราบลุมกวางขวางเหมาะแกการเพาะปลูก ของบริเวณรอบๆ บานนายมดวย ลักษณะภูมิประเทศโดยรอบบานนายมประกอบดวยปาและ ภูเขาสูงทอดตัวยาวในแนวเหนือ -ใต ดานทิศเหนือเปนที่ราบลุมแมน้ำ ป าสักต อกับเมืองเพชรบูรณ ทางทิศตะวันตกติดกับเขตเทือกเขา เพชรบูรณตะวันตก (หรือที่ชาวบานเรียกวา เขารัง) ที่กั้นระหวางจังหวัด เพชรบูรณกับจังหวัดพิจิตร และมีคลองวังชมภูหรือคลองนายมไหลจาก เขตภูเขาดังกลาวมาบรรจบกับแมน้ำปาสักทางฝงขวาทางทิศใตของ ที ่ตั้งชุมชนบานนายม ทางทิศตะวันออกมีแนวเทือกเขาเพชรบูรณ ตะวันออกเปนขอบเขตที่ราบลุม ทำใหพื้นที่บริเวณบานนายมในปจจุบัน มีลักษณะเปนที่ราบลุมหุบเขาคลายแองกระทะ ลาดเอียงจากทิศเหนือ และทิศตะวันตกลงสูทิศใต โดยมีแมน้ำปาสักเปนแมน้ำสายสำคัญที่ ไหลผานกลางพื้นที่แอง ตอนที่ ๓ กำเนิดบานนายม
26 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ จากตนกำาเนิดและทิศทางการไหลของแม น้ำาป าสักทำาให แมน้ำปาสักไดกลายเปนเสนทางคมนาคมสำคัญที่เชื่อมตอบานเมือง สำ คัญในพื้นที่ดานในกับบานเมืองที่อยู ในพื้นที่ราบลุ มแม น้ำ สาย ใหญและอยูใกลกับชายทะเล กลาวคือ บริเวณเทือกเขาตนกำเนิดของ แมน้ำปาสักสามารถเดินทางขามลงไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือซึ่ง เปนเขตอำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยในลุมแมน้ำเลยได สวนทางใตตาม ลำแมน้ำยังมีเมืองโบราณเกาแกและมีความสำคัญตอพัฒนาการทาง ประวัติศาสตรในภูมิภาค นั่นก็คือเมืองศรีเทพ ที่มีความรุงเรืองมา ตั้งแตประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๔ นอกจากนี้ ยังสามารถเดิน เรือตามแมน้ำปาสักไปออกแมน้ำเจาพระยาที่พระนครศรีอยุธยาและ ออกทะเลที่อาวไทยไดอีกดวย ดังนั้น หากพิจารณาจากแผนที่ภูมิศาสตรแบบกวางๆ แลว ก็จะพบวาบานนายมตั้งอยูในเสนทางลุมแมน้ำปาสักซึ่งเปนเสนทาง คมนาคมโบราณที่สำคัญเสนหนึ่งในภูมิภาคที่เชื่อมระหวางเมืองดาน ในภาคพื้นทวีปกับเมืองชายทะเลมาอยางชานานแลว นอกจากนี้ เมื่อพิจารณาจากแผนที่ภูมิศาสตรบริเวณใตเมือง เพชรบูรณก็จะพบวา บริเวณตำแหนงที่ตั้งชุมชนโบราณบานนายมเปน ที่ราบลุมที่กวางขวาง และยังมีคลองวังชมภูไหลมาบรรจบทางฝงขวา ของแมน้ำปาสัก ทำใหตำแหนงที่ตั้งชุมชนโบราณบานนายมมีลักษณะ คลายสามแยก ซึ่งลักษณะเชนนี้ถือเปนตำแหนง “ชุมทาง” ในเสนทาง
27 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ คมนาคมที่สามารถเชื่อมตอไปยังเมืองเพชรบูรณที่อยูทางตอนเหนือ ลงไปยังเมืองสระบุรีและกรุงศรีอยุธยาที่อยูทางตอนใตได นอกจากนี้ ยังสามารถเขามาตามคลองวังชมภูไปยังชุมชนที่อยูหางจากแมน้ำปา สักฝงตะวันตกและขามเทือกเขาเพชรบูรณตะวันตก ไปยังเมืองพิจิตร และบานเมืองในลุมแมน้ำนานตอนลางได ซึ่งมีความเหมาะสมตอการ เปนชุมทางการคาและแลกเปลี่ยนสินคาของผูคนในอดีต แผนที่แสดงตำแหนงที่ตั้งชุมชนโบราณบานนายม
28 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ในขณะเดียวกัน ตำแหนงที่ตั้งของชุมชนโบราณบานนายม ยังมีความสัมพันธกับเสนทางคมนาคมระหว างเมืองเพชรบูรณกับ บานเมืองที่อยูทางตอนใตในลุมแมน้ำปาสัก กลาวคือ บริเวณที่ตั้ง ชุมชนโบราณบานนายมอยูหางจากตัวเมืองเพชรบูรณประมาณ ๑๖ กิโลเมตร สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (๒๕๕๐: ๒๓๙) ทรงพระนิพนธไววา หากเดินทางดวยเรือจากบานนายมทวนแมน้ำ ปาสักไปยังเมืองเพชรบูรณตองใชเวลาเดินเรือประมาณ ๑ วัน ซึ่ง