व्यक्तिमत्व विकास

व्यक्तिमत्व विकास

डॉ. उमशे दे. प्रधान

विकासक्रम

१. विद्यार्थ्ााचा सिाांगीण विकास आवण शाळा
२. विद्यार्थ्ाांचे व््विमत्ि आवण शाळा
३. स्ितःला समजनू घेताना
४. देहबोली आवण व््विमत्ि विकास
५. िाचन आवण व््विमत्ि विकास
६. दृविकोन बदला आवण ्शस्िी व्हा
७. अप्श पचिा्ला वशकिू ्ा
८. िेळे चे वन्ोजन आवण व््विमत्ि विकास
९. स्िप्न जागिताना
१०. भाषेतनु व््विमत्ि विकास
११. जीिन कौशल्् आवण व््विमत्ि विकास
१२. जीिन कौशल्् भािना कल्लोळ
१३. समस््ा वनराकरण कौशल््
१४. वनणा् क्षमता आवण व््विमत्ि विकास
१५. समाननुभुती आवण व््विमत्ि विकास
१६. सजानशील विचार आवण व््विमत्ि विकास

१७. वचवकत्सक विचार आवण व््विमत्ि विकास
१८. जीिन कौशल््ः तणािाशी दोन हात
१९. संप्रेषण कौशल्् विकसन
२०. खुलिा आपले व््विमत्ि
२१. शाले् वन्ोजन
२२. शाळानं ी का् करािे
२३. नेततृ ्ि विकसन
२४. उच्च धे्ासवि
२५. विद्यार्थ्ांाना समजनू घेण््ासाठीचे उपक्रम
२६. वशक्षकानं ी विद्यार्थ्ांाशी कसे िागािे
२७. शाले् भौवतक सुविधा
२८. व््विमत्ि विकासासाठी सि्ी
२९. तणाि मुविचे उपक्रम
३०. मुख््ाध््ापक व््विमत्ि विकासाचे दूत
३१. ज्ञानरचनािाद आवण व््विमत्ि विकास
३२. शाले् उपक्रम आवण विद्यार्थी सहभाग
३३. प्रत््ाभरणातनू व््विमत्ि विकास

३४. कौशल््ावधष्ठीत अध्््न
३५. उच्च बोधात्मक क्षमतांचे विकसन
३६. शाळा प्र्ोगशाळा
३७. शाळा आवण समाज
३८. शाळा आवण मानिी संबध
३९. शाळा आवण परीक्षा
४०. शाळांनी धरािा अधवु नकतेचा ध््ास
४१. शाळा आवण कौशल््
४२. पाठ् ्पुस्तके आवण वशक्षक
४३. सुवितील शाळा

“Knowing Yourself is the beginning of all wisdom”
Aristotle

१. विद्यार्थ्ाांचा सिांागीण विकास आवण शाळा

‘सर तमु ्ही आल्या पासनु सारखे प्रकल्प, प्रयोग आणि प्रदर्शने चालवली आहेत,
आमच्या मलु ांचा ा अभ्यास मागे पडतो आहे. तयाांचा वेळ जातो.’ पालकांानी के लेल्या या आरोपानां ी मी
चणकतच झालो. मलु ानां ा मी सतत कोिच्याना कोिच्यातरी उपक्रमात गंताु वनु ठेवले होते हे खरचे
होते. पि यासवाांमधनु मला तयांाना के वळ पसु ्तकी णर्क्षिातनु बाहेर काढयचे होते तयानां ा सवाांगाने
घडवायचे होते. मग मला पालक सभा घेउनच समजावून द्यावे लागले. ‘असे बघा, र्ाळा कर्ासाठी
असते? नेमनु णदलेला अभ्यासक्रम पिु श करिे, र्ालेय णवषय णर्कवून बोडाशच्या परीक्षमे ध्ये उत्तम
गिु णमळविे आणि र्ाळेचा णनकाल १०० टक्के आििे एवढे मयाशणदत स्वप्न ठेवून र्ाळेला
चालिार आहे का? उद्याचा नागररक घडवण्याचे णर्क्षिाचे प्रमखु उणिष्ट असेल तर प्रतयेक र्ाळेला
णवद्यार्थयाांमणधल सवशगिु ांचा ्या णवकसनाचा सम्यक णवचार करायलाच हवा. तयानंा ा तयााचं ्या पायावर
उभे करण्यासाठी, आतमणनभशर होण्यासाठी तयाचंा ्या स्वयांपिु शतेचा णवचार करायलाच हवा.’
पालकांना ा ते पटले असावे, ‘पि णवद्यार्थयांाचे र्ैक्षणिक नकु सान होउ नये’ (?) या खात्री नंातरच.

