0 2A @ É0> 02>8:H Ð,Ɯ ?7?7Ɯ?8Ð cabfƚbgƜbghd ?(*> gƛeƛcabg
:>0>1 ?7>*
1&> :;>7@
0;>2>ćō 2>1 ,>î,®A & ?*?0& @ 7 £1>:É0 : 8K)* 0# 5ƙ ,%A G ƛ
मतावत्ी © महतारता रता य ता स्क वनवम्ी व अ यतास म सयशं न मंय णेह
व्सरेह नम ण महाराष्् राजय पा पुसतक चनचम्घती ्व अ यासरिम सशं ोधन मंडळाकडे या पसु तकािे स्वघ् ह
राहतील. या पसु तकातील कोिताही भाग सिं ालक, महाराष्् राजय पा पुसतक चनचमघत् ी ्व
अ यासरिम सशं ोधन मंडळ यांचया लखे ी पर्वानगीचश्वाय उदध् ृत करता यिे ार नाही.
‘w»¶ g‘Ýd¶H$ : म व सजताव
lr‘Vr àmMr aqdÐ gmR>o श्रीमती जानह्वी दामले-जधे े
श्री. सरु ेश गोचपिदं इसा्वे
शतास वव य सवम्ी
चंय शहे र वसंय्रताव म मकर अधय क.ु आशना अड्वािी
श्री. मनोज कांबळे
डॉ. चदलीप सदाचश्व जोग,सदसय अ रज णी
डॉ. अभय जरे े, सदसय मदु ्ा च्वभाग, पा पुसतक मडं ळ, पिु े.
डॉ. सलु भा चनचतन च्वधाते, सदसय
श्रीमती मिृ ाचलनी दसे ाई, सदसय कता ्द
श्री.गजानन चश्वाजीरा्व सयू ्घ्वशं ी, सदसय जी.एस.एम. चरिमवहोवह
श्री.सधु ीर याद्वरा्व काबं ळ,े सदसय
श्रीमती चदपाली धनजं य भाले, सदसय म णता्दशहे
श्री. राजी्व अरूि पािोळे, सदसय-सचि्व मक
शतास वव य अ यतास
डॉ. प्रभाकर नागनाथ क्षीरसागर संयय जक
डॉ.शखे मोहममद ्वाकीओ ीन एि. ी रताजीव अ ण ता ेह
डॉ.च्वषिू ्वझे च्वशषे ाचधकारी, शासत्र च्वभाग
डॉ.अजय चदगंबर महाजन पा पसु तक मडं ळ, पिु े.
डॉ.गायत्री गोरखनाथ िरौकडे
श्री.प्रशांत पंडीतरा्व कोळसे वनवम्ी
श्रीमती.कांिन राजेंद् सोरिे ी स ्तान्यं द हे
श्री. शंकर चभकन राजपतू मखु य चनचमत्घ ी अचधकारी
श्रीमती.मचनषा राजेंद् दही्वले कर
श्री.दयाशकं र च्वषिू ्वैद् ी रताज ववस ्ेह
श्रीमती.्श्वते ा ठाकूर चनचमतघ् ी अचधकारी
श्री. सुकुमार न्वले
श्री. हेमंत अचयुत लाग्विकर कताशक
श्री.नागशे चभमस्े वक तेलगोिे ी वववहके उत्म सतावी
श्री.मनोज रहांगडाळे
श्री.मोहममद आचतक अबदलु शखे चनयंत्रक
श्रीमती. जयोती मडे चपल्वार पा पुसतक चनचम्तघ ी मंडळ,
श्रीमती. चदतिी िंदनचसंग चब्शत
श्रीमती. पषु पलता गा्वडं े प्रभाद्े वी, मबुं ई- .
श्रीमती. अंजली खडके
श्री.राजेश ्वामनरा्व रोमन
श्री. च्व्श्वास भा्वे
श्रीमती.जयोती दामोदर करिे
B
Ю&>7*>
Ǹ2>ćōीय £1>:É0 रता ता ’ वण ता कतांयचता म ् व :Ú@1> ?8%> > ;Ù
अव वनयम ’ अनसु ार 0;>2>ćō 2>1>& ǸÐ>'?0 ?8% £1>:É0 ’ तयार 21>& आला.
या 8>:*0>1 £1>:É0> @ >17>;@ - या शालये 79>, >:*B É08Ƨ :ēA झाली आह.े या
£1>:É0>& 1&> चतसरी ते ,> 7@,1& :>0>1 ?7>*> > समा्वशे Ǹ,¦2:2 £1>:ǹ01 G 21>& आला
आहे. 1&> सहा्वीपासनू £1>:É0>& Ǹ:>0>1 ?7>*ǹ हा ®7&Î च्वषय आहे. 1>*:A >2 ,>î,®A &
मंडळाने Ǹ:>0>1 ?7>* ’ च्वषयािे 1&> सहा्वीिे Ю&A& ,>î,A®& तयार ij4G आह.े हे ,>î,A®&
,¨1> ;>&@ (&G >*> ¤;>4 > *( 7>!&Kƛ
11*ƚ 1>,* Ð?É1> >*2 *>7>(@ ्व .>4 ĵ?Ï& असा्वी, ®71 1*>72 भर चदला जा्वा,
11* ्व 1>,* Ð?É1> आनदं दायी «;>7@ असा «1>, đ§ć K* समोर ठे्वून हे पA®& तयार ij4G आह.े
Ð>'?0 ?8%>1> च्वच्वध ! 1>7 2 ?7ü>1>*@ *G01> K%1> 0&> Ð>ÿ 2>«1>& हे 11*ƚ
1>,* करताना ®,ć ह्व.े 1>:>"@ या ,>î,A®& >& :>0>1 ?7>* ?791>1> ,?G & 0&> नमूद
ij¨1> आहते . या 0&> 1> अनुषंगाने ,>î,®A & >&@4 आशयािी *>7@1,B% माडं िी 21>& आली
आहे. ?7ü>1>*@ ?*2@% करि,े ņ&º1> आधारे माचहती चमळच्वि,े माचहतीिे सकं लन करिे ्व 1>*A:>2
7 » 2%ƙ अनमु ान करि,े ?* 9 काढिे 1>(º72 )>¦2& ņ&@ƙ ,É0 ्व आशयासाठी ,A®& >& च्वच्वध
शीष > > ्वापर 4ij > आहे. ,®A & >& चदलले ी परू क माचहती ?7ü>1> G 11* अचधक ,¦2%>0 >2
ē 8 4ij ƛ 1>,* >®&@& >®& ņ?&Ð)>* «;>7Gƙ यासाठी चठकचठकािी ,É0 (G 1>& आले आहेत.
?7ü>1>0 1G ्वै >?* đ§ć K* ?*0>% «;>7> ; े 1> ,>î,A®& > G Ð0 ु §öć ;ƛे ?7>*>.2K.2
,¦2:2>&@4 & Î>* ्वापरािी ओळख, ,1>7 2%?791@ > ē &> तसेि सामाचजक जाचि्वा 1>(º >
?7 >2 ; G 1> ,®A & > G 0;·7> G 7?H 8ë ;Gƛ
,>î,A®& >®&@& >®& ?*(ĝ9 ्व ( (} >2 «;>7ƙG या đć@* G 0;>2>ćō>1> :7 भागांतील चन्वडक
?8 ƙ तसिे काही ?8%& ्व ?791& 1> 1> #*Ŋ या ,A®& > G :0@% 21>& आले आहे.
4G¨1> सूिना ्व ?/Ð>1 यािं ा >5 @,7B च्विार ē* या ,A®& >4> अंचतम ®7ē, (G1>& आले.
मंडळािी 8>®Î च्वषय सचमती, £1>: ! :(®1 आचि ? Î >2 यांनी अचतशय ®'G*G हे प®A & तयार 4ij G
;Gƛ 0 #5 1> :7> G 0* ,B7 />2@ ;Gƛ
?7ü>'»ƙ ?8 7 ,>4 1> ,®A & > G ®7> & 2&@4ƙ 8@ 8> ;Gƛ
पुिे (ि.ं रा.बोरकर)
?(*> Ƨ i ?Ð4 cabgƙ A$@,>#7> संिालक
/>2&@1 :L2ƙ HÎ bjƙ 8 ij bjdi
0;>2>ć ō 2>1 ,>î,®A & ?*?0&@ 7
£1>:É0 : 8K)* 0# 5ƙ ,%A ƛG
?8 > :>"@
z ?7>* चशकताना अनके न्वीन Kćº @ माचहती होत,े न्वीन &1G समजतात. 1>05A G मनात Ł&;B 4 :4¨G 1>
लहान मुलानं ा हा च्वषय रंजक ्वाितो. तथाचप जगाच्वषयी, 1>& #%>Ç1> रिनांच्वषयी & ļ?*Ĉ ्व ?77G .A÷@*G
च्विार करता या्वा ्व 1> आधारे 0?7¬7>:>*G ्व आनंदाने जी्वन जगता या्वे हे खरे ?7>* ?8%> G §öć
आह.े सामाचजक जाचि्वा, ,1>72% :7 )* >?791@ > ē &> यांिा च्वकास «;>7> तसेि &Î >* 7>,21>&
:; &> 1>7@ ;;G @ ?7>* ?8%>&*B ,?G & ;Gƛ
z ,¨1> जगािी परु ेशी 7®&A?*Ĉ माचहती ्व समज यिे े 7¬1 असत.े परतं ु ,>ë>*G .(41> जगात अशा
L-2ij «1§Ú07 च्वकासासाठी @7*>1> एका ! 1>72 चमळ्वलेल े ान आयA 1/2 परु िे 81 Kć आह,े
¤;%B* माचहती ?0571> G L8¨1 चशकिे 0;·7> G ठरते. ?7>* ?8 1>1> Ð?É1&G *G0 ½ हीि L8¨1 G
उपयोगी पडतात.
z ?7>* च्वषयातील अनेक बाबी ्वािनू :0 1>,G> थिे ?*2@%>* G सहज 4>& येतात. काही 0B& ¨,*>
1> 1> ;K%>Ç1> ,¦2%>0> 05A G đ¬1 ;K&>&ƛ ¤;%ून 1>:. ) @ Ð1K ij4G जातात. अशा ņ&º&*B ?* 9 काढिे
्व ते ,#&>5Ŋ* पाहिे अशी L8¨1;G @ 0:>& होतात. 1>05A G ?7>* चशकताना माचहती ?0571>1> या
L8¨1> > सहज सरा्व होतो आचि ती अंग्वळिी पडतात. ही L8¨1G ?7ü>1> 1> @7*,÷&@ > एक
?7/>1 /> ;K% G ; G ?7>* ?8%> G 0;·7> G §öć ;ƛG
z जे ?7>* चशकलो ते 8¢(>& 0> #Ŋ* इतरांना सांगता या्वे, 1> आधारे पढु िा £1>: करता या्वा आचि शे्विी
?0574G¨1> या >*>05A G 1K1 तो बदल Ð1G >1> आिरिातही या्वा अशा ,G > ?7>* ?8%>&*B आहेत.
¤;%B* पाठ चशक्वताना ?7>*>1> आशयाबरोबर या L8¨1> >;@ च्वकास होत आहे ½ नाही यािी >Î@
करिे गरजेिे ठरत.े
z ,B7>*> > आढा्वा G1>:>"@ हे वता’ तर मुलािं े अनभु ्वाने चमळालले े >* ्व 1> @ अ्वातं र माचहती
?Î& ē* ,>î> @ Ю&>7*> 21>:>"@ ,>î>8 > 1> सरु ्वातीला सतांय ता ,>œǹ हा भाग आहे. ?7?8ć
,7B >* /A 7 (G1>:>"@ Ǹ ē* हता’ आहे. तर हा अनभु ्व ?8 > *@ ē* ü>1 > :¨1>: Ǹ ē* ,>œ1>ǹ
आहे. ,>î> 8 ्व ,7B >*>1> ?Î& उपयोजनासाठी जरता #K ij चता वता’ आहे हेह नहहे मी 4>& वहे ता’ यातून
?7ü>1>*> काही 0;·7>1> सूिना ? 7Ļ > 0¨B 1G चदली आहते . श 1>ǹƙ मतावह्ी वम वता’ मताही् हहे
कता &A¤;> 4>Ƭǹ आचि Ǹ L-ij2ǹ ही सदरे ,>î,A®& >.>;G2@4 माचहतीिी ¨,*> (G1>:>"@ƙ आिखी माचहती
?0571>:>"@ ®7& Î,%G :( / 8K)* 21> @ :71 4> >7@ 1>:>"@ ;तG .
z सदर ,>î,A®& हे क7ij 5 7 >& ्वािून, समजा्वून ?8 71>:>"@ नाही, तर 1>*A:>2 &ņ @ ē* ?7ü>1>* @
>* कसे चमळ्वा्वे हे 0> (8* 21>:>"@ आहे हे 1> 1> सहज 4>& येईल.या &ņ @ ्व 1> 72 )>¦2&
®,ć@ 2% ्व 7 >&@4 }* &2 ?7ü>1>*@ ,A®& 7> ¨1>: 1>* > ते कठीि ्वाििार नाही तसेि पाठातनू
?05>4¨G 1> >*> G Î@ 2% ्व đ$@ 2% सहज ;K
4ƛ,>î> 8>.2K.2 ?(4G¨1> पुरेशा ्व 9 ? Î> @
,>" :0 *B G 1>: 0(& ;K
4ƛ
z ?8 >* @ सतायं ता ,>œƙ जरता #K ij चता वता 1>(@ >:( />& तसेि &ņ @ ्व Ð1K 21>:>"@ ,7B & 1>2@
करा्वी. 1>: . )@ 7 >& > सēA असताना *L, >¦2 ्वाता्वरि असा्व.े >®&@& >®& ?7ü>1>* > &}
भाग G1>: ÐK:>;* ü>7ƛG ?7ü>1>*@ 4ij G4> Ð1K ƙ ,É0 1>(º?791@ 7 >& अह्वाल सादर करिे,
Ð(8* G 0># %ƙG ?7>* ?(7: :> 2> 2% G 8> >1É 0> G 7 नB आयोजन करा्वे.
z पुढे या ,A®& >& :0>?7ć ?7>* आशयािे ्व सबं ोधािे 'K#1>& च्व्वरि चदले आहे. 1> .2K.2 कोिती
L8¨1G चशकायिी आहे& 1> @;@ 1>(@ ?(4@ ;े. पाठ चशक्वताना यापै ½ ?) >?) L8¨1े ?7ü>'»
7>,2>& %&@4 ?% ?8 &@4 1> @ >5 @ ?8 >* @ 1>7@ƛ
0A ,ĈC Ƨ ,>î,A®& >&@4 Ð1K > @ ? ÎG 04,CĈ Ƨ कास पठार यथे ील च्वच्वधता.
सतामतानय ववज्तान अधययन वन त्ी ः इयत्ता सहतावी
सचव ेह ी श वणक व यता अधययनता अधययन वन त्ी
..
अधयनता यतास ज ीनहे तांमय धयहे वय करीतयता .. चनरीक्षिक्षम ्वैचशषट्यांचया आधारे (उदा. देखा्वा, पोत,
सवसमतावेशह क क्ी कर यतास सयं ी ्दतान करणहे .. काय,घ् सगु ंध, इतयादी) पदाथ्घ आचि सजी्व ओळखतात.
जसे की ्वनसपचतज ततं ू , फुल.े
वण ता ी ता सता ी तसवह् करणेह .. गिु धम,घ् सरं िना ्व काय्घ याचं या आधारे पदाथ्घ आचि
• पररसर, नैसचगघ्क प्रचरिया, रिना यािं ा पहािे, सजी्व यािं े ्वगतीकरि करतात, जसे की ततं ू आचि धागा;
.. सोि मळू आचि तंतमु य मळू ; च्वद्तु ्वाहक आचि
सपश्घ करिे, ि्व रेिे , ्वास रेिे, किे ह्ा .. च्वद्तु रोधक, इतयादी.
ज्ानेंचद्यांविारे शोध रिे े. .. चनरीक्षिक्षम गिु धमािंचया आधारे पदाथघ्, सजी्व ्व
• प्र्शन उपवसथत करिे ्व मनन, ििा,्घ रिना, .. प्रचरिया यािं े ्वगतीकरि करतात. उदा. च्वद्ावय,
सुयो्य कतृ ी, भूचमका नािक, ्वादच्व्वाद, .. अच्वद्ावय, पारदश्कघ , अध्घपारदश्घक, अपारदशकघ् पदाथ,घ्
माचहती सपं ्रषे ि तंत्रज्ान इतयाद चया साहाययाने प्रतया्वतती ्व अप्रतया्वतती बदल, झडु पू , झाडं, लता, ्वेल
उततर शोधि.े अशा ्वनसपती, जैच्वक आचि अजैच्वक असे अचध्वासािे
• कतृ ी, प्रयोग, स्वकरे ्षि, क्षेत्रभेि, इतयादी रिक, रषे ीय, ्वतघ्ुळाकार, चनयतकाचलक अशी गती,
दरमयानचया चनररक्षिांचया नोंदी रेिे. इतयादी.
• नोंद कले ले या माचहतीिे च्व्शलषे ि करि,े चजज्ासते ून चनमाि्घ झालले या प्र्शनांिी उततरे शोधणयासाठी
पररिामांिा अथ्घ ला्विे आचि अनुमान काढि,े साधया तपासणया करतात. उदा. पशु िाऱयामधये कोिती
सामानयीकरि करि,े चमत्र आचि प्ररौढांबरोबर पोषकतत्वे असतात स्व्घि भरौचतक बदल प्रतया्वतती
चनषकष्घ सामचयक करि.े असतात का मकु ्तपिे िागं लेला िुबं क च्वचशष् चदशेत
• न्वकलपना सादर करि,े न्वीन रिना /नमनु ,े वसथर राहतो का
आयतया ्वेळी च्वसतार करिे. इतयाद चया विारे प्रचरिया आचि रिना यािं ा कारिाशं ी सबं ंध जोडतात.
सज्नघ शीलता प्रदचशघ्त करिे. उदा. आहाराचया कमतरतमे ळु े उद्भ्विारे आजार/
• सहकायघ्, सहयोग, प्रामाचिक अह्वाल दिे े, अभा्वजनय च्वकार; ्वनसपती ्व प्राणयांिे तयाचं या
ससं ाधनांिा ्वाज्वी ्वापर, इतयादी मलू ये अचध्वासानसु ार अनुकूलन; प्रदषू कासह ह्विे ी गिु ्वतता.
