สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 149 สัมภาษณ กัญญารัตน คลายใจตรง. อายุ ๒๓ ป บานเลขที่ ๑๒๕ หมู ๕ ตำ�บล ศรีเทพ อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. กาญจนา จันทรสวยดี. อายุ ๕๒ ป บานเลขที่ ๕๒/๙๐ หมู ๔ บาน ลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ชมพู เรียบใจดี. อายุ ๖๓ บานเลขที่ ๑๗๐ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ตอง สุริวงศ. อายุ ๗๐ ป บานเลขที่ ๒๔๑ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ถวัลย สีดวง. อายุ ๖๕ ป บานเลขที่ ๑๗ หมู ๑๓ บานบึงนาจาน ตำ�บลศรีเทพ อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ทอง ประพงษ. อายุ ๗๒ ป บานเลขที่ ๓๐๕ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ทองคำ� แรเพชร. อายุ ๗๒ ป บานเลขที่ ๕๙ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ทองเคียม จงธรรม. อายุ ๖๐ ป บานเลขที่ ๘๓ หมู ๑๒ บานเนินละคร ตำ�บลนาสนุน อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ทองปาน วงศชัยยา. อายุ ๔๐ ป บานเลขที่ ๙ หมู ๑๒ ตำ�บลนาสนุน อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘.
150 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ นางธนพร เลียบใจดี. อายุ ๕๕ ป บานเลขที่ ๓๕ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณ เมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. บุญ ขันเคลือบ. อายุ ๔๗ ป บานเลขที่ ๑๒๔ หมู ๖ บานโคกสวาง ตำ�บลสระกรวด อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณ เมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. บุญชวย เรียบสวยดี. อายุ ๕๖ ป บานเลขที่ ๘/๑ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. บุญรอด มีดา. อายุ ๗๘ ป บานเลขที่ ๑๖๐ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. บุญเรือน จันทรสวยดี. อายุ ๖๑ ป บานเลขที่ ๑๖๐/๒ หมู ๔ บาน ลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. เผือ ตาลเพชร. อายุ ๘๘ ป บานเลขที่ ๕๗/๑ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. พื้น คนสะอาด. อายุ ๗๒ ป บานเลขที่ ๑๒๗ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. มณฑา ใจดี. อายุ ๕๘ ป บานเลขที่ ๑๙๑/๒ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. เล็ก สายหยุด. อายุ ๖๐ ป บานเลขที่ ๑๖๔ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘.
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 151 วิภาดา ประไพรเมือง. อายุ ๔๐ ป บานเลขที่ ๗๑/๒ หมู ๑๕ บาน ลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. เศียร แรเนธร. อายุ ๖๔ ป บานเลขที่ ๙๕ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. สมหวัง พฤกษา อายุ ๖๔ ป บานเลขที่ ๙/๑ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. สำ�ราญ ตาลเพชร. อายุ ๕๗ ป บานเลขที่ ๓๘๔ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อ วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. สำ�ริด ทาวีทอง. อายุ ๗๙ ป บานเลขที่ ๘๐/๑ หมู ๔ ตำ�บลกันจุ อำ�เภอ บึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. ไสว สุริวงษ. อายุ ๗๑ ป บานเลขที่ ๒๑๙ หมู ๔ บานลำ�ตะครอ ตำ�บล กันจุ อำ�เภอบึงสามพัน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘. เอิญ แคชัย. อายุ ๖๓ ป บานเลขที่ ๕๗ หมู ๑๒ บานเนินละคร ตำ�บล นาสนุน อำ�เภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๕๘.
152 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 153 สืบตำ�นานเรื่องเลา “กำ�ฟาไทยพวน” จันทรพิมพ มีเปยม สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ผูเขียน มนุษยมีความผูกพันอยูกับสังคมวิถีชีวิตของชนชาติตั้งแต เกิดซึ่งสิ่งที่สำ�คัญที่ทุกคนตองปฏิบัติและรูจักคือขนบธรรมเนียม ประเพณีและวัฒนธรรมรวมถึงคติความเชื่อตาง ๆ ที่บรรพบุรุษ ไดใหเรียนรูอบรมสั่งสอนสืบตอกันมาถือไดวาสิ่งเหลานี้เปนแบบแผน ของสังคมในแตละชนชาติ สังคมแตละสังคมยอมมีความแตกตาง ในวัฒนธรรมและคติความเชื่อ ทั้งนี้ขึ้นอยูกับคานิยมทางสังคมที่ ผูคนสวนใหญถือปฏิบัติสืบตอกันมาเปนบรรทัดฐานเกี่ยวกับการ ดำ�เนินชีวิตตามความคิดความเชื่อเพื่อความเจริญแหงตนและสังคม ประเพณีไทยเปนผลมาจากสิ่งแวดลอมทางธรรมชาติและสังคม เมื่อเกิดปญหาขึ้นมามนุษยก็พยายามหาวิธีการแกปญหาและแนว ปฏิบัติในสมัยกอนมักอาศัยความเชื่อเปนตัวแกปญหาอยางหนึ่ง
