աշխատանք պիտի ուզի… Ոմանք ժամանակին պաշտոն են ցանկացել ստանալ
ու մերժվել են, մյուսները հույս ունեն հիմա իրեն տապալելով պաշտոն ստանալ…
Այդ ամենը հասկանալի էր, իրականացման ձևն էր անհասկանալի: Ինքը ընկել էր
և բոլոր կողմերից հարձակվել էին վրան: Հարվածում էին` ով ոնց կարող էր: Թե
հիմնական հարվածողները նպատակ ու խնդիր ունեին, նստածներից շատերը
քննադատում ու իրեն ոչնչացնում էին հանուն համերաշխության, մյուսներից ետ
չմնալու համար:
Նրա համար պաշտոնանկությունն անսպասելի էր: Թե մի քիչ ժամանակ ունե-
նար, գուցե թե ինչ-որ բան ձեռնարկեր: Հեչ բան որ չլիներ, մի քանի հոգուց մեծ-
մեծ նվերներ ու փողեր կվերցներ… Նրան թվացել էր, թե պաշտոնը միշտ կլինի որ-
պես կթու կով և ինքը մշտապես կօգտվի: Առածի առյուծի բաժինը միշտ էլ տուն էր
տարել, իսկ տանեցիք… Ջրի բերածը ջուրն էլ տարել էր ու հիմա, պաշտոնազուրկ
լինելուց հետո, Մինայիչը անփող էր, հետևաբար նաև` անշրջապատ, անօգնական:
Չէր հասկանում` ո՞նց կարելի է երկու հարյուր ռուբլի ռոճիկով մի ամբողջ ամիս
յոլա գնալ:
Երկար ժամանակ Գագոյի մոտ չէր գնացել: Տանից դուրս գալու ո՛չ երես ուներ,
ո՛չ հավես: Մի իրիկուն Գագոն ինքը եկավ: Նստեց, զրուցեցին դեսից-դենից:
-Հո քեզ վնաս չե՞ն տվել,- հետաքրքրվեց Մինայիչը:
-Չէ, առայժմ չէ,- խուսափուկ պատասխանեց Գագոն: Չասաց, որ արդեն լեզու է
գտել նոր իշխանությունների հետ: Օգտագործել է Համլետի հետ ունեցած վաղեմի
կապն ու ինչ առաջ անում էր Մինայիչի համար, հիմա, մի քիչ ուրիշ ձևով, անում է
նրանց համար: Չասաց, թե խոսք կա, որ իրեն կառավարական հանգստյան տան
տնօրեն նշանակեն: Ասենք «խոսք կան»-ն ո՞րն էր, փողը տվել, դասավորել է ու օր-
օրի հրամանի է սպասում:
Թե Գագոյին հարցնես` Մինայիչից դժգոհ է: Բա ի՞նչ, էդքան տարի հավատարմորեն
ծառայեց, բայց Մինայիչի մտքով չանցավ էդ հասարակ հանգստյան տան տնօրենի
պաշտոնից հանել, մի կարգին պաշտոնի նշանակել: Հիմա, Մինայիչից հետո, կարճ
ժամանակում Գագոն գործերը դասավորել է ու…
Գագոն նույնիսկ սեղանից հրաժարվեց: Մի գավաթ սուրճ խմեց, իսկ գնալուց
առաջ կմկմաց.
-Մինայիչ, էն բանը…, կներես…
Տաճատ Մինայիչն անմիջապես զգաց, որ նրա խոսքի միջից հարգանքի մեծ
մասը պակասել է: Առաջ Գագոն իրեն երբեք «Մինայիչ» ասած չկար: Ինքը նրա
համար միշտ «Տաճատ Մինայիչ» էր կամ «ընկեր Եսայան»: Բացի այդ, Գագոն ոչ մի
անգամ նրան «դու»-վ չէր դիմել, բայց հիմա… Հասկացավ, որ աթոռն իր հետ առել,
տարել է նաև իրեն մատուցվող հարգանքի այդ մասը: Չնկատելու տվեց, բանի տեղ
չդրեց, թավ հոնքերի տակից նայեց Գագոյին: «Գագոն էլ է ծերացել»,- գլխի մեջ
կայծակեց միտքը անպատեհ ժամին հայտնված հյուրի նման: Գագոն հայացքը կա-
խեց, քառածալ թաշկինակը հանեց ծոցագրպանից, ճակատի քրտինքը սրբեց, հետո
նորից խնամքով տեղավորեց իր տեղում ու շարունակեց.
49
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ
-Հիշու՞մ ես, որ Մոսկվա գնալուց առաջ երկու հազար…
-Հա՛, հիշում եմ,- նրան ընդհատեց Մինայիչը,- հիմա չկա, լինի` կտամ:
-Ախր, գիտես, որ ես չունեի, մեր Բաբկենից եմ վերցրել: Երեկ Բաբկենը եկել,
ուզում էր: Ասում էր` փողն օրեցօր արժեզրկվում է, ասում էր` մի էրկու կտոր ոսկի
առնեմ էրեխեքի համար, ախր հասունացել են, ամուսնանալ կա, բան կա, ախր…
Գագոն Մինայիչին չէր ասում, որ ինքը Բաբկենի փողը վաղուց է տվել: Հիմա նոր
պաշտոնի համար եղած փողի մի մասը չի տվել ու դրա համար է պետք: Բացի այդ,
հո չէ՞ր ասի, թե դու հիմա քարտուղար չես, այլ մի փոքր հիմնարկի ղեկավար ու ես
քեզ համար պետական բանկ չեմ: Առաջ լիներ` էլի հա, մի կերպ տազ կանեի, հիմա`
ինչու՞, հիմա` ո՞նց…
-Հա՛,- ձայնը կարծրացրեց Տաճատ Մինայիչը,- էս էրկու օրը մի տեղից ճարեմ`
կտամ, հիմա չկա:
-Լա՜վ,- տնքաց Գագոն ու վեր կացավ` հարցական ակնարկը Մինայիչի աչքերին
հառած, այսինքն` ե՞րբ գամ, այսինքն` ինձ շատ պետք է: Գնաց, բայց Տաճատ
Մինայիչը ողջ գիշեր չքնեց:
-Քեզ ի՞նչ եղավ,- գիշերվա կեսին սիրտ առավ ու հարցրեց կինը:
-Զահրումար եղավ,- մրթմրթաց դժգոհ,- էդքան բերում էի, մի քիչ ետ գցեիր բերան-
ներից, պահեիր էս սև օրվա համար: Ամեն մեկդ ծախսում էիք ձեզ համար ու չէիք
մտածում` բա հետո՞: Հիմա էդ «հետո»-ն եկել, չոքել է դռանն ու ոչ մեկիդ պետքը չէ:
Կինը չխոսեց: «Քիչ ծախսեիր սիրուհիներիդ վրա»,- մտածեց, բայց տարիներով
ձեռք բերած դիվանագիտությունն ստիպեց ուրիշ ձևով ասել.