णवद्यार्थी आणि पालक र्ाळाकां डे णवद्यार्थयाांच्या आयषु ्याला आकार देिारा आणि
तयाांच्यातील बहुणवध गिु ांचा ्या णवकसना कडे लक्ष देिारा, तसेच तयांना ा भावी जीवनासाठी सक्षम
करिारा असा णदपस्तंभा म्हिनू पहािे आवश्यक आहे. णवद्यार्थयांाच्या बौणध्दक णवकासाबरोबरच
तयांचा ्या र्ारीररक, भावणनक, मानणसक, सामाणजक, भाणषक या सारख्या जीवनावश्यक
णवकसनाकडे पि णततके च लक्ष देउन तयांाच्या सवांागीि णवकासाचा ध्यास र्ाळाांनी घ्यायला हवा.
मलु े उच्च णर्णक्षत होण्याबरोबरच ती मािसू म्हिून घडविे हे र्ाळााचं े प्रमखु कतशव्य असायला हवे.
र्ाळाांनी जर ही जबाबदारी णस्वकारली नाही तर समाजातून ते जे णर्कतील ते णवघातकच
ठरण्याची र्क्यताच जास्त. म्हिनू च णवद्यार्थयाांच्या सवांागीि णवकासासाठी आवश्यक असा वषशभर
चालिारा कृ ती कायशक्रम र्ाळाानं ी हाती घ्यायला हवा. सवांागीि णवकासासाठी असे हे प्रयतन
आपल्या र्ाळाांमधून जरूर करुन बघा.
शारीररक विकासः णवद्यार्थयाांच्या आरोग्यातूनच इतर णवकास र्क्य असतात. म्हिूनच आरोग्य
तपासणि, हेल्र्थ काडश णवकसीत करिे गरजचे े. दर मणहन्यातील तयाांच्या र्ारीररक सक्षमतेणवषयी

(१)

























उपयकु ्त सकारातमक दृष्टीकोनामळु े होिारा व्यणक्तमतवावरचा पररिाम हा नेहमीच
णवकासाकडे घेउन जातो. मला येिार, मी हे करु र्कतो, या सारख्या णवचारातनु यर्स्वीतेकडे
वाटचाल करता येते. जीवनात यर्स्वी होण्यासाठी प्रतयेक णवचारात आणि कृ तीमध्ये सकारातमक
आणि होकारातमक असिे आवश्यक असते. सतत बदलाची पि तयारी ठेवायला हवी. र्ाळाामं धून
परीक्षांाच्या मानगटु ावरील भतु ामळु े णवचाराांच्या साचेबध्दपिाला खतपाणि घातले जाते,
सजशनर्ीलता, कल्पनाणवश्व मारुन टाकले जाते. असाही णवचार असु र्कतो हे मोठया मनाने
णस्वकारले जात नाही आणि मग पाठातां र, मी सागां तो तेच, पाठयपसु ्तकात णदले आहे तेच हाच
दृणष्टकोन राजमागश ठरतो. जे परपां रने े चालत आलेले आहे तेच खर,े यासारख्या णवचाराांच्या
मानणसकतेतनु र्ाळाांनी बाहेर येिे गरजेचे आहे. ज्या वेगाने समाजातील इतर व्यवस्र्थांामध्ये
झपाटयाने बदल होत आहे तयावेगाने र्ैक्षणिक क्षते ्रात णवकास होताना णदसत नाही. अजूनही आपि
अध्यापनाच्या चौकटी मोडायला, वेगळेपिाने णवचार करायला तयार नाही. समाजाच्या जडि
घडिीसाठी णनणितच हे धोका दायक आहे. कारि जर र्ाळाच आपला दृणष्टकोन बदलायला तयार
नसतील तर प्रगतीचा वेग खांटु ल्याणर्वाय रहािार नाही. खरतर णवद्यार्थयाांमध्ये नकारातमक भावना
पटकन जागा घेते. म्हिनु च योग्य दृष्टीकोन जोपासिे गरजेचे आहे. दृणष्टकोनाचा व्यणक्तमतवावरचा
पररिाम समजनू घ्यायला हवा.