154 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ที่มาของชาวไทยพวนในจังหวัดเพชรบูรณ พวน เปนคำ�เรียกของกลุมชนที่ตั้งอยูในแควนเชียงขวาง ประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว แควนเชียงขวาง มีแมน้ำ�สายสำ�คัญไหลผานคือ แมน้ำ�พวน ซึ่งชาวเชียงขวางนิยมตั้ง ถิ่นฐานทำ�กินบริเวณลุมแมน้ำ�และทำ�อาชีพเกษตรกรรม ทำ�ไรไถนา เมื่อประมาณป พ.ศ. ๒๓๒๒ ในสมัยสมเด็จพระเจากรุงธนบุรีทรง โปรดใหสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก ยกทัพไปตีเวียงจันทนและ หัวเมืองตาง ๆ หนึ่งในนั้นคือเมืองเชียงขวางไดถูกกวาดตอนและเอา ลาวเวียงจันทน ลาวพวนรวมถึงลาวโซงมาอยูในเมืองสระบุรี ลพบุรี นครนายกและฉะเชิงเทรา ตอมาประมาณป พ.ศ. ๒๓๓๕ สมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก รัชกาลที่ ๑ เมืองแถงและ เมืองพวนแข็งขอตอเวียงจันทน เจาเมืองเวียงจันทนจึงยกทัพไปปราบ และกวาดตอนผูคนสงมากรุงเทพฯ ลาวโซงถูกตอนไปอยูที่เพชรบุรี สวนลาวพวนถูกสงมาอยูเมืองลพบุรี สระบุรี นครนายก ฉะเชิงเทรา ราชบุรีและจันทบุรี ราวป พ.ศ. ๒๓๗๐ เจาอนุวงศเมืองเวียงจันทนได กอกบฏตอกรุงเทพฯ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๓ โปรดเกลาใหพระยาราชสุภาวดี (เจาพระยาบดินทรเดชา) เปนแมทัพ ไปปราบและกวาดตอนชาวลาวมาไวที่ปราจีนบุรี สระแกว ลพบุรีและ พิจิตร และจากเหตุที่กลาวมาขางตนพบวาชาวพวนในเพชรบูรณนา จะมีการอพยพมาจากหลายทองที่หนึ่งในนั้นคือจังหวัดลพบุรีและ จังหวัดพิจิตร ซึ่งมีอาณาเขตติดกับจังหวัดเพชรบูรณ เพราะพบวา ประเพณีกำ�ฟาของชาวไทยพวนมีการอนุรักษอยูในบานโคกเจริญ อำ�เภอชนแดน จังหวัดเพชรบูรณซึ่งไดรับอิทธิพลของประเพณีกำ�ฟา มาจากชาวบานปาแดง จังหวัดพิจิตร มีการสืบทอดกิจกรรมตาง ๆ อาทิ การทำ�บุญ การทำ�ขาวจี่ การทำ�ขาวหลาม เปนตน
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 155 ตำ�นานกำ�ฟาไทยพวน มีเรื่องเลาวา เจาชมพูกษัตริยผูครองเมืองพวนไดยกทัพไป รบกับหลวงพระบางแลวมีชัย หลังจากยกทัพกลับเมืองพวนแลวเจา ชมพูก็ไมยอมตกเปนเมืองขึ้นของเวียงจันทนอีกตอไป จึงประกาศ เปนเอกราช เจานนทแหงนครเวียงจันทน จึงยกทัพไปปราบเมืองพวน และจับเจาชมพูมาประหารชีวิต ซึ่งในขณะที่ทำ�พิธีการประหารอยู นั้นเกิดฟาผาลงมาถูกดามหอกที่จะใชประหารเจาชมพูหักสะบั้นลง ทหารแหงเมืองเวียงจันทนรูสึกกลัวและวิ่งกระเจิงหนีไปเจานนท ทราบเหตุอัศจรรยเห็นวาเจาชมพูเปนผูที่มีบุญบารมี จึงรับสั่งใหนำ� เจาชมพูกลับไปครองเมืองพวนตามเดิมดวยเหตุการณที่เกิดขึ้นใน ครั้งนี้ทำ�ใหชาวพวนมีความศรัทธาในฟาจึงทำ�การบูชาและนับถือฟา ทำ�ใหเกิดเปนประเพณีกำ�ฟาขึ้นมาจนถึงทุกวันนี้ ประเพณีกำ�ฟาไทยพวน กำ�ฟาเปนประเพณีที่สืบทอดกันมาตั้งแตสมัยโบราณกาล ของชาวไทยพวนที่เชื่อวาการนับถือบูชาฟาเปนการแสดงกตเวทิตา ตอฟาที่ทานไดคุมครองใหมีอายุยืนยาว ใหอยูดีกินดีมีฝนตกตองตาม ฤดูกาล มีขาวปลาอาหารอุดมสมบูรณ และหากไมเชื่อหรือไมปฏิบัติ ตามเมื่อออกไปทำ�งานอาจถูกฟาผาได นี้คือความเชื่อที่สอนสั่งให ชาวพวนรักในความเปนวัฒนธรรมอันดีงาน และสืบทอดสิ่งที่ดีไว ใหคงอยูคูลูกหลานชาวพวนตอไป ประเพณีกำ�ฟาของชาวไทยพวนเปน ประเพณีที่มีการสืบทอดกันมาจนถึงลูกหลานในปจจุบันตามจังหวัด ตาง ๆ ในประเทศไทยไดสืบทอดประเพณีนี้ใหคงอยู เชน จังหวัด สระบุรี จังหวัดลพบุรี จังหวัดสิงหบุรี จังหวัดสุพรรณบุรี จังหวัด ฉะเชิงเทรา จังหวัดนครนายก จังหวัดปราจีนบุรี จังหวัดอุดรธานี จังหวัดหนองคาย จังหวัดแพร จังหวัดสุโขทัย จังหวัดอุตรดิตถ จังหวัด พิจิตรรวมถึงจังหวัดเพชรบูรณ ซึ่งไดมีการสืบทอดประเพณีนี้มาจน ถึงปจจุบัน