-Քի՞չ ես լավություն արել, սրա-նրա վրա քի՞չ ես ծախսել, թող հիմա…
-Թո՛ղ…- պառկած տեղից ելավ, նստեց Մինայիչը,- ում վրա որ ծախսել եմ, արժանի է
եղել, թե չէ, ոչ մեկին հայտնի չէ: Ես տուն բերած, քեզ տվածի մասին եմ ասում:
-Ես էդ փողը ծախսե՞լ եմ,- չքմեղ ձևացավ կինը: Նրա այդ չքմեղությունից Մի-
նայիչի սիրտը խառնում էր, ներվերը լարվում և ապրելու հավեսը կորչում էր:
-Գիտեմ` դու շուկա չես գնացել, նաև քեզ համար բան չես առել, բայց էդ փողը
տղաներիդ ու աղջկադ միջոցով, հարսներիդ ու փեսայիդ ձեռքով կատվի պոչի տակ
է մտել ու հիմա չկա: Երկու հազար ռուբլին ի՞նչ գումար է, որ ես չունեմ պարտքս
վերադարձնելու համար:
Մինայիչը չլսեց կնոջ նոր արդարացումը, ելավ, շորերը հագավ ու տանից դուրս
եկավ: Ցայգալույսի երկինքը մաքուր ու պարզ էր և լուսինը` կողքին աստղ, ժպտում
էր Մինայիչի հոգսին անտարբեր: Քայլեց քաղաքի ծանոթ ու անծանոթ փողոցներով:
Ասենք եղած-չեղածը մի փողոց էր, որ ձգվում էր քաղաքի ողջ երկայնքով: Ինքը չի
հիշում, թե մեկ էլ երբ է ոտքով անցել այդ փողոցով: Քանի պաշտոն ուներ՝ տանից
մինչև շրջկոմ երկու հարյուր մետրը «պադավատով» էր գնում: Իսկ հիմա ամաչում
է, որ դուրս գա ու փողոցով քայլի: Մարդիկ հազար ու մի բան կմտածեն: Մարդիկ,
մարդիկ… Հաճախ նրանց կարծիքը, նրանց մտածածը նրանց ասածը մեզ համար
ավելի կարևոր է, քան իրականությունը, քան սեփական կարծիքը: Հաճախ այս կամ
այն քայլն ենք անում, որովհետև մարդիկ այդպես են ասում, մարդիկ մեր մասին
50
այդպես են մտածում: Կամ որևէ բան անում ենք միայն նրա համար, որ մարդիկ մեզ
գովեն, չքննադատեն: Եվ դա անում ենք այնպիսի նախանձախնդրությամբ, կարծես
ապրում ենք ուրիշների և ոչ թե մեզ համար:
Քայլում էր փողոցով: Ահա շուկան: Ժամանակին ինքը հատուկ միջոցներ ձեռք
առավ, նախագիծ հաստատել տվեց և այս նոր շուկան կառուցել տվեց: Բայց կա-
ռուցելուց հետո ընդամենը մեկ անգամ է եղել այնտեղ` բացման օրը: Հիմա, ասում են,
շուկան առել է նորահարուստներից մեկը: Լա՞վ է դա, թե՞ վատ, Տաճատ Մինայիչը
դեռևս չի կողմ նորոշվում: Մի կողմից գուցե թե լավ է` սրտացավ կլինեն, իրենց
ունեցվածքը պաշտպանել ու ընդարձակել կուզենան: Մյուս կողմից էլ` ու՞մ հաշվին:
Ասենք մի քանի հոգու փորը կշտացավ, ժողովրդի փորը հո չի՞ կշտանա: Մարդն
ինչքա՞ն պիտի հարստանա, որքա՞ն պիտի ունենա, որքա՞ն պիտի շատացնի իր
ունեցածը, որ շուրջը նայի ու հարևանների մասին մտածի: Չի՛ մտածի, հաստատ
չի մտածի: Նախ մարդ արարածի աչքը չի կշտանա, երկրորդն էլ՝ ունևոր մարդուն
միշտ թվում է, թե բոլորն էլ ունեն: Կուշտ մարդը ուրիշի սոված լինելը չի ըմբռնի, չի
հասկանա…
Ահա քաղաքի գլխավոր փողոցում կառուցած առաջին բազմաբնակարան շենքը:
Որքան էր ուրախացել շահագործման օրը: Հետո այդ իրիկուն քաղխորհրդի նախա-
գահի հետ մի շիշ օղի, լավաշ ու պանիր վերցրին, ելան քաղաքի դիմացի լանջը:
-Այսպես հանգիստ է,- ասաց ինքը,- ականջներս խաղաղ մի բաժակ բան կխմենք,
հաց ու պանիր կուտենք:
Նստել էին երկուսով: Մեքենան ներքևում սպասում էր: Մի-մի բաժակ խմեցին,
հաց ու պանիր կերան և իրիկնամուտի մեջ շողացող քաղաքի լույսերին էին նա-
յում: Աղջամուղջի մեջ երևում էին վերամբարձ կռունկների կմախքները: Եթե
նույնիսկ չերևային էլ, ինքը մտովի, առանց տեսնելու կարող էր հաշվել, թե քանի
շինհրապարակ կա քաղաքում, քանի շենք է կառուցվում: Հիմա քաղաքի առաջին
բազմաբնակարան շենքի առաջին հարկի գրեթե բոլոր բնակարանները խանութի
են վերածվել: Առևտուր, առուծախ, հիմա ամեն տեղ այդ է: Կապիտալիզմն իր հո-
լովույթի մեջ է առել ամենքին: Ինչ հասարակարգ ուզում է լինի, հիմա Մինայիչի հա-
մար մեկ է, մենակ թե մարդիկ մարդավարի ապրեն:
շարունակելի...
51
ԱՐՁԱԿ
ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Արձակագիր
ԵԹԵ ԵՍ ԱՅՍՔԱՆ...