विद्यार्थ्ाांच््ा दृष्टीकोि विकासासाठी शाळा हे िक्की करु शकतात

 छोटया छोटया गोष्टीत मोठा आनदां र्ोधायला णर्कवा.
 हास्य आपलेसे करायला लावा.
 जागा बदला, एकाच जागी राहून णवचाराचां ी णदर्ापि एकसारखीच रहाते.
 आजचा णदवस माझा आहे, मी आज यर्स्वी होिारच हा मतंा ्र जपा.
 णवचाराचंा ा रोख बदला, वेगळ्या,दसु र्या बाजनू े णवचार करा.
 प्रतयेक कृ तीसाठी कारि र्ोधा, णवनाकारि के लेली कृ ती उपयोगी पडत नाही.
 चाागं ल्यावर लक्ष कें णद्रत करायला लावा.
 तक्रारींचा, त्रटु ींचा सूर आळवू नका.
 तमु ्ही हे करु र्कता, अर्क्य असे काहीच नाही ही भावना कृ तींमधून जोपासा.
 सगळच सगळ्यांना ा र्ंाभर टक्के जमलेच पाणहजे हा दरु ाग्रह सोडा.

(सकाळ, णद. ६ ऑगस्ट १७ रोजी प्रणसध्द)

(१४)

७.अप्श पचिा्ला वशकिू ्ा

परीक्षेत नापास होण्याच्या णभतीने णवद्यार्थी घरातून पळून गेला, आपेक्षेपके ्षा कमी गिु

णमळाले म्हिनू जीवनच र्थााबं वले, खळे ात हारले म्हिनू अपयर्ी टीम ने र्ाळेत के ली नासधसु ,

अभ्यास णनट झालेला नाही मग कमी गिु णमळतील या णभतीने या वषी ड्रॉप घ्यायचे ठरवले,

र्ाळेच्या परीक्षचे ्या अपयर्ाने घाबरून र्ाळाच सोडून णदली, या सारख्या बातम्यांानी मन णवषण्ि

होते. जीवन यर् आणि अपयर्ानेच बनले आहे. जीवनात अपयर् हे अणवभाज्य असले तरी यर्

णमळवण्यासाठी जे करायला पाणहजे ते र्ाळांमा धून णर्कवले जाते पि अपयर् आले तर काय करायचे

हे मात्र साांणगतले जात नाही. र्ाळााचं ी जबाबदारीही णवद्यार्थयाांना अपयर् पचवायला णर्कवण्याची पि

आहे हे र्ाळाानं ी जािले पाणहजे.
एखाद्या र्लु ्लक गोष्टी वरुन अगदी जीवनात अपयश हे अववभाज्य

लहान पिापासनु च अपयर्ाची णभती पक्की व्हायला असले तरी यश विळवण्यासाठी जे

लागते. हळूहळू अपयर्ाची णभती आपल्या प्रतयेक करायला पावहजे ते शाळांािधनू
कृ तीवर ताबा णमळवायला लागते. प्रतयेक कृ ती वशकवले जाते पण अपयश आले
करताना मग अपयर्ाचाच णवचार मनात यायला तर काय करायचे हे िात्र सांवा ितले
लागतो. पि अपयर्ाणर्वाय प्रगती नाही हे आपि
जािनू घेत नाही. अपयर् हे प्रतयाभरिासाठी जात नाही.

आवश्यक असते. कारि अपयर्ातून बरचे काही

णर्कण्यासारखे असते. आपले काय चकु ले, आपि कोठे कमी पडलो, काय करायला पाणहजे होते हे

सवश काही आपल्याला तया अपयर्ातूनच उमगते. अपयर् हे काय करायचे नाही हे णर्कवत असत.े

णर्वाय अपयर् हे कायमचे नसते तर ते तातपरु ते असते. आजचे अपयर् ही यर्ा कडे नेिारी पायरी

असते. यर्ाकडे जाताना अपयर् हे मलै ाच्या दगडासारखेच असते. ही अपयर्ाकडे पहाण्याची

मानणसकता णवद्यार्थयाांमध्ये जोपासण्यासाठी प्रयतन करायला हवेत.