สะทอนใหเห็นวาในอดีตผูคนที่เดินทางดวยเรือมาจากทางใตก็จะแวะ พักคางแรมที่บริเวณตำแหนงที่ตั้งของชุมชนโบราณบานนายมกอน ๑ คืน จึงคอยเดินทางตอไปยังเมืองเพชรบูรณ ทั้งนี้การพักดังกลาว อาจเปนการพักเพื่อจัดเตรียมความเรียบรอยของสินคาหรือสิ่งของ ตางๆ กอนเขาเมืองเพชรบูรณก็เปนได การเปนจุดแวะพักคางแรม ของผูคนที่เดินทางดวยเรือมาจากทางใตอาจจะเปนปจจัยสำคัญอีก ปจจัยหนึ่งที่ทำใหเกิดชุมชนโบราณบานนายมขึ้นมา นอกจากนี้ ตำแหนงที่ตั้งบานนายมอาจจะมีความเกี่ยวของ กับการเปนสถานที่ตั้งด านตรวจของเมืองเพชรบูรณดวยก็เปนได เนื่องจากชุมชนโบราณบานนายมอาจจะเปนชุมชนแหงแรกที่อยูในเขต เมืองเพชรบูรณที่ผูสัญจรมาจากทางตอนใตตองผาน เนื่องจากทาง ตอนใตของชุมชนโบราณบานนายมลงไปไมปรากฏรายงานเกี่ยวกับ การพบรองรอยของชุมชนโบราณที่อยูริมฝงแมน้ำปาสัก จนถึงเขต เมืองทาโรง (หรือเมืองวิเชียรบุรี) แสดงใหเห็นวาทางตอนใตของ
29 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ บานนายมลงไปตามแมน้ำปาสักในอดีตนั้นเปนปาเปลี่ยว ดังที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำ รงราชานุภาพซึ่งเสด็จผ านบานนายมเมื่อเดือน กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๔๔๗ ก็ทรงพระนิพนธไววา “...พอพนบานนายมลงมาวัน ๑ ก็ไมมีบานเรือนผูคนเปนแต ปาเถื่อน ถึงบางแหงถามพวกนำทางวาที่ตรงนี้เขาเรียกวากะไร บอก วาไมมีชื่อเรียกฉนี้ก็มี เมื่อลองลงมาได ๒ วัน คนทำทางบอกวาวัน นี้จะถึงทาแดง ขาพเจาเขาใจวาเห็นจะมีบานชอง ครั้นมาถึงเขาเห็น ไรอยูริมตลิ่ง แตตัวเจาของไรขึ้นไปขัดหางอยูบนกอไผ ใหไตถามได ความวา มาจากบานดอนระยะทางวัน ๑ มาทำไรชั่วคราว จะปลูกทับ กระทอมอยูก็กลัวเสือ จึงขึ้นไปขัดหางอยูบนกอไผ เพราะทางเปลี่ยว เชนนี้ เรือที่ขึ้นลองตองมีเสบียงอาหารไปดวยใหพอเพียง จะหวังหา ซื้อตามระยะทางไมได ขึ้นลองถึงเวลาจะพักหลับนอน ก็แลวแตจะเห็น หาดตรงไหนเหมาะก็จอดนอน เวลาค่ำตองกองไฟรายไวกันสัตวปามิ ใหทำอันตราย” (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๕๐: ๒๔๙ - ๒๕๐) ขอมูลในชั้นหลังดังกลาว สะทอนใหเห็นวาบริเวณชุมชนโบราณ บานนายมอาจเปนที่ตั้งของชุมชนหมูบานแหงแรกของเมืองเพชรบูรณ ที่อยูใตสุด และอาจจะเปนที่ตั้งของดานชั้นนอกของเมืองเพชรบูรณ ที่ คอยตรวจตราผูคน เกวียนและเรือตางๆ จากทางใตกอนที่จะเขาไป ยังเขตเมืองเพชรบูรณก็เปนได
30 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ สภาพปากคลองวังชมภู (ซาย) ซึ่งไหลมาบรรจบกับแมน้ำปาสัก (ขวา) ทางทิศตะวันออกของชุมชนโบราณบานนายมในปจจุบัน จากหลักฐานทางโบราณคดีและศิลปกรรมที่ปรากฏใน บริเวณพื้นที่ชุมชนบานนายมอันเปนที่ตั้งของชุมชนโบราณบานนายม พบวา มีการพบหลักฐานทางศิลปกรรมที่เกาแกที่สุดอยูบริเวณวัด เกาะแกว ซึ่งเปนโบราณสถานที่อยูริมคลองวังชมภูทางทิศตะวันตก ของชุมชนบานนายมในปจจุบัน วัดเกาะแกว เปนโบราณสถานที่ตั้งอยูบนเกาะกลางคลอง วังชมภู ภายในวัดมีโบสถยกฐานสูงซึ่งสรางทับซากฐานโบสถเกาแก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๘ โดยการนำของพระครูวิชิตพัชราจารย (หลวงพอทบ ธมฺมปฺโญ) ซึ่งเปนพระเกจิอาจารยรูปสำคัญของชุมชนบานนายมใน อดีต (พระอธิการวิรัช อกฺกวณฺโณ, สัมภาษณ) พระประธานภายใน โบสถเปนพระพุทธรูปปูนปนปางมารวิชัย ไดรับการบูรณปฏิสังขรณ หลายครั้งจนยากจะใหรูปแบบทางศิลปกรรมกำหนดอายุได ทางทิศ ตะวันออกดานหนาโบสถมีกลุ มพระเจดียย อมุมขนาดเล็กศิลปะ อยุธยาตอนปลายจำนวน ๗ องค (สวนหนึ่งหักพัง อยูในสภาพ สมบูรณ ๓ องค)