«Եթե ես այսքան ցրված չլինեի, պետք է, որ լավ հիշեի այդ օրը, տեսածս, զգացածս,
մանրամասները, անգամ չեմ հիշում՝ 2010-ի դեկտեմբերին էր, թե արդեն հաջորդ
տարվա սկզբին, բայց հնարավոր է՝ երբ սկսեմ… (պատրաստվում էի գրել «մտքերս
թղթին հանձնել», սակայն տեսնում եմ, որ դիմացս ո՛չ թուղթ կա, ո՛չ գրիչ. համա-
կարգչի սև ստեղնաշարն է մանր ու մեծ «բարձիկներով», մի քմահաճ «մկնիկ» և
այս լայն, որակյալ էկրանը)...
Կարելի է մտքերը համակարգչին հանձնել (բառացիորեն այդպես էլ կա՛), միայն
թե նորաթուխ արտահայտությունը կունենա՞ արդյոք ներքին այն հանդիսավորու-
թյունը կամ քողարկված ծիսականությունը, որ ժամանակի հետ ներծծել է թղթին
հանձնելը։
Թղթին հանձնել՝ խոսքը, իղձը, ակնկալիքը, թաքունը, երախտիքը, օրհնանքը,
անեծքը, գաղտնիքը, արգելանքը, երազանքը, ու դարձյալ՝ իղձերը, խոսքերը, մտքերը…
Ժամանակի հետ սովորել էինք այդ ամենն ու դեռ ավելին թղթին հանձնել, թղթին
պահ տալ, իսկ մինչ այդ էլ՝ ջրի՛ն հանձնել, քամո՛ւն, կրակի՛ն պահ տալ, և դա անել՝
գույնով, ծեսով, հագուկապով, կանոնավոր շարժուձևով, և դա անել նախանձա-
հույզ նվիրումով, մի աներկբա վստահումով, ընծայումով, զենումով, իրականաց-
ման սպասումով…
52
«Համակարգչի՜ն հանձնել» գուցե մի օր էլ սա՞ մեծարվի, քողապատվի, անգամ՝
գերբնավորվի ու գաղտնա-խորհրդա-պատվի, բավական է միայն, որ ուշադրու-
թյան և ունկնդրության կիզակետում տեղակայվի, հավուր պատշաճի վերաբեր-
մունքի արժանանա։
Այս ինչքան բարդ-բարդ բառեր ասվեցին, հատկապես՝ այդ դժվար ընթեռնելի
գաղտնախորհրդապատվելը. բավական է՝ մի քիչ ավելի մղում կամ ինքնամոռաց
ոգևորություն, և այդ բայն արտասանելիս լեզուդ կարող է հոդախախտ լինի։
«Արտասանելիս լեզուն հոդախախտ լինել»-ն անկասկած պատկերավոր
արտահայտություն է, տպավորություն գործող, նոր մտքեր ծնող, բայց պետք է
ասեմ, որ այն նոր չէ ու իմը չէ, սըր Էլիոթինն է, և նա բոլորովին այլ համատեքստում
է օգտագործում11։ Բրիտանահպատակ նոբելյանակիրը հայտնի է բառերից ու բառ-
իմաստներից իր չվախենալու արվեստով, նրա «Մոխրոց Չորեքշաբթի»-ի2 առաջին
չորս տողի այլասացությունն արդեն բավական է, որ…
Այո՛, իսկապես բավական է, որովհետև մինչ մի մտքից մյուսին եմ անցնում, ան-
նկատորեն հեռանում, շեղվում իմ հիմնական նյութից (և այնքան էլ ճիշտ չէ, որ ես
չեմ վախենում լեզուս հոդախախտ անելուց), այդ ընթացքում դադարի բաց արած
ճեղքն անընդհատ մեծանում է, իսկ սկսված ու կիսատ մնացած նախադասությունը
(որն ի դեպ տեքստի առաջինն է, անդրանիկը), լուծում չստացած դոմինանտ սեպտ-
ակորդի նման, զարմացած, շունչը պահած սպասում է՝ ինչո՞ւ չի ավարտվում, ու նրա
համար լրիվ միևնույն է, թե ինչ կերպ է դա արվելու՝
գրչագրվելո՛ւ,
փորագրվելո՛ւ,
ստեղնաշարվելո՛ւ,
հպագրվելո՛ւ,
սեպագրվելո՛ւ,
պատկերագրվելո՛ւ,
ավազագրվելո՛ւ,
խազագրվելո՛ւ,
թեկուզև՝ձայնագրվելո՛ւ,
խածատվելո՛ւ,
մորզեի ազդակներով կողք-կողքի շարվելո՛ւ,
գույներով կամ չափերով համադրվելո՛ւ,
վերջապես՝ բանավոր թե գրավոր է դա կատարվելո՛ւ։
Ուստի՝…
1 Հմմտ.՝ «…որպեսզի ստիպի լեզվին, անհրաժեշտության դեպքում այն հոդախախտելով, արտահայտելու
ուզած իմաստը»։ Թ.Ս. Էլիոթ, «Քերթվածներ»։ Նախաբան։ Հեղ. հրատ., Երևան, 2003 թ., էջ 5
2 Թ.Ս. Էլիոթ, «Մոխրոց Չորեքշաբթի» պոեմը գրվել է 1920 թ.։
53
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
***
(շարունակութուն)
«Ուստի՝…հնարավոր է, որ երբ սկսեմ գրի առնել այն քիչը, որը դեռ կա հիշո-
ղությանս համեմատաբար հասանելի, արտաքին շերտերում, մոռացված մանրա-
մասները (կարևորն ու անկարևորը թև-թևի տված) ավելի խորքային, հիմնական
պահեստարաններից ի հայտ գալու ցանկություն դրսևորեն, բարեհաճեն վերհիշվել։
Դրանք ինձ պետք են, այդ կարևորներն ու ոչ այնքաններն ինձ համար խիստ
կարևոր են հիմա։
Որտեղի՞ց գիտեմ3, որ դրանք կան՝ մշտատև ներբեռնվող, ծանրաբեռնվելուց
չկախվող, պարունակածն անհետ չջնջող4 անձև ու անիմանալի ընդգրկուններում,
որտեղի՞ց գիտեմ, որ այն, ինչն ուզում եմ հիշել, ինչը ջանում եմ հիշել՝ ա՛յն, իր
ժամանա՛կը, իրեն նախորդողնե՛րն ու իրեն հաջորդողնե՛րը, և շատ ուրիշերը կան
այնտե՛ղ, եթե ես մոռացել եմ։ Դեպի սեփական ներսս շրջված՝ նայում եմ, փորձում
եմ տեսնել։ Բայց չկա, չի երևում, չեմ տեսնում, չեմ գտնում… Այդ դեպքում որտեղի՞ց
գիտեմ, ի՞նչն է հուշում մոռացվածի մասին։ Հուշն ի՞նքը… Նա լուռումունջ նստած
չէ՞ իր բաժին կեցարանում։ Նա ստիպում է ճի՞գ անել, ե՞տ նայել, անհանգի՞ստ
լինել։ Փորփրե՛լ, փնտրե՛լ, վերհիշե՛լ, հենց իրե՞ն հիշել։ Այդ ինչպե՞ս... Եթե ես չեմ հի-
3 Հմմտ․՝ Օգոստինոս Երանելի, «Խոստովանություններ» , գլխ․ 10 և 11 (մասնավորապես՝ ժամանակի,
մտածողության, հիշողության մասին)։ Անկյունաքար, 2008թ․
4 Մուտքագրել, ներբեռնել, կախել, ջնջել և թեք տառերով գրված մի շարք բառեր համակարգչային եզրույթներ և