156 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ประเพณีกำ�ฟา ยังคงปฏิบัติกันอยูในหมูชาวพวนเกือบทุก จังหวัด แตละทองที่จะกำ�หนดวัน เวลา โดยจะคาดเคลื่อนกันไปบาง ในหวงเวลาของเดือนอาย ขึ้น ๑๔ ค่ำ� เดือนยี่ ขึ้น ๑๓ ค่ำ� และเดือน ๓ ขึ้น ๓ ค่ำ� ทั้งนี้เปนการตกลงของชาวพวนในแตละทองที่เดิมชาว พวน โดยทั่วไปจะถือเอาวันที่มีผูไดยินเสียงฟารองครั้งแรกในเดือน ๓ ใหเปนวันเริ่มกำ�ฟา (แตการยึดถือตามแนวนี้มักเกิดปญหาคนนั้นได ยินคนนี้ไมไดยิน) การที่ไดยินเสียงฟารองครั้งแรกในเดือน ๓ นี้ ถือ กันวาฟาเปดประตูน้ำ� ชาวบานเผาขาวหลามเพื่อถวายพระ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 157 คำ�วา “กำ�” ในภาษาพวน หมายถึง การนับถือสักการะ คำ�วา “ฟา” หมายถึงเจาฟา เจาแผนดิน หรือผูที่อยูสูงเทียมฟา คือ เทวดาและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ไมอาจมองเห็นได ดังนั้นคำ�วา “กำ�ฟา” จึงหมายถึงการนับถือฟา สักการะบูชาฟา เปนงานบุญพื้นบานอยาง หนึ่งของชาวไทยพวนโดยเชื่อกันวา เมื่อไดมีการทำ�บุญประกอบพิธี กรรมตั้งบายศรีและประกาศขอพรจากเทวดาผูรักษาฟากฟาแลว เทวดาจะบันดาลใหฝนตกตองตามฤดูกาล ขั้นตอนของประเพณีกำ�ฟาไทยพวน ประเพณีกำ�ฟามีขั้นตอนการจัดกิจกรรม ดังนี้ ๑. กอนวันกำ�ฟา ๑ วัน คือวันขึ้น ๒ ค่ำ�เดือน ๓ จะถือเปน วันสุกดิบแตละบานจะหยุดทำ�งานทุกชนิด เชน ทำ�ไร ทำ�นา ทอหูก ปนฝาย ตีเหล็ก เปนตน แมแตอุปกรณเครื่องมือทำ�มาหากินก็ตอง เก็บเขาที่เขาทางใหเรียบรอย คงเหลือแตอุปกรณในการหุงหาอาหาร ในแตละมื้อจะทำ�ขาวปุนหรือขนมจีน พรอมทั้งน้ำ�ยา และน้ำ�พริกไว เลี้ยงดูกัน มีการทำ�ขาวหลามเผา (บางที่จะทำ�ในวัด จึงเรียกวา “ขาวหลามทิพย”) จะใชในพิธีบายศรีและที่เหลือก็แจกแบงปนกัน กินดวยความเชื่อกันวาใครก็ตามที่กินขาวหลามจะไมโดนฟาผามีการ ทำ�ขาวจี่ ซึ่งขาวจี่ทำ�โดยนำ�ขาวเหนียวที่นึ่งสุกแลวนำ�มาปนเปนกอน ขนาดพอเหมาะ อาจจะใสไสหวานหรือใสไสเค็มหรือไมใสไสเลยก็ได เสียบเขากับไมและทาโดยรอบดวยไขแลวนำ�ไปปงไฟจนสุกหอม ขาวจี่ จะนำ�ไปเซนไหวผีฟาและแบงกันกินในหมูญาติพี่นอง พอถึงเวลา สามโมงเย็น ชาวไทยพวนก็จะรวมกันทำ�บุญ เมื่อพิธีสงฆเสร็จสิ้น ลงเจาพิธีซึ่งเปนผูรูในหมูบานทำ�หนาที่สวดเบิกบายศรีบูชาผีฟาแลว
158 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ อานประกาศอัญเชิญเทวดาใหมารับเครื่องสังเวย เสร็จแลวจึงเปน การรำ�ขอพรจากผีฟาเพื่อใหอยูรมเย็นเปนสุข จากนั้นก็จะแยกยาย กลับบานของตน ตกดึกกอนที่จะเขานอนคนเฒาคนแกจะเอาไมไป เคาะที่เตาไฟแลวพูดในสิ่งที่เปนมงคล เพื่อใหผีฟาผีบานผีเรือน ได ชวยปกปกรักษาคนในครอบครัวใหมีความสุขและทำ�มาหากินขาวปลา อาหารสมบูรณ ๒. พอถึงวันกำ�ฟาวันขึ้น ๓ ค่ำ� เดือน ๓ จะเริ่มตั้งแตรุงเชา ไปถึงกลางคืน โดยจะมีกิจกรรมรวมกันและการพบปะสังสรรคระหวาง เครือญาติดวยกัน เชน ทุกคนในบานจะไปทำ�บุญที่วัด มีการใสบาตร ดวยขาวหลาม ขาวจี่ ตกตอนบายจะมีการละเลนไปจนถึงกลางคืน ในปจจุบันประเพณีกำ�ฟาแตละทองถิ่นอาจมีรายละเอียดแตกตาง กันออกไป ซึ่งมีบรรยากาศความสนุกสนานทามกลางเสียงแคนและ การละเลนพื้นบานไดแก ชวงชัย มอญซอนผา นางดง เปนตน
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 159 ความสำ�คัญของประเพณีกำ�ฟา นอกจากตำ�นานกำ�ฟาที่เกิดขึ้นเปนประเพณีกำ�ฟาแลว ชาว พวนมีความสามารถในดานการเกษตร โดยเฉพาะการทำ�นา ทำ�ไร ดังนั้นชาวนาตองพึ่งพาอาศัยธรรมชาติจึงมีความเกรงกลัวตอฟา มาก จึงมีการเซนไวสักการะบูชาฟา ซึ่งชาวบานรูสึกสำ�นึกในบุญคุณ ของฟาที่ดลบันดาลน้ำ�ฝนมาใหทำ�การเกษตรสาเหตุที่เกิดประเพณี กำ�ฟา เพราะชาวไทยพวนมีอาชีพทำ�นาจึงมีวิถีชีวิตผูกพันกับฟา ไม กลาทำ�ใหฟาพิโรธเพราะกลัววาฟาจะไมตกตองตามฤดูกาล หรือ ฟาจะผาคนตาย เพื่อผีฟาเทวดามีความพึงพอใจ ยังเปนการแสดง ความขอบคุณผีฟาที่ประทานฝนใหตกตองตามฤดูกาล ความชุมชื้น ความอุดมสมบูรณ ความมีชีวิตของคน สัตวและพืชตาง ๆ จึงเกิด เปนประเพณีกำ�ฟาขึ้นในการบูชาฟานั้นแตเดิมยึดถือเอาวันที่มีผูที่ ไดยินเสียงฟารองครั้งแรกในเดือน ๓ เปนวันเริ่มประเพณีแตเนื่อง พิธีสงฆในเชาวันงานประเพณีกำ�ฟา
160 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ จากปจจุบันนี้ไมสามารถไดยินไดทุกคนจึงไดกำ�หนดใหวันกำ�ฟาเปน วันขึ้น ๓ ค่ำ� เดือน ๓ ของทุกป มีบางทองถิ่นจัดประเพณีกำ�ฟาปละ ๓ ครั้ง จากประเพณีกำ�ฟาของชาวไทยพวนพบวาชาวไทยพวนยังรักษา ความงดงามของชาวพวนรักในวัฒนธรรมอันดีของตนโดยการปลูก ฝงลูกหลานใหมารวมทำ�กิจกรรมเพื่อมิใหประเพณีสูญหาย มีความ เปนสิริมงคลและที่สำ�คัญเปนมรดกแหงสังคมที่แสดงถึงภูมิปญญา ของบรรพชนชาวไทยพวนที่แฝงไวดวยคุณคาแหงความกตัญู กตเวที การสรางขวัญกำ�ลังใจความสมัครสมานสามัคคีในหมูคณะ โดยมีความเชื่อศรัทธาในพิธีกรรมบูชาฟาเปนศูนยรวมแหงจิตใจและ นอกจากนั้นกิจกรรมที่ชาวพวนถือปฏิบัติกันในระหวางกำ�ฟามี ๓ ประการ คือ ประการที่ ๑ งดเวนจากการงานที่ปฏิบัติอยูเปนประจำ�ทั้งหมด ประการที่ ๒ ทำ�บุญใสบาตร ประการที่ ๓ ประกอบพิธีตั้งบายศรีบูชาฟาและประกาศขอ พรจากเทพยาดาที่รักษาทองฟาหรือผีฟา ชาวบานใสบาตรดวยขาวหลาม ขาวจี่