जीवनात सरु ुवातीला अपयर्ी झाले पि नंता र प्रगतीची णर्खरे गाठू र्कले अर्ा अनेक

व्यणक्तां नी जगात मानाचे स्र्थान सांपादन के ले आहे. वकीली व्यवसायात अयर्स्वी झालेले म. गाांधी

दरे ्ाचे वकील झाले. णधरुभाई अबां ानी, अणमताभ बच्चन, नारायि मतु ी, महेन्द्रणसंगा धोनी, अब्दलु

कलाम आझाद, अनेक उदाहरिे दते ा येतील. जे अपयर्ाने ढळून गेले नाणहत उलट अर्थक प्रयतनानंा ी

तयाांनी यर्ाची द्वारे स्वतःसाठी उघडली आणि समाज घडवला. अपयर्ावर मात करण्यासाठी

आवश्यक असते असामान्य णजि, परत परत करुन दाखवण्याची क्षमता, स्वतःवरील दृढ णवश्वास,

अर्थक प्रयतनांाची पराकाष्ठा, स्वकंे णद्रत स्वयाणं र्स्त, वेळेचे णनयोजन आणि कठोर पालन, आदर्ांाचे

पालन, स्वतःच्या क्षमताचां े के लेले णवश्लषे ि आणि प्रसांगी बदलाची तयारी. हे जर णर्क्षकाांणन, र्ाळाांनी

कृ तीमधून, प्रसांग णनमाशि करवून घडवनू आिले तर अपयर्ार्ी दोन हात करायला मलु े तयार

होतील.

(१५)

अप्शाशी सामिा करण््ासाठी शाळा हे िक्की करु शकतात
 अपयर्ाची तमा न बाळगता साततयाने प्रयतन करण्यासाठी प्रोतसाहन द्या.
 पराभवाने खचनु न जाता, आतमणचतंा न, मनन करुन कारि णममंा ासा करायला लावा.
 उत्तरपणत्रकाांचे वाटप करत असताना काय चकु ले या बरोबरच काय पाणहजे होते याची पि चचाश

करा.
 णवचाराबरोबरच प्रतयक्ष कृ तीचे महतव आधोरखे ीत करिे गरजेचे. बर्याच वेळा आपि के वळ

णवचारच करत रहातो आणि कृ ती करायची राहून जाते.
 मलु ानंा ा चाांगले काय जमते आहे तयाची जाणिव णनमाशि करुन द्यायची सांधी णनमाशि करा.
 जे आपि टाळूच र्कत नाही अर्ा अपयर्ाची णभती कर्ाकरता बाळगायची याची चचाश

मोकळेपिाने करा.
 तोच तोच मागश णस्वकारल्याने कदाणचत अपयर् येत असेल तर प्रयतनात वेगळेपिा आिायला

लावा.
 समपु दरे ्नाचे महतव जािनू साततयाने मागशदर्शन करा. आपल्यासमोरील अनेक पयाशयाचां ी

जािीव करुन द्या.
 मदै ानी स्पधांाचे आयोजन करा ज्यात हार णजत णनणित असते आणि दोन्ही पररणस्र्थत कसे

वागायचे या णवषयी बोला.
 परीक्षेतील यर्ापयर्ापलीकडे पि जग आहे हे जीवनातील अनेक णवकल्प माडंा ून दाखवून द्या.

(सकाळ, णद. १३ ऑगस्ट १७ रोजी प्रणसध्द)

(१६)

८. िेळेचे वन्ोजन आवण व््विमत्ि विकास

परीक्षचे ्या काळात वेळ कमी पडला, धावण्याच्या स्पधेमध्ये संेकदाच्या काही भागाने

सवु िश पदक गेले, फु टबॉल मचॅ ला र्ेवटची तीस सेकंा दच बाकी राणहली आणि गोल होउ द्यायचा

नव्हता, के वळ एक णमनीटाने उर्ीर झाला आणि ट्रेन णनघनु गेली, एक ना दोन अर्ी अनेक

उदाहरिे वेळेचे णनयोजनाचे महतव अधोरखे ीत करण्यासाठी देता यते ील. वळे हा सगळ्याांसाठी

सारखाच जरी असला तरी ती सकां ल्पना सापेक्ष असल्याचा र्ोध प्रतयेकाच्या पचनी पडायला

र्थोडा वेळच लागतो. याचे उत्तम उदाहरि म्हिजे परीक्षचे ्या काळात पपे र सोपा असेल तर वेळ

कमी वाटायला लागतो आणि पेपर िेळे च््ा संदभाात शाळे ने द्या्चे धडे
अवघड असेल तर तोच वेळ जास्त
वाटायला लागतो, वेळ जाता जात  प्रत््ेक कृ तीसाठी िेळेची म्ाादा आखनू
नाही. द्या.