आतमसात करिे,स्वीकारिे आचि तयांिी प्रचरिया आचि रिना सपष् करतात, उदा. ्वनसपतीज ततं ू
प्रशसं ा करि.े प्रचरिया; ्वनसपती आचि प्राणयामधील हालिाली; छाया
• च्व्श्व ्व तयासंदभा्तघ ील च्वच्वध रिक यािं े चनचमतघ् ी; सपाि आरशापासनू प्रकाशािे परा्वतनघ् ; ह्वचे या
चनरीक्षि करिे. रिकािं े बदलते प्रमाि; गांडळू खत चनचमघ्ती, इतयादी.
भरौचतक राश िे मोजमाप करून एकक पद्धतीत वयक्त
करतात. उदा. लाबं ी.
जी्व आचि च्वच्वध प्रचरिया यािं ी नामचनदरेचशत आकतृ ी/
प्र्वाह तक्ता काढतात. उदा. फलु ािे भाग; साधं े; गाळि
प्रचरिया; जलिरि, इतयादी.
पररसरातील साचहतय ्वापरून प्रारूपे तयार करतात ्व
तयांिे काय्घ सपष् करतात. उदा. चपनहोल कॅमेरा,
पररदशकघ् , च्वजरे ी, इतयादी.
G
. . चशकत असलले या ्वैज्ाचनक सकं लपनांिा दनै चं दन जी्वनात ्वापर करतात. उदा.
सतं ुचलत आहारासाठी अन्नपदाथांििी चन्वड; पदाथ्घ ्वगे ळे करिे; ऋतुमानानुसार
यो्य कपड्ािी चन्वड; चदशाचनदेरशासाठी िंबु कसिू ीिा (होकायंत्र) ्वापर;
अचत्वषृ ्ी, दुषकाळ पररवसथतीशी तोंड दणे यासाठी उपाययोजना सिु ्वतात.
. . पयाघ््वरिािे संरक्षिासाठी प्रयतन करतात. उदा. अन्ननासाडी कमी करिे, पािी
्वापर, ्वीज ्वापर आचि किरा चनचम्घती कमी करणया्वर भर; पा्वसाचया पाणया्वर
जलपुनभ्घरि; ्वनसपत िी काळजी (्वृक्षारोपि) रेिे; जागरूक राहि,े इतयादी.
. . रिना, उपलबध स्ोतांिा ्वापर, चनयोजन, इतयादी बाब मधये सजनघ् शीलता
प्रदचश्घत करतात.
. . प्रामाचिकपिा, ्वसतुचनष्ठता, सहकाय्,घ भय आचि प्ू व्घग्रह याचं यापासून मकु ्ती ही
मलू ये प्रदचशघ्त करतात.
. . च्व्श्वातील च्वच्वध रिक जसे तार,े ग्रह, उपग्रह, लरुग्रह यांिे चनरीक्षि करून
तयांिा तलु नातमक अ यास करतात.
. . nternet, माचहतीसपं ्रेषिािी च्वच्वध साधने ्व ततं ्रे ्वापरून च्वच्वध सकं लपना,
प्रचरिया यािं ी माचहती रते ात.
AZwH«$‘{UH$m
A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$.
. नैसचगकघ् ससं ाधने - ह्वा, पािी आचि जमीन..........................................
. सजी्व सृष्ी .........................................................................
. सजी्वांतील च्वच्वधता आचि ्वगतीकरि..............................................
. आपतती वय्वसथापन ...............................................................
. पदाथघ् सभो्वतालिे - अ्वसथा आचि गुिधमघ् ......................................
. पदाथ्घ आपलया ्वापरातील .........................................................
. पोषि अाचि आहार................................................................
. आपली अवसथसंसथा ्व त्विा ......................................................
. गती ्व गतीिे प्रकार ..............................................................
. बल ्व बलािे प्रकार ...............................................................
. कायघ् आचि ऊजा्घ ..................................................................
. साधी यंत्रे..........................................................................
. ध्वनी..............................................................................
. प्रकाश ्व छायाचनचम्तघ ी .............................................................
. िबंु कािी गमं त ...................................................................
. च्व्श्वािे अंतरगं ...................................................................
H
b *:H ? :: >)*G - ;7>ƙ ,>%@ ?% 0@*
?*2@% 2> ƛ dmVmdaU
:K.&1> ņ&@ G ?*2@% 2> 7 ObmdaU
Ь*> @ &2G ü>ƛ {ebmdaU
bƛ,@ K"G ;G&Ƭ
cƛ >
K"G 2& ;G&Ƭ
dƛ 2®&>ƙ >#G K"G ;G&Ƭ
eƛ *(@ K"Ŋ* K"G 7>;& ;GƬ
fƛ ?70>* K"G ;GƬ
gƛ 0>:G Ł"G ?(:& ;G&Ƭ
hƛ ;K#@ 8>72 &2 & ;GƬ
*H:? : :>)*G bƛb Ƨ ,C 7@ @ 72%G
1>7ē* :G 4>& 1G
4ƙ ½ ņ&@0)@4 >;@ ! ,C7@72@4 : @7 :Cć@ ?! *ł
>8>& ¤;% G ;7G& ;G&ƛ >;@ ! ,>1>& ;G&ƙ &2 2>;1>:>"@ 7 1> 1> 0B4/B&
>;@ ! ?0*@72 ;G&ƛ ,C7@72 :%>Ç1> :7 .>.@ 8> 2 > ,B% 21>:>"@ ;7>ƙ
Ð >2G ;7>ƙ ,>%@ 7 0@* 1> 1>8@ : . ?)& ;G&ƛ 0@*ƙ
,>%@ ?% ;7> 1> *> *AÉ0G ?84>72%ƙ 4>72% ?% ,>%@ 7 0@* ;G ! 0;·7> G
7>&>72% ¤;%&>&ƛ &:G ?7?7) : @7> > 7>72 ? Ļ7> : >2 ;G&ƛ 1> *> *H:? : :>)*G
1> &@*;@ 72%> & :&Kƛ ;G : @7 ?% 1> *@ «1>,4G¨1> :G ¤;%&>&ƛ
?84>72%ƙ 4>72% 7 7>&>72%>1> /> >: @7>72% :G
¤;%&>&ƛ ,C7@ @ ;@ 72%G ?*: & ?*0>% >4G4@ ;G&ƛ ;G
,% 0> @4 1&G& ?8 4K ;K&ƛ
,C7@1> :/K7&>4@ 7>&>72%> > ¤;% G ;7G > '2 >;Gƛ
,C7@ > ,CĈ/> ,>%@ ?% 0@* ¤;% G 4>72% 7
?84>72%>*G .*4G4> ;Gƛ 1> ,H ½ 4>72%> > />
?84>72%>1> &A4*G& >®& ;Gƛ ,C7@72@4 0@* 7 ,>1> G
Ð0>% ,¨1>4> ņ&@ bƛc 7ē* 4>& 1G
4ƛ 0@* cjƒ
®'>1Bƙ 4 ?% 7>1B ē,>&@4 1> *H:? ! > # G ,>%@ hbƒ
,% : :>)*G ¤;%B*;@ ,>;&Kƛ ¤;% G 1> ! > > 7>,2 ,%
,¨1> 2 > ,B% 21>:>"@ 2&Kƛ &> ,% 1> &@*;@
! > > :?7®&2 £1>: ē1>ƛ bƛc 0@* 7 ,>1> G Ð0>%
1
ेह वता वता्तावरणताचेह ताच र क ण्ेह
हवता
पृथ्वीसभो्वताली असिाऱया ्वाता्वरिातील ह्वेमधये नायि्ोजन, ऑवकसजन, कॉब्घन डायॉकसाइड, सहा
चनचषरिय ्वायू, नायि्ोजन डायॉकसाइड, सलफर डायॉकसाइड, पाणयािी ्वाफ, धूलीकि या स्वािंिा समा्वेश
होतो. तपांबरामधये ह्वेतील एकूि ्वायंूचया सुमारे ्वायू असतात, तर वसथतांबरात हे प्रमाि सुमारे
ि े असते. पुढे दलांबर ्व आयनांबरामधये ्वायंूिे हे प्रमाि कमी होत जाते. बाह्ांबर ्व तयापलीकडे ्वायू
आढळत नाहीत.
इ्र वतायू व
तुमचया असे लक्षात येईल, की क
पृथ्वीसभो्वताली असलेलया अनेक ्वायूंिे
चमश्रि आचि ्वाता्वरिािा एक प्रमुख रिक अर न कता न
महिजे ह्वा होय. ्वायंूबरोबरि धूचलकि, सजन ताय सताइ
पाणयािी ्वाफ (बाषप) यांिा देखील समा्वेश
ह्वेत होतो. ह्वेतील ्वायंूिे प्रमाि
भूपृष्ठाज्वळ जासत ्व जसजसे पृष्ठभागापासून
्वर जा्वे तसतसे कमी होत जाते . नताय जन
ह्वेतील रिकांिे प्रमाि ्व काही उपयोग ः हव्ेह ी वववव कतांयचहे मताण
पुढीलप्रमािे आहेत.
हवहे्ी वतायूयंचहे कताही उ य
l नताय जन - सजी्वांना आ्व्शयक प्रचथने l अर न - च्वजेचया बलबमधये ्वापर करतात.
चमळ्वणयास मदत करतो. अमोचनया चनचम्घतीमधये l हेहव अम - कमी तापमान चमळ्वणयासाठी
तसेि खाद्पदाथघ् ह्वाबंद ठे्वणयासाठी उपयोगी
असतो. तसेि च्वनापंखयाचया इंचजना्वर िालिाऱया
च्वमानांमधये ्वापरणयात येतो.
l सजन - सजी्वांना ्श्वसनासाठी, l वन न - जाचहरात साठीचया, रसतयां्वरचया
ज्वलनासाठी उपयोगी आहे. चदवयांत ्वापर केला जातो.
l व न - फ्ोरोसेनि पाईपमधये ्वापर होतो.
l कता न ताय सताइ - ्वनसपती अन्न तयार l झेहन न - फ्ॅश फोिोग्राफीमधये उपयोग होतो.
करणयासाठी ्वापरतात. अचग्शामक नळकांड्ां-
मधये ्वापरतात.
हहे नहहे मी ता् हवे ता
ह्वेतील च्वच्वध ्वायू आचि इतर रिक यांचया समतोलामुळे पृथ्वी्वरील जी्वसृष्ी चिकनू आहे.
जी्वनासाठी आ्व्शयक सूय्घप्रकाश आचि उषिता पृथ्वीपयिंत पोहोि्वणयासाठी तसेि अनय रातक
रिकांना थांब्वणयासाठी ्वाता्वरि ही अतयंत महत्वािी गाळिी आहे.धुके,ढग,चहम ्व पाऊस यांिी
चनचमघ्ती ्वाता्वरिामुळे शकय होते.
2
वनरी ण करता व चचता करता स ् यता वच तायं्ी सता य क ण्ेह
ः हवता ्द ण इयं न व नता्ून हवेह् स हे
जताणतारेह ता्क क
्वरील स्व्घ चित्रांत धुरािे उतसज्घन च्वच्वध माधयमांतून l नायि्ोजन डायॉकसाइड
होताना चदसत आहे. हा धूर थेि ्वाता्वरिातील ह्वेत चमसळतो l काब्घन डायॉकसाइड
तयामुळे ह्वेतील रिकांिा समतोल चबरडतो, याला वतायू ्द ण l काबघ्न मोनॉकसाइड
महितात. ्वाहने, मोठमोठे उद्ोगधंदे यांमधलया इंधनांचया l सलफर डायॉकसाइड
ज्वलनातून तसेि लाकूड, कोळसा यांसारखया इंधनांचया अपूिघ् l काजळी
ज्वलनामुळे बाहेर पडिारे रातक ्वायू या स्वािंमुळे चद्वसंेचद्वस
्वायू प्रदूषिामधये सतत ्वाढ होत आहे.
झ नचता र सयंर क कवच मताही् हेह कता ् हतांय ता
्वाता्वरिाचया वसथतांबर या थराचया खालचया मुंबई, पुिे, नागपूर यांसारखया
महानगरांमधये रहदारीचया चठकािी ह्वेमधये
भागात ओझोन ( 3) ्वायूिा थर आढळतो. ओझोन असिाऱया च्वच्वध रिकांिे प्रमाि
्वायूिा सजी्वांना जगणयासाठी प्रतयक्ष उपयोग नसला तरी दाख्वणयासाठी च्वचशष् प्रकारिे फलक
खूप उंिी्वर पृथ्वीभो्वती ओझोनिा थर असिे ला्वलेले आहेत. या फलकांमुळे तया
सजी्वांसाठी फार महत््वािे आहे. सूया्घपासून येिारी चठकािचया ह्वेतील रातक रिकांिे प्रमाि
अचतनील चकरिे सजी्वांसाठी हाचनकारक असतात. ही समजते.
चकरिे ओझोन ्वायू शोषून रेतो. तयामुळे पृथ्वी्वरील
सजी्वांिे रक्षि होते.
्वातानुकूलन यंत्रे, रेचफ्रजरेिसघ् यांमधये ह्वा थंड
करणयासाठी ्वापरले जािारे क्ोरोफ्ुरोकाब्घनस तसेि
काब्घन िेि्ाक्ोराईड हे रासायचनक ्वायू ह्वेत चमसळलयास
ओझोनचया थरािा नाश होतो.
झ नचेह मह व सवता यता ता् यतावहे यतासता ी
स र हता व्दवस ज र झ न सयंर ण व्दन’
हणून मतान ता जता्
जरता क चता वता
पृथ्वी्वर ह्वा नसती तर काय झाले असते
3
,>%@
ē* ,;>ƛ ,>1>1> 7>,2> @ ,>1> > 7>,2
>2%G 4@!201G ƕ (> GƖ
: >5@ "¨1>,>:B* &G 2>Î@ >G,G,1& &A01> 2>& K5
,>1> > 7>,2 K% K%1> >0> :>"@ 7 ? &@ ;K&K & G (>& >:%G
,;>ƛ 1> @ *> G( :K.&1> &1>& 2>ƛ 1>.>.& 7 >& ,#Gƚ/> #@ )A%G
> 2>ƛ %ł 7>,24G¨1> ,>1>4> 2>&@4 «1Úº1> -28@ ,A:%G
: 1G*G /> >ƛ 1>7ē* &A¤;> 4> Ð1G «1Ú@4> ?,1>:>"@
7>,2>:>"@ ? &@ ,>%@ 4> G4 &G 5G4ƛ ®71 ,> >:>"@
72@4 &ņ @7ē* &A01> :G 4>& 1G
4ƙ ½ ,>1> > ł% 7>,2
,>1>?87>1 ?(7: >$%G ;G ,¨1> :7>*> 75 75 :7:>)>2% &>,0>*>& ,>%@ &@*
81 ;Gƛ 0>*7@ 82@2>1> :7 ?É1> :A4/ 7®'> 01G $5&Gƛ,>1>4> 2 ƙ 7 7
>4>«1>& ¤;%B* (22K &@* &G >2 4@!2 ,>%@ ?,1> @ 7>: *:&Kƛ *G ,(>' ,>1>01G :;
2 :&Gƛ &2 : @7> *> (G @4 ,>1> @ 8@ 2 ?72 5&>&ƛ ¤;%B* ,>%@ ;G 7H§¬7 ?7Ï>7
:&Gƛ 1> 1> 82@2>1> >20>*>*A:>2 ;G Ð0>% ;Gƛ
0@ƚ >®& :&Gƛ 1>7ē* ,¨1>4> ,>1> G 0;·7
4>& 1G&Gƛ Ð>1> 0)@4 2Úƙ 7*®,&º0)@4
;>1#ōK * 7>1B G ;7G& 74* >¨1>: &K 2:Ï«1G 1> 01G (G @4 ,>1> G Ð0>%
§: *8@ : 1K ,>7&Kƛ 1> : 1K >&B* ,>1> @ :7>?) :&Gƛ K%1>;@ : @7>4>
?*?0&@ ;K&Gƛ ,>1> @ >;@ 7H?8ëG ,% 0> @4 ,>1>?87>1 ? 7 & 2>;%G 81 *>;@ƙ ¤;%B*
1&> 01G ?8 4K ;K&ƛ ,>1>4> Ǹ @7*ǹ :G ¤;%&>&ƛ
?*2@% 2> 7 > 2>ƛ ,C 7@72@4 ,4¢) ,>%@ 8 G #> Ð0>%
.-ļ®7ē,ƙ :0ÏA ƙ 0;>:> 2 jhƒ
/B />&@4 7 cƛhƒ
&2 ,>%@ ?,1>:>"@ ,4¢) ,>%@
?,1>:>"@ ,4¢) ,>%@Ɯ K# G ,>%@
ł% baaƒ
:0AÏƙ 0;>:> 2 ,C7@72@4 :7 ,>%@ ,% 7>,ē 8 &
*>;@ >2% :0AÏ>&@4 ,>%@ >2! ;Gƛ >;@
,>%@ K"4G¨1> 7®'G& ;Gƛ 1¨, ,>%@
bƛf ,C7@72@4 ,>1> G ?7&2% ?,1>:>"@ ,4¢) ;Gƛ &2@(G @4 &G :7
0>?;&@ ?057>ƛ : @7> *> ,A2G:G ;Gƛ
:0AÏƙ 0;>:> 2> G ,>%@ >2! :B*:A÷> ,1AÚ :G ;GƬ
4
वनरी ण करता व चचता करता ता यताचता वता र क णक णतयता कतारणतांयसता ी क ता जता् हेह
इ्र शू ी वरी मताणहे
ता यताचता वता र कर्ता् कता
आपि मो ा प्रमािा्वर
पाणयािा ्वापर करतो. पृथ्वी्वरील
पाणयािे चनयमन जलिरिाद््वारे होते
हे आपि चशकलो आहोत.
जलिरिाला बाषप पुर्वणयािे मोठे
काम महासागराकडून होत असते.
तयापासून पाऊस पडून जचमनी्वर
गोड्ा पाणयािे स्ोत चनमा्घि होतात.
ः वीवरी ता यताचता वता र
पािी चमळणयासाठी ओढे, नदी, छोिी तळी, झरे, हेह नहहे मी ता् वेह ता
सरो्वरे हे जचमनी्वरील नैसचगघ्क स्ोत आपि ्वापरतोि, . पाणयािा ्वापर कािकसरीने करा.
तयाचश्वाय मान्व कपू नचलका, च्वहीरी खोदून भूगभा्घतील . पािी अड्वा, पािी चजर्वा.