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 161 วิถีชีวิตและภาษาของชาวไทยพวน ชาวพวนมีนิสัยรักความสงบ ใจคอเยือกเย็น มีความโอบออม อารี ยึดมั่นในศาสนา รักอิสระ มีความขยันขันแข็งในการประกอบ อาชีพ เมื่อวางจากการทำ�ไรทำ�นาก็จะทำ�งานหัตถกรรม คือ ผูชาย จะสานกระบุง ตะกรา เครื่องมือหาปลา สวนผูหญิงจะทอผา เชน กลุมทอผามัดหมี่ลพบุรี เปนตน อาหารชาวไทยพวนที่มีประจำ�ทุกครัวเรือนคือ ปลารา เมื่อ มีงานบุญมักนิยมทำ�ขนมจีนและขาวหลาม สวนอาหารอื่น ๆ จะเปน อาหารงาย ๆ ที่ประกอบจากพืชผัก ปลา ที่มีในทองถิ่น เชน ปลาสม ปลาสมฟก เปนตน ดานความเชื่อชาวพวนมีความเชื่อเรื่องผี จะมีศาลประจำ� หมูบานเรียกวา ศาลตาปูหรือศาลเจาปูบาน รวมทั้งการละเลนใน เทศกาลก็จะมีการเลนผีนางดง ผีนางกวัก ประเพณีที่เปนเอกลักษณ ของชาวพวนคือ ประเพณีใสกระจาด ประเพณีกำ�ฟา ซึ่งเปนประเพณี ที่แสดงถึงการสักการะฟา เพื่อใหผีฟาหรือเทวดาพอใจ เพื่อไมให เกิดภัยพิบัติ
162 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ภาษาพวนชาวพวนมีภาษาเปนของตนเองมาชานานโดย ลักษณะเดนของคำ�พวนคือหากใช ก เปนตัวสะกดจะไมออกเสียง ตัวสะกด ดังเชน หูก หู ปาก เปน ปะม แบก เปน แบะ คำ�ที่ใช ใ- ไมมวนสวนใหญจะออกเปนเสียงสระเออ เชน บานใต - บาน เตอมใส - เสอมให - เหอสวนสระ ไ- ไมมลายจะออกเสียงตามรูป เชน ผัดไทยใสไข จะพูด ผัดไทยเสอไข ไมมีเสียงควบกล้ำ� ร ล ว ใชตัว ฮ แทน ร เชน เรือน - เฮือน เรา - เฮา ร่ำ�เรียน - ฮ่ำ�เฮียน ตัวอยางภาษาพวน เชน ภาษาไทยพวน ภาษาลาวเวียง ภาษาไทยกลาง ไปกะเลอ ไปไส ไปไหน เอ็ดผิเลอ เฮ็ดหยัง ทำ�อะไร ไปแทออ ไปอีหลีตั๊ว ไปจริง ๆ หรือ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 163 บรรณานุกรม ธีระวัฒน แสนคำ�. เมืองเพชรบูรณและเมืองหลมสักกับศึกเจาอนุวงศ. เพชรบูรณ : ไทยมีเดียเพชรบูรณ, ๒๕๕๖. แปลก สนธิรักษ. พิธีกรรมและลัทธิประเพณี. พิมพครั้งที่ ๒. พระนคร: โรงพิมพไทยวัฒนาพานิช, ๒๕๐๔. วิเชียร วงศวิเศษ. ไทยพวน. กรุงเทพฯ : วัฒนาพานิช, ๒๕๒๕ สายชล ผดุงพันธ. เพลงพื้นบานในประเพณีกำ�ฟาของชาวพวน ตำ�บล หาดเสี้ยว อำ�เภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย. การศึกษาคนควา ดวยตนเอง มหาวิทยาลัยนเรศวร, ๒๕๕๕. สัมภาษณ จำ�ปา ชีวิลัย. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. เปล ชีวิลัย. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. รัชดา ชีวิลัย. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. ระทุม เครือขวัญ. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. ศรีนวล ปานทอง. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. สมควร ดีแกว. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. สนั่น แหยมแกว. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖. สวาง เครือขวัญ. บานโคกเจริญ ตำ�บลชนแดน อำ�เภอชนแดน จังหวัด เพชรบูรณ. สัมภาษณเมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๕๖.
164 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 165 สืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก : ศรัทธาจากคนตนน้ำ� มนชยา คลายโศก สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ผูเขียน “...ทองที่มณฑลเพชรบูรณบอกแผนที่ไดไมยาก คือ ลำ�แมน้ำ�สักเปน แนวแตเหนือลงมาใตมีภูเขาสูงเปนเทือกลงมาตามแนวลำ�น้ำ�ทั้ง ๒ ฟาก เทือกขางตะวันออกเปนเขาปนน้ำ�ตอแดนมณฑล นครราชสีมา เทือกขางตะวันตกเปนเขาปนน้ำ�ตอแดนมณฑลพิษณุโลก เทือก เขาทั้งสองขางนั้น บางแหงก็หาง บางแหงก็ใกลลำ�แมน้ำ�สัก เมือง หลมสักอยูที่สุดลำ�น้ำ�สักทางขางเหนือตอลงมาถึงเมืองเพชรบูรณ ตรงที่ตั้งเมืองเพชรบูรณเทือกเขาเขามาใกลลำ�น้ำ� ดูเหมือนจะไม ถึง ๔๐๐ เสน แลเห็นตนไมบนเขาถนัดทั้ง ๒ ฝาย ทำ�เลที่เมือง เพชรบูรณตอนริมลำ�แมน้ำ�เปนที่ลุม ฤดูน้ำ� ๆ ทวมแทบทุกแหงพนที่ ลุมขึ้นไปเปนที่ราบทำ�นาไดผลดี เพราะอาจจะขุดเหมืองชักน้ำ�จาก ลำ�หวยมาเขานาไดเหมือนเชนที่เมืองลับแล พนที่ราบขึ้นไปเปนโคก สลับกับแองเปนหยอม ๆ ไปจนถึงเชิงเขาบรรทัด บนโคกเปนปาไม เต็งรังเพาะปลูกอะไรอยางอื่นไมได แตตามแองนั้นเปนที่น้ำ�ซับเพาะ ปลูกพันธุไมงอกงามดี เมืองเพชรบูรณจึงสมบูรณดวยกสิกรรม...”