वेळेचे णनयोजन म्हिजे  उत्तर लेखनाचा सराि करताना िेळे चे
काय तर उपलब्ध असेलेल्या वेळेत गवणत समोर ठेिा्ला लािा.
काय करायचे ते नक्की करिे आणि
तर्ी कृ ती करि.े म्हिूनच प्रतयके  िेळे च््ा वन्ोजनाचे महत्ि विषद
कायाशत उपलब्ध वेळ आणि करणार््ा स्पधाांचे वन्ोजन करा.

 सिांाना स्पि् पणे वदसेल अशा वठकाणी
घड् ्ाळ लािा. विविध वठकाणी घड् ्ाळे

करावयाचे काम याांचे गणित लािा. उदा. ग्रंर्थाल्, लॅब, वक्रडांगण, इ.

जळु वता यायला हवे. ज्याला वेळेचे  िेळे त काम करणार््ा विद्यार्थ्ांाना

गणित सोडवता आले तो जीवनात प्रोत्साहन द्या.

नक्कीच यर्स्वी होतो. आपल्याला  प्रत््ेक कृ तीपुणा करण््ासाठी िेळापत्रक

सोपवलेले कोितेही काम आपि त्ार करा्ला लािा.

वेळेत पिु श करु र्कलो, औषध

वेळेवर घेतले, वेळेवर चकु लक्षात आली, परीक्षेच्या हॉल मध्ये वेळेत उपणस्र्थत झालो, मलु ाखतीला

वेळेत पोहोचलो, प्रवासाला वेळेपवु ी णनघालो, अभ्यासाला वेळेत सरु ुवात के ली, सरावाला योग्य

(१७)



























समस्या आहेत. समस्याांची यादी न संपा िारी आहे.

परीणामाचं ी िावणिः उदभविार्या परीिामाांची जाणिव झाल्याणर्वाय आपल्याला
समस्या णनराकरिात पढु े जाताच येत नाही. प्रतयेक घटनेच्या बाबतीत कायश-कारि भाव महतवाचा
असतो. समस्येच्या पररिामाचेच आपि बळी असतो. परीिामाांचे गाणभयश ओळखिे, तयाची
पररिामानसु ार प्रतवारी लाविे आवश्यक आहे.

समस््ेमागच््ा कारणांचा शोधः अमकु एक समस्या का उदभवली यामागच्या
कारिाांचा र्ोध घ्यायला हवा. स्वतःर्ीच णचंातन के ले, मनन के ले तर अमकु एखादी गोष्ट का घडली?
कर्ामळु े हे घडले असावे? काय के ले की काय होते? असे कर्ा मळु े घडते? काय के ले म्हिजे असे
घडिार नाही? असा णवचार करत गेल्यास समस्येच्या मळु ापार्ी जाता येते. घटनाचां ा क्रम लावला
की मग ही कारिे पढु े यायला लागतात.

पृर्थक्करणः कर्ा मळु े काय घडल?े कायश कारि भाव काय आह?े यावरच
परृ ्थक्करि अवलांबनु असते. परीिामाचंा ी वारवां ारीता आणि णतव्रता मोजिे आवश्यक असते. समान
आणि णभन्न अर्ा गोष्टी वेगवेगळ्या करिे जमायला हवे. णवद्यार्थयाांच्यात र्ालेय जीवनापासनु च
सरंा ्ोधक वतृ ्ती जोपासली तर कोितयाही पररणस्र्थतीतून कसे बाहेर पडायचे हे नक्की समजेल. समान
बाबी एकत्र करि,े णभन्न बाबी बाजलू ा करिे, काय योग्य आणि काय अयोग्य हे ठरवता येिे, घटनााचं ी
मांाडिी करता येि,े क्रम लावता येि,े या सारख्या उच्चतम णवचार कौर्ल्याचे णवकसन करिे
आवश्यक आहे. परृ ्थक्करि के ल्यार्ीवाय उपाय योजना ठरविे अर्क्य होइल.