համակարգչային խոսակցական արտահայտություններ են։
54
շում, ինչպե՞ս կարող է այդ չհիշվածը հուշել ինքն իր մասին։ Թեև «մոռանալ» բառը
ենթադրելի դարձնում է, որ եղել է այդ ինչ-որ բանը, որ մոռացվել է. չեղածն ինչպե՞ս
կմոռանաս։
Բայց գուցե է՛լ ավելի կարևոր է պարզել, թե ցանկություն ունե՞ս, արդյո՞ք պատ-
րաստ ես հիշել։ Հաճախ մոռանում, ինքներս կամավոր խեղդում ենք հուշը, եղածը,
իմացածը. ամաչու՜մ ենք... բարկանո՛ւմ ենք... վախենո՛ւմ ենք, պաշտպանվում ենք…
քամահրում, անտեսում, արհամարհելով՝ անկարևոր ենք համարում նրան։ Մենք
փակում ենք այն դուռը (գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն), որի հետևում
եղածն անհանգստություն է, տհաճություն է, դառն է, երբեմն՝ ապտակ է մեր իսկ
ձեռքով մեզ հասցված, որովհետև քանի դեռ հիշում ենք, պարբերաբար զգում ենք
շիկացումը այտի...
Ոչ միայն վատը, լավը մոռանում ենք նույն արագությամբ, երբեմն՝ չհասկանալով,
երբեմն՝ անփությունից, երբեմն էլ՝ անկրթությունից կամ այդպես էլ չհասունանալով,
իսկ հիշելու կարողություն, ինձ մեկ-մեկ թվում է, որ անգամ բույսերին է տրված։
Որտեղի՞ց գիտեմ, որ կան… Վստահ եմ՝ չեն կորել, չեն վերացել, ուղղակի մի
տեղում են, որը չեմ գտնում միտք անունը կրող կարծրապնակի5
բարդ ու բազմանիստ ծալքերից մեկի
մշտապես լրացվող դաշտերից մեկի
իրարից զատված գալարներից մեկի
կողք-կողքի շարված նիստերից մեկի
մանր ու աննշմար խորշերից մեկի
առբերիչ ու արտատար6 նյարդաթելերից մեկի
պահ առ պահ լրացվող ոստայններից մեկի
դրդող կամ արգելակող ընթացքներից մեկի
ակնթարթորեն կարճ ու շատ ավելի կարճ հատվածներից մեկի
թեև փոքրագույն, սակայն ինքնուրույն մասնիկներից մեկի
կամավոր կամ դրդումով գրգիռ առնող ելուստներից մեկի
ա՛ջ, ձա՛խ կամ այլ անկյուններ գրավող բրգաձև, իլիկաձև աստղաձև, այլաձև
բյուր-բյուրավոր բջիջներից մեկի
անոսր, մանրագույն հյուլեներից մեկի
մեր չիմացած, չպատկերացրած պահեստարաններից մեկի
խորունկ, աննկատ տեղերից մեկում։
Ձեռքով անշոշափ, աչքին անհասու անիմանալի նիշքերում7 պահ մտած մոռաց-
վածներս գտնելու լավագույն միջոցը՝ եղածը, դեռևս մնացածն անշտապ շարադրելն
է, ինչն էլ հիմա կփորձեմ անել։
5 Կարծրապնակ–hard disc (հմկրգչ. եզրույթ (անգլ.)։
6 Ողնուղեղի և միջանկյալ ուղեղի միջև գտնվող բոլոր բաժինները կազմում են ուղեղի բունը, որով անցնում են
առբերիչ (կենտրոնաձիգ, զգացող) և արտատար (կենտրոնախույս, շարժիչ) նյարդաթելերը:
7 Նիշք –file (հմկրգչ. եզրույթ) (անգլ.)։
55
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
***
Մի բան հաստատ է, որ ցուրտ էր, սաստիկ ցուրտ… Ձմեռային մի այնպիսի
առավոտ էր, երբ օդի յուրաքանչյուր ումպ ներս առնելիս՝ ակամա գիտակցում ես,
որ շնչելը նույնպես հատուկ գործողություն է, կարող է և ցավոտ լինել։
Ահա, այդ ցուրտը՝ սառնաշիթ քամին բերանն առած, ո՛ր կողմն ասես չէր սուրա-
ցել, սառնաճաք քիթն ո՛ւր ասես չէր խցկել, աչքի տեսածը՝ անկուշտ ժլատի պես
ամենը ժողովել, պահել էր անութի տակի սառցակարկատ փռոցի մեջ, փորձառու
տանտիկնոջ ջանադրությամբ բարուրել, ձեռքն ընկած եղիամով, հենց նոր հունցած
ձնագնդերով, սառցե լեզուներով ու պաղ լուլաներով ճեղք ու բացերը գոցել, կոկել,
դեռ վրան էլ վեցանկյուն սկավառակից8 կնիք էր խփել։
Նա պարբերաբար լայնաբաց տարածում էր իր փռոցը, դաղող կասկածով
ակաղձուն հայացքն այս ու այն կողմ նետելով՝ դրա տակից ուշի-ուշով հետևում
էր. «Չլինի թե՝ մի տեղից տաքություն սողոսկի, կամ լինի մեկը, որ ըստ արժանվույն
ջանքերս չգնահատի»։ Ցուրտն իր իսկ ազդեցությունից այլևս ինքնամոռաց, գործի
էր դրել՝ ո՜վ գիտե երբվանից ու ինչպես ձեռք գցած՝ տարվա մեկ քառորդին աշ-
խարհը սառեցնելու մի զորեղ առանձնաշնորհ, և ակնհայտ էր, որ այդ զգլխիչ բա-
վականությունից իրեն զրկելու ցանկությունը դույզն-ինչ չէր նշմարվելու։
Պետք է խոստովանել՝ նպատակին հասել էր. բոլորն ու ամեն ինչ՝ բանական
էակներն ու անբան արարածները, անգամ անշունչ առարկաները, ներառյալ՝ ձյան
տակ կքած տանիքները և հուսահատորեն կախ ընկած սառցակոլոլ հոսանքա-
ձողերը, բոլորն ու ամեն ինչ անվերապահորեն ընդունել էին սառնագործի եռանդն
ու կարողությունը, բոլորն ու ամեն ինչ համակերպվել էին այն մտքի հետ, որ դեռ
երկար են «վայելելու» Նորին Ցրտության Բարձր ներկայությունը։
Եղանակային իրողության (և ոչ միայն դրա) դեմ անզոր երթուղային ավտոբուսի
մեջ եմ, սպասում եմ…
Կիրակի առավոտ է. վերադառնում եմ հայրական տանից։ Հորս քառասունքը չի
լրացել, ու ինչպես կարգն է, մենք ամեն շաբաթ օր գալիս ենք, որ շիրիմն այցելենք,
ծաղիկներ դնենք, խունկ ծխացնենք, հարգանք մատուցենք, մորս հետ լինենք, միա-
սին լինենք, խոսենք կամ չխոսենք (կարևոր բաների մասին ավելի հաճախ սիրում
ենք չխոսել)։ Այս շաբաթ դարձյալ եկել էի...