166 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เนื้อความจากเรื่อง ความไขเมืองเพชรบูรณ พระนิพนธ ในสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำ�รงราชานุภาพ ชวงหนึ่ง บรรยายถึงครั้งมาเยือนเพชรบูรณไวไดอยางชัดเจน และเขาใจไดถึง ความสัมพันธระหวางเมืองเพชรบูรณกับแมน้ำ� วิถีพื้นถิ่นคนเพชรบูรณ ที่มีแมน้ำ�ปาสักเปนสายเลือดสำ�คัญตอการดำ�รงชีวิต แมน้ำ�ปาสัก กำ�เนิดจากเทือกเขาเพชรบูรณ ไหลจากดาน ซาย จังหวัดเลย ผานเพชรบูรณตั้งแตเหนือจรดใต และแบงเมือง เพชรบูรณออกเปนสองฟากฝงถือเปนแมน้ำ�สายสำ�คัญที่หลอเลี้ยง คนเปนจำ�นวนมาก หลายชีวิตเกิดและเติบโตริมสองฝงแมน้ำ� อาศัย อยูกันเปนกลุมเปนกอน ดวยความที่เพชรบูรณเปนเมืองเกามายาว นาน จึงมีหลักฐานปรากฏการตั้งรกรากถิ่นฐานตั้งแตเมื่อครั้งอดีต ผูคนดำ�รงชีวิตอยูกับ ภูเขา ปาไม และแมน้ำ� ทำ�มาหากินอยูกันแบบ วิถีเกษตรกรรม หรือแมกระทั่งการเดินทางในอดีตนั้นก็ตองไปมาหา สูกันโดยเรือ รวมถึงการติดตอคาขายที่ตองใชเสนทางแมน้ำ�ปาสักนี้ แมน้ำ�ปาสักบริเวณวัดไตรภูมิ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 167 ดังที่ไดทราบจากเรื่องความไขเมืองเพชรบูรณ ที่สมเด็จฯ ไดทรง ประพันธไวตอนหนึ่งวา “...ถามพวกชาวเมืองเพชรบูรณ เขาบอก วาเรือบรรทุกสินคาเหลานั้น ไมไดขึ้นลองทางลำ�น้ำ�สักตลอด ประเพณี ของพวกพอคาเมื่อใกลจะถึงเวลาน้ำ�หลาก เขาบรรทุกสินคาลงเรือ เตรียมไว พอน้ำ�ทวมฝงก็ลองเรือหลีกลำ�น้ำ�สักตอนมีไมลมกีดขวาง ไปตามที่ลุมที่น้ำ�ทวมบนตลิ่งจน ถึงที่กวางพนเครื่องกีดขวาง จึง ลองทางลำ�น้ำ�สัก เมื่อสงสินคาแลวก็รีบซื้อของในกรุงเทพฯ บรรทุก กลับขึ้นไปใหทันในฤดูน้ำ� พอถึงเมืองเพชรบูรณก็เอาเรือขึ้นคาน เรือบรรทุกสินคาขึ้นลองแตปละครั้งเดียวเทานั้น…” จากเนื้อความตอนนี้ เราไดทราบวาการลองเรือขนสงสินคา ของพอคาเมืองเพชรบูรณทำ�ไดเพียงปละครั้งเทานั้น นี่สะทอนให เห็นชัดถึงอิทธิพลของแมน้ำ�ปาสักที่กำ�หนดวิถีการใชชีวิตของคนได คนที่นี่จึงผูกพันและใกลชิดกับแมน้ำ�ปาสัก ทำ�ใหทุกชีวิต ไมวาคน สัตว หรือแมกระทั่งตนไมใบหญาลวนเปนหนี้บุญคุณแมน้ำ�ปาสักดวย กันทั้งสิ้น แมน้ำ�ปาสักบริเวณโคงวัดไตรภูมิ
168 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ แมน้ำ�ปาสักมีความสำ�คัญมาตั้งแตสมัยโบราณกาลผานผูคน หลายชวงอายุ และยังคงหลอเลี้ยงผูคนจากรุนสูรุนไดใชประโยชน กันถวนทั่ว ทุกคนไมปฏิเสธวาแมน้ำ�ปาสักสำ�คัญเพียงใด แตจะมีสัก กี่คนที่จะสำ�นึกรักษแมน้ำ�อยางแทจริง นานวันไปแมน้ำ� ยอมเกิดการ เปลี่ยนแปลงหากไมชวยกันดูแลรักษา ระบบนิเวศอาจถูกทำ�ลายดวย ดวยน้ำ�มือมนุษย หรือบางครั้งสายน้ำ�อาจแหงขอดบางตามฤดูกาล อันจะสงผลโดยตรงตอผูคนที่ตางตองใชน้ำ�ทำ�มาหากิน เมื่อเกิด การเหือดแหงขาดแคลน คลายกับวาแมน้ำ�กำ�ลังจะตาย ชาวบาน จึงตองหากุศโลบายยืดอายุของแมน้ำ�ใหอยูรอดยืนยาว ไมวาจะเปน การปลูกปา รักษาตนไม ชวยกันดูแลแมน้ำ�ใหใสสะอาดอุดมสมบูรณ หรือแมกระทั่งตองพึ่งพาสิ่งศักดิ์สิทธิ์อยางการทำ�พิธี “สืบชะตา” คนไทยผูกพันกับความเชื่ออยูตลอดเวลา ตั้งแตเกิด แก เจ็บ ตาย ไมวาจะทำ�อะไรก็มักจะผูกโยงกับความเชื่อเสมอ เรียกไดวา ความเชื่อฝงลึกอยูในวิถีชีวิตไทยมายาวนาน อาจเปนเพราะดวยความ เปนสังคมเกษตรกรรมที่ตองพึ่งพาอาศัยธรรมชาติ ดิน ฟา อากาศ ชาวบานจึงผูกพันและเชื่อในปรากฏการณธรรมชาติ หรือตีความสิ่ง ที่ผิดแปลกไปจากเดิมตามความเชื่อ เชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เทพเทวดา โชคลาภ ไสยศาสตร คาถาอาคม หรือการนับถือผี ความเชื่อเหลานี้ สรางใหเกิดวัฒนธรรมการบูชา เซนไหว บวงสรวง เนื่องจากเชื่อวา สิ่งที่ตนเคารพบูชาจะสามารถดลบันดาลใหสมปรารถนาไดตามที่ตน