उपा् ्ोििाः समस्ये णवषयी आपले मीत्र, णर्क्षक, पालक याचां ्यार्ी मोकळेपिाने
बोलिे आवश्यक आहे. कृ तीबध्द, उणिष्टावां र आधाररत, णवणहत वेळेत पिु श करता येतील असा
कायशक्रम हाती घेिे. के वळ समस्या आहे म्हिनू खचून जाउन चालिार नाही तर तयातून बाहेर
येण्याकरीता काही तरी रास्त मागश आवलंबा िे गरजचे े आहे. णनयोजन, उपलब्ध साधन सामगु ्रीचा
परु पे रु वापर, सवांाना बरोबर घेउन जायची तयारी, स्वतःला बदलिे यासारख्या गोष्टीतून उपाय
र्ोधिे सहज होइल.

शाळांिी कराि्ाचे प्र्त्िः
 समस्या णनराकरि पध्दतीचा अध्ययन-अध्यापनात उपयोग करिे
 णवद्यार्थयांासमोर णवणवध आव्हाने णनमाशि करुन तयाांना उपाय र्ोधायला लाविे
 स्वतःला भेडसाविार्या समस्या ओळखायला लाविे
 समस्येतनु स्वतःची सोडविकू करुन घिे ार्या व्यणक्तां ची उदाहरिे दिे े
 बधु ्दीमरंा ्थन पध्दतीचा वापर करुन स्वतःची प्रणतकु ल पररणस्र्थतून सटु का कर्ी करुन घेता

येइल याची चचाश करावी.
 बणु िबळासारख्या खेळातून णनयोजनातमक हालचालीचे कौर्ल्य णवकणसत करिे.

(सकाळ, णद.२४ सप्टेबर १७ रोजी प्रणसध्द)

(३१)

१४. वनणण् क्षमता विकास

Two roads diverged in wood, and I
I took the one less travelled by,

And that has made all the difference.

Robert Frost या कवीने तयाच्या आयषु ्यातील एका णनिशयाने कसा फरक पडला याचे
फार सदंाु र विशन के ले आहे. णनसगाशत णवहार करत असताना अचानक दोन रस्ते समोर येतात आणि
कोिता रस्ता णनवडावा असा जवे ्हा प्रश्न पडतो तेव्हा मनाची णद्वधा अवस्र्था होत.े जीवनाच्या वाटेवर
प्रतयेक वळिावर णनिशय घ्यावे लागिारे असे अनेक क्षि येतात. ठराणवक वेळेतच णनिशय घ्यायचा
असतो, आपले आपल्यालाच ठरवायचे असते, परतनु णनिशय बदलता येण्याची र्क्यता कमी
असते. एका णनिशयावर आपल्या आयषु ्याची पिु श णदर्ाच ठरुन जािारी असते. असे हे णनिशय
क्षमतेचे महतव. बर्याच वेळा आपली आवस्र्था इकडे आढ णतकडे णवणहर अर्ी होते मग णनिशय कसा
घ्यायचा हे ठरवावे लागते.

जीवनात आपि नक्की काय व्हायचे हे ठरवण्याची वेळ प्रतयेकाच्या आयषु ्यात कणधना
कणधतरी येतेच. र्ालेय परीक्षने ंता र आता पणु ढल णर्क्षिासाठी कोिती र्ाखा णनवडावी? कोितया
णवषयाांची णनवड करावी? कोितया सांस्र्थेत प्रवेर् घ्यावा? कोिती पसु ्तके घ्याणवत? प्रतयेक क्षि
णनिशय घेण्याच्या दृष्टीने महतवाचा असतो. णनिशय क्षमता जर णवकणसत झाली असेल तर जीवनात
येिार्या प्रतयेक प्रसांगी तयाचा उपयोग होतो आणि आनंदा , समाधान सहज प्राप्त होउ र्कत.े
स्वावलबां ी होण्यासाठी या णनिशय क्षमतेची अणतर्य गरज असते. जी व्यणक्त योग्य णनिशय, कमीतकमी

ननियण क्षमता विकास प्रक्रिया

पयांाचा पररणामाां मयाादाचंा ी
अभ्या चा विचार जाणणि

आतम पयाया ाची िस्तुक्स्थती
पररक्ण ननिड चा अभ्या

(३२)