Սպասում եմ (մյուսների պես), որ վարորդը, շարժիչը գործարկի, անիվները
պտտվեն, մեքենան ընթացք առնի, արագություն հավաքի, առաջ սլանա, որ կարո-
ղանամ վերադառնալ տուն, որ մեր տնից վերադառնամ մեր տուն։ Կրկնություն է,
բայց այդպես է. մեր տնից --> մեր տուն՝ հավասարապես հոգեհարազատ երկու
«տարածք», որոնց մեջ կիսված եմ եղել (հավանաբար՝ և եմ) տարիներ ի վեր։ Ներ-
անձնական մի հակամարտություն է սա, որը ոչ մի կերպ չի ուզում իրեն սպառել
(կամ ես չեմ թողնում, որ սպառվի). գալիս եմ մի տեղը՝ մյուսին արդեն կարոտած,
8 Ձյան փաթիլները կամ սառույցի բյուրեղներն ավելի հաճախ հանդիպում են աստղաձև վեցանկյան կամ
վեցանկյուն սկավառակների տեսքով։
56
հեռանում՝ անջատումից խռովված, ու հաճախ գալու ցանկությունն ավելի սուր եմ
զգում, քան դրանցից մեկում գտնվելունը…
Կիրակի առավոտ է։
Վերադառնում եմ հայրական տնից։
Տխուր եմ... Բնական է, որ տխուր եմ։ Սիրում եմ, երբ կողքիս ծանոթ մարդ չի՛
լինում, խոսելու առիթ չի՛ լինում։ Հորս մասին եմ մտածում։ Այստեղ նստածներից
ամեն մեկը լուռ, գուցե, ինքն էլ իր հոր մասին է մտածում, նրա ապրած կյանքի, տե-
սածի, զգացածի, արածի ու չարածի, նրա՝ վերջին օրերի չարչարումի, խորհրդավոր
հանգչումի, դրան նախորդողի ու հաջորդողների մասին։ Մտածում եմ հորս մասին
իմ իմացածի ու ավելի շատ՝ չիմացածի, շատ բաներ իմ ու մեր նայելու ու հաճախ
չտեսնելու, կարևորները բաց թողնելու, շռայլորեն մսխելու, ապա մուրալու մասին
եմ մտածում (բնական կաշին ներկակայուն է9)։ Մտածում եմ այս տարվա մասին՝
դժվար, ձգվող, չվերջացող, վերջեր ու սկիզբներ իրար դիմաց բերող, ինչ-որ բաներ
կապող, շատերը՝ կտրող, ունայնության փոսին10 դրանք պահ տվող տարվա մա-
սին եմ մտածում։ Ինքս ինձ ճանաչելուց առանձնապես ոգևորություն չապրելով, ո՛չ
ուրախ, ո՛չ էլ սիրտ ջերմացնող այս մտածումներով ծանրացած, ծուղակն ընկածի
նման սպասում եմ…
***
Մեքենան տեղից շարժվեց, վերջապե՛ս, արդեն ընթացքի մեջ է։
Պատկերներն անընդհատ փոփոխվում են։
Պատկերները փոփոխվում են, բայց ոչինչ չի փոխվում։
Արդեն ժամը ինն է (ըստ օրենքի՝ լրիվ առավոտ), սակայն երկինքը փակ է, ու
ամեն ինչ այնքան դժգույն է, որ թվում է՝ լուսաբացը սկսել է իր ամենօրյա վաղորդյան
վարժանքը, ո՞ւ... Թմրած աշակերտի նման պապանձվել-մնացել է. մոռացե՜լ է, թե
հետո ինչ պետք է աներ։
Ես նույնպես չգիտեմ ինչ անեմ. ինչ անեմ հիմա, ինչ անեմ հետո, ինչ անեմ ինձ
հետ, այս ամենի հետ, լրացնելուն սպասող պակասներիս հետ, սանձակոտոր վար-
գող, թռչող ու չբռնվող ժամանակիս հետ11, ձեռքերս դաղող դրա սանձերի հետ։ Նկատել
եմ՝ տարիքի հետ պակասների վրա ավելի եմ կենտրոնանում, քան լրացրածներով
գոհանում։ Վախենում եմ, որ...