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 169 รองขอ ในชีวิตประจำ�วันก็เชนกัน ความเชื่อแทรกซึมอยูในทุก ๆ กิจวัตร ทั้งเวลากิน เวลานอน การทำ�มาหากินหาเลี้ยงชีพ หรือการสรางที่ อยูอาศัย ความเชื่อยังคงอยูคูกับคนไทย และฝงแนนแบบหยั่งรากลึก ประเพณี พิธีกรรมตาง ๆ ยังคงปฏิบัติมาอยางสม่ำ�เสมอ ทามกลาง การพัฒนาและเติบโตของสังคม พิธีสืบชะตา เปนพิธีกรรมหนึ่งซึ่งเกี่ยวพันธกับความเชื่อ และปฏิบัติกันสืบกันมาแตสมัยกอน ในประเทศไทยนั้นพบวา มีพิธี สืบชะตาในจังหวัดทางภาคเหนือ ดวยความเชื่อของชาวลานนาที่ วาการตอชะตาเปนการตออายุ ตอชีวิตคนหรือบานเมือง ใหมีความสุข ความเจริญ และเสริมความเปนสิริมงคล สวนใหญแลวจะนิยมทำ� พิธีตอชะตาใหคนในวันคลายวันเกิดบาง หรือเมื่อหายจากการเจ็บ ปวยบาง หรือแมแตใครก็ตามที่โดนทักทวงเรื่องดวงไมดี ราศีไมผอง หนาตาดูหมองเศรา ก็มักจะจัดใหมีพิธีสืบชะตา หรือตอชะตา เพื่อ ปดไลสิ่งชั่วราย และใหชีวิตดีขึ้น จากศรัทธาและความเชื่อที่ฝงแนน ในวิถีชีวิตของผูคนในชุมชน วัฒนธรรมตาง ๆ จึงอิงจากความเชื่อ เปนหลัก ดวยเหตุนี้ชาวบานจึงใชความเชื่อผสมผสานกับภูมิปญญา ทองถิ่นในการอนุรักษแมน้ำ� เปนผลใหเกิดการนำ�พิธีสืบชะตาคนมา ประยุกตใชกับแมน้ำ�บาง ยามใดแมน้ำ�เหือดแหง หรือแมแตจำ�นวน ปลาลดลง แมน้ำ�ไมอุดมสมบูรณแลว ก็จะทำ�พิธีสืบชะตาเพื่อตอ อายุแมน้ำ�ใหยืนยาว จึงเกิดเปน “พิธีสืบชะตาแมน้ำ�” ขึ้น
170 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ เพชรบูรณจัดพิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสักทุกป ที่ตำ�บลศิลา อำ�เภอหลมเกา ซึ่งนอยคนนักที่จะทราบวามีพิธีกรรมนี้อยู ความ เปนมาของการจัดพิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสักนี้ ครูศิลา มวงงาม เลา วา เริ่มตนจากเหตุการณอุทกภัยดินโคลนถลมหมูบานในเขตตนน้ำ� ปาสักของตำ�บลศิลา เมื่อวันที่ ๒๘ กันยายน พ.ศ. ๒๕๔๘ และทำ�ให ๖ หมูบานของตำ�บลศิลา ไดแก หมูที่ ๒ บานสักงา หมูที่ ๓ บานอุมกะทาด หมูที่ ๔ บานวังกนหวด หมูที่ ๕ บานหินโงน หมูที่ ๑๐ บานหวย ผักกูด และหมูที่ ๑๔ บานกลาง ตกเปนพื้นที่ประสบภัยธรรมชาติ ซึ่งมีผลมาจากอิทธิพลของพายุ ฝนตกหนักในเขตอำ�เภอดานซาย จังหวัดเลยชวงรอยตอเชื่อมกับตำ�บลศิลา ซึ่งเปนตนกำ�เนิดของแมน้ำ� ปาสักสรางความเสียหายใหกับบานเรือน ทรัพยสิน และพืชผลทาง การเกษตรเปนจำ�นวนมาก บานเรือนหลายหลังถูกน้ำ�พัดพังหายไป กับสายน้ำ� บริเวณงานพิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก บานสักงา
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 171 หลังจากเหตุการณอุทกภัยไดสงบลง ทางชุมชนตระหนักถึง ความสำ�คัญของตนน้ำ�ปาสัก จึงรวมกันคิดหาวิธีที่จะสรางจิตสำ�นึกให เกิดขึ้นในชุมชน ใหทุกคนรูสึกหวงแหนและชวยกันดูแลรักษา จึงได รวมกันจัดตั้งเครือขายรักษตนน้ำ�ปาสักขึ้น เพื่อการอนุรักษและฟนฟู ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม และกิจกรรมสำ�คัญที่ถือปฏิบัติ สืบเนื่องกันมา คือ พิธีทำ�บุญสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก ซึ่งถูกกำ�หนดให จัดขึ้นในวันที่ ๔ ธันวาคม ของทุกป โดยจัดหมุนเวียนไปตามหมูบาน ตาง ๆ ทั้ง ๖ หมูบานที่เปนเครือขายรวมกัน นั่นนับเปนจุดเริ่มตน ของพิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก จังหวัดเพชรบูรณ เขาปที่ ๑๑ แลว ที่คนตนน้ำ�แหงนี้จัดพิธีสืบชะตาแมน้ำ� ปาสักขึ้น ปนี้โอกาสดีผูเขียนไดไปรวมพิธีครั้งนี้ดวย เสนทางการเดิน ทางจากตัวเมืองเพชรบูรณสูบานสักงา ตำ�บลศิลา อำ�เภอหลมเกา ใชเวลาเดินทางราว ๒ ชั่วโมง เมื่อเขาเขตบานสักงาเปนเสนทางที่ สูงชันและคดเคี้ยวคอนขางมาก เนื่องจากสักงาเปนหมูบานในหุบเขา จึงตองใชความระมัดระวังอยางมากในการเดินทาง แตก็สนุกสนาน ตื่นเตนกันมากทีเดียว เมื่อถึงยังหมูบาน เราตองจอดรถไวแลวเดิน ขามธารน้ำ�ปาสักเพื่อไปยังสถานที่จัดงาน เมื่อขามไปถึงฝงสถานที่จัดงาน สิ่งแรกที่ไดพบคือ รอยยิ้ม และการตอนรับจากชาวบานสักงา พรอมขาวปลาอาหารที่ยกมารับ แขกรวมงาน มีผูใหญหลาย ๆ ทานนั่งทานอยูกอนแลว พูดคุยสนทนา กันอยางเปนกันเอง บรรยากาศอบอุน อิ่มเอมใจ รับพิธีมงคลที่ กำ�ลังจะเริ่มขึ้น
172 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บรรยากาศการเดินทางไปยังบริเวณพิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก บานสักงา