पाणयािा उपसा करत असतो. यासोबति मान्वाने नद्ां्वर
बंधारे, लहान मोठी धरिेही बांधली आहेत. . चजथे शकय आहे चतथे पािी साठ्वा.
्वाढती लोकसंखया, उद्ोग, शेती यासाठी पाणयािा . पाणयािा शकय तेथे पुन्वा्घपर करा, कारि
अचनबंिध ्वापर होत असलयामुळे आता हे पािी कमी पडू साठ्वलेले पािी लगेि चशळे होत नाही.
लागले आहे. यामुळेि पािीिंिाई ही गंभीर समसया चनमाघ्ि
झाली आहे.
l जमीन कशािी बनलेली असते l जमीन स्व्घत्र सपाि असते का
l तुमहांला जचमनी्वर काय काय चदसते l मान्व जमीन चनमा्घि करतो का
सतांय ता ता l मान्वाने जचमनी्वर काय काय चनमाघ्ि केले आहे
जमीन l जचमनीत खोल ख ा खिला, तर तुमहांला तयात काय आढळते
तुमचया असे लक्षात येईल, की जमीन आपलयाला दगड, माती, मोठे खडक या स्वरूपात चदसते. ती स्वघ्त्र
सपाि नसते. जमीन कधी डोंगराळ तर कधी सपाि अशा रूपात पाहता येते. मान्वासह स्वघ् भूिर प्रािी जचमनी्वर
राहतात. काही भूिर चन्वाऱयासाठी जचमनीत बीळ करून राहतात. यािा अथ्घ ते जचमनीिा ्वापर तयांिी गरज
पूि्घ करणयासाठी करतात. आपिही जचमनीिा ्वापर शेती, चन्वास, रसते यांसाठी करत असतो. जचमनी्वर
असलेलया ्वनांतील ्वनसपती ्व प्राणयांिा देखील आपि उपयोग करत असतो. जचमनीतून चमळिारी खचनजे,
खचनज तेल ्व भूगभतीय ्वायू आपलयासाठी अतयंत महत््वािे आहेत. यािा अथ्घ जमीन हे एक महत््वािे संसाधन
आहे. ही जमीन न ी कशापासून बनली आहे ते आपि पाहू.
5
क न ता यता . प्ॅवसिकिी पारदश्घक बािली, मूठभर माती, थोडे
दगड, ्वाळू, पालापािोळा आचि पािी घया.
. बािलीिा चनमूळता असलेला ्वरिा भाग कापा.
खालचया भागात उरलेले साचहतय िाका ्व नंतर तयात
ता ता ताच ता पािी िाका.
मता्ी . तयानंतर हे चमश्रि भरपूर ढ्वळून घया ्व तयािे दुसऱया
चद्वशी चनरीक्षि करा ्व उततरे द्ा.
वता l बािलीतील चमश्रि कसे चदसते आहे
l तयात थर आढळतात काय
तारीक ्द l ्वरपासून खालपयंित या थरांमधये काय काय चदसत
म ेह ्द
आहे
ः ता ी्ी वम णताचहे र
पृथ्वी्वरील जमीन देखील यािप्रमािे आपलयाला
पहा्वयास चमळते. तुमचया ज्वळपास जर पाईपलाईन
िाकायिे काम िालले असेल, तर तयासाठी खिलेलया
ख ांिे नीि चनरीक्षि करा. सोबतचया आकतृ ीप्रमािे
तुमहांला जचमनीचया खाली काही थर आढळतील. कव ्म्दता
म्दता
पररपक्व मृदा असलेलया जचमनीत स्वांित ्वरिा थर हा
्वनसपती ्व प्राणयांचया अ्वशेषांचया कजु णयाने चनमा्घि
होतो. याला कव ्म्दता’ महितात. हा थर शकयतो दाि अ र म्दता
जंगलामधये आढळतो. तयाखालील जमीन ्वाळू, माती,
बारीक खडे, कृमी-कीिकांनीयुक्त असते. या मातीचया
थराला ‘मृदा’ महितात. तयाखालील जचमनीत माती ्व मूळ मता्ीचता र
खडकांिे तुकडे आढळतात. ही मृदा अपररपक्व असते. व हतान
तयापुढे आिखी खाली मातीिे प्रमाि कमी होऊन खडकांिे
क
प्रमाि ्वाढत जाते. हे थर मूळ खडकांिे असतात. मातीमधये
आढळिारे मुखय खचनज हे या खडकांमधून येतात महिूनि
प्रदेशचनहाय माती ्वेग्वेगळी असते. चतिा रंग, पोत या मू क
दोनही बाबी मूळ खडकानुसार ठरतात. ः जवमनीचेह र
म्दता ्यतार ह यताची व यता
जचमनी्वरील मृदा ही नैसचग्घक प्रचरियेतून चनमा्घि होते. मूळ खडकाचया अपक्षयातून मृदेसाठी अजैच्वक
रिकांिा पुर्वठा होतो. ऊन, ्वारा ्व पाऊस यांपासून चनमा्घि होिाऱया उषिता, थंडी ्व पाणयामुळे मूळ खडकांिे
तुकडे होतात. तयांपासून खडे, ्वाळ,ू माती तयार होते. या रिकांमधये सूक्मजी्व, कृमी, कीिक आढळतात.
उंदीर-रुश सारखे कृदंत प्रािीही आढळतात. तसेि जचमनी्वरील झाडांिी मुळेदेखील खडकाचया अपक्षयास
मदत करतात. मृदाचनचम्घतीिी प्रचरिया मंद गतीने सतत सुरू असते. पररपक्व मृदेिा . सेमीिा थर तयार
होणयासाठी सुमारे हजार ्वषरे लागतात.
6
पूरपररवसथती, ्वादळी ्वारे आचि मान्वाचया खािकामासारखया कृत मुळे मृदा अलपा्वधीत नष् होऊ
लागते. महिूनि मृदा संधारि करिे, जचमनीिी धूप थांब्विे आ्व्शयक असते. यासाठी स्वबोततम उपाय महिजे
जचमनी्वरील ्वनसपत िे आचछादन ्वाढ्विे. ग्वत, झाडे, झुडपे ्वाढ्वलयास जचमनीिी धूप कमी होते.
क न हता तुमचया पररसरातील ्वेग्वेगळी चठकािे जसे, अंगि, बाग, डोंगर, नदीकाठ,
शेती ्व खडकाळ जमीन येथील मृदेिे नमुने चमळ्वून तयांतील फरक रंग, सपश्घ ्व
किांिा आकार या मुद्द्ांचया आधारे चनरीक्षि करून नोंद्वा.
मताही् हेह कता ् हतांय ता जरता क चता वता
मृत ्वनसपती ्व प्रािी यांिे सूक्मजी्वांमाफक्त च्वरिन मृदेमधील च्वच्वध रिक कोिते
होऊन महिजेि ते कजु ून, मृदे्वर जो थर तयार होतो, तयाला तयांिे जैच्वक ्व अजैच्वक असे
कचु थत मृदा (ह्ुमस) महितात. कुचथत मृदा जचमनीला पोषक ्वगतीकरि करा.
रिक पुर्वणयािे काम करते. तसेि मृदेत ह्वा खेळती ठे्विे,
मातीत पािी धरून ठे्विे या कामीदेखील कुचथत मृदा महत््वािी
आहे. िांगलया सुपीक मृदेमधये ्वरचया थरात कचु थत मृदेिे प्रमाि
सुमारे ते असते.
एकेकाळी पृथ्वी्वर रडलेलया उलथापालथीमुळे जचमनी्वरील जंगले भूगभाघ्त गाडली गेली. तयानंतर
सजी्वांचया मृत अ्वशेषांपासून जी्वा्शम इंधन बनणयािी प्रचरिया भूगभा्घत रडली होती. खचनज तेल या
जी्वा्शम इंधनापासून आपलयाला पेि्ोल, चडझेल, रॉकेल/केरोसीन, पॅराफीन ही इंधने, तर डांबर, मेि
यांसारखे उपयुक्त पदाथघ् चमळतात.
पृथ्वी्वरील जमीन, पािी आचि ह्वा यांिा ्वापर सजी्व क ण कताय कर्हे
करतात. या रिकांिा मान्व देखील संसाधन महिून ्वापर भारतीय उपखंडाचया ह्वामानािा
करतो. या संसाधनांचया प्रतयक्ष ्वापरलया जािाऱया रिकांिा अ यास करणयासाठी भारतीय
च्विार केला, तर ते संपूि्घ पृथ्वीचया तुलनेत अलप आहे. ह्वामानशासत्र संसथा मधये
पुढील तक्ता पहा. सथापन करणयात आली. ही संसथा
उपलबध जमीन . ह्वामानािे चनरीक्षि करून
चपणयासाठी उपलबध पािी/गोडे पािी ह्वामानच्वषयक अंदाज ्वतघ््वणयािे
मुखय काम करते. याचश्वाय ह्वामान
आॅवकसजन
्वरील कोष्कािा च्विार करता ही संसाधने जरी अलप बदलाच्वषयीिे संशोधन, पजघ्नयािे
प्रमािात असली, तरी ती स्व्घ सजी्वांसाठी पुरेशी आहेत. अंदाज, जागचतक तापमान ्वाढीबाबतिे
फक्त मान्वाने स्वतःचया हवयासा्वर चनयंत्रि ठे्विे अतयंत चनरीक्षि इतयादी कामे या संसथेत केली
आ्व्शयक आहे, महिजेि या संसाधनांिा तयाने तारतमयाने जातात.
्वापर करायला ह्वा ्व ती स्वतःबरोबरि इतर स्वघ् सजी्वांसाठी
देखील आहेत यािे भान ठे्वायला ह्वे. 7
,% >1 ?8 4KƬ z 0(C 0G 1 G ?H 7 7 ?H 7 ! :&>&ƛ
z : @7> 1> 04B /&B 2 > /> 7%>2G 7 z ;7G01 G *>1!ōK *ƙ §: *ƙ >.* #>1
?*: >& B* ?05%>2 G ! ¤;% G *:H ? :> #ƙ ?*ɽ1 7>1Bƙ .>, 7 )?B 4 %
: :>)*G ;K1ƛ :G *G ! ;G&ƛ
z ;7>ƙ,>%@ 7 0@* ;@ 0;·7> @ *:H ? z K* > '2 ,C7@ G : 2 7 ;ƛG
: :>)* G ;&G ƛ
z *H:? :: >)*G >5 @,B7 7 >! :2@*G
z 0@* ?% 0C(> *:B* 1> & -2 7>,2>7@&ƛ
;Gƛ
®7>1>1
bƛ ¦2 >¤1> > @ 1K1 8¢( /2>ƛ fƛ *>7G ?4;>ƛ
ƛ K* 7>1 B > '2 :1B >,>:B* ,C7@72 ƛ @7>72%> G /> ƛ 0(C G G H?7 !
1G%>2@ƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ ? 2%G 8K9*B G&Kƛ ƛ @7>¬0 )*
ƛ ;7&G @4 ?*ɽ1 7>1B
ƛ ,C7@72 Kñ> ,>1> > %ł ƛƛƛƛƛƛƛ !Ù ij ƛ K*1> '2>: >& :%>2G 7>1B
gƛ >4@4 ?7)>* G B ½ .2K.2 & G :> >ƛ
:>"> ,4¢) ;ƛG
ƛ 0C(G01Gƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ7ƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ ! > G ƛ 0@* ?% 0C(> ;@ :&ƛG
ƛ ?0*@ >4@ :%>Ç1> ,>1>1> :>î>4>
§®&7 :&ƛG
/B 4 ¤;%&>&ƛ
cƛ :G > ¤;%&>&Ƭ ƛ 0(C G > cf :G0@ >#@ > '2 &1>2 ;K1>:
ƛ K* '2 ,C7@ G : 2 7 ;Gƛ
:A0>2 G baaa 79 } 4> &>&ƛ
ƛ ,>%@ ; G @7* ;Gƛ
ƛ 2G#I* > 7>,2 >?;2>&º:>"@1> ?(«1> &
ƛ :0AÏ> G ,>%@ ?,1>1K1 *:4 G &2@ ,1AÚ
2&>&ƛ
;Gƛ hƛ >4@4 Ь*> @ &2G &0A 1> 8¢(>& ?4;>ƛ
dƛ >1 ;K
4 & G :> >ƛ ƛ 0C(G @ ?*?0&@ 8@ ;K& G ;G ņ&@ >$*Ŋ
ƛ 0(C G&@4 :¸B 0 @7 *ć >4Gƛ ®,ć 2>ƛ
ƛ &A01> ,¦2:2>& 7>;* G 7 >2 >1> @ ƛ ,C 7@72 :A0>2 G hbƒ /B/> ,>1>*G
: 1> 7>$4@ƛ «1>,4G4> :*B (G @4 ,>1> @ 0&2&>
> />:&ƬG
ƛ ?,1>1> ,>1> > :, B% :>"> : ,4>ƛ
ƛ ;7&G @4 ?7?7) ! K%&ƬG 1> G ,1K
eƛ :> > 0@ K%>8@ K#@ 4>7BƬ ?4;>ƛ
Ǹ ǹ ! Ǹ.ǹ !
ƛ ;7>ƙ ,>%@ƙ 0@* ;@ .Œ0K4 *H:?
bƛ >.* ƛ 0(C G @ ?*?0& @ : :>)*G > ;G&Ƭ
#>1I:> # ƛ ,> : ,É0
cƛ §: * ƛ 7*®,&@ 7 þ?*?0&@
dƛ .>,
ƛ 74* z />2&@1 ;7>0>*8>®Î :® 'G 1>
eƛ :¸B 0 @7 >1>?791@ :?7®&2 0>?;&@ ?057>ƛ
8 z ,>%@! >
72 ,>1 8K)>ƛ zzz
c : @7 :Cć@
'K#G "7>ƛ ? Î>&@4 ?7?7) ! > @ 1>(@ ē* & G : @7 ;G& ½ ?* »7 &G "27>ƛ
: @7> @ 4%G
,¨1> :/K7&>4@
*G Ð >2 G Ð>%@ ?%
7*®,&@ $5&>&ƛ 1> 01G
>;@ .>.&º& :>¤1ƙ &2
>;@ .>.&º& /G( ?(:B*
1G&>&ƛ &2@;@ & G :7 : @7
;&G ;G ,% >;@
"2>?7 7?H 8ë> 1> )>2G
5 &Kƛ ?* »7>0 1G ;@
7?H 8ëG ?(:*B 1&G *>;@&ƛ ;@
7?H 8ë G ¤;% G : @7> @
4% G ;&G ƛ 1> 4%> >
,% £1>: ē1>ƛ
cƛb ,¦2:2>&@4 ?7?7) !
:> > ,>œ Ǝ ? Î>&@4 ?,ĂG ?% ÐL$ 1> 1>& K% K%&G -2 ?(:B* 1G&>&Ƭ
7>$
cƛc : @7> &@4 7>$
.>5> @ 7>$ ;K * 1> G ÐL$ ®Î@ ? Ļ7> ,AĒ9>& ē,>& 2 ;K&Gƛ 7>$@1> >5>& @ƙ 7 *ƙ &> (
1>(º01G 7>$ ;K& :&ƛG :7 Ð>1> @ 8@ 7>$ ;K * &G ÐL$ ;K1>: "2>?7 >4>7)@ 4> &Kƛ
0>*7>1> 8> 7>$@: :7: >)>2%,%G bi & G cb 79 } 4> &>&ƛ
Ĝ.#@ƙ >1ƙ ÎŁ > 1> @ ?,Ă G ÐL$ ;K1>: ? &@ >4>7)@ 4> &K 1>.>.& 0>?;&@ ?057>ƛ
9
ē* ,;>ƛ &>%4G4> ?$4>
(K2> ,#4G4>
(K2>
ŁĻ#@01G 4>74G¨1> >ü> 2K,ë>1> !K >8@ (K2>
.>) > 7 &K :25 72&@ > !A @ ? Ļ7> § ž>4> &>%*B .> )>ƛ cƛd ŁĻ#@&@4 2K,
(;> &G , )2> ?(7:> *@ ?*2@% 2>ƛ >1 ?(:&ƬG
7*®,&@ @ >4G4@ 7>$ 8>05A G ,¨1> 4>& 1G&GƬ
:7 7*®,&º01 G Ð>0A 1>*G K#> @ >#@ ?% @
7>$& :&ƛG 7>$ ;K& :&>*> >;@ 7*®,&º*> -> ü>
-Ł!&>& &2 >;º*> ->ü > -Ł!& *>;@&ƛ
:7 : @7> @ 7>$ ;K& :4@ &2@ Ð>1> @ 7>$ "2>?7
>5>,1& ;K& :&ƛG 7*®,&º @ 7>$ 0>Î 1> ? 7 &
:,G 1& ;K& 2>;&Gƛ : @7> @ 7>$ 82@2>1> &/> >&B* ;K&
:& G ¤;% G 82@2>1> :7 /> > @ 7>$ ;K& :&ƛG
2> #K ij >47>ƛ cƛe 7# 7 *>25 1> @ 7>$
.>ƙ 7#ƙ ?,, 5 ?% .>. Bƙ *>25ƙ &># 1> >#> 1> 7>$@& K%&> -2 ?(:*B 1&G KƬ
7>$@:>"@ þ> @ 7¬1 &> :B1Ð >8
7*®,&@ :B1Ð >8>& ®7&Ƨ G þ ®7&Ƨ
&1>2 2&>&ƛ ?0*@&@4 ,>%@ƙ ,K9 &·7G §: *
?% ;7G&@4 >.* #>1I:> # 1> 1>
:>;>¥1>* G þ?*?0&@ 2&>&ƛ ;@ Ð?É1> >.*
7*®,&º1> ,>*> 01 G ;K& :&ƛG ,>*>0 )@4 #>1I:> #
;¦2&Ï«1>1> 0(&@*G :1B Ð >8>& ;@ Ð?É1>
;K& :¨1>*G 1> þ?*?0&@1> Ð?É14G >
ǸÐ >8: ¬49G %ǹ ¤;%&>&ƛ 1> ?É10G 1G
7*®,&@ §: * 7>1 B .>;G2 !> &>&ƛ ,>%@ 7
7*®,&º0)@4 ;¦2&Ï«1>0A5G 1> Ð>0A1>*G ,K9 &·7G
?;2«1> 2 >1> ?(:&>&ƛ
cƛf Ð >8 : ¬4G9%
10
cƛg Ð>1> G þË;%
Ð>1> 01G 0>Î ;¦2&Ï«1 *:&ƛG Ð>%@ ®7& G þ &1>2 þË;% ?% 1>05A G
2& *>;@&ƛ &G 1> 1> þ> > 8K) G&>&ƛ 8G5@ƙ 0$| @ƙ K#> ;K%>2@ 7>$ ; G : @7> G 4% ;ƛG
1> :>2 G Ð>%@ 7& >&>&ƙ &2 7> ƙ ?: ;>:>2 G 4@ Ð>%@
7*®,&º72 %>Ç1> Ð>1> @ ?8 >2 ē* þ> @ 2
/> 7&>&ƛ
?*2@% 2> 7 > 2>ƛ ¬7:*
bƛ ®7& 1> *> >:0K2 ;>& )2> ? 7Ļ >
>&@72 ;>& "G7>ƛ >1 >%7&ƬG
cƛ K,4G¨1> Ł¶1>01G ,K!> @ K%&@
;>4 >4 ?(:*B 1G&GƬ
7*®,&@ G ,>* : @7>* > 1>:>"@ §: * @
7¬1 &> :&Gƛ §: * 82@2>& G% G 7
*> 1>1> 7>,2>&*B 82@2>& &1>2 ;K%>2> >.*
ĂG #>1I:> # 7>1 B 82@2>.>;G2 :K#%G 1>4>
Ǹ¬7:*ǹ ¤;%&>&ƛ 0>:>ƙ :>,ƙ ( @2ƙ 5@ƙ
2A 5 8> Ð>1> 01 G ¬7:*>:>"@ "2>?7
? Ï1 G :&>&ƙ &2 7*®,&@ 1> 1> K# 7
,>*> 72@4 :B¸0 ? Ï>7 >!G ¬7:* 2&>&ƛ
cƛh : @7> G ¬7:* ¬7:* ; G : @7> G 4% ;ƛG
'K# G "7>ƛ bƛ ,% >ĂG¨1> :7 þ> > 82@2>& ,1K ;K&K >Ƭ
cƛ ?*Ē,1K @ þ,(>'> G 8>01G ē,> &2 ;K&GƬ
: *
Ð>1> 1> 82@2>& ;K%>Ç1> * G ?É1>0 )B* ?*Ē,1K @ƙ !> > ,(>'
&1>2 ;K&>&ƛ 1> *> Ǹ : ǹ ¤;%&>&ƛ ; G : 82@2>.>;G2 !> 1>1> ?É14G >
Ǹ : * ǹ ¤;%&>&ƛ Ð>1>0 1 G : * > G ?7?7) 717 :&>&ƛ
7*®,&@( G @4 : * 2&>&ƛ (>;2%>'ƙ >;@ 7*®,&º @ ?7?8ć
&&B
,>* 5 ;K&ƛG 7*®,&º1> ,>*> 01 G :>"44G G : 1> ,>*>. 2>.G 2 5Ŋ* ,#&>&ƛ cƛi ,>* 5
11
क न हता
एक प्वॅ सिकिी पारदश्घक चपश्वी घया. चित्रात दाख्वलयाप्रमािे
्वनसपतीचया एका पाना्वर ती बाधं ा. सहा ते सात तासानं तं र चनरीक्षि
करा. काय चदसते
चपश्वीचया आतील बाजसू पाणयािे थंबे जमा झालले े चदसतात
महिजेि ्वनसपती बाषपरूपात पाणयािे उतसजघन् करतात.