«Մի փոքր համբերությո՛ւն. պատկերների հետ այս ժամը կանցնի, քաղաք կհաս-
նես և...»- Եվ, չգիտես ինչու, հույս ունեմ, որ այնտեղ՝ այդ քաղաքում, ավելի սրտա-
բաց դիմավորում է լինելու (գոնե թե՝ եղանակային)։
9 Հմմտ.՝ժող. ասացվածքի հետ. «Կարմիր կովը կաշին չի փոխի»։
10 Արտահայտություն Լ. Շանթի «Հին աստվածներ» դրամայից։
11 «Ինչպես ձիերը երկնային, դուրս վազելով արևմտյան երկրներից,
Սանձակոտոր վարգում են ու անցնում արևելյան ճանապարհով -
Այդպես գարուններն ու աշունները սլանում են սրընթաց ու վրիպական»։ Ժուան Ցզի
«Հին Արևելքի Պոեզիա», ԵՊՀ, 1982թ., էջ 448։
57
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Որովհետև... հո՞ւյս ունեմ…
Սեփական մտքերում ճամփորդելու կարոտած բարիքը հնարավոր էր դարձել ան-
ծանոթ մարդկանցով լի այս փակ, ընթացող տարածքում, ուր իրադրությունն է պայ-
մաններ թելադրողը. ստիպված ես չշեղվել, չցրվել, ստիպված ես ինքդ քեզ հետ լինել։
Մի բան, ինչից խուսափում եմ՝ խուրձով անպետք պետքականներ անընդհատ ինձ
համար հորինելով։
***
Ընթացքից դիտողի համար ապակուց այն կողմի համատարած ճերմակությունը
հանդարտորեն պտտվող մի հսկա սկուտեղ է։ Դրա եզրերին արծաթով դաջված
մանրազարդեր են մայթեզրի ժանեկակար մացառները, կոկած փոքր ու մեծ ձընա-
թմբերը, դեպի խորք ձգվող արտերի ալրոտած ակոսները, մեկումեջ նշմարվող
անցորդները, երբեմն ուրվագծվող շինությունները, հենասյունների շարասյուններն
ու հատկապես՝ դեռևս անկոխ մայթերից սկիզբ առնող չնշմարվող հեռաստանները։
Այդ բոլորը լռելյայն հերթափոխում են միմյանց, գալիս-անցնում, ասես կրկնվում են՝
քթի տակ ձմեռոտ մեղեդի մրմնջալով.
«Որովհետև հույս ունեմ…
Որովհետև հույս (չ)ունեմ…»
58
Լուռ մեղեդին մերթ բարձրանում, մերթ իջնում է, մերթ կտրտվում, մերթ կորչում է,
ապա նորից կապում է իրար։ Այն շատ է իջնում, երբ ի վար է ձգվում մեր ուղին. կտրտվում
կամ կորչում է, երբ աշխատում են մեքենայի շչակները կամ ինչ-որ ուրիշ ձայն է լսվում
ներսում կամ դրսից. կրկին կապվում է, երբ ամեն ինչն իր շունչը պահում է.
«Որովհետև…
Որովհետև հույս չունեմ կրկին վերադառնալ...»
Օդում առկա մշուշը չափելիության սահմանները լրիվ աղոտել է, պղտոր երկինքն
եկել տարրալուծվել է նույնքան անպարզ հորիզոնի մեջ, սա, իր հերթին, միախառնվել
է ավելի ներքևում եղած անորոշին ու մնացածին՝ ժամանակն ու տեղը ներառյալ։
Այն, ինչ տեսանելի է, նույնքան ենթադրելի է, ինչը որ մոտ է, միաժամանակ հեռու
է։ Ամենը, ինչ կա, հետևանք է ավելի շատ նախկինում տեսածի, հիշողության մեջ
մնացածի, քան այս պահին տեսանելիի։ Եվ ահա՛, դրանց մոտավոր կենտրոնում
թվում է՝ մի կետ կա, մի հենման կետ, գուցե՝ առանցք, ինչի շուրջ կատարվում են
տարածված սկուտեղի անշտապ պտույտները։
Մեքենայի անիվները գլորվում են, լուսամուտից դուրս՝ պատկերները հաջորդում են,
և այդ պտույտներով ամբողջանում են բացօթյա երգահանդեսի ծոր տվող տակտերը.
«Որովհետև ես հույս չունեմ կրկին վերադառնալ
Որովհետև ես հույս չունեմ
Որովհետև ես հույս չունեմ դառնալ՝
Երանի տալով մեկի հմտությանն ու մյուսի խելքին»։12
Թվացակա՞ն է այս ամենը... Արդյո՞ք։ Ուզում եմ հավատալ, որ հարթությունը
պտտվում է, որ համրաձայն մեղեդին հնչում է, որ բոլորովին այլ տեղում գրված այս
տողերն այս պահին լուռ, սակայն ներկա են…, որ առանցք կա, հավանաբար կա (ես
այդ բոլորի ականատեսն եմ հենց հիմա)։
***
Անհավանական է, (գուցե և տարօրինակ՝ այդ մասին մտածելը), բայց հենց հիմա,
տաք օդից գոլացած ինչ-որ մի ճահճուտում՝ կարմիր ոտքերը քշտած, կարմիր կտուց-
ները կափկափելով գորտերի ու օձերի որսով են տարված այն արագիլները, որոնք մեկ-
երկու ամսից թևերը տարածելու և ուղղություն են վերցնելու դեպի այս սառնամած
դաշտերը։ Ճերմակաթևերը, ավետաբերները, խորհրդապատվածները… Ինչպե՜ս
ենք սիրում մենք նրանց։
12 Հատված Թ.Ս. Էլիոթի «Մոխրոց Չորեքշաբթի» պոեմի առաջին չորս տողերն են։ «Քերթվածքներ», թարգ.՝ Ս.