31 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ที่นาสนใจคือ มีกลุมใบเสมาหินชนวนปกอยูโดยรอบโบสถทั้ง ๘ ทิศ ทิศละ ๑ คู ความสูงขนาด ๙๐ เซนติเมตร ความกวางที่ สวนลางของใบเสมาขนาด ๕๐ เซนติเมตร ขอมูลจากการสัมภาษณ ทำใหทราบวาใบเสมาทั้งหมดเปนของเกาแกที่ปกอยูรอบโบสถ เพียง แตมีการบูรณปฏิสังขรณ ทำฐานเสมาใหสูงขึ้นและทาสีใหม ใบที่ ชำรุดก็มีการทำขึ้นมาแทนใหม แตใบเสมาเกานั้นก็ยังเก็บไวดานหลัง พระประธานภายในโบสถ (พระมาก เหล็กเพชร, สัมภาษณ) ใบเสมา รอบโบสถวัดเกาะแกวมีลักษณะเปนใบเสมาหินชนวน กลางแผนจะมีสัน ซึ่งยกสันขึ้นมาจากสวนลางคลายสันอกเลาของบานประตู สันดังกลาวนี้ จะเชื่อมกับกรอบตอนบน ไมมีลวดลายประดับ ใบเสมาลักษณะเชน นี้เปนงานศิลปกรรมที่พบไดในใบเสมาศิลปะอยุธยาตอนกลาง ราว พุทธศตวรรษที่ ๒๑ - ๒๒ เมื่อพิจารณาจากหลักฐานทางประวัติศาสตร โบราณคดีและ ศิลปกรรมเทาที่สามารถสืบคนได ทำใหผูเขียนสันนิษฐานวา ชุมชน โบราณบานนายมนาจะเริ่มกอรูปความเปนชุมชนหมูบานขึ้นมาตั้งแต ชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ - ๒๑ และมีความเปนชุมชนขนาดใหญ มีการสรางศาสนสถานขึ้นเปนศูนยกลางของชุมชนในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๒ เปนอยางมาก ดังปรากฏหลักฐานจากใบเสมาศิลปะอยุธยาตอน กลางที่วัดเกาะแกว ขอมูลดังกลาวยังสะทอนใหเห็นวาในชวงแรกของ การกอรูปชุมชนนาจะมีการตั้งถิ่นฐานบานเรือนอยูสองฝงคลองวังชมภู รอบๆ วัดเกาะแกว ซึ่งอยูหางเขามาจากแมน้ำปาสักในปจจุบันกวา ๔ กิโลเมตร ไมไดตั้งอยูริมฝงแมน้ำปาสัก
32 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ โบสถวัดเกาะแกวในปจจุบัน เสมาโบราณ วัดเกาะแก้ว ทั้งนี้ เมื่อพิจารณาจากขอมูลดานภูมิศาสตรก็จะพบวาน้ำใน แมน้ำปาสักนั้นชวงหนาแลงจะมีน้ำนอยมาก จนไมสามารถเดินเรือได หรือไดเฉพาะเรือขนาดเล็กเทานั้น ซึ่งมีลักษณะใกลเคียงกับขนาดของ ความกวางของแมน้ำปาสักในปจจุบัน แตในชวงฤดูฝนหรือฤดูน้ำหลาก น้ำในแมน้ำปาสักจะลนตลิ่งขึ้นมาทวมจนถึงบริเวณที่เปนชุมชนบาน นายมในปจจุบัน ดังนั้น บริเวณริมฝงแมน้ำปาสักในเขตบานนายมจึง ไมเหมาะตอการตั้งถิ่นฐานบานเรือนถาวร เพราะน้ำจะทวมในชวงฤดู น้ำหลาก จึงมีการตั้งถิ่นฐานบานเรือนขึ้นบนที่ดอนสองฝงคลองวังชมภู
33 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ใบเสมาหินชนวน ศิลปะอยุธยาตอนกลาง ซึ่งปกอยูรอบโบสถวัดเกาะแกว หางจากแมน้ำปาสักประมาณ ๒ กิโลเมตร เพื่อหลีกเลี่ยงอุทกภัย การสัญจรไปมาทางน้ำในชวงน้ำลดจากแมน้ำปาสักจึงตองอาศัยเรือ ขนาดเล็กเขามาตามลำคลองวังชมภู ภายหลังเมื่อมีผูคนเขามาตั้งถิ่นฐานในบริเวณนี้เพิ่มมากขึ้น ก็เกิดการขยายตัวของชุมชนมาทางทิศตะวันออกของวัดเกาะแกวตาม ลำคลองวังชมภูดังจะไดกลาวใหทราบตอไป
34 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