उतसजनघ् हे सजी्वांिे लक्षि आह.े
जरता क चता वता ः वनस ्ी यता तानतावरी उतस
बाभळू , शे्वगा या ्वनसपत चया खोडा्वर
चदसिारा चिकि पदाथ्घ काय आहे ताजता
वनरी ण करता व चचता करता क ी्ी वनस ्ी
् ही हहे अन व हे हहे कता यता व यता यतानं्य र कताय ्द ः चेह्नता म्ता व हता चता
जताणव्ता्
. डो ा्ं वर अिानक प्रकाश पडला. जरता क चता वता
. हाताला अिानक कोिी चिमिा काढला चक्ं वा िाििी िोिली . .सरु ू्वातीलाचदलले याउदाहरिांमधये
. लाजाळूचया पानांना हात ला्वला. िते ना कोिती ्व प्रचतसाद कोिता
. चद्वस मा्वळलया्वर अगं िातील अथ्वा रसतया्वरील च्वजेिे चद्वे . ्वनसपती ्व प्रािी याचं या
लागले ्व भो्वती कीिक जमा झाले. हालिाल मधील मधील मखु य फरक
चहे्नता म्ता व हता चता कोिता
िेतनेला प्रचतसाद दते ाना सजी्वामं धये च्वच्वध चरिया होतात.
तमु ही गाई, महश चया गो ात अिानक प्र्वशे केलया्वर तयांिे उभे
राहि,े इकडनू चतकडे चफरि,े एखाद्ा गाईिे हबं रिे या स्व्घ तयांचया
हालिाली आहते .
अंगिात ला्वलेली ्वेलसुद्धा आधाराचया चदशने े झुकते.
कुंडीमधये ला्वलेली ्वनसपती वखडकीत ठ्े वली तर सयू घप् ्रकाशाकडे
झकु लले ी चदसत.े महिजेि चतिी हालिाल होत.े सजी्वामं धये
हालिाल ही स्वयपं ्ररे िेने होते.
सभो्वताली रडलेली रिना महिजे िेतना ्व तयामळु े सजी्वानं ी
कले ेली हालिाल महिजे प्रचतसाद होय. िेतनेला प्रचतसाद दणे याचया
क्षमतेला िते नाक्षमता महितात.
िेतनाक्षमता हे सजी्वािं े लक्षि आह.े
12
सतांय ता ता वच ता्यं नू कताय ता् येह्हे ी व अयं ी तान ी
जनन वकवता न त ता्दन
ता ताचेह क म
सजी्व स्वत सारखा दसु रा जी्व चनमा्िघ ः न त ता्दन
करतात. काही सजी्व चपलांना जनम देतात, तर
काही अंडी रालतात. तयातं नू चपलािं ा जनम
होतो. ्वनसपत चया चबया, खोड,े पाने यांपासनू
्वनसपत िी न्वीन रोपे तयार होतात.
सजी्वाचं या स्वत सारखा दुसरा जी्व चनमा्घि
करणयाचया चरियले ा प्रजनन चक्ं वा पनु रुतपादन
महितात. प्रजनन हे सजी्वांिे लक्षि आहे.
जरता क चता वता
पथृ ्वी्वर अनके प्रकारिे प्रािी ्व ्वनसपती
आजही का चिकून आहते
वनरी ण करता व चचता करता
रताववक यमतान ः यमतान
जी्वनकालाचया ठराच्वक िपपया्वर सजी्व प्रजननक्षम होतात. काही काळानतं र पुढे तयािं े अ्वय्व क्षीि
होत जातात आचि कालांतराने तयांिा जी्वनकाल सपं तो महिजेि सजीव मतयू ताव्ता् च्वच्वध प्रािी आचि
्वनसपत िे आयमु ान्घ महिजिे जी्वनकाल ्वगे ्वगे ळे आहेत. उदाहरिाथ्घ कतु ्रा या प्राणयािे आयुमाघन् साधारिपिे
ते ्वषेर असते तर शहामृग हा पक्षी सुमारे ्वषरे जगतो.
सजी्व नेमके कसे आहते , ते कसे तयार झाले आहते , कशापासून तयार झाले आहते , असे प्र्शन तुमहालं ा
पडले असतील.
13
मताही् हेह कता ् हतायं ता
दचक्षि अमेररकेज्वळील गलॅ ापगे ॉस बिे ा्वर
आढळिाऱया महाकास्वािे आयुमाघन् सुमारे
्वषरे असते. मे फ्ाय या कीिकािे आयमु ा्घन
एक तासापासून िो्वीस तासापं यंति असते.
सतायं ता ता मधमा्शयांिे पोळ,े एखादी चभतं यांिे चनरीक्षि करा. ते कशािे बनलेले असतात
मधाचया पो ािे लहान लहान भाग महिजे
खि चक्ं वा कपपे तमु हांला चदसले असतील. हे खि
एकमके ांना जोडले गेलयाने मधािे पोळे तयार होत.े
रराचया चभंतीसुद्धा च्विांनी बांधलेलया असतात.या
स्वघ् च्विा एकमके ाशं ी जोडलया की चभतं तयार होत.े
ः व यं् व म मताशीचहे हे
हेशीमय रचनता अवम ता
सजी्व जया लहान लहान रिकानं ी बनलले े असतात. तयांना रतामेहवशयम
पेशी महितात. सजी्वाचं या शरीरातील स्वघ् चरिया या सूक्म पेश चया
साहाययानिे पार पडतात.
काही सजी्व एकाि पशे ीपासून बनलले े असतात. तयांना क हशे ीय
सजीव महितात, तर जे सजी्व अनके पेश िे बनलेले असतात तयानं ा
शेह ीय सजीव असे महितात. अचमबा ्व काही सूक्मजी्व हे एकपेशीय
सजी्व आहते , तर मान्व, गाय, उदं ीर, झुरळ, हतती, ्वडािे झाड,
कांद्ािे रोप हे स्व्घ बहुपशे ीय सजी्व आहते . सजी्व एकपेशीय असो
अथ्वा बहुपेशीय, सजी्वांतील स्वघ् लक्षिे प्रतयेक पेशीमधये चदसतात.
शेह ची सयं यता वहे वहे ी अस ी ्री शेह ीमय रचनता हहे सजीवतायंचहे म ण हेह
ः वववव सजीव
14
क ण कताय कर्ेह
भारतातील च्वच्वध भागातं ील ्वनसपती आचि प्राणयािं े स्वेकर ्षि, सं्वधनाि्घ े कायघ् भारतीय ्वनसपती स्वकरे ्षि
ससं था ( ) आचि भारतीय प्रािी स्वेकर ्षि ससं था ( ) स्वततं ्रपिे करतात. पररसरात एखादी अनोळखी
्वनसपती अथ्वा प्रािी अाढळलयास या संसथांशी संपक्क करून आपलयाला तयािं ी माचहती चमळ्वता येत.े
सतायं ता ता ्वनसपती आचि प्रािी आपलयाला कसे उपयुक्त ठरतात
उ य सजीव अ सता
ररगतु ी तसिे औद्ाचे गक उपयोगासाठी ्वनसपती ः उ य सजीव
्वापरणयात यते ात.जसे मथे ी, बिािा, भडें ी, सफरिंद, कळे ी
यािं ा ्वापर अन्नासाठी, तर अडळु सा, चहरडा, बेहडा,
शता्वरी यांिा ्वापर औषधासाठी केला जातो. प्रािीही
आपलयाला असेि उपयोगी पडतात. कुत्रा, मांजर, गाय,
महसै असे प्रािी ररगुती उपयोगासाठी पाळले जातात. मास,े
मढें ी, कोंबड्ांिा उपयोग अन्नासाठी करतात, तर रोडा,
बलै , उंि यांसारखे प्रािी च्वच्वध वय्वसायासं ाठी उपयोगी
पडतात. गांडळू हा प्रािी शेतीसाठी अतयंत उपयोगी आहे.
अ तायकतारक सजीव
आपलया सभा्े वताली असिाऱया काही ्वनसपती ्व
प्रािी मान्वाला अपायकारक असतात. उदाहरिाथ्घ डास,
माशी यांचयामळु े रोगािं ा प्रसार होतो. झरु ळ,े उदं ीर, रशु ी हे
अन्नािी नासाडी करतात. उ्वा, गोचिड यांमुळे अनेक रोग
पसरतात तर काही प्रकारचया च्वषारी पाली, कोळी, साप,
च्वंिू िा्वलयास मृतयूही उद्भ्वू शकता.े जंगलातील हतती
मान्वी ्वसतीत चशरलयास मो ा प्रमािात नासधसू करतात.
प्राणयापं ्रमािे काही ्वनसपतीही अपायकारक ठरतात.
उदाहरिाथघ् गाजर ग्वत, ति, अमर्वले इतयादी.
खाजकइु लीचया शगंे ा, अळिू ी पाने यानं ा हात
ला्वला तर आपलया हाताला खाज सिु त.े कणहेर, रािेरी
या ्वनसपत िा ्वास उग्र असतो. धोतरा ही ्वनसपती च्वषारी
अाहे. क्वक, श्े वाळ यांिी पाणयात बसे ुमार ्वाढ झाली,
की चपणयािे पािी दचू षत होते ्व तयामळु े आजार पसरतात.
्रता अ ची तानेह
ः अ तायकतारक सजीव
15
?; Ö : @7
4>& 2>;%>2 G G Ð>%@ &2 Ð>1> @ ?8 >2 ē*
>&>& 1> *> ?;Ö Ð>%@ ¤;%&>&ƛ (>;2%>' 7> ƙ ?: ;ƙ
4># ƙG ?..ë>ƛ : G Ð>%@ >;@ 7G5G: 4&K#@05A G þ
?0571>:>"@ 0>*77®&@& ?82&>& ?% 0Kî> Ð0>%>&
,>5@7 Ð>%@ƙ 0>*7 1> G .5@ G&>&ƛ
0>?;&@ ?057>ƛ
,¨1> :/K7&>4@ $5%>2G ?7?7) 7*®,&@
7 Ð>%@ 1> 1>?791@ 0>?;&@ ?0571>:>"@ *8E *4
? Ë>-½ ƙ ?#® «;2@ 1> 7>?;1>7 2@4 >1É 0 . >ƛ
?0574G¨1> 0>?;&@1> )>2 G 7 >& > 2>ƛ
cƛbh ?; ®Î : @7
;G *;G 0@ 4>& "G7>ƛ
?*: >&@4 ?7?7) 7*®,&@ 7 Ð>%@ ,¨1> 2 > /> 7&>&ƛ 7¬1 &> :4G &G7$> 1> >
,1K ē* 1>7>ƛ ?7*> >2% 7*®,&º @ ,>*ƙG -Ł4ƙG -5 G &K# Ŋ *1Gƛ Ð>1> @ ?8 >2 ē *1ƛG
1> *> Î>: ( G *1Gƛ 7*®,&@ 7 Ð>1> G :2 % 2%G ;@ ,4@ :7> @ .>.(>2@ 7 &«1 ;Gƛ
,% >1 ?8 4KƬ
z 7>$ ;K%ƙG ¬7:*ƙ : * ƙ Ð **ƙ G&*>0&>ƙ ;>4 >4ƙ "2>?7 1A0>*ƙ ,G8@01 2 *> ;@
: @7> @ 4% G ;&G ƛ
z Ð>1> @ 7>$ "2>?7 >4>7)@,1& ;K&Gƛ 7*®,&º @ 7>$ 0>Î 1> ? 7 & :G,1& ;K& 2>;&Gƛ
z ¬7:*>:>"@ Ð>1>0 1G "2>?7 717 :&>&ƙ &2 7*®,&@ K# 7 ,>*>7 2@4 :B¸0 ? Ï> 7>!G
¬7:* 2&>&ƛ
z 82@2>&@4 ?*ē,1K @ ,(>' .>;2G !> 1> @ ?É1> ¤;% G : *ƛ
z ®7& :>2 > (Ã:2> @7 ?*0>% 21> @ 0&> :7 : @7> 01 G ?(:B* 1&G ƛG
z G&*4G > Ð?&:>( (G1>1> 0&G0A5 G : @7>0 1 G ;>4 >4 ;K&ƛG
z 7*®,&@ ®71Ð G2%G* G ;>4 >4 2& :¨1> &2@ 1> Ð>1> Ð0>% G ®7& @ > > :K#Ŋ* (:Ã 2@ #G
> 8 & *>;@&ƛ
z : @7> > @7* >4 "2>?7 :&Kƛ 1>*& 2 &G 0C1 B ,>7&>&ƛ
z *G Ð>%@ 7 7*®,&@ ,¨1>4> (H*? (* @7*>& ,1K @ ,#&>&ƛ >;@ Ð>%@ 7 7*®,&@
,¨1>:>"@ ,>1 >2 "ē 8 &>&ƛ
z : @7> > 4;>*>& 4;>* ! ¤;% G ,G8@ ;K1ƛ
16
®7>1>1
b. >4@4 Ь*> @ &2G &A01> 8¢(>& ?4;>ƛ eƛ Ð>%@ 7 7*®,&º G ,1K ?4;>ƛ
ƛ 7*®,&@ ?% Ð>%@ 1> 0)@4 -2 ®,ć Ð>%@ 0)0>8@ƙ 8> ļ 0>:>ƙ 1> ƙ 0$| @ƙ > #5Ŋ ƙ
2>ƛ ÎŁ >ƙ ?8 ,4ƙG K#>ƙ ( @2ƛ
>ƛ 7*®,&@ ?% Ð>%@ 1>0 )@4 :>¤1 ®,ć 7*®,&@ 4Gƙ . >ƙ ?*4? 2@ƙ .>/5B ƙ :> ƙ
2>ƛ ,>4 ƙ K2-#ƙ ;5(ƙ &5A :ƙ 2 ƙ 0K;ƙ &&A @ƙ
Ï>ƛ
ƛ 7*®,&@ :ćC @ ,¨1>:>"@ 8@ ,1K @
;ƬG fƛ 1>(@01G ?(4¨G 1> : @7> 1> ;>4 >4º @
7?H 8ëG K% K%&@ ;&G Ƭ
ƛ Ð>%@ :ćC @ ,¨1>:>"@ 8@ ,1K @
;ƬG : @7 Ƨ :>,ƙ >:7ƙ > >ēƙ Ē#ƙ :2#>ƙ
.#G Ŋ ƙ 4A 0K;2ƙ 2&>ž> > 74G ƙ #I§¨-*ƙ 0 A @ƙ
ƛ : @7 ;G ?* »7> ,G> 7 G 5G > ;G&Ƭ 2!E 4 :>,ƙ *> &K#>ƙ > #Ŋ5ƛ
cƛ K% 8>1> :>;>¥1>*G ¬7:* 2&KƬ gƛ :/K7&>4@ $5%>Ç1> ?7?7) 7*®,&@ 7
Ð>%@ ,1AÚ ? Ļ7> ,>1 >2 : G ;&G ƙ
ƛ 0>:> ƛ :>, 1>?791@ :?7®&2 0>?;&@ ?4;>ƛ
ƛ 2 K >
ƛ ># 5Ŋ
ƛ 0>*7 ƛ 7#> G >#
ƛ 5@
d. ?(4G¨1> ,1>1>, H ½ 1K1 ,1>1 ?*7#*Ŋ ¦2 >¤1> ,É0
> > /2>ƛ
ƛ ®7& G þ ®7& &1>2 21>1> z />2&@1 7*®,&@ :7} % : ®'> ?%
7*®,&º1> Ð?É1G4>ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ¤;%&>&ƛ />2&@1 Ð>%@ :7}% : ®'> 1> 1>
>1> @ :?7®&2 0>?;&@ ?057>ƛ
ƛ 82@2>& ƛƛƛƛƛƛƛƛ 7>1 B %G G 7 ƛƛƛƛƛƛƛ 7>1 B 1>:>"@ ǤǤǤƛǏǠǖƛǔǜǣƛǖǛ 7 ǤǤǤƛ
.>;G2 :K#% G 1>4> ¬7:* ¤;%&>&ƛ ǧǠǖƛǔǜǣƛǖǛ 1> : ij&®'5>* > /!G ü>ƛ
ƛ 82@2>&@4 ?*ē,1K @ ,(>' .>;2G !> 1> @ z ?7?7) Ð>1> 1> 10A >*> @ 0>?;&@
?É1> ¤;% G ƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ ;K1ƛ ?057> 7 1> > &Ú> &1>2 ē*
7 >& 4>7>ƛ
ƛ #%>Ç1> !*4G > Ð?&:>( (G1>1> 0&4G >
ƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ ¤;%&>&ƛ z />2&>& $5%>Ç1> ?79>2@ :>,> @
0>?;&@ ?057*B &@ ?7>* Ð(8*>01 G
ƛ 1A0>* ,B% >4 G ½ Ð1G : @7 :>(2 2>ƛ
ƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛƛ,>7&Kƛ
zzz
ƕ §: *ƙ 0C1ƙB : * ƙ >.*
#>1I:> #ƙ &G *>0&>ƙ Ð >8 :¬ 49G %Ɩ
17
d : @7> &@4 ?7?7)&> ?% 7 » 2%
'K# G "7>ƛ : @7> G §®&7 ,C7@1> K% K%1> 72%> 01G ?(:B* 1&G GƬ
,C 7@72 ?" ?" >%@ :%>2@ /L K?4 ,¦2§®'&@ B, ?/þ ;Gƛ ?/þ ,¦2§®'&@01G : @7> G
§®&7 ,¨1>4> $5&ƛG ,% >ü> ?" >%@ 2>;&K ¤;% G 1> ?" >%1> ,¦2§®'&@8@ ,%
A57B* &G Kƛ ,¦2§®'&@8@ A57*B G1> @ 0&> : @7>0 1 G :¨1>*G ?7?7) Ð >2 G : @7 ?! ł* 2>?;4G
;&G ƛ
:> > ,>œ Ǝ &A¤;@ ,>?;4G4G :7 7*®,&@ 7 Ð>%@ :>2 G ;&G >Ƭ
7*®,&º @ ?7?7)&>
,¨1> :/K7&@ * G ?" >%@ 7G 7 G ž> Ð >21> 7*®,&@ $5&>&ƛ >;@ 7*®,&@ 7&>:>21>
2A ë>ƙ &2 >;@ 7*®,&@ #G2(G >2 :&>&ƛ >;@ 7*®,&@ ,>1> >4@ƙ &2 >;@ ,>1>72 &2 &>*>
?(:&>&ƛ 7>57! >01;G @ ,¨1>4> >;@ 7*®,&@ 7>$&>*> ?(:&>&ƛ 7$G *>;@ƙ &2 > Ð >21>
7*®,&º01;G @ ,¨1>4> ?7?7)&> $5& G :Gƙ A4>.> G ?7?7) Ð >2ƙ 7G 7 G ž> 7º G . Gƙ &> (5> G
? 7Ļ > «;> G ?7?7) Ð >2ƛ >;@ 7*®,&º*> &2 K#ƙ ,>* ? Ļ7> 05B *:&Gƛ :7:>0>1 7*®,&º,G> 1>
7 G ž> :&>&ƛ 1> 7*®,&º1> ?7?7)&G > ,% £1>: ē1>ƛ
7*®,&@ :1B Ð >8>& ®7&Ƨ G þ ®7& &1>2 2&>&ƛ 1>* > ®71, K9@ 7*®,&@ ¤;%&>&ƛ (>ƛ >®7( ƙ
#>?5. ƙ :(>-4Ł @ 1>(@ƛ &2 >;@ 7*®,&@ƙ : G .A28@ƙ .> # 5B ƙ 0274G 0>Î &2 7*®,&º > þ>:>"@
,1K 2&>&ƛ 1>0A5 G 1>* > ,2,K9@ 7*®,&@ ¤;%&>&ƛ !,%»:>2 @ 7*®,&@ &2 ½! /@ ;Gƛ
dƛb 7*®,&º0)@4 ,K9% ,(M )&@
18
7*®,&@ @ 2 *>
:7: >)>2%,%G 7*®,&º @ 2 *> (K* /> > 01G ;K&ƛG ?0*@1> 72 :%>2> K#> > /> 7
?0*@1> >4@ :%>2> 05A > > /> ƛ 7*®,&º G Ð>0A1>* G 05B ƙ K#ƙ ,>*G ;G ! :*B 7G5K7G5@
,A*Ē,>(*>:>"@ 1> *> -4Ł G 1G&>& 7 * &2 -4Ł > G ē,> &2 -5>0 1 G ;K&Gƛ 1> -5>, >:*B ?.1> ?05&>&ƛ
?.1> ,>:*B *7@* 7*®,&@ &1>2 ;K&>&ƛ
-4ł Ƨ 7*®,&@ > ;> ,>* Ƨ ,>* ; G ,:2!