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 173 ชวงเวลากอนงานพิธีจะเริ่ม ไดมีโอกาสพูดคุยกับชาวบาน สักงา ทำ�ใหทราบวากอนวันงานนั้น ชาวบานจะพรอมใจกันตระเตรียม ทุกสิ่งอยางสำ�หรับประกอบพิธี แรงงานผูชายจะชวยกันจัดสถานที่ สรางแทนทำ�พิธี เตรียมที่ทางสำ�หรับรับรองแขก ประดับตกแตง บริเวณโดยรอบงาน บรรดาแมบานก็จะชวยกันเตรียมวัตถุดิบสำ�หรับ ประกอบอาหาร ทั้งทำ�เลี้ยงคนวันเตรียมงาน และทำ�ไวสำ�หรับวัน ประกอบพิธีดวย นอกจากนี้ก็จะตองเตรียมเครื่องเซนไหวที่ใชในพิธี ใหตรงตามที่กำ�หนดไว สวนใครที่พอจะมีทักษะงานฝมือก็จะตั้งใจ ทำ�พานบายศรีสูขวัญดวยความประณีตสวยงาม เพื่อนำ�เขาพิธีสืบ ชะตาในวันเชารุงขึ้น พิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก บานสักงา ตำ�บลศิลา นอกจากจะ เปนพิธีสืบชะตาใหแมน้ำ�แลว งานนี้จัดใหมีการปลอยพันธุปลาเพื่อ ถวายเปนพระราชกุศลแดพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว เนื่องใน วโรกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา ๕ ธันวาคม และยังเปนการสราง บรรยากาศในครัวตอนเชา และการเลี้ยงขาวปลาอาหารกอนเริ่มพิธี
174 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ สมดุลของระบบนิเวศใหแมน้ำ�ปาสักอีกทางหนึ่งดวย ในสวนของ เชาวันประกอบพิธีนี้ บรรยากาศโดยรอบดูคึกคัก มีเด็ก ๆ วิ่งเลนกัน สนุกสนาน ชาวบานพากันมาเตรียมงานแตเชาตรู บรรดาแมบาน ตางสาละวนกันอยูในครัว ชวยกันปรุงอาหารเลี้ยงแขกที่มารวมพิธี อยางไมขาดตกบกพรอง อาหารพื้นถิ่นแบบงาย ๆ ของชาวบาน สักงาแตรับรองแขกไดอยางนารักเปนกันเองตามวิถีชาวบานอยาง นาประทับใจ มองไปยังบริเวณแมน้ำ�ปาสัก มีการสรางแทนกลางน้ำ�ไว สำ�หรับประกอบพิธี โดยสรางเปนสะพานกวางประมาณสองเมตร ทอดยาวเชื่อมระหวางฝงบานสักงาไปยังอีกฝง ซึ่งเปนอำ�เภอดานซาย จังหวัดเลย มีทางมะพราวทำ�เปนซุมประตูกอนเขาสูบริเวณทำ�พิธี ที่บริเวณประกอบพิธีนั้นปูดวยเสื่อสีแดง ประดับตกแตงดวยราชวัตร ฉัตรธงทั้งสี่มุมบอกอาณาเขตมณฑลพิธี ทั้งฉัตรเงิน ฉัตรทอง ประดับธงทิว และโยงสายสิญจนโดยรอบบริเวณงาน ตรงกลางแทน พิธีนั้นมีเครื่องประกอบพิธีวางอยู มีพานบายศรีสูขวัญ เครื่องเซนไหว ไกตม ขาวเหนียว กลวยสุข เหลา น้ำ�เปลา ใบพลู เทียน ฝายผูกแขน ขาวเรียง ไขตม และขันครูหมอขวัญ เตรียมไวพรอมรอเวลาฤกษ งามยามดีที่พิธีจะเริ่ม ถัดมานั้นเปนบริเวณที่สำ�หรับประกอบพิธีสงฆ และที่รับรอง แขกผูรวมงาน ซึ่งมีทั้งผูเฒาผูแก ลูกเด็กเล็กแดง และผูใหญใน ทองถิ่น รวมถึงชาวบานจากทั้ง ๖ หมูบานที่เปนเครือขายรักษตนน้ำ� ปาสัก เมื่อพิธีเปดงานเสร็จสิ้นแลว ก็เขาสูขั้นตอนพิธีสงฆ สวดมนต รับศีลรับพรจากพระสงฆเพื่อความเปนสิริมงคล และรวมกันถวาย ภัตตาหารเพลแดพระคุณเจาดวยความอิ่มเอิบ
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 175 จากนั้น เขาสูชวงของพิธีพราหมณที่บริเวณแทนทำ�พิธีกลาง น้ำ� โดยมีหมอพราหมณพื้นถิ่นเปนผูนำ�ในการประกอบพิธี พิธีกรรม ศักดิ์สิทธิ์นี้เริ่มขึ้นดวยการบวงสรวงเทพเทวดา ถวายเครื่องเซน สักการะที่ไดจัดเตรียมไว และกลาวขอขมาตอสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกปก รักษาแมน้ำ� กลาวทำ�ขวัญและสืบชะตาตออายุแมน้ำ� ใหยืนยาวอุดม สมบูรณ ตลอดการทำ�พิธีสืบชะตานี้ สัมผัสไดถึงพลังความศรัทธา ชาวบานจะพากันยกมือพนมไหวตลอดการทำ�พิธี แสดงถึงความ เคารพยำ�เกรงที่มีตอสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกปกรักษาดูแลแมน้ำ�ปาสักความ นอบนอม ความสำ�นึกในบุญคุณมหาศาลของพระแมคงคาแหงนี้ ความรัก ความหวงแหนที่มีตอแมน้ำ�ปาสัก ชาวบานตางถือวาวันนี้ เปนวันดีที่ทุกคนจะไดมีโอกาสกลาวขอขมาตอแมน้ำ�ผานพิธีสืบชะตา ทำ�พิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก
176 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ หลังจากเสร็จสิ้นพิธีสืบชะตาเรียบรอยแลว ทุกคนจะพากัน ปลอยพันธุปลาลงแมน้ำ�ปาสักเพื่อการอนุรักษและขยายพันธุและเพิ่ม ความสมบูรณแกธรรมชาติ จากนั้นจะรวมรับประทานอาหารกลางวัน ดวยกัน เด็ก ๆ ในหมูบานตางพากันเลนน้ำ�อยางสนุกสนาน สวน ผูใหญก็จะชวยกันเก็บขาวของที่ใชในงานกอนที่จะแยกยายกันกลับ บรรยากาศตั้งแตเริ่มจนจบงานนี้เต็มไปดวยกลิ่นไอความเปนพื้นบาน พื้นถิ่น เรียบงายและเปนธรรมชาติในรูปแบบของชาวบาน และที่ สำ�คัญคือ ศรัทธาตอแมน้ำ�ที่หมูบานสักงายังคงรักษาไวไดอยางดี