35 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ชื่อบาน “นายม” เปนชื่อเกาแกที่นาจะมีการเรียกชื่อนี้มา อยางนอยก็ตั้งแตชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ เปนตนมา เนื่องจาก ชื่อ “นายม” ไดปรากฏอยูในเอกสาร “พรรณนาภูมิสถานพระนคร ศรีอยุธยา” เอกสารจากหอหลวง (ฉบับความสมบูรณ) คูกับเมือง เพชรบูรณ วามีพอคาจากเมืองเพชรบูรณนายมนำเรือหางเหยี่ยว บรรทุกสินคาของปาลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยา (วินัย พงศศรีเพียร, ๒๕๔๗: ๙๐) นอกจากนี้ ในเอกสาร “พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)” ก็มีการกลาวถึงชื่อบานนายมคูกับเมือง เพชรบูรณในชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ (ประชุมพงศาวดารฉบับ กาญจนาภิเษก เลม ๓, ๒๕๔๒: ๕๒๐) ที่มาของชื่อชุมชน “บานนายม” นั้นนาจะมีความเกี่ยวของกับ สภาพภูมิประเทศที่ตั้งชุมชนซึ่งเปนที่ราบกวางขวางเหมาะแก การ เพาะปลูกขาว เพราะบริเวณที่ตั้งบานนายมเปนที่ราบลุมริมฝงแมน้ำ ปาสัก ซึ่งเหมาะแกการเพาะปลูกและทำเกษตรกรรม โดยเฉพาะ อยางยิ่งการทำนา ตามชื่อชุมชนที่มีคำวา “นา” ขึ้นตน ปกติแลวชื่อ ชุมชนที่มีคำวา “นา” ขึ้นตนนั้น มักจะเปนชุมชนที่อยูในที่ราบหรือ เปนชุมชนที่มีพื้นที่ในการทำนาคอนขางกวางขวาง ซึ่งพบไดทั่วไปทุก ภูมิภาคในประเทศไทย ตอนที่ ๔ ภูมินามวิทยา “บานนายม”
36 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ แตที่นาสนใจคือ คำวา “ยม” ที่ตอทายคำวา “นา” นั้นมีที่ มาอยางไร ซึ่งผูเขียนไดสัมภาษณชาวบานนายมเกี่ยวกับที่มาของชื่อ ชุมชนบานนายม ทำใหพบวาที่มาของชื่อชุมชนที่มีการบอกเลาสืบตอ กันมาเปนมุขปาฐะในทองถิ่นนั้นมีอยูสำนวนเดียว ซึ่งระบุวาเดิมนั้นชื่อ “บานนานางยม” หรือ “บานนางยม” กอนที่จะกรอนเสียงหรือเพี้ยน มาเปนชื่อ “บานนายม” ซึ่งสามารถสรุปมุขปาฐะไดวา เดิมทีนั้นบริเวณบานนายมเปนดงเปนปา ตอมามีนางยมซึ่ง เปนชาวลาว บางก็วานางยมเปนธิดาของเจาเมืองลาว ไดสมัครพรรค พวกอพยพขามแมน้ำโขง คอยๆ เลือกที่อยูหนีสัตวรายและไขปาจนใน ที่สุดก็มาตั้งบานเรือนอยูที่ริมแมน้ำปาสักบริเวณบานนายมในปจจุบัน จากนั้นก็ทำการบุกเบิกถางปาเพื่อทำนาทำไร จนพื้นที่บริเวณนี้โลง เตียน แลวทำนาเพาะปลูกขาวเพื่อเลี้ยงครอบครัวและไพรพล บริเวณ ที่นางยมตั้งหมูบานนั้นจึงมีชื่อวา “นานางยม” สวนบานเรือนที่มาตั้ง รวมกันเปนชุมชนก็เรียกวา “บานนางยม” ตอมา นางยมก็พาชาวบานสรางพระนอนขึ้นเพื่อเปนที่สักการบูชา โดยใหหันพระพักตรไปทางทิศเหนือเพื่อหันกลับไปยังดินแดน ลาวบานเดิมของนางยม ปจจุบันก็คือพระพุทธรูปพระนอนที่ประดิษฐาน อยูภายในวัดพระนอน ซึ่งเปนพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวบานนายม และใกลเคียงใหความเคารพศรัทธาเปนอยางมาก เมื่อนางยมถึงแก กรรมไปแลวชาวบานก็ยังเรียกชื่อ “บานนานางยม” หรือ “บานนาง ยม” เรื่อยมา แตตอมาเสียงก็กรอนหรือเพี้ยนมาเปน “บานนายม” ดังที่เรียกกันอยูในปจจุบัน (อบเชย ยินดี, สัมภาษณ; สุภาพร แผลง มา, สัมภาษณ; รัชนี มณีพันธ, สัมภาษณ)
37 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ พระพุทธรูปหลวงพอพระนอน วัดพระนอน มีมุขปาฐะทองถิ่นเลาวาเปนพระพุทธรูปที่นางยมซึ่งเปนชาวลาวสราง เมื่อพิจารณาจากมุขปาฐะเราไม สามารถที่จะกำหนดอายุ หรือศักราชที่เกิดเหตุการณเหลานี้ขึ้นมาได แตชาวบานสวนหนึ่งเชื่อวา บรรพบุรุษของตนเองอพยพมาจากลาว โดยมีคำบอกเลาสืบรุนตอ รุนกันมา ดังเชนเรื่องเลาของตนตระกูลนางอบเชย ยินดี ที่เลาวา บรรพบุรุษของตนเปนชาวลาวที่อพยพมาเมื่อกวา ๒๐๐ ปมาแลว (อบเชย ยินดี, สัมภาษณ) นอกจากนี้ ภายในวัดพระนอนยังมีพระพุทธรูป โลหะปางมารวิชัยองคหนึ ่ง ขนาดหนาตักกวาง ๓๘ เซนติเมตร ความสูงรวมฐาน ๙๕ เซนติเมตร ซึ่งมีลักษณะทางพุทธศิลปเปน พระพุทธรูปศิลปะลานชางหรือศิลปะลาว ไมทราบที่มาแนชัด ทราบ แตเพียงวาเดิมประดิษฐานอยูขางๆ องคพระนอน ตอมาเจาอาวาสจึง นำมาเก็บรักษาไว บางคนก็เชื่อวาเปนพระพุทธรูปที่นางยมอัญเชิญมา จากลาวดวย (พระอธิการรอง ปฺุญนาโค, สัมภาษณ)