9 /> ;Gƛ -4ł :&ƛG þ?*?0&@01G
4>. ? Ļ7> B# (G">*G 1> @ 0;·7> @ /B?0 >
K#>4> K#4G4 G :&ƛG ;Gƛ ,>* G 0A17 G :>)@ 7
-Ł4>4> ?7?8ć 2 7 > >2 : 1ÚA 8> (K* Ð >2 @
:&Kƛ ;G ,A*Ē,>(*> G :&>&ƛ
0;·7> G :>)* ;Gƛ
K# Ƨ 7*®,&@ @ @ 7 :>)G ,>* :1 ÚA ,>*
>2 K#>72 74 .*B (>ƛ >®7( (>ƛ A4>.
:&Kƛ K# ; G þ?*?0& @ƙ
þ7;*ƙ þ:>"> 7 >;@ -5 Ƨ -5 G ;@ 7 G 7 G ž>
7*®,&º01G ,*A Ē,>(*> G >2> @ :&>&ƛ -5>0 1G
>1 2&ƛG 1>?87>1 &G ? 7Ļ > >,G > ?)
7*®,&@1> &2 /> >* > ?.1> :&>&ƛ G7#>ƙ 7>!>%>
)>2 (G&Gƛ 1> 8 | > ¤;% G -5 G ;&G ƛ
dƛc 7*®,&@ @ 2 *>
0B5 Ƨ 0>&@ !M ! )ē* "7G &ƛG 7*®,&@4> )>2 (G&ƛG ?0*@&@4 :K!0B5 & &0B 1 0B5
,>1> G 7 ,K9 &·7> G 8K9% 7 7;* 2% G ;@ 05A > @ 0A 1 >1 }
;&G ƛ > 2ƙ 0A5> 1> 01G 05B þ:>"> 21> ;G @ >1 2&ƛG
05A > G (K* Ð >2 ;G&ƛ :K!0B5 7 & &A0B5ƛ
(>ƛ >®7( ƙ 7# (>ƛ >( >ƙ 7&
7*®,&º1> 7 » 2%> @ 7¬1 &>
?7?7) 7*®,&º1> : 1 G > ?7 >2 4ij > &2 ,1& 4> K 7*®,&º @ 0>?;&@ 0> >44G @ ;Gƛ
7*®,&º1> 1> ?7?7)& G > £1>: 2% G :K
G ;K1>:>"@ 1> @ 2 *>ƙ ?7?7) 717 7 &2 7H?8ë>0 )@4
:>¤1 7 /G( 1> 1> )>2G 7 » 2% 21>& 1G&Gƛ
19
2ľ K4: ?4*@1: 1> 8>®Î>* G Ð'0 7*®,&º G 8>Ö@1 7 » 2% ij4ƛG :AĒ7>&@: 1>* @ ij4¨G 1>
7 » 2%> @ ,÷& :7Î 7>,24@ >& :ƛG
8>5G 1> ? 7Ļ > &A01> ,¦2:2>&*B ? Ļ7> >ü> .> G&B*
?*2@% 2> 7 > 2>ƛ -ij2-! > 0>2>ƛ &A¤;>4 > $54¨G 1> 7*®,&º @ 1>(@ 2>ƛ
&: G 1> @ ? Î;G @ >$>ƛ 1> 7*®,&º G ?*2@% ē* ?0574¨G 1> 0>?;&@1> )>2G >4@4Ð0>%G ®7& Î
&Ú> &1>2 2> 7 7 >& > 2>ƛ
7*®,&@ G 7*®,&@ K#> G @ ->ü > ,>*G -Ł4G -5G ,1K
*>7 Ł" G
$5&>& ®7ē, ƕ 0@ƙ ƕ®7ē,ƙ ƕ2 ƙ ƕ2 ƙ ®7ē, ƕ 8> >Ɩ
Ɯ7>$&>&Ƭ
ƕ 2G ƙ 2 ƙ 010ƙ : 1> >2ƙ 7>:ƙ ƕ2 ƙ >2ƙ
4A >.
:>4ƙ B, ƛƖ #> ƛƖ >2 "@%ƙ
"@%ƙ ƛƖ ƛƖ 0 ,%> ƛƖ
0 ,%> ƛƖ
7*®,&º G 7 » 2%
:/K7&>41> 7*®,&º > >2ƙ
@0)@4 -2 ,¨1> 4 G 4>&
1&G Kƛ 1> )>2G ,% 7*®,&º G :;
7 » 2% 2&Kƛ
dƛd 7*®,&º0)@4 ?7?7)&>
:> > ,>œ Ǝ bƛ .>ƙ 7# 7 ? 1>0 1 G >1 :>¤1 ;ƬG
7C >;@ 7*®,&@ 7>$&>&ƛ 1> G K# !% 7 0 .&B :&ƛG
1> *> ?0*@,>:B* >;@ @72 -> ü> -Ł!&>&ƛ 1>* > * G 79}
-Ł4 G ?% -5G 1&G >&ƛ 8> 7*®,&º*> 7C ¤;%&>&ƛ 7C ; G 7
>2>* G 0K" G ?% .Œ7>?9 :&>&ƛ
20
. जास्वंद, कणहेर ्व रािेरी यामं धये काय सामय आहे
झ ः काही ्वनसपती या जचमनीलगत ्वाढतात.जचमनीलगति
तयांना अनेक फादं ्ा फिु तात. ्वकृ ्षाचं या तुलनेत तयािं ी उिं ी ्व
आकार लहान असतो, मात्र तयािं े खोड जाड ्व ििक असते.
कणहेर, जास्वंद, रािरे ी, कोरािं ी, गुलाब ही झुडपू े दाने ते तीन
मीिरपयितं उंि ्वाढतात.
. मेथी, सदाफुली यामं धये काय सामय आहे
र ेह ः रोपिी समु ारे ते . मीिरपयतंि उंि ्वाढतात. रोपट्यािं ी खोडे ही ्वकृ ्ष ्व झडु ुपाचं या तलु नते अचतशय
ल्वचिक ्व चहर्वी असतात. रोपिी काही मचहने ते दोन ्वषरे जगतात.
वनस ् यता तायं यता कतार व उंचय ीनसतार तयतांयचेह व झ र हे असहे कतार हह्े
सतायं ता ता भोपळा, कचलगं ड, गार्वेल, का्वळी, द्ाक्षे असे ्वले तुमही पाचहले आहेत का
ते कशाचया आधारे ्वाढतात
वेह ः काही ्वेली ्वाढ होणयासाठी आधारािी मदत रेतात, तर काही ्वेली
जचमनी्वर पसरतात. मचनप्ािं सारखया ्वले ीला ह्वाई मूळे असतात.
काकडीचया ्वले ीला चसप्रगं सारखे धागे असतात. ते तमु ही पाचहले आहेत का
तयांिा काय उपयोग होत असेल ्वले ीचया खोडाला हात ला्वनू पहा. काय
जाि्वते
वहे चेह हेह अव्शय वचीक
म व वहरवहे अस्हे तयताम हे तारता यता
सताहता यतानहे तयताचयं ी वता झ ता तानहे ह ्ेह
ः वववव वेह
सतायं ता ता शेतामधील, बाजरी, गहू, मका, मळु ा, झडंे ू ही चपके चकती ्वषेर जगतात
ज्वारी, सयू फघ् ूल यांसारखया ्वनसपत िे जी्वनिरि एकाि ्वषाघत् पूि्घ होते तयानं ा ्वाचषकघ्
्वनसपती महितात. तर गाजर, बीि यासं ारखया ्वनसपत िा जी्वनकाल पिू घ् होणयास दोन ्वषरे
लागतात. तयांना द्च्व्वाचषकघ् ्वनसपती महितात. जास्वदं , कणहरे ही झुडपे तर आंबा, गुलमोहर असे
्वृक्ष अनके ्वषेर जगतात. तयानं ा अनेक ्वषेर फलु -े फळे येतात.
जी्वनरिम काला्वधीनुसार ्वनसपत िे वताव क ्दव् ववताव क व वताव क असे प्रकार पडतात.
21
्वनसपत चया कोितया भागाकडे फुलपाखरे ्व इतर कीिक
सतायं ता ता आकचषघल् े जातात
जया ्वनसपत ना फुले यते ात, तयांना स वनस ्ी, तर जया
्वनसपत ना कधीि फलु े यते नाहीत तयांना अ वनस ्ी महितात. अपुषप ्वनसपत ना मळू ,
खोड, पाने असे अ्वय्व असताति असे नाही.
जरता क चता वता मताही् हेह कता ् हतायं ता
. भूछत्र, अळंबी ही कोितया जगात स्वातंि मोठे फलू इडं ोनचे शयामधये आढळते. राफ़लचे शया
अरनोलडी ्वनसपतीचया फलु ािा वयास हा समु ारे एक मीिर असतो.
प्रकारिी ्वनसपती आहे याउलि, जगातील स्वाितं लहान फूल हे ्ववु लफया या ्वनसपतीिे
. उबं र ही कोितया प्रकारिी असून तयािा वयास . चमलीमीिर ए्वढा लहान असतो.
्वनसपती आहे
. निे ,े शे्वाळ, मचनप्ांि या
्वनसपत ना फलु े असतात
का
सतांय ता ता . डाचळंबािे झुडपू कोठे ्वाढते . कमळ कोठे ्वाढते
. पािकिीस, गार्वेल कोठे ्वाढतात . अमर्वले ही ्वनसपती कोठे ्वाढते
आपलया सभो्वताली च्वच्वध चठकािी च्वच्वध प्रकारचया ्वनसपती ्वाढलले या चदसनू येतात. ्वनसपत िे
तयाचं या अचध्वासानुसार ्वगतीकरि कले े जाते. जमीन, पािी, दलदलीिा भाग, ्वाळ्विं , एखादा मोठा ्वृक्ष हे
्वनसपत िे ्वेग्वेगळे अचध्वास आहेत.