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 177 แมวาสังคมในสมัยนี้ จะมีวิวัฒนาการในการแกไขจัดการ ปญหาเรื่องน้ำ�หลากหลายวิธี การรณรงคอนุรักษในรูปแบบคนรุนใหม ไมวาจะทางสื่อสารมวลชนที่ประชาสัมพันธกันอยางคึกคัก ดวยความ กาวหนาของมนุษยที่พัฒนาไปดวยเทคโนโลยีที่ทันสมัย แตเปนที่ นาสนใจวาพิธีกรรมสืบชะตาแมน้ำ�ปาสัก เปนพิธีกรรมแบบโบราณ ของชาวบานยังไมหายไปจากสังคม ความเชื่อ ความศรัทธาอีกทั้ง กุศโลบายจากภูมิปญญายังคงถูก ถายทอดผานพิธีกรรมสืบชะตา แมน้ำ�ปาสักมาจนกระทั่งทุกวันนี้ หวังผลเพียงใหเกิดความรักและ
178 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ หวงแหนแมน้ำ�ปาสัก รวมมือรวมใจกันเพื่อชวยดูแลตนน้ำ�แหงนี้ รวม ถึงสรางจิตสำ�นึกความรูสึกสำ�นึกผิดหากเคยทำ�ลาย หรือละเลยแมน้ำ� ชาวบานสักงายึดถือปฏิบัติพิธีกรรมนี้มาอยางสม่ำ�เสมอทุก ๆ ป และ ที่นาสนใจอีกประการหนึ่ง คือ ผูคนที่มารวมพิธีมีตั้งแตผูเฒาผูแก คนวัยทำ�งาน หนุมสาว วัยรุนไปจนถึงเด็ก ๆ นั้นทำ�ใหสัมผัสไดวา ไมวาจะเปนคนรุนไหนก็ตามตางก็มีความศรัทธาในสิ่งเดียวกัน คือ ศรัทธาใน พิธีสืบชะตาแมน้ำ�ปาสักสะทอนใหเห็นถึงความเขมแข็งทาง วัฒนธรรมพื้นถิ่นของคนที่นี่ยังคงปฏิบัติกันมาอยางนาชื่นชม บางที วิถีชีวิตที่ ดูเรียบงายกันเองเชนนี้ แทจริงแลวกลับเปนความงดงาม และควจริงใจที่ซอนตัวอยูในหมูบานเล็ก ๆ กลางปาตนน้ำ�แหงนี้
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 179 บรรณานุกรม พระมหาดวงรัตน ฐิตรตโน (กิจประภานนท). อิทธิพลของธัมมปทัฏฐ กถาเรื่องอายุวัฒนกุมารตอประเพณีสืบชะตาของลานนา. วิทยา นิพนธพุทธศาสตรมหาบัณฑิต. มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณราช วิทยาลัย, ๒๕๕๐ ภัทรพล พิมพา วิโรจน หุนทอง นางสาวปวีณา บัวบาง นางสาวมนชยา คลายโศก. รายงาน การเก็บขอมูลภาคสนามเรื่องพิธีตอชะตา แมน้ำ�ปาสัก บานสักงา ตำ�บลศิลา อำ�เภอหลมเกา จังหวัด เพชรบูรณ. สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏ เพชรบูรณ, ๒๕๕๙. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำ�รงราชานุภาพ. นิทานโบราณคดี. พิมพครั้งที่ ๑๐. กรุงเทพฯ : เขษมบรรณกิจ, ๒๕๐๓. สัมภาษณ วันชัย วังคีรี. อายุ ๔๒ ป บานเลขที่ ๑๖ หมู ๒ บานสักหงา ตำ�บลศิลา อำ�เภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๔ ธันวาคม ๒๕๕๘. ศิลา มวงงาม. อายุ ๕๗ ป โรงเรียนบานสักหงา (หินโงน) ตำ�บลศิลา อำ�เภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ, สัมภาษณเมื่อวันที่ ๔ ธันวาคม ๒๕๕๘.
180 สำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ คุณชยางคทิพย โฆษิตานนท เกิด ๒๘ กันยายน ๒๔๙๓ การศึกษา ประถมศึกษา โรงเรียนโฆษิตวิทยา มัธยมศึกษา โรงเรียนวิทยานุกุลนารี โรงเรียนราชินีบน เรียนจบดีไซนเนอร จากประเทศฝรั่งเศส เจตอย....ของลูกนอง ฟาประทาน คุณชยางคทิพย มาคูชาติ เปรื่องปราด แหลมคม สมศักดิ์ศรี ลูกเมืองเพชรฯ เกล็ดฟา คุณคามี ยอดสตรี สืบปญญา โฆษิตานนท เปนหญิงแกรง สรางงานเกง แถมใจกลา จบดีไซนเนอรมา ไมหมองหมน จากฝรั่งเศส เธอสดใส ใจอดทน กลาเหมือนชาย ปญหาชน ไมชักชา ทั้งขยัน ทั้งถี่ถวน แถมซื่อสัตย รูแจงจัด ประหยัดจริง หญิงกาวหนา คนจริงจัง ทำ�จริงใจ ไมรอเวลา นักพัฒนา บุคลากร คิดซอนซับ มีแตให ใจถึง คอยเทถาย นำ�ของเกา มาแอพพลาย หลายมุมกลับ ของไรคา นำ�มาคูณ สรางทุนทรัพย หัวสรางสรรค พรอมสรรพ คาคุมทุน นามเจตอย คอยติดตาม ถามลูกนอง รัก ปรองดอง ชื่อกระเดื่อง ไมเคืองขุน สรางสรรคคน ใหมีคา รูบุญคุณ เธอจึงอุน อยูใน ใจลูกนอง กระจายแจก คนยากจน ที่ทนหิว มักหอบหิ้ว หวานคาว พรอมขาวของ ดวยเมตตา เอื้ออารี มีครรลอง รักคนงาน เหมือนรักนอง จองใหทาน
สมบัติเมืองเพชรบูรณ์ 181 ของเหลือใช ใฝสังเกต เศษขยะ ไมเลยละ รวบรวมไว ไดสืบสาน ชั่งกิโลขาย ไดเงินมา คาประมาณ รวมลูกนอง แลวแบงหาร ปนทุกคน สอนใหคิด ทำ�ความดี มีสาระ กตัญู รูคุณพระ รักเหตุผล สรางบุญทาน เปนทุนไว ไมอับจน ทั้งปลายตน เผื่อชาติหนา พาสบาย สงขาวน้ำ� ใหคุณแม ทุกเชาค่ำ� บำ�รุงรักษ เปนประจำ� บุญแจกจาย กตัญู รูพระคุณ มิเสื่อมคลาย จึงโฆษิตานนท คนทั้งหลาย ไดชื่นชม อาราธนา หลวงพอพุทธมหาธรรมราชา โปรดปกปก รักษา ใหงามสม ทั้งตระกูล พูนสวัสดิ์ ขจัดตรม คนนิยม ลูกหลานฉลาด สุขญาติมิตร คิดสิ่งใด สำ�เร็จได ดั่งประสงค ทรัพยมั่นคง สถาพร สุนทรสถิตย เจริญรุง จรุงฟา ทั่วสารทิศ เปนหลักคิด ใหเพชรบูรณ เพิ่มพูนเทอญ ประพันธโดย ผศ. กมล บุญเขต ผูอำ�นวยการสำ�นักศิลปะและวัฒนธรรม