38 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พระพุทธรูปโลหะปางมารวิชัย ศิลปะลานชางหรือศิลปะลาว วัดพระนอน แตมุขปาฐะดังกลาวมีความขัดแยงกับหลักฐานทางประวัติ- ศาสตรโบราณคดีและศิลปกรรมอื่นๆ ที่พบในเขตชุมชนโบราณบาน นายมโดยเฉพาะพระพุทธรูปปูนปน ซากวิหารและพระเจดียที่เปน โบราณสถานนั้นสวนใหญเปนศิลปะอยุธยาและบางสวนเปนศิลปะ รัตนโกสินทรไมไดมีความเกี่ยวของหรือสอดคลองกับการเขามาตั้ง ถิ่นฐานของนางยมและชาวลาวแตอยางใด
39 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ผูเขียนสันนิษฐานวา ที่มาของการอธิบายชื่อชุมชนวามาจาก ชื่อ “บานนานางยม” หรือ “บานนางยม” นาจะเกิดขึ้นในเมื่อไมนานมา นี้ หรืออาจจะเกิดขึ้นหลังชวงศึกเจาอนุวงศ (พ.ศ. ๒๓๖๙ - ๒๓๗๑) เนื่องจากบริเวณบานนายมเปนอีกสมรภูมิสำคัญในการรบพุงระหวาง กองทัพสยามกับกองทัพเวียงจันทน ซึ่งมีความเปนไปไดวาหลังสงคราม สงบลงอาจมีการกวาดตอนชาวลาวหรือมีชาวลาวสวนหนึ่งอพยพ เขามาตั้งถิ่นฐานอยูบริเวณบานนายม อาจทั้งในชวงหลังศึกเจาอนุวงศ และหลังเหตุการณวิกฤตการณ ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖) ที่สยาม ตองเสียดินแดนฝงซายแมน้ำโขงใหกับฝรั่งเศส ชวงเวลาดังกลาวก็ มีชาวลาวอพยพขามแมน้ำโขงมาอยูทางฝงขวาคอนขางมากเชนกัน ทั้งนี้ ในชุมชนบานนายมปจจุบันก็ยังมีคนบางกลุมที่สำเนียงภาษา คลายคลึงกับภาษาลาวและมีวัฒนธรรมเชนเดียวกับชาวลาว (สุภาพร แผลงมา, สัมภาษณ) เพื่ออธิบายที่ไปที่มาและสรางอัตลักษณของ กลุมชาวลาวที่อพยพเขามาอยูในภายหลัง ดังนั้น ชื่อ “บานนายม” จึงเปนชื่อเกาแกที่ยากจะสืบคนที่มา ของคำวา “นายม” ได ซึ่งตองอาศัยผูรูมาชวยกันศึกษาสืบคนตอไป แต ที่ชัดเจนคือ ชื่อ “นายม” มีการใชมาตั้งแตปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ เปนอยางนอย และมีการใชเรื่อยมาจนถึงปจจุบัน
40 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
41 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ในสมัยอยุธยาตอนปลายหรือชวงเวลาประมาณพุทธศตวรรษ ที่ ๒๒ - ๒๓ การขยายตัวทางการคาของปากับชาวตางชาติ ไมวาจะ เปนชาวจีน ญี่ปุนและชาติตะวันตกไดเริ่มรุงเรืองขึ้น และเนื่องจากวา หัวเมืองฝายเหนือของกรุงศรีอยุธยา (ซึ่งก็คือบริเวณภาคเหนือตอนลาง ในปจจุบัน) เปนแหลงของปาซึ่งเปนสินคาสงออกที่สำคัญของกรุงศรี- อยุธยา (วรางคณา นิพัทธสุขกิจ, ๒๕๕๐: ๒๑ - ๕๐) จากการศึกษาของสายชล สัตยานุรักษ พบวาในชวงสมัย กรุงศรีอยุธยาตอนปลายอย างนอยก็นับตั้งแต สมัยสมเด็จพระ นารายณมหาราชลงมา สังคมอยุธยาไดปนปวนอยางมาก เนื่องจาก การขยายตัวทางเศรษฐกิจที่สงผลใหเจานาย ขุนนางและไพรตางก็ เขามาทำการคาในระบบเงินตรา ไดเกิดคนอีกกลุมหนึ่งคือ “ไพรมั่งมี” ซึ่งสามารถเสียเงินแทนการเขาเวรรับราชการ ทำใหสังคมและเศรษฐกิจ ในขณะนั้นเกิดการเปลี่ยนแปลง กลุมไพรตองการเปนอิสระมากขึ้น ดวยเหตุนี้ไพรจึงหนีออกจากระบบดวยวิธีการตางๆ เชนหนีเขาปาเพื่อ เก็บของปามาขาย (สายชล สัตยานุรักษ, ๒๕๔๖: ๓๗ - ๓๘) ตอนที่ ๕ บานนายมกับการคาของกรุงศรีอยุธยา
42 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ช วงเวลาดังกล าวคงมีผูคนขยับขยายพื้นที่การเกษตรและ เลือกหาตั้งถิ่นฐานในบริเวณแหลงทรัพยากรธรรมชาติที่เปนสินคา ของปาสามารถสงสวยแทนการถูกเกณฑแรงงานได ชาวเมืองเพชรบูรณ คงขยับขยายการตั้งบานเรือนไปตามพื้นที่ลุมแมน้ำปาสักทางตอนใต มากขึ้น ซึ่งมีที่ราบลุมกวางขวาง แหลงน้ำมีความอุดมสมบูรณ และ เปนเสนทางคมนาคมที่เชื่อมระหวางชุมชนตอนในและแหลงของปาที่ อยูทางทิวเขาทางทิศตะวันตกตามคลองวังชมภูได ตำแหนงที่ตั้งชุมชน บานนายมจึงเหมาะสมกับการตั้งถิ่นฐานของผูคนในชวงเวลาดังกลาว เปนอยางยิ่ง ในเอกสารพรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา เอกสาร จากหอหลวง (ฉบับความสมบูรณ) ซึ่งสันนิษฐานวา ตนฉบับเดิมอาจ ไดบันทึกขึ้นตามพระกระแสรับสั่งของพระมหากษัตริยหรือรับสั่งของ เจานายพระองคใดพระองคหนึ่งในสมัยตนกรุงรัตนโกสินทร ที่กลาวถึง สภาพบานเมืองของกรุงศรีอยุธยาในรัชสมัยของพระเจาอยูหัวบรมโกศ ไดมีความตอนหนึ่งกล าวถึงเรือสินคาจากหัวเมืองฝ ายเหนือที่นำ สินคาลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยา วา “อนึ ่ง เรือระแหงแขวงเมืองตาก แลเรือหางเหยี ่ยวเมือง เพชรบูรณนายมบรรทุกครั่ง กำยาน เหลกหางกุง เหลกลมเลย เหลก น้ำภี้ ใต หวาย ชัน น้ำมันยาง ยาสูบ เขา หนัง หนองา อนึ่ง เรือใหญ ทายแกว งชาวเมืองสวรรคโลกยแลหัวเมืองฝ ายเหนือบันทุกสินคา ตางๆ ฝายเหนือมาจอดเรือฃายริมแมน้ำแลในคลองใหญวัดมหาธาตุ ในเทศกาลนาน้ำ ๑” (วินัย พงศศรีเพียร, ๒๕๔๗: ๙๐)
43 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ จากบันทึกดังกลาวจะเห็นไดวา พอคาชาวเมืองเพชรบูรณ ไดนำสินคาประเภทของปาจำนวนมากลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยาใน ชวงฤดูน้ำหลาก ซึ่งมีบริเวณจุดขายหรือตลาดอยูริมแมน้ำและคลอง แถววัดมหาธาตุ สินคาสำคัญ คือ ครั่ง, กำยาน, ขี้ไต, หวาย, ชัน, น้ำมันยาง, ยาสูบ, เขา, หนัง, และหนองา รวมทั้งสินคาประเภทแร เหล็ก คือ เหล็กหางกุง เหล็กน้ำพี้ และเหล็กที่มาจากแหลงเมืองหลมสัก และเมืองเลย ซึ่งนาจะเปนสินคาประเภทแรเหล็กเหลานี้นาจะเปน สินคาที่พอคาชาวเมืองเพชรบูรณรับมาจากพอคาชาวเมืองหลมสัก และเมืองเลยซึ่งอยูในบริเวณที่เปนแหลงแรเหล็กเหลานี้อีกทอดหนึ่ง ครั่ง นอกจากเอกสารพรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา แลว ยังมีหลักฐานในสมัยรัตนโกสินทรตอนตนระบุวา เมืองเพชรบูรณ เปนแหลงครั่งสำคัญและมีกองสวยครั่งขนาดใหญดวย (ขวัญเมือง จันทโรจนี, ๒๕๓๔: ๒๘๓ - ๒๘๔) ครั่ง เปนสินคาสำคัญตั้งแต สมัยกรุงศรีอยุธยาจนถึงตน กรุงรัตนโกสินทรของเมือง เพชรบูรณ
44 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กำยาน เปนยางของไมยืนตนชนิดหนึ่ง สูงราว ๑๕ เมตร เปลือกสีน้ำตาลอมแดง มีรองตามยาว ใบรีรูปใบหอก ใบแกดานลาง มีขนขาวนุม ดอกสีขาวรูประฆัง ออกดอกเปนชอ ชันหรือยางไมของ กำยานมีกลิ่นหอม นำไปใชเปนสวนประกอบของประทีปจุดใหเกิดกลิ่น หอม กำยานที่มีขายในตลาดกรุงศรีอยุธยาสวนใหญมีรายงานวา แหลง กำยานมีมากทางภาคเหนือ และบางสวนมาจากลาว ซึ่งมีพอคาลาว นำสินคาบรรทุกเกวียนเดินทางขามภูมิภาคเขามายังกรุงศรีอยุธยา (วรางคณา นิพัทธสุขกิจ, ๒๕๕๐: ๓๙ - ๔๐) ผูเขียนสันนิษฐานวา กำยานจากเมืองเพชรบูรณนาจะไดจากในปาสวนหนึ่ง สวนหนึ่งนาจะ ไดจากการติดตอคาขายกับพอคาชาวลาว เพราะวาเมืองเพชรบูรณ อยูติดแดนกับศูนยอำนาจรัฐลานชางเวียงจันทน กำยาน เปนยางไมที่มีกลิ่นหอม มีความเปนไปไดวาพอคาชาว เมืองเพชรบูรณและบานนายมน าจะติดต อซื้อขายกำ ยานกับ พอคาชาวลาว ขี้ไต, หวาย, ชัน และน้ำมันยาง ถือเปนสินคาของปาที่ไดมา จากตนไมในปาโดยตรง โดยเฉพาะขี้ไตและชันที่ไดจากยางไม สวน น้ำมันยางนั้นก็มาจากยางของตนยางที่ไดจากการขุดลำตนแลวกอไฟ
45 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ ยาสูบ เมืองเพชรบูรณและบริเวณลุมแมน้ำปาสักตอนบนเปนแหลง ปลูกยาสูบที่สำคัญและส งขายไปตามหัวเมืองต างๆ ตั้งแต สมัย กรุงศรีอยุธยาจนถึงปจจุบัน ยาสูบ ในเมืองเพชรบูรณมีการปลูกยาสูบจำนวนมากตั้งแต อดีตจนถึงปจจุบัน ชื่อเสียงของยาสูบเมืองเพชรบูรณเปนที่รูจักและโดง ดังจากสมัยกรุงศรีอยุธยาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร ดังที่สมเด็จฯ กรม พระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ไดเสด็จมาตรวจ ราชการที่เมืองเพชรบูรณในป พ.ศ. ๒๔๔๗ ทรงพระนิพนธไววา สินคาสำคัญของเมืองเพชรบูรณ คือ ยาสูบ เพราะรสดีกวายาสูบที่ อื่นหมดทั้งเมืองไทย ชาวเมืองเพชรบูรณจึงหาผลประโยชนดวยปลูก ยาสูบขายเปนพื้น และสงขายไปตามบานเมืองใกลเคียง จนถึงกรุงเทพ มหานคร (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓: ๑๓๒) เผาเพื่อใหน้ำยางซึมหยดออกมาเปนจำนวนมาก ของปาเหลานี้ก็คง ไดจากปาภายในเมืองเพชรบูรณนี้เอง เพราะเมืองเพชรบูรณเปนเมือง ที่อยูในแองมีภูเขาลอมรอบเกือบทุกดาน
46 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เขา, หนัง, และหนองา “เขา” ในที่นี้ก็คงหมายถึง เขาสัตว พวกเขากวางและเขาควาย เปนตน “หนองา” ในที่นี้ก็คงหมายถึง “นอ” พวกนอแรด (นอระมาด) นอกระซู “งา” ก็คงหมายถึงงาชาง นอกจากนี้ ยังมีขอมูลวาชางที่ศูนยอำนาจรัฐกรุงศรีอยุธยาสงออกไปขายนั้นสวน หนึ่งมาจากเมืองเพชรบูรณดวย (วรางคณา นิพัทธสุขกิจ, ๒๕๕๐: ๓๓) สวน “หนัง” ในที่นี้ผูเขียนสันนิษฐานวาคงหมายถึง หนัง กวาง เพราะมีขอมูลวาเมืองเพชรบูรณเปนเมืองหนึ่งที่เปนแหลงหนัง กวาง (วรางคณา นิพัทธสุขกิจ, ๒๕๕๐: ๒๘) ในสมัยพระเจาปราสาท ทอง พอคาชาวญี่ปุนตองการหนังกวางจำนวนมากไปเปนวัตถุดิบทำ เครื่องหนังและเสื้อหนัง ถุงมือ รวมทั้งทำซองปน สวนหนังกวางเนื้อ ออนใชสำหรับเช็ดเลนส (วรางคณา นิพัทธสุขกิจ, ๒๕๕๐: ๓๐) สินคาของปาและแรธาตุเหลานี้ นอกจากจะถูกสงมารวบรวม ที่เมืองเพชรบูรณแลว สินคาสวนหนึ่งที่มาจากบริเวณทางตอนใตของ เมืองเพชรบูรณและใกลเคียงนาจะถูกลำเลียงมารวบรวมที่บริเวณ ชุมชนโบราณบานนายม เมื่อถึงเวลาน้ำหลากก็ลองเรือลงไปยังกรุงศรี อยุธยาพรอมๆ กับขบวนเรือของพอคาเมืองเพชรบูรณ จนทำใหเกิด การเรียกชื่อบานนายมตอทายชื่อเมืองเพชรบูรณวา “เพชรบูรณนายม” ดังไดกลาวมาแลว การรวบรวมสินคาน าจะเกิดขึ้นในช วงฤดูแลง เนื ่องจาก สามารถเดินทางไปติดต อกับชุมชนที่อยู ตอนในและเขตเทือกเขา คอนขางสะดวกกวาในชวงฤดูฝน สินคานาจะถูกสงมารวบรวมไวกอน ที่จะนำลงเรือบรรทุกสินคาลงไปที่กรุงศรีอยุธยาในชวงหนาน้ำหลาก
47 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ เนื่องจากเปนช วงเวลาเดียวที่สามารถเดินเรือในแม น้ำ ป าสักได อยางสะดวก บริเวณที่พอคาจากเมืองเพชรบูรณและบานนายมนำ สินคาลงไปขายนั้นคือ ตลาดหนาวัดมหาธาตุ ซึ่งถือเปนตลาดสำคัญ ที่พอคานำผลิตผลทางหัวเมืองฝายเหนือใสเรือมาจอดเรียงรายขาย สินคา ตลาดนี้นับวามีความสำคัญตอการคาภายในกับตลาดที่อยู ภายในกำแพงเมือง (ชาญวิทย เกษตรศิริ, ๒๕๕๐: ๒๗๒) เสนทางการขนสงสินคาจากชุมชนโบราณบานนายมไปยัง กรุงศรีอยุธยานั้น สามารถเดินทางไดทั้งทางบกและทางเรือ นาจะ เปนเสนทางเดียวกันกับเสนทางคมนาคมที่ใชกันในสมัยรัตนโกสินทร หรือชวงพุทธศตวรรษที่ ๒๕ ซึ่งมีเสนทางสำคัญ ๒ สาย ดังนี้ เสนทางที่ ๑ เปนเสนทางเรือซึ่งเวลาที่นำสินคาลงไปขายที่ กรุงศรีอยุธยาก็จะสามารถนำสินคาลงไปทางเรือไดทางเดียวกัน คือ ลองเรือไปตามแมน้ำปาสัก ผานเมืองทาโรง เมืองชัยบุรี และเมือง สระบุรี เรือที่ใชในการนำสินคาลงไปนั้น ตามหลักฐานประวัติศาสตร ระบุวาเปน “เรือหางเหยี่ยว” ซึ่งมีลักษณะคลายเรือหางยาว หางเรือ แผกางออกคลายหางเหยี่ยว กลางลำเรือปองเล็กนอย ในแมน้ำปาสักฤดูแลงเรือใหญไมสามารถลองได เพราะใน แมน้ำมักจะมีขอนไมที่พังจากตลิ่งกีดขวางทางเรือตลอดสาย ดังนั้น หากเรือใหญจะขนสินคาจากเมืองเพชรบูรณลงไปขายที่กรุงศรีอยุธยา ก็ตองอาศัยลองเรือในฤดูน้ำหลากเทานั้น เพราะเรือบรรทุกสินคา เหลานั้นไมไดขึ้นลองในแมน้ำตลอด การลองเรือสินคาในสมัยรัตนโกสินทรจากพระนิพนธสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพบันทึก ไววา
48 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ “...ประเพณีของพอคาเมื่อใกลจะถึงเวลาน้ำหลากเขาบรรทุกสินคาลง เรือเตรียมไว พอน้ำทวมฝงก็ลองเรือหลีกแมน้ำปาสักตอนมีไมลมกีด ขวาง ไปตามที่ลุมที่น้ำทวมบนตลิ่งจนถึงที่กวางพนเครื่องกีดขวางทาง แมน้ำปาสัก เมื่อสงสินคาแลวก็รีบซื้อของในกรุงเทพฯ บรรทุกกลับ ไปใหทันฤดูน้ำ พอถึงเมืองเพชรบูรณก็เอาเรือขึ้นคาน เรือบรรทุกสินคา ขึ้นลองแตปละครั้งเดียวเทานั้น...” (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓: ๑๓๘) นาจะสะทอนใหเห็นภาพการลองเรือสินคาจากชุมชน โบราณบานนายมไปยังกรุงศรีอยุธยาในสมัยกรุงศรีอยุธยาไดใน ระดับหนึ่ง เรือเมืองเพชรบูรณในแมน้ำปาสักหนาแลงจากภาพถายเกา สะทอน ใหเห็นถึงการสัญจรและขนสงสินคาจากชุมชนโบราณบานนายมใน สมัยอยุธยาไดระดับหนึ่ง
49 บานนายม พัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณแหงลุมน้ำ�ปาสัก เมืองเพชรบูรณ เสนทางที่ ๒ เปนเสนทางบกที่เดินทางจากชุมชนโบราณบานนายม ไปยังกรุงศรีอยุธยาโดยผานทางเมืองพิจิตร และเมืองนครสวรรคซึ่ง อยูในลุมแมน้ำเจาพระยา เสนทางนี้เริ่มตนจากทองที่อำเภอบางมูล นากในจังหวัดพิจิตรปจจุบัน ไปเมืองเพชรบูรณ เสนทางนี้ยังเปนเสน ทางที่พอคาในบริเวณที่ราบลุมแมน้ำนานนำสินคาไปจำหนายยังเมือง เพชรบูรณและชุมชนใกลเคียงดวย และเสนทางดังกลาวทำใหชุมชน โบราณบานนายมและเมืองเพชรบูรณเชื่อมตอกับหัวเมืองฝายเหนือ แถบลุมแมน้ำนาน โดยจะเริ่มตนที่บางมูลนาก ผานเมืองภูมิ บาน กำบาง บานโภช บานกองทูล บานนาเฉลียง บานนายม และถึงเมือง เพชรบูรณ (ขวัญเมือง จันทโรจนี, ๒๕๓๔: ๑๗๑) เสนทางดังกลาวในคราวสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จตรวจราชการเมืองเพชรบูรณในป พ.ศ. ๒๔๔๗ ก็ไดใชเสนทาง นี้ในการเดินทาง (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓: ๑๒๙ - ๑๓๐) เพราะแมน้ำปาสักจะมีอุปสรรคในการเดินทางในฤดูแลง ดังไดกลาวมาแลว สวนในทองถิ่นลุมแมน้ำปาสักในเมืองเพชรบูรณ พบวามีการ ใช “เรือพายมา” (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ๒๕๔๓: ๑๓๖ - ๑๓๗) ซึ่งเปนเรือขุดชนิดหนึ่งที่นิยมขุดจากซุงไมสักหรือไม ตะเคียน มีกงตั้งและเสริมกราบ มีหูกระตาย หัวและทายเรือแบบนี้ งอนสูงเทาๆ กัน ฉะนั้นจึงกลับขางใดขางหนึ่งใหเปนหัวหรือทายไดทันที ทำใหเคลื่อนที่ไดโดยใชพายหรือแจว และสามารถหลบหลีกขอนไม ในแมน้ำไดสะดวก สำหรับเรือพายมาที่มีขนาดใหญ ทายเรือจะมี ประทุนสำหรับพักอาศัย และใชแจวแทนการใชพาย