ताणी
जमीन
वता वयं जरता क चता वता
22 ः वनस ् चहे अव वतास . जलपिती पाणया्वर का तरंगते
. चन्वडंुगािे खोड मांसल का असते
. ्वनसपत िे ्वगतीकरि कोिकोितया
चनकषांचया आधारे केले जाते
Ð>1> 0)@4 ?7?7)&> ?% 7 » 2%
,1>72%>& ?! ł* 2>;1>:>"@ ?*2?*2>ž> Ð>1>* @ ?*2?*2>5 G >2 )>2% ij4G ;&G ƛ 7*®,&ºÐ0>%G
Ð>1> 01G;@ 82@22 *&G ?7?7)&> $5*Ŋ 1&G Gƛ #Kž>* > * ?(:%>2> ?0.>ƙ >2>* G 0K"> :4G4>
;&@ƙ 4;>* K 4 >1ƙ ,>1>& ,K;%>2> 0>:>ƙ >8>& #%>2@ >2ƙ -Ł4> /K7&@ 7>72%>2@ -4Ł ,> 2 G
7 &2 ½! ƙ ?/& @72 :2,!%>2@ ,>4 ;G :7 Ð>%@ ;&G ƛ Ð1 G > @ 7G 7 G 5@ 7?H 8ëG ;&G ƛ
Ð>1>* > #K ƙij 0>*ƙ )#ƙ 8G,B! 7 ;>4 >4º:>"@ ;>&,>1 :G 717 :&>&ƛ 82@2>&@4 ?7?7) ?É1>
21>:>"@ ?7?7) ? Ï1: ®'>;@ :&>&ƛ 1> .>.&º&(G @4 Ð>1>0 1 G ?7?7)&> $5*Ŋ 1&G Gƛ
:> > ,>œ Ǝ
:>,ƙ :2#>ƙ 7> ƙ 0>:>ƙ Ē#ƙ
Ĝ.#@ƙ G #>ƙ 0>8@ƙ ># 5Ŋ ƙ 0 2ƙ
!K5 1> Ð>1> 1> 82@22 *&G >1 -2
;ƬG
Ð>1>0 1G;@ þ>:( />& ?7?7)&>
?(:*B 1G&ƛG Ð>%@ ; G þ>:>"@ &2>7 2
74 .*B :&>&ƛ ,4 G þ 1>
?" >%@ ,4¢) ;K
4 8> ?" >%@
Ð>%@ $5&>&ƛ Ð>1> 1> þ
?0571>1> 7 þË;%>1>
,÷&@:A÷> 7G 7G ž> ;G&ƛ 1>05A G
(G @4 1> 1> 82@22 *G& -2 ?(:&Kƛ
dƛg Ð>1> 0)@4 ?7?7)&>
ē* ,;>ƛ &A01> :/K7&>4@ $5%>Ç1> Ð>1> G ?*2@% 2>ƛ 1>(@ ē* ?0574G¨1>
0>?;&@1> )>2G >4@4Ð0>% G ?(44G > &Ú> ,%B ē* 7 >& > 2>ƛ
Ð>1> G *>7 þ K%&GƬ Ł" G 2>;&>&Ƭ &A¤;> 4> ?(:44G G
þ :G >&>&Ƭ 7?H 8ë K%&ƬG
&0A 1> :/K7&>4@ :7 Ð>%@ $5& *>;@&ƛ :G >Ƭ &A¤;> 4> * $54¨G 1> ,2& A &¤A ;>4 > 0>;@&
;G&ƙ1> @ *>7G &¤A ;@ 4@ ;G& :G &2 Ð>%@ K%&GƬ 1> 1>:( />& 72@4 &1>Ð0>%G 0>?;&@
K5> 2>ƛ 1>:>"@ ǤǤǤƛǒǎǟǡǕǙǖǓǒƛǛǒǡƙ ǤǤǤƛǑǖǠǐǜǣǒǟǦƛǐǜǚƙ ǤǤǤƛǠǒǎǤǜǟǙǑƛǜǟǔƙ
ǤǤǤƛǘǖǑǠǔǜǤǖǙǑƛǐǜǚƙ ǤǤǤƛǤǜǟǙǑǤǖǙǑǙǖǓǒƛǐǜǚƙ ǤǤǤƛǛǎǡǖǜǛǎǙǔǒǜǔǟǎǝǕǖǐƛǐǜǚ
8> : ij&®'5> > )>2 1>ƛ 23
ē* ,;>ƛ #.1>&@4 ,>1> > '.| > ,é@72 1>ƛ :¸B 0(8 > >4@ 1> G
?*2@% 2>ƛ >1 ?(:&ƬG
,>1>1> #.1>&@4 ,>1> > '|. :¸B 0(8 > >4@ ,>?;4>ƙ ½
1>01 G ;>4 >4 2%>2G : 1 :B¸0 @7 ?(:&@4ƛ :&& ;>4 >4 2%>2>
?0.> ?(:G4ƛ ?0.>Ð0>% G ,2E >0?G 8 0 ;>:÷A > ,G8@1 Ð>%@ ;Gƛ
K#>ƙ ®74ƙ >:7 :G &2 Ð>%@ 0>Î .Œ,8G @1 Ð>%@ ;&G ƛ
:> > ,>œ Ǝ bƛ ,¨1> ,>"@1> 01>7ē* @ ;>#> @ 0>5 >& G ?&4> >1 ¤;%&>&Ƭ
,>"@ > %> :4G¨1> 7 *:4¨G 1> Ð>1> G ,ĈC 7 8@1 7
,ĈC 78 @1 Ð>%@ :G (K* ! ,#&>&ƛ
:>,ƙ 0>*7ƙ ,@ƙ 0>:>ƙ > >ē ;G ,CĈ78 @1 Ð>%@ ;G&ƛ
K 4 >1ƙ A25ƙ > #5Ŋ 8> Ð>1>* > ,>"@ > %> *:¨1>* G & G
,CĈ7 8@1 Ð>%@ ;&G ƛ
cƛ #@ >4%>2ƙG ?,4>* > 0 (%G >2 G Ð>%@ K% K%&G ;G&Ƭ
®7&Ƨ:>2 > (Ã:2> @7 ?*0>% 2%G ¤;% G ,*A Ē,>(* ;G ,%
?8 4K ;K&ƛ Ĝ.#@ # @ >4&G 7 &@ .7&Gƛ >;@ ?(7:> * &2
1>&B* ?,4G .>;2G 1&G >&ƛ >1 7>:2>4> 0 (G&ƛG >
1> 7>:2> @
7>$ >
1> 82@2>& ;K&ƛG Ð ** Ð >2>*A:>2 Ð>1> G # 7
2>1 A Ð>%@ : G (K* Ð >2 ;G&ƛ
dƛ K#>ƙ ®74ƙ >:7ƙ :A:2ƙ 0>:>ƙ ;2@%ƙ .#G Ŋ ; G Ð>%@ K" G $5&>&Ƭ
Ð>1> 1> 2>;1>1> ?" >%>7 ē* 1> G /B 2 ?% 4 2 :G
:7: >)>2% 7 » 2% 4ij G >&ƙG ,2& A .G# Ŋ ƙ :E40G |#2ƙ !K# ;G Ð>%@ 0@* 7
,>%@ 1> (K;@ ?" >%@ 2>;&>&ƙ ¤;%B* 1> *> /1 2 ¤;%&>&ƛ
>2ƙ Ē#ƙ >75>ƙ -Ł4,> 2Gƙ 0)0>8@ ;G ?7?7) ?" >%@ 2>;& :4G
&2@ ;7G01 G : >2 2&>&ƛ 1>* > G 2 :G ¤;%&>&ƛ
Oam S>moHo$ Mmbdm. Ð>1> G 7 » 2% K% K%1> ?* 9> 1> )>2 G ij4 G >&ƬG
24
;G *G;0@ 4>& "G7>ƛ ,% >1 ?8 4KƬ
: @7 :Cć@&@4 7*®,&@ 7 Ð>1>0 1 G
B, 0K"@ ?7?7)&> $5Ŋ* 1&G Gƛ Ð1G z 7*®,&º G K#> G >2 7 @*:A >2ƙ @7*É0
>4>7)@*A:>2ƙ ?)7>:>*:A >2 7 » 2% 4ij G >&ƛG
7*®,&@ ?% Ð>%@ 7H?8ë,%B ;Gƛ : @7 z Ð>1> G ,G8@2 *G*:A >2ƙ ,>"@1> 1>*A:>2ƙ
:ćC @&@4 ?7?7)&> ,1> > ,% :7>* @
Ð1* 2% G 2 G G ;ƛG ,*A Ē,>(* ,÷&@ 7 ?)7>:>*:A >2 7 » 2% 4ij G
>&ƛG
®7>1>1
bƛ :> >ƙ 0@ K%>8@ K#@ 4>7BƬ gƛ >4@4 Ь*> @ &2 G ü>ƛ
ƛ 7*®,&@ G 717 K%&GƬ
Ǹ ǹ ! Ǹ ǹ ! ƛ 0A5> @ >1} K%&@Ƭ
ƛ : @7> 1> 7 » 2%> @ 7¬1 &> >
ƛ /1 2 bƛ 0> #
;GƬ
ƛ ,CĈ78 @1 cƛ :>,
ƛ : @7> G 7 » 2% 2&>*> K%&G ?* 9
ƛ 74 G :%>2 G dƛ .G#Ŋ ?7 >2>& &G 4G >&>&Ƭ
ƛ 74G º @ >;@ 7H?8ëG :> >ƛ
cƛ 01>& 7G 5> K%Ƭ ƛ 2K,ë> @ 7?H 8ë G :> *B (>;2% G ü>ƛ
ƛ Ð>1> G ?% 7*®,&º G 7 » 2%
ƛ .A28@ƙ /B Îƙ 8G7& @ƙ ®,>12K >12>
ƛ . >ƙ 7#ƙ &>#ƙ ;2/2> K% K%1> ?* 9> 1> )>2G 2>4Ƭ
ƛ Ï>Gƙ : ÎƙG ?4 .Bƙ >®7 ( ƛ Ð>1> 1> 82@2> G :2 % 8>05A G ;K&ƬG
ƛ :B1-4ł ƙ 7#ƙ 7>2@ƙ .> 2@
ƛ ,Gēƙ 05A >ƙ > 2ƙ .@! hƛ ņ1> >$>ƛ
ƛ ;2@%ƙ 0>:>ƙ 0>*7ƙ ņ0@ƛ 7*®,&@ @ &ņ @ >$*Ŋ 1>0)@4 0B5ƙ K#ƙ
dƛ 01>& -2 >1 ;ƬG ,>* G ; G /> (> 7>ƛ
ƛ :,A, 7*®,&@ ƚ ,A, 7*®,&@
ƛ 7C ƚ A#Ŋ, ,É0
ƛ ,ĈC 78 @1 Ð>%@ ƚ ,ĈC 78 @1 Ð>%@ z 2K,7>?! 4ij > /!G ü> 7 &G'@4
eƛ :1 ½ :1 5 >ƛ 7*®,&º G 7 » 2% 2>ƛ
ƛ K 4 >1 ;> 4 2 Ð>%@ ;ƛG z Ð>?%: Ë;>41>4> /!G ( G * Ð>1> 1>
?7?7)&G?791@ 0>?;&@ ?057>ƛ
ƛ /1 2 Ð>%@ ;7> 7 ,>1>& 2>œ 8 &>&ƛ
z 7*®,&º1> ?7?7)&7G 2 ?*. ) ?4;>ƛ
ƛ ,CĈ7 8@1 Ð>1> & 0|(Ä G >1 ?) ?7 ?:&
>44G G :&Gƛ z ?7?7) 7*®,&º1> ?.1> ;>ž>&
K5> 2> 7 1> ,>7:>ž>& 0K ž>
ƛ ?0.> ;> .Œ,8G @1 Ð>%@ ;Gƛ > @ ƕ0>52>*ƙ !G #@ 1>(@Ɩ !> >ƛ
fƛ (K* *>7 G ?4;>ƛ zzz
ƛ :,A, 7*®,&@ ƛ 7G4 25
ƛ ,A , 7*®,&@ ƛ 7>?9 7*®,&@
ƛ 7C ƛ (M ?77>?9 7*®,&@
ƛ #A Ŋ, ƛ .Œ7>?9 7*®,&@
त्ी वयवस ता न
सतायं ता ता
. चित्रात तुमहालं ा कोिते प्रसगं
चदसतात
. या प्रसंगात तुमही काय कले े
असते
. तमु ही स्वतः कधी हे प्रसंग
अनभु ्वले आहेत काय
. हे प्रसगं का उ ्वतात
त्ी ः स व्ता ी णतारेह सयं
l मधये लातूर चजलह्ातील चक ारी
पररसरात ती भूकपं झालयाने हजारो लोकांिा मतृ यू
झाला होता.
l जुलै आठ्वला, की आजही
मबुं ईकरांचया अगं ा्वर कािा उभा राहतो, कारि तया
्वळे ी मुसळधार पा्वसाने नदीिे पािी तंबु लयाने महापूर
येऊन लोकािं े बळी गेले.
ः वक तारी ूक
l जुलै मधये पुिे चजलह्ातील आंबगे ा्व
तालकु यातील माळीि हे गा्व दरड कोसळलयाने
डो ांदखे त उद्ध्वसत झाल.े तथे ील डोंगरकडा
कोसळलयाने माती, दगड यांचया चढगाऱयाखाली अनके
मािसे गाडली गले ी ्व मृतयुमुखी पडली.
l नोवहेंबर मधये तचमळनाडूत झालेलया
अचत्वषृ ्ीने अनके लोक मृतयमु खु ी पडले.
ः मता ीण ताव ्द नता
त्ी हणजेह कताय
अिानक उ ्विाऱया सकं िामुळे राष्ा् िी जरता क चता वता
चकं्वा समाजािी मो ा प्रमािात जीच्वत, . शाळते येताना चकं्वा शाळते असताना
आचथघक् आचि सामाचजक हानी होत,े अशा तमु चया्वर कोिकोितया आपतती यऊे शकतात
संकिानं ा त्ी महितात. . या आपतत िे चन्वारि करणयासाठी काय
26 करा्वे असे तमु हालं ा ्वािते
,&@ 8>0A5 G 1G&>&Ƭ 8> :&>&Ƭ ƙ / B Ļ,ƙ 2>:>1?* 7>1B 5&@ƙ
7>(5ƙ 0;>,2B ƙ :A*>0@ƙ .>. ®-K!ƙ 0>2&
bƛ ?&7ćC @0A5G 1G%>2> 0;>,2B K:5%Gƙ ,2B ƙ (2# K:5%Gƙ 0K!>2
cƛ /B ,Ļ ƙ ?7 > G K:5%Gƙ 7>4>0 A @ 1>(@ƛ , >&ƙ 1÷A Gƙ 7%7> 1> ,&º G
dƛ 4>* > >* 4> %>2@ 0>*7?*?0& 7 *:H ? ,&@ :G
eƛ 7>$1> 4K : 1G05A G Kë> Ð(G8> & 4K > @ 7 » 2% 2>ƛ
(» 7!¨1>* G 7>$44G @ )K1> @ &@Õ&> 0>*7?*?0& *:H ? ,&@
fƛ .:G 0A >2 Ð0>%>& ;K%>2@ .>) >0G ,&@ /B ,
gƛ ,1>72%> > $>:5& >44G4> :0&K4
hƛ (;8&7>(ƙ ( 4ƙ A ; G >2@ 1> &B* .>. ®-K!ƙ
;ĂGƙ @ƙ , >& 1>(@ƛ
,&@ G 0>*7?*?0& 7 *H:? ; G 0A1 (K*
Ð >2 ;&G ƛ
/B ,Ļ / B ,Ļ > G ,¦2%>0
/ B />&@4 ;>4 >4º05A G Ð # Ð0>%>& } G : * z .> ) >0Gƙ ,4B ƙ 2®&Gƙ 4K;0> (M 7®&
;K&Gƛ 1> @ ,¦2%&@ /B ,Ļ 4>!>0 1 G ;K * ,C 7@1> ,ĈC /> >& ;K&>&ƛ
;>4 >4 ;K&Gƛ 1>0A5G 0@* '2'2%ƙG ;4%ƙG ?0*@4> /G > z *ü> 1> Ð7>;> @ ?(8> .(4B 8 &ƛG
,#% G 8> !*> #&>&ƛ 8@ / B 7 >01 G Ļ,* G ;K% G 1>4> z 0Kî> Ð0>%>& @?7& 7 ?7& ;>*@
/B Ļ, ¤;%&>&ƛ /B ,Ļ >:>"@ 1 >2%>. 2K.2 0K"@ )2%G 7 ;K&ƛG
>% >0 ;@ Ð0A 0>*7@ >2% G ;&G : G 0>*4G G4G ;ƛG
0;>,2B
0;>,2B ;@ :, B% >& 7>2 7>2 (/M 7%>2@ *H:? ,&@ ;ƛG ?&7ćC @0A5G > ?" >%@ ?)
Ð0>%>& 0> ;K%>2G ,>%@ *(@1> ,>Î>.>;2G >&ƙG &G«;> ,A2> G : ! $7&Gƛ .:G 0A >2 ,> : >4>ƙ ½ 0Kî>
8;2>&@4 ,>%@ ?* 2> 2%>2@ «17®'> ,2A @ ,#&Gƛ 1>0A5G !>2 G &A. &>&ƙ ,>%@ 2®1>72 ,:2&G ?%
:,>:1> ,¦2:2>& 7 2>&;@ ?82&ƛG
0;>,A2> G ,¦2%>0 eƛe 0;>,B2
z 0Kî> Ð0>%>72 @?7& 7 ?7&
;>*@ ;K&ƛG
z ?0*@ @ ),B ;K&ƛG
z ?, > G 0>, *A :>* ;K&ƛG
z ,B2 :2¨1>* &2;@ >2ƙ
2K 2>
1>0 5A G 4K > G 2K1
>4>7&Gƛ
27
वता्द ेह ः वता्द
ह्वेत चनमा्घि होिारे कमी-अचधक दाबािे प े आचि
तयामळु े ह्वामानात होिाऱया बदलांमुळे ्वगे ाने ्वारे ्वाहू
लागतात आचि ्वादळे चनमाघ्ि होतात.
वता्द ताचेह रणताम
l ्वादळग्रसत प्रदेशािं े अमाप नुकसान होत.े
l जीच्वत ्व मालमतता यांिी प्रिडं हानी होते.
l ्वीजपुर्वठा खचं डत होतो.
l दळि्वळि यंत्रिा खचं डत होत.े
वणवता ः वणवता
्वि्वा महिजे जंगल, कुरिे चक्ं वा ग्वताळ प्रदेशांत
नसै चगघ्क अथ्वा मान्वी कारिांमळु े लागलेली अचनयंचत्रत
आग होय. ्वि्वा पसरणयािा ्वगे प्रिडं असतो.
वणवयताचेह ्द रणताम
l नसै चगकघ् साधनसंपततीिे प्रिडं नकु सान होत.े
l ह्वा प्रदचू षत होते.
सतांय ता ता . तुमचया ्वगा्घत सधया चकती च्वद्ाथती आहते
. सधया आहेत तयापेक्षा पािपि च्वद्ाथती एकाि ्वगा्तघ बसले तर काय होईल
. अतयंत गदतीचया चठकािी तमु हालं ा कोिती दुर्िघ ना रडू शकले असे ्वािते
त्ी वयवस ता न
लोकसहभाग आचि आपतती वय्वसथापन यािं े नाते फार ज्वळिे आह.े आपतती िाळि,े आपतत ना
तोंड देणयासाठी योजना तयार करिे ्व तयासं ाठी क्षमता चमळ्विे महिजे आपतती वय्वसथापन होय.
नसै चगकघ् चकं्वा मान्वचनचमघ्त आपतत मधये होिारे नुकसान िाळणयासाठी उपाय महिनू आपतकालीन
चनयोजन ्व वय्वसथापनािी जासत गरज असत.े
क ण कताय कर्हे हेह नहहे मी ता् वहे ता
आपतती काळात एकमेकांना मदत ्व
राष्ी् य आपतती वय्वसथापन प्राचधकरि सहकाय्घ करिे ही आपली स्वाििं ी नैचतक
या संसथिे ी मधये सथापना करणयात जबाबदारी आहे.
आली. आपतती वय्वसथापनांतगत्घ चनयोजन
करणयािे काम ही ससं था करत आह.े
ीस ः अव शतामक ्द ः त्ी वयवस ता नतासता ी संय क सता ता
णवतावहकता ः अता त्ी वनयंय ण क ः
28
उ तायय जनता
मान्वचनचमतघ् ्व चनसगघच् नचमत्घ आपतती उद्भ्वणयाप्ू वती ्व उ ्वलयास आपि काय दक्षता घयायला ह्वी ते पाहू.
. रेचडओ, िीवही्वरील बातमयाकं डे सतत लक्ष ठ्े वा.
. बॅिरी्वर िालिारा रेचडओ, मोबाईल ्वापरा.
. ह्वामान खातयाने चदलले या सूिना काळजीपू्वघक् का.
. www.imd.gov.in या ्वेबसाईििा ्वापर करा.
. ढगफिु ी अथ्वा अचत्वृष्ीमळु े डोंगरउतारा्वर दरडी कोसळतात,
िके ड्ा, डोंगर खितात आचि खाली यते ात. अशा ्वळे ी
आश्रयासाठी डोंगरपायथयाशी थांबू नका.
. नदीला पूर आला, की नदीकाठचया पररसरात, ररात न थांबता
अनयत्र सुरचक्षत जागी आसरा घया. शकयतो्वर उंिा्वर थांबा.्वाहतया
पाणयाचया प्र्वाहात उतरू नका चक्ं वा ्वाहन पुढे नऊे नका.
. भूकंपामधये रसते दभु गं तात, जचमनीला भगे ा पडतात. रेल्विे े रूळ
उखडले जातात. तयामुळे एका चठकािाहून दसु ऱया चठकािी जाताना
पुढिा माग्घ वय्ववसथत असलयािी खात्री करा.
. मदत कंेद् चक्ं वा छा्विीिा आसरा घया जिे के रून औषध,े अन्नािी
पाचकिे, पािी, प्रथमोपिार इतयादी मदत ल्वकर चमळू शकत.े
. आगीपासून बिा्वासाठी शाळा, हॉवसपिल, रेल्वसे थानक या चठकािी
अचग्शामक नळकांडे ्वापरा.
ः उ तायय जनता
म चतार
दररोजचया जी्वनात आपलयाला अनके आपतत ना सामोरे जा्वे लागते. काही आपतती लहान तर काही
मो ा असतात. अिानक उ ्वलेलया आपतत ्वर ्वदै ्कीय उपिार चमळणयाप्ू वती तातकाळ उपाययोजना होिे
गरजिे े असते.
ता र ताव ः र ताव
रक्तस्ा्व झालेलया वयक्तीस आराम ्वािेल अशा पद्धतीने बस्वा
अथ्वा झोप्वा. रक्तस्ा्व होिारा अ्वय्व दयाचया सतरापेक्षा उिं ठ्े वून
जखम पाणयाने स्वचछ करा्वी.
29
ताजणहे व णेह यं ीर ताज यतास
वकरक ताज यतास l मानचसक आधार द्ा.
l जखम झालले ा भाग पाणयाने l चनजितं कु कापडाने भाजलले ा भाग
ध्ु वा चकं्वा पाणयात बडु ्वनू झाका.
ठ्े वा. l दाचगन,े बूि काढून ठ्े वा.
l चपणयास पािी द्ा. l त्वि्े वर आलेले फोड फोडू नका.
l चनजिंतुक पाणयाचया द्ा्विात l तले कि मलम ला्वू नका.
कपडा चभज्वा ्व जखम हलकया l कपडे चिकिले असलयास ते
हाताने पुसनू घया.
l तेलकि मलम ला्वू नका. काढणयािा प्रयतन करू नका.
l जखमा कोरड्ा डे्चसंगने l शुद्धीत असलयास चपणयास पािी
झाका.
द्ा. िहा, काफॅ ी, उततेजक पये े
देऊ नका.
l तातडीने ्वदै ्कीय मदत घया.
उ मता ता् ः ताजणेह ताेह णेह यतांयवर उ ताय
उषमारात हा प्रखर उनहामधये जासत ्वळे काम केलयाने,
शरीरातील पाणयािे ्व क्षारािं े प्रमाि अतयंत कमी झालयाने
होतो.
असहे झता यतास
l रु्िास सा्वलीत, थंड चठकािी नया.
l शरीर थडं पाणयाने पुसा.
l माने्वर थंड पाणयाने चभज्वलेले कापड ठ्े वा.
l चपणयास भरपूर पािी, सरबतासारखी पेये द्ा.
l उलिी झाली असलयास अथ्वा अशक्तपिा आला असेल,
तर मान एका बाजूस करून उतािे झोप्वा.
l तातडीने ्वदै ्कीय मदत घया चक्ं वा द्वाखानयात हल्वा.
ः उ मता ता्तावर उ ताय
स ्दयशं
सापाचं या ज्वळपास जाती आहेत, मात्र तयातं ील फक्त नाग, मणयार, फुरस,े रोिस, समदु ्सपघ् या
थोड्ाि सापांचया जाती च्वषारी आहेत. महिनू सग ाि सपदघ् ंशात प्रािहानी होत नाही परंतु भीतीमुळे ती
मानचसक ध ा बसतो ्व काळजी न रते लयास मनषु य दगा्वतो. साप आढळलयास तयाला लगिे न मारता
सप्घचमत्राशी सपं कक् करा.
असहे झता यतास ः
l जखम पाणयाने धु्वा. l बाचधतास धीर द्ा. स ्दंयशतावर
l दंश झालले या जखमचे या ्वरचया बाजूस कपड्ाने
रिि् बांधा. उ ताय
l तातडीने ्वैद्कीय मदत घया.
30
क ता चतावणहे असेह झता यतास
कतु ्रा िा्वलयामळु े मािसाचया शरीरातील रक्त l जखम चनजंति ुक द्ा्विाने अथ्वा पोिॅचशअम
दचू षत होणयािा धोका असतो, महिून प्रथमोपिारािी परमगँ निे चया पाणयाने धु्वा.
्व ्वैद्कीय मदतीिी आ्व्शयकता असते. l जखमे्वर कोरडे कापड ठे्वा.
l डॉकिरी इलाज करा, अिँ ीरबे ीज इजं के शन घया.
ण कताय वशक चक ारी भकू ंप ्व
माळीि दुर्घिना
l अिानक उ ्वलेली समसया महिजे आपतती होय. छायाचित्र सरौजनय
l आपतती या मान्वचनचमघत् ्व चनसग्घचनचम्तघ असतात. लोकमत लायरिरी,
l जागरूकता ्व तातकाळ प्रचतसाद देिे आ्व्शयक असत.े औरंगाबाद
l प्रभा्वी आपतती वय्वसथापन ्व उपाययोजनामं ुळे हानी कमी करता येत.े
l दक्षतेिी ्व प्रथमोपिारािी माचहती असिे प्रतयेकासाठी गरजेिे आहे.
सवताधयताय
तकता ीन सयं क ्दरधवनी मतायंक सतायं ता स वम कसेह कताम कर्ता्
अ. पोलीस चनयतं ्रि कक्ष म चतार हे ी् क णक ण्हे सतावहतय अस्ेह
आ. अचग्शामक यंत्रिा
इ. रु्ि्वाचहका तयताची मतावह्ी यता
ई. देशपातळी्वरील एकि आपतकालीन नंबर मतानववनवम् व वनस वनवम् त्ी वनवतार यता
्तातकता कताय उ ताय करता सता ी ् ही उ ताय सचवता
अ. कुत्रा िा्वला ..........................
आ. खरििले / रक्तस्ा्व.................... त्ी उ तायय जनता त्ी उ तायय जनता
इ. भाजिे / पोळि.े ........................
ई. सपदघ् ंश................................. आग भकू ंप
उ. उषमारात.............................. इमारत महापूर
असेह कता ्हे कोसळिे
अ. महापरू
आ. जगं लानं ा आग अपरात ्वादळ
इ. इमारत कोसळिे / दरडी कोसळिे परू तसुनामी
ई. ्वादळ युद्धे दुषकाळ
उ. भकू पं
बाबँ सफोि दरड
ता ी नतांचय ी ्म यता शब्दतांय् उत्रहे व हता कोसळिे
अ. आपतती महिजे काय
अा. आपतत िे प्रकार कोिते उम
इ. आपतती वय्वसथापन महिजे काय l तुमचयाशाळेतआपततीवय्वसथापनासदं भाघ्त
ई. आपतती वय्वसथापनािे मुखय रिक कोिते करायचया उपाययोजनांिी माचहती तयार
करा.
l आपतती वय्वसथापनासंदभात्घ ील चभतती
पत्रके, जाचहरात, फलक तयार करा.
l सकं िाचया ्वळे ी मदतीस येिारे समाजातील
रिक कोिते तयािं ी माचहती चमळ्वा. फोन
नंबर, पतता इतयादी.
lll
31
f ,(>' :/K7&>4 G ƚ 7®'> ?% A%)0
'K# G "7>ƛ ,>1>1> ®'>1Bƙ Ï7 7 7>1B 7®'> @ *>7G ?4;>ƛ 0G%> G &A #G
,(>'>1> 7®'> ?% 7®'> &2
ē* ,>œ1>ƛ
> 7>!@01G 0G%> G &A #G G * &G 0G%.&@ ? Ļ7> ?7&5%>2G 0G%
§®,¦2! ?(«1>72&@ &>,7>ƛ
bƛ 0G%>1> &A ñ> 01G >1 .(4 ;K&KƬ §®,2@! ?(7>
cƛ 72@4 ņ&@& Ð'0& 0G%> @ 7®'> K%&@ ;>G&@Ƭ ®'>1Bē, 0G%
dƛ 1> G 7®'> &2 8>& >4GƬ
&> ;@ 7>!@ ,A;> ' # ,>1>& "G7>ƛ fƛb 0G%> G 7®'> &2
>1 >4GƬ
,(>'> @ 7®'> .(4B* G«;> &K
(Ã:Ç1> 7®'G& >&Kƙ 1> ?É1G: ,(>'> G
7®'> &2 :G ¤;%&>&ƛ
:> > ,>œ Ǝ
§®,¦2!ƙ >,B2ƙ ,G!ōK4ƙ &B,ƙ K.2G4 &G4ƙ
#> .2 Kž>ƙ *7:> 2ƙ 1> ,(>'>,H ½ƚ
bƛ K%&G ,(>' &A¤;@ ' #@01G K"4G4G ,>?;4G ;G&Ƭ
cƛ K%1> Ï7> G 7>1B& ē,> &2 >4G4G ,>?;4G ;GƬ
dƛ K%1> ®'>1 B G ,2®,2 7>1B& ē,> &2 >4G4G ,>?;4G
;GƬ
1>7ē* >1 :0 &GƬ
fƛc ?7?7) ,(>'
,(>'>: %&> ?(¨1>*G ? Ļ7> 1>&@4 :G ;K * G4G
%&> >$*Ŋ G&¨1>*G ,(>'> G 7®'> &2 ;K&Gƛ bj «1> 8& >& ƛG ?74># ? ¢ 1>
,¨1> :/K7&>4 > Ð1G ,(>' ;> ®'>1Bƙ
Ï7ƙ 7>1B 1> ,H ½ K%1> *> K%1> 7®'G& 8>®Î>* G ,(>'> @ 7H?8ë G ;@ 1> 1>
$5&Kƛ 7®'> 72 ?% %> 1> : 2 *G72 74. B*
:&>& ;G (> 7B* ?(4Gƛ
32
म्द््देह स तायू व वतायू
उ्दताहरण लाखे ंडािा तकु डा पािी, वसपररि, तेल ह्वा
कतार स्वतःिा आकार असतो. स्वतःिा आकार नसतो. भाडं ्ािा स्वतःिा आकार नसतो.
कसेही ठे्वले तरी आकार आकार रेतात. उपलबध असलेली स्वघ् जागा
कायम राहतो. वयापतात.
कतारमतान ठराच्वक आकारमान असते. ठराच्वक आकारमान असते. भाडं ्ातील ठराच्वक आकारमान नसत.े
साखर, ्वाळू असे सथायू ठराच्वक जागा वयापतात. सपाि भाडं ्ात बचं दसत ्वायू्वरील दाब
सपाि पषृ ्ठभागा्वर पषृ ्ठभागा्वर ओतले तर पसरतात. कमी-जासत केलयास तयािे
ओतलयास तयािं ा ढीग तयार उताराचया चदशेने ्वाहतात. आकारमान कमी-जासत होत.े
होतो.
उ ण्ता वण अवस तायं्र अवस तायंम ी ्द
अ्वसथांतर हा पदाथा्घतील उषितेिा पररिाम आहे हे
उषिता चदली उषिता चदली
तुमही चशकला आहात. उषिता चमळाली, की सथायूंिे सथायू द््व ्वायू
द््वात तर द््वािे ्वायूत रूपांतर होते. तसेि पदाथ्घ थंड होत
गेला महिजे तयातील उषिता कमी झाली, की ्वायूिे थंड केले थंड केले
द््वात तर द््वािे सथायूत रूपांतर होते.
सतांय ता ता ्ता मतान व ्ता मता ी
पाणयाने भरलेले भांडे शेगडी्वर पदाथा्घला उषिता चमळाली, की तो गरम
ठे्वलया्वर लगेि पाणयािी ्वाफ होते
का ते पािी फ्रीजमधये ठे्वलया्वर होतो महिजेि तापतो. पािी चकती तापले
लगेि तयािा बफक् बनतो का आहे यािा अंदाज रेणयासाठी आपि तयात
पदाथा्घला काही च्वचशष् प्रमािात बोि चकं्वा हात बुड्वतो, परंतु अशा मोजमापात
उषिता चदली चकं्वा तयातील काही अिूकता नसते, तसेि पदाथघ् तापलेला असला
च्वचशष् उषिता काढनू रेतली तर तर हाताला ििका लागून इजा होऊ शकते.
तयािे अ्वसथांतर होते. पदाथाघ्ला
उषिता चदलया्वर तो चकती गरम होतो तापमान मोजणयासाठी तापमापी
चकं्वा तयािी उषिता काढून रेतलया्वर ्वापरतात. तापमान मोजणयासाठी अंश
तो चकती थंड होतो या्वर अ्वसथांतर सेवलसअस (0 ) हे एकक ्वापरतात.
अ्वलंबून असते. ्वेग्वेग ा प्रकारचया तापमापी आपलयाला
पदाथ्घ चकती गरम चकं्वा थंड आहे पाहायला चमळतात. सधया चडचजिल
हे कसे समजते तापमापीिा ्वापर मो ा प्रमािा्वर केला जात
आहे.
तारता
ः ्ता मता ी
33
क न ता यता
प्रयोगशाळेतील एक तापमापी घया. तयाचया खालचया ्ता मता ी
िोकाकडील फ्ु यात पारा भरलेला असतो. हा पारा फ्ु या्वरील ः ्ता मतानताची न ्द करणेह
नळीत काही अंतरापयंित िढलेला चदसेल. पाऱयाचया सतंभाशेजारी
अंशांकन केलेले चदसेल. पाऱयाचया पातळीशेजारील संखया ्वािा.
या्वरून फ्ु याभो्वतालचया ह्वेिे तापमान समजेल.
आता तापमापीिा फगु ा पाणयात पूिघ्पिे बुडेल, अशा पद्धतीने
तापमापी धरा आचि पाणयािे तापमान नोंद्वा. हीि कृती एका
भांड्ात थोडे गरम पािी आचि दुसऱया भांड्ात थंड पािी चकं्वा
बफक् रेऊन करा. दोनही तापमानांिी नोंद करा.
कताही उ्दताहरणेह ्ता मतान समतारेह
उकळते पािी C
गोठिारे पािी C
ह्वा (चह्वा ात रात्रीचया ्वेळी) < C
ह्वा (उनहा ात भर दुपारी) > C
फ्रीजमधील तापमान <C
फ्रीजरमधील तापमान <- C
शरीरािे तापमान सुमारे C य कर्तानता
यतायची कता जी
उतक न
पाणयािे सतत बाषपीभ्वन होत असते. फरशी्वर सांडलेले
पािी हळूहळू आपोआप ्वाळते हे आपलयाला माहीत आहे.
बाषपीभ्वन पाणयाचया पृष्ठभागा्वरून होते. मग पािी उकळते
तेवहा काय होते पािी जसजसे गरम होते, तसतसे तयािे तापमान C ्ता मता ी
उक ्ेह
्वाढते अाचि बाषपीभ्वन अचधकाचधक जलद गतीने होऊ लागते.
शेगडी्वर ठे्वलेलया पाणयाने उषितेिी एक पातळी गाठली, C ताणी
की पातेलयातील स्वघ् भागांतून पाणयािे बाषपीभ्वन होऊ लागते;
महिून ्वाफेिे बुडबुडे भराभर पृष्ठभागापयंित येताना चदसतात अाचि
ती ्वाफ ह्वेत चमसळते. यालाि ता यताचेह उक णेह चकं्वा उतक न
महितात. शुद्ध पाणयािे समुद्सपािीला उतकलन C
तापमानाला होते. हा पाणयािा उतक नतायंक होय. पाणयािी ्वाफ
थंड झाली, तर एका तापमानाला ्वाफेिे पुनहा पािी होते. या नर
चरियेला सयं नन महितात. ्वाफेिे संरननही लाि होते,
महिजे पाणयािा उतकलनांक ्व संरनन चबंदू हा एकि आहे. C
ः उतक न
34
क न ता यता एका िंिुपात्रात थोडे पािी घया. तयात एक तापमापी ठे्वा. आता
िंिुपात्राला वसपररिचया चदवयाने उषिता द्ा. पाणयािा उतकलन चबंदू चकती
तापमानास आहे यािी नोंद करा. आता या पाणयात थोडे मीठ चकं्वा साखर िाकनू पुनहा उतकलन चबंदू कोिता
आहे ते पहा. या्वरून कोिता चनषकषघ् काढाल
ण पदाथा्घला उषिता चमळत असताना
फ्रीजमधये चकं्वा बफाघ््वर ठे्वलेले पािी थंड होत जाते
महिजे तयािे तापमान कमी कमी होते. एका ठराच्वक उतकलन च्वलयन
तापमाना्वर पािी आिखी थंड न होता तयािा बफक् बनू
लागतो महिजेि ते गोठू लागते. जया तापमाना्वर हे रडते ्वायू द््व सथायू
तयाला पाणयािा ण व यं्द महितात.
पदाथा्घिे तापमान हून कमी होऊ शकते. संरनन गोठि
उदाहरिाथघ्, फ्रीजचया फ्रीजरमधील ह्वेिे तापमान सुमारे पदाथा्घतील उषिता कमी होत असताना
- असते. पेक्षा कमी तापमान असलयास ते
उिे अंश सेवलसअसमधये सांगतात.
बफाघ्ला उषिता चमळाली की तो च्वतळू लागतो, जरता क चता वता
महिजे तयािे पुनहा द््वात रूपांतर होते. याला वव यन
महितात. बफा्घिे च्वलयनही ला होते महिजे पाणयािा खालील तकतयात काही पदाथांििे
गोठि चबंदू ्व च्वलय चबंदू हे एकि आहेत. उतकलन ्व गोठि चबंदू चदले आहेत.
तया्वरून हे पदाथघ् सथायू, द््व ्व ्वायू
प्रतयेक पदाथा्घिा च्वचशष् उतकलन चबंदू असतो तोि यांपैकी कक्ष तापमानास कोितया
तयािा संरनन चबंदूही असतो. प्रतयेक पदाथा्घिा च्वचशष् अ्वसथेत राहत असतील ते सांगा.
गोठि चबंदू असतो तोि तयािा च्वलय चबंदूही असतो.
्दता ण व ं्य द उतक न व ्ंय द
पदाथ्घ गरम होताना जया तापमानाला तयािे अयं्दताजहे अंय्दताजहे
उतकलन होते, तयाि तापमानाला तयािे थंड मेिबतती
होताना संरनन होते. पदाथ्घ थंड होताना जया प्ॅवसिक C C
तापमानाला गोठतो, तयाि तापमानाला तो गरम लोह >C
होताना च्वतळतो. C
C
C
अवस तांय्रताचहे वववव उ य 35
. पॅराचफन ्वॅकस (मेि) च्वतळ्वून मेिबत्या बन्वतात.
. गोठ्वलेला काब्घन डायॉकसाइड (शुषकबफ्क) आइसरिीम तयार करताना ्व ते
थंड ठे्वणयासाठी उपयोग होतो.
. द््वरूप नायि्ोजनिा उपयोग रक्तपेशी ्व पशूंिे रेत चिक्वून ठे्वणयासाठी होतो.
. ्वाळू च्वतळ्वून काि बन्वली जाते.
. सोने, िांदी यांचयापासून दाचगने बन्वणयासाठी हे धातू च्वतळ्वले जातात.
. अ्वजारे बन्वणयासाठी लोखंड च्वतळ्वा्वे लागते.
क न ता यता एका बशीत थोडी ्वाळू घया. तयात काही आयोडीनिे खडे ठे्वा. बशी बनघ्र्वर
ठे्वा अाचि चतचया्वर एक कािेिे नरसाळे उपडे ठे्वा. तयािे ्वरील तोंड कापसाचया
बो ाने बंद करा. वसपररि चद्वा चकं्वा बन्घर पेि्वा आचि आयोडीनला काही ्वेळ उषिता द्ा. उषिता
चमळालयाने आयोडीनिे काय होते तयािे चनरीक्षि करा.
काय चदसते
असे का होते
कता सताचता ता सयं वन
उषिता चमळालया्वर आयोडीनिे सथायू
रूप खडे च्वतळत नाहीत, तर तयांिे थेि ्वायूत
य ीनचेह य शता हे् तय रूपांतर होते. आयोडीन ्वायूिे कि नरसा ाचया
कण य क यतावर पृष्ठभागा्वर आदळले, की ते पुनहा थंड होतात
नरसता हे आचि सथायूरूपात कािेला चिकिून राहतात
व्दसणतारहे य ीनचहे महिजे उषिता चमळनू सथायूरूप आयोडीनिे द््व
नर कण न होता थेि ्वायू अ्वसथेत अ्वसथांतर होते.
सथायूरूप पदाथाघ्िे द््व न होता थेि ्वायू
अ्वसथेत रूपांतर होिे या अ्वसथांतराला
सयं वन महितात.
ः संय वन
जरता क चता वता
कापराचया ्वड्ा असलेली डबी उरडली की लगेि कापरािा ्वास येतो. असे का होते
सतांय ता ता हे तुमही कसे ओळखाल
l पाणयािा ्लास ः प्ॅवसिकिा, सिीलिा की
ः वववव ्दता व वस्यूंची
कािेिा
36 l सळई ः लोखंडी की ॲलयुचमचनअमिी
l खोलीिे दार ः लाकडी की कािेिे
l पांढरी पूड ः चमठािी की खडिू ी
्वरील प्र्शनांिी उततरे देणयासाठी तुमही तया
पदाथांििे च्वच्वध गुिधम्घ लक्षात रेतले, उदाहरिाथघ्
तयािी पारदश्घकता, कठीिपिा, जडपिा, ठराच्वक
रंग, तयाचयापासून चनरिारा आ्वाज, पाणयामधये
च्वररळिे इतयादी. या गुिधमांिचया अ यासाने
आपलयाला च्वच्वध पदाथघ् ओळखता येतात ्व
तयांचया गुिधमािंप्रमािे ते आपलयाला ्वापरता येतात.
पदाथांिचया या गुिधमांििी सच्वसतर माचहती रेऊ.
,(>'> G A%)0 fƛi ?":B5,%>
fƛj "@%,%>
ē* ,>œ1>ƛ fƛba §®'?&®'>, &>
z #Ŋƙ 7@!ƙ &A2!@ƙ > ƙ 2> ? Ç1> @ 7#@ 8> >;@
,(>'>72 ,A2G:> (>. ?(4> :&> >1 ;K&GƬ
1> G 4;>* 4;>* &A ñ> & ? Ļ7> %> & ē,> &2 ;K&Gƛ
8> ,(>'>*> ?":B5 ,(>' ¤;%&>&ƛ ,(>'>1> 1>
A%)0>4> ?":B5,%> ¤;%&>&ƛ
z 4K #@ § 5> G * &K ,Aí>ƙ ? 4> > K5> 7
4> #> > &A #> 1> 01G A:71> > Ð1* 2>ƛ
>1 ;K
4Ƭ
? 4>1> Kž>01G § 5> :; ,%G A:&Kƙ ,%
4> #>1> &A ñ>& A:%>2 *>;@ƙ &2 ,AŦ>& 'Kñ>->2
Ð0>%>& A:G4ƛ
:G > >4GƬ
>(> ,(>' 1>& A:%>Ç1> (Ã:Ç1> ,(>'>: ? &@ ?72K)
2&K 1>7ē* 1> ,(>'> > "@%,%> "2&Kƛ
:7>& "@% ,(>' K%&>Ƭ
z 2.2. # &>%B* :K#*Ŋ ü> ? Ļ7> ®, 72 (>. (G * :K#*Ŋ
ü>ƛ
>1 ?(:B* 1G&GƬ 2.2. # 7 ®, 0B5 §®'&@& 4Gƛ
>;@ ,(>'>72 &>% ? Ļ7> (>. ?(¨1>: 1> > >2
.(4&K ?% &>% ? Ļ7> (>. >$*Ŋ G&¨1>: &G ,(>' 0B5
§®'&@& ,2& 1G&>&ƛ 1> A%)0>4> §®'?&®'>, &>
¤;%&>&ƛ
z 7;@1> >2> > ,Î> ?&2 > )ē* 1>72 ,>%@ƙ 0)ƙ
?# ƕ Ĝ(Ɩ 1> > ƚ '|. 7G 7G ž> ?" >%@ !> >ƛ
&G :G 7>;&>&Ƭ Ï7 ,(>' &>2>7ē* 7>;&>&ƛ 1>
A%)0>4> Ð7>?;&> ¤;%&>&ƛ >(> Ï7 ? &@ :; ,%G
7>;&K 1>7ē* 1> @ Ð7>?;&> "2&Gƛ
fƛbb Ð7>?;&>
z :0>* >2> Gƙ ,% 4> #@ &2 4K #@ :G "K 5G &2> B& &K44Gƙ &2 4K #@ "K ž> G
7 * 4> #@ "K ž>,G> :G /2&GƬ :0>* >20>*>1> 7G 7G ž> ,(>'>1> 7®&A0>*>7ē*
1> @ *&> "2&Gƛ ;> -2 ,(>'>1> *&> 1> A%)0>0A5G ?(:&Kƛ :0>* >20>*> G ?) *&>
:4G4G ,(>' ?) # ?% 0@ *&> :4G4G ,(>' ;4 ij :&>&ƛ 37
z > 4>:>& ,>%@ G * 1>& 0@"ƙ .>2@ 7>5ƙŊ :> 2 ij2K:@* ,>%@
!> ł* ?72 571> > Ð1* 2>ƛ ;@ &ņ @ ,>1> 7 @ fƛbc ?7Ï>«1&>
2I ij4 7>,ē* 2>ƛ
>1 ?(:&GƬ
>;@ ®'>1B ,(>' >ü> Ï7>& ?72 5&>&ƛ >(>
®'>1B ,(>' 1> Ï7>& ?72 5& *:G4ƙ &2 &K ®'>1B 1>
Ï7>& ?7Ï>«1 ;G :G ¤;%&>&ƛ (>;2%>'ƙ 0@"
,>1>& ?7Ï>«1 ;Gƙ ,% 2I ij401G ?7Ï>«1 ;Gƛ
,>1>& ?72 5%>2G ,(>' 7>,ē* .*74G4@ *G
Ð >2 @ ,G1G ,¨1>4> 0>?;&@ ;G&ƛ ,(>'>1>
?72 51>1> A%)0>4> ?7Ï>«1&> ¤;%&>&ƛ
z 1> ,(>'>&B* ,>?;4G :&> ,4@ # @ 7®&B ?(:&Gƛ 1>
,(>'>4> ,>2(8 ,(>' ¤;%&>&ƛ ,(>'>1> 1>
A%)0>4> ,>2(8 &> ¤;%&>&ƛ (>;2%>'ƙ > ƙ >;@
Ð >2 G ĀE§®! ƙ ®7 ,>%@ 7 ;7> ;G ,>2(8 ,(>'
;G&ƛ
:> > ,>œ Ǝ fƛbd ,>2(8 &>
fƛbe )>&B
? Î fƛbe 01G (> 74G¨1> 7®&B K%1> ,(>'>1>
.*7¨1> ;G& &G 5 >ƛ 1> ,(>'>1> !>4> >1
¤;%&>&Ƭ
)>&B &> .Gƙ :K*Gƙ 4K;ƙ p¨1A?0?* 0 8> ,(>'>*>
)>&B ¤;%&>&ƛ )>&B ?* ē,>& /B />& :>,#&>&ƛ ?* G
/B />&B* %B* >$Ŋ* 1> 72 Ð?É1> ē* )>&B ?057>7G
4> &>&ƛ (H* ?(* @7*>& )>& B G 0;·7> G ?7?7) ,1K
;G&ƛ )>& B01G >;@ :0>* A%)0 $5&>&ƛ &G ,>œƛ
)>&B G A%)0
ē* ,>œ1>ƛ fƛbf 7)*@1&>
&>¢ 1>1> ? 7Ļ > E¨1?A 0?* 01> &>2 G > &A #>
? 7Ļ > 4;>* § 5> 1>ƛ 1>72 ;>&K#@*G 0>2& 2;>ƛ >1
?(:&ƬG
;>&K#@*G 1>72 0>2& 2>?;4Gƙ ½ >;@ 75G >* &2 &>2
,!@ ;K& G ¤;% G ?& > ,Î> ;K&Kƛ )>& B G :G "K *ł ,ÎG
&1>2 2&> 1&G >&ƛ 1> %A )0>4 > 7)* @1&> ¤;%&>&ƛ
38
?*2@% 2> 7 > 2>ƛ fƛbg &1&>
4K;>2>1> (Ã >*>& 20 >4G4G 4K # "K ł* "K *ł
.>2@ 4ij G >&ƛG 1> G ?*2@% 2>ƛ %>* G >7 >4B* & G
4>. ;K&ƛG 4K #> @ :5
:&& ?-27& ?&1>72 %>* G >7
>&¨1>* G &@ 4>. ;>G&Gƛ &@ G *B &>2 >$&> 1G&ƛG
)>&B *> G B* 1> 1> &>2> 2&> 1G&>&ƛ 1>4> )>& B @
&1&> ¤;%&>&ƛ >( @ƙ :K*Gƙ &>. ƙG Ā?E !*0 1> )>&B 1> &>2>
>$¨1> >&>&ƛ
:> > ,>œ Ǝ bƛ ?/ &@72 4>744G G ?7 G G .K# 4> #@ ? 7Ļ > ĀE§®! G > :&>&Ƭ
cƛ Ł 2 @ 0"B Ā§E ®! @ > :&ƬG
)>&B 0)B* 7@ 7>;&Gƛ :7 )>&B ?7 G G 0@ƚ ?)
Ð0>%>& 7>; :&>&ƛ 1> A%)0>4> ?7üA&7>; &> :G
¤;%&>&ƛ
)>&B1> &A ñ>4> > ?" >%@ %&> ?(4@ &2@
>;@ 7G5>& &K ,B% &A #> 20 ;K&Kƛ ¤;% G )>&B %&G G
7;* 2&>&ƛ 1>4> %&>7>; &> ¤;%&>&ƛ
)>& B*> ?7?8ć > ½ :&Gƛ Ð1G )>&B > ?7?8ć
:> 2 :&K 1>7ē* &K 5 4> >&Kƛ
ē* ,;>ƛ fƛbh Ƨ %&>7>; &>
bƛ & .K2>ƙ 7@%> ? Ļ7> &2 7>ü> @ &>2 G#>ƙ !>
7> 7>ƙ ®!@41> #¢1>72 01>*G 0>2>ƛ
cƛ 4> #@ !G.4ƙ ( #@ -28@ 1> 72 >"@*G 0>2>ƛ
(K;@ 7> > &@4 -2 4>& 1>ƛ
)>&B > 7> >4>ƙ &2 &K % %@& :&Kƛ 1>4>
)>&B @ *>(01&> ¤;%&>&ƛ
fƛbi Ƨ )>&B G ,1K
39
;G *G;0@ 4>& "7G >ƛ ,% >1 ?8 4KƬ
bƛ ,>7:>ž>& ? 7Ļ > &2 75G @ z ®'>1ƙB Ï7 ?% 7>1B 1> ,(>'>1> &@*
,¦2:2>01 G ñ> ,#4¨G 1> 7@ 7>; 7®'> ;G&ƛ
&>2> '7> )>&B 1>* > ;>& 4>7B * >ƛ
z ,(>' ? &@ 20 '7> ' # ;ƙG ¤;% G
cƛ 2>0)@4 ?7 G 1> ?(«1> @ ,(>'> G &>,0>*ƙ &>,0>,@* G 0K &> 1&G Gƛ
'7> ?7?7) , 2%> @ .!%G
7¬1 &> *:G4 &G«;> .( "G7>ƛ z ,(>'> 1> 7®'>& 2>:>"@ %&> >2%@/&B
(>;2%>'ƙ !@«;@ ¦20K! !Ļ ōK4* G .( :&ƛG
ij4>ƙ &2@ 0A 1 .!%:A÷> . ( 2>ƛ
1>05A G ?7 G @;@ . & ;K&G 7 : />«1 z *&>ƙ "@%,%>ƙ ?":B5,%>ƙ Ð7>?;&>ƙ
)K ij;@ !5&>&ƛ ?7Ï>«1&>ƙ ,>2(8 &>ƙ §®'?&®'>, 7 ;G
,(>'> G ?7?7) A%)0 ;&G ƛ
dƛ "2>?7 >5>*& 2 2>&@4
7@ K#%@ ƕ7>1¦2 Ɩ 2>&@4 0Kî>* > z )>&B ;> ,(>'> > 7G 5> ! ;Gƛ
&,>:1>: :> >ƛ z )>&B G 7)*@1&>ƙ &1&>ƙ %&>7>; &>ƙ
?7ü&A 7>; &>ƙ *>(01&> &: G ?7?8ć 2 7
> ½ : G A%)0 ;G&ƛ
L-ij2ƛƛƛƛƛ
?7>* :&& .(4& ;Gƛ ,¨1>4> 1>.ö4 ? &@ 0>?;&@ :&ƬG 2>1ƙ (8G ,>&5@72ƙ
> ?& ®&2>72 : 8K)*> G >1 >4&Gƛ ; G 2 >%*B 1>1 G :4G ƙ&2 ,¨1> :/K7&>4@ #%>Ç1>
?7?7) !*> @ 0>?;&@ ,¨1>4> :%G 0;·7> G ;ƛG ¤;%*B 7&0>*,Î>* > ,4 G ?0Î .*7>ƛ
(22K 7&0 >*,Î> G 7> * 2>ƛ 1>& @4 ?7>* 7>&> 7> >ƛ 1> > : Ë; 2>ƛ :7>8@ > 2>ƛ
40
सवताधयताय
ता ी र े्ह दताचेह कता जी वू क वताचन करता असेह क ेह ्र कताय ह वण कता
तयता् यता ्दता ताचता उ हे हे ता हेह कसता् अ. वखळे प्ॅवसिकिे बन्वले
तयतांय यता ेह स तायू व वतायू यतांय क य य यताय आ. रंिा लाकडािी बन्वली
व हता इ. प डला रबर बस्वले नाही
सूयपघ् ्रकाश असलले या चद्वशी पाकक्मधये ररया आचि ई. िाकू लाकडािा तयार केला
गागती िेडं ू ( ) बरोबर खेळत आहेत. गागतीला उ. कऱु हाड रबरािी बन्वली
तहान लागली महिनू ररयाने चतचयासाठी नारळपािी मी क ण
( ) आिले. त्े व ात ्वारा ( ) ्वाहू लागला अ. तमु िा ताप मोजतो, तापमापीत असतो.
आचि पाऊस ( ) दखे ील पडू लागला. तया आ. माझयाचश्वाय गरम नाही, थडं नाही.
पिकन ररात ( ) आलया. आपले कपडे इ. नाही मला आकार
( ) बदलले अाचि आईने तयानं ा एक-एक कप ई. पाणयात च्वररळतो, रॉकेलमधये च्वररळत
( ) गरम दूध ( ) पयायला चदल.े
नाही.
चचता करता असेह कता झता हे
अ. ररया चतचयाज्वळ असलले या पाणयाचया अ. चह्वा ात खोबऱयािे तेल र झाले.
आ. प्ेिमधये उरड्ा्वर ठ्े वलले े रॉकेल नाहीसे
बािलीतून थोडे पािी दुसऱया बािलीमधये
अोतत.े तयामुळे पाणयाचया आकारात काही झाले.
बदल होईल का इ. एका कोपऱयात ला्वलले या अगरबततीिा
आ. हलीमा एक लहान ्वाळूिा खडा जचमनी्वरून ्वास दसु ऱया कोपऱयात आला.
उिलनू पाणयाने भरलेलया चडशमधये िाकते, ई.
तर तया खड्ािा आकार बदलेल का
उ मः
ी ्दता ताचेह ण म नमू्द करता l मिे ािे मोठमोठे पुतळे कसे तयार करतात
याच्वषयी माचहती चमळ्वा.
ताणी कताच ंय ी ता सता र l दाचगने तयार करिाऱया दुकानाला भेि द्ा
मी ी क सता मता्ी नेह शता सता ण ्व ते कसे तयार करतात यािी माचहती
चमळ्वा.
सयं वन हणजेह कताय ्ेह सतायं ून ्दनवंय ्दन जीवनता्ी lll
सयं वनशी ्दता ताची नतावेह व हता
कशता तासून नव्ता् ्हे सकतारण व हता
अ. ऊस तोडणयािा कोयता
आ. ररा्वर लागिारे पत्रे
इ. सरिू डा् यवहर
ई. प ड
उ. च्वजचे या तारा
ऊ. दाचगने
ए. पातले े
41
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search