Մկրտչյանի, Երևան 2003 թ., էջ 87։
59
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Սովորաբար չեն ուշանում, ոչ էլ ժամանակից շուտ են տեղ հասնում. ժամանա-
կի հարցում ճշտակատար են արագիլները։ Բայց ինչպե՞ս են որոշում, որ եկել է ժա-
մանակը, ի՞նչն է ստիպում, որ կերառատ հեռուները թողնեն ու երկինք բարձրանան,
և ի՞նչ են մտածում նրանք այդ երկար թռիչքի ընթացքում։ Ունե՞ն արդյոք հուշեր,
կարոտներ, ունե՞ն սպասումներ, թե՞ միայն ներկայի թափահարումներով են ուղ-
ղորդվում. տարի առ տարի այնտեղից գալիս են այստեղ, որ կեր ունենան, բույն
ունենան, ձագուկ ունենան, որ հաջորդ չուերին, երկինքներում, իրենց կողքին թևա-
ծողներ ունենան…Մենք նման ենք հավատարիմներին13, միայն թե մեր ճամ-
փորդությունը մեկ անգամ է լինում։ Ամեն գարուն նրանք բծախնդրորեն սկսում են
գծել այն շրջանը, ինչը մենք անում ենք մեկ անգամ՝ ընդամենը ա՛յս անգամը, հա-
ճախ՝ միակը չենք հասցնում վերջին հասցնել…
Երկար չենք սպասելու. չենք էլ նկատի՝ ինչպես կանցնեն Մեծագործը, Հյուսի-
սինը, Մրրկաքամին, Ավազաքամին, Կատաղին, Սառը, Վատ եղանակի քամին,
ու երբ գա Տաքը14 ձյունը դեռ լրիվ չհալված, նրանք տեղ կհասնեն։ Այդ ժամանակ
է, որ այս վայրերին նայելիս՝ ուրիշ ճերմակներ կփնտրենք, նրանց կփնտրենք։ Ու մի
օր էլ, դաշտերի մեջ կամ երկնքում մատնացույց անելով, ժպիտը դեմքներիս՝ իրար
լուր կտանք. «Տեսա՞ր՝ արագիլը...Արդեն եկե՜լ են»։
***
Լուսամուտից այն կողմի մեներանգ համապատկերում, որի բացակա արագիլ-
ները շեղել էին ուշադրությունս, մի թեթև շող ծիկրակեց՝ զարմանքի անհասկանալի
կայծ փոխանցելով ինձ։ Հետո նորից տեսա մեկը, ապա՝ մյո՛ւսը, երրո՛րդը, չորրո՛րդը…
Դրանք լցվեցին, շատացան… Արդեն լույսի ցոլքեր են առկայծում աներկյուղ քնած
դաշտերի, ձնով քողարկված աղբակույտերի, հատուկենտ հանդիպող կառույցների
միջից, նորի՛ց լույսի ցոլքեր են փայլում հեռացող մերկաճյուղ ծառաբների, որթատունկե-
րից ձերբազատ խաչուկների, համաքայլ հեռացող հոսանքասյուների, արագորեն
իրար հաջորդող երկաթգծի գերանների արանքներից։ Նորի՛ց, նորի՛ց, նորի՛ց…
Հարթության պտույտներին համընթաց՝ ավելի ու ավելի շատ, ավելի հաճախ։
Կարճ միջոցին բնությունը վերափոխվել է, երկինքը բացվել է, արևն է փայլում,
և այն տեղում, ուր քիչ առաջ անարդյունք առանցք էի որոնում կամ հենման մի կետ,
ասես առաջին անգամ երևում է Լեռը՝ արևի հետ հավասար շողարձակելիս։ Այս
պատկերն է դաջված մնացել հիշողությանս մեջ։
Նրա ձյունառատ լանջերից թափանցող լույսը ճառագում է ավելի ուժգին, քան
եթե աշխարհի ողջ մարգարիտն ու սադափը մի տեղ կուտակեին, ու մինչև օրս
գտնված ու դեռ չգտնված ադամանդն ու շափյուղը՝ ամբողջը վրան շաղ տային, ու
այն լուսավորեին բոլո՛ր կողմերից, բոլո՛ր կողմերից։
13 Ճերմակաթև, հավատարիմ…– մասնագիտական գրականության մեջ արագիլներին տրվող բնորոշումներից են։
14 Հմմտ. «Գիլգամեշ» էպոսի 5-րդ պնակիտի հետ։ «Հին Արևելքի պոեզիան», ԵՊՀ 1982թ.,էջ 125։
60
Հեռուն, Անհասը15 իր զույգ գագաթով, դրանց վրայի ձյունով, սառույցով, դրանց
տակի վիհով, քարով ու փայտով16, ողջ իրենով եկել լցրել է տարածությունը։ Լցրել,
մեծացել, այնքան է մոտեցել, որ ստորոտն արդեն հպվում է մայրուղու ասֆալտին։
Ես հիմա ոչ միայն տեսնում, ես զգում եմ այդ ներկայությունը՝ հզոր, հարազատ, ասես
շնչավոր ներկայությունը. սա անբացատրելի զգացում է։ Հիացած եմ։
Ուղեղումս եղած բոլոր մտքերը վերացել են, ցնդել, մեն մի տող է եկել ու գրավել
բոլորի տեղը, ու որը կրկնում եմ անընդհատ.
«Դու բոլորովին գեղեցիկ ես..., և ոչ մի արատ չկա քո մեջ»։17
***
Իհարկե, սարն իր տեղում էր, և մատնաչափ անգամ չէր տեղաշարժվել, բայց
լույսերի մեջ էր, շողշողուն, հարազատ։ Նրանից ուրախություն էր ճառագում…
Հոգեհանգիստի կարգն արվեստանոցում կատարվեց։ Սրահի պատերին, վերից
վար, իր կտավներն էին՝ այս պահի պես լուսավոր, այս բնության պես մաքուր, առինք-
նող… Դեկտեմբերյան մռայլ երեկո էր։ Ընդունված, սովորական կարգով արարողու-
թյունը կընթանար, եթե ընտրված վայրի հանգամանքը չփոխեր շատ բան։ Տարբեր
տարիքի մարդիկ՝ արվեստի ու արվեստից հեռու, եկել էին հարգելու, հրաժեշտ տալու…
Բավական էր, որ ներս մտնողների հայացքները հանդիպեին ամեն կողմից իրենց
դիմավորող յուղաներկ բնանկարներին ու դիմանկարներին, ու նրանք կերպարա-
նափոխվում, ասես թմբիրից էին արթնանում. Հետաքրքրությունը հաղթում էր
իրադրությանը, զսպվածությունը դառնում էր զարմանք, լրջությունը՝ տպավորվա-
ծություն։ Գույնը, պատկերն անակնկալի էին բերել, մարդկանց դեմքերը լուսավոր-
վել էին, զարդարվել խաղաղ ժպիտով, արժանապատիվ հանդարտությամբ։ Նրանք
հայացքով նկարից նկար էին անցնում, անկախ իրենց կամքից այս ու այն կողմ
շրջվում, վերադառնում արդեն դիտածներին․ «Այգն», «Ծայգն», «Մթացյալն»,
«Զորացյալն»…18
Ասես, վաղուց կարոտածն էին տեսել, մի բան, որի մասին գիտեին, բայց մոռացել
են՝ այն, որ ունեցել, բայց հետո կորցրել էին, իսկ հիմա գտել են, և արդեն էական չէր,
թե որտեղ ու երբ է դա կատարվում։
Արդեն ուշ էր, ուշ գիշեր էր, երբ մարդիկ սկսեցին հեռանալ։ Դրսում սառը
քամի էր, և ցուրտն էր տեր-տիրականը։ Նա դարձյալ անզուսպ փողփողում էր իր
առանձնաշնորհը, ավելի ու ավելի սաստկանում, դաղում, ցավեցնում։ Ակնհայտ էր,
15 Ե. Չարենց, «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծության վերջին տողում՝
«Ինչպես անհաս փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»։
16 «Եօթներորդ ամսի քսանեօթին տապանը նստեց Արարատ լերան վրայ»։
Գիրք Ծննդոց 8։4։
17 «Դու բոլորովին գեղեցիկ ես, ո՜վ իմ սիրելի, եւ ոչ մի արատ չկայ քո մէջ»։
Երգ-Երգոց 4։7:
18 Նկարիչ Սարգիս Վարդանյանի (1923-2010 թթ.) գեղանկարների անվանումներն են, որոնք
համապատասխանում են Հայկական Տոմարի օրվա ժամերի անուններին։
61
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
որ նրա սանձարձակությանը բոլորովին դեմ չէին ո՛չ պարզկա գիշերը, ո՛չ սառցադեմ
լուսինը, ո՛չ ասեղնափունջ աստղերը։ Ցուրտ էր, այդ օրը նույնպես շատ ցուրտ էր,
սակայն դրան ուշադրություն դարձնողների թիվը գոնե թե այս մի վայրում նվազել
էր, աննկատ էր մնացել արվեստանոցից դուրս եկողների համար։ Նրանց ներսում
հիմա տաք էր, սրտերը ջերմ էին, նրանք հիմա հիշելու նյութ ունեին, մտորելու առիթ
ունեին, նրանք հիմա իրենք իրենց հետ լինելու բախտավորությունն ունեին։
Երթուղայինը քաղաք մտավ...
-Որքա՞ն է անցել...
-Հավանաբար մեկ ժամից էլ պակաս։
-Ընդամե՞նը...
Այդ «մեկ ժամից էլ պակաս»-ում հասցրել էի ազատվել այն ծանր բեռից, որ
առավոտյան թվում էր, թե երկաթի պես գամված է մնալու ինձ մշտապես19։
Ազատվել էի․ հանգիստ էի, հաշտ էի իմ ու մնացածի, բոլորի հետ։ Ձեռք բերածս
խաղաղության համար պարտական էի հորս բարեկամին (կարծում եմ ամեն ոք
ազատ է իրեն բարեկամներ ընտրելու հարցում)։ Պիտի արձանագրեմ, որ այսօր մեծ
մաքրության օր էր մտքիս կացարաններից մեկում։ Ճիշտ է՝ ընդամենը մեկում։ Եթե
իմանայիք, թե որքա՜ն անելիք դեռ կա։
Հ.Գ. Հիշեցի՝ հունվարը կես էր լինում, արդեն անցել էր Նոր տարվա թոհուբոհը։
(Երևան, Կիև, Դիլիջան, Քոբուլեթի, Երևան...)
18.08.2011 – 29.08.18
19 Հմմտ.՝ «որոնք նստած էին խաւարում ու մահուան ստուերների մէջ՝
գամուած աղքատութեանն ինչպէս երկաթին»։
Դաւթի Սաղմոսների Գիրք 106։10։
62
ՄԵՆՔ ՈՒ ՇՆԵՐԸ
Օգոստոսի 26-ն է, Շորժայի Նկարիչների հանգստյան տանն ենք, առավոտյան
նախաճաշ ենք անում.
-Իսկ եթե կատաղած շներ պատահեն, ի՞նչ եք անելու…- Հարց, որը գրեթե կախված
մնաց օդի մեջ, և միայն դժգոհ ու զարմացած հայացքներ եղան դրան ի պատասխան։
Մենք՝ այդ հայացքներն արտահայտողներս, դուրս եկանք հանգստյան տան
երկաթաճաղ դարպասներից, թեքվեցինք դեպի աջ և ուղղություն վերցրինք արդեն
բոլորիս զբոսանքի հիմնական վայրը դարձած բլրի կողմը. խոսքը Արտանիշ հըր-
վանդանի ամենամոտ բարձունքի մասին է, որը Մեծ Սևանի ու Փոքր Սևանի հատ-
ման սահմանագծին է։ Դա մի բարձունք է, որտեղից, կարծես ափիդ մեջ, մեջք-
մեջքի տված, երևում են լճի երկու ծոցերը՝ յուրաքանչյուրն իր՝ բոլորովին տարբեր
եղանակային պայմաններով. մեկում ջուրը կարող է տաք լինի, մյուսում՝ սառնոտ,
մեկում՝ լրիվ հանդարտ կանգնած, մյուսում՝ մեծ-մեծ ալիքներով (իհարկե, Սևանի
չափանիշներով մեծ), մեկի հատակն ու ափը խոշոր գլաքարերից են, մյուսում մանր,
փափուկ ավազ է, մեկը՝ միշտ մարդաշատ, մյուսը՝ նույնչափ ամայի։
Ահա, այդ բարձունքից շատ լավ երևում են Գեղամա ծովն ու նրա թիկունքին
շարասյուն կազմած Արեգունի լեռնաշղթայի գագաթները։ Վաղ առավոտները ցանկու-
թյան դեպքում կարելի է հետևել այդ լեռները շղթայող ձորակների ու ծործորակների
միջով «դեսանտ» իջնող ամպերի ծավալած գործողություններին։ Ամբողջովին ճեր-
մակ ամպ-վաշտերը վերևից փորսուղ տալով գաղտագողի սահում, հասնում են
ներքև՝ լեռների ստորոտները, նույն թեթևությամբ կտրում-անցնում են ընդամենը
երկու մեքենայի համար նախատեսված երկկողմանի երթևեկությամբ մայրուղին,
ապա նաև՝ մայթից մինչև ծովն ընկած տարածքի տները, ծառութփերը, մեծ ու
փոքր կիսավեր կառույցները (շատերը սովետից մնացած), ընթացքում ամեն ինչ մի
պահ մշուշի մեջ քողարկելով՝ գնում մերձենում են Սևանի ջրերին։ Այսինքն նրանց
ճանապարհին հանդիպած ցանկացած բան, ներառյալ՝ մարդիկ, մի քանի վայրկյան
ամբողջովին հայտնվում են ամպերի մեջ։
Ջրին մերձենալն ինձ համար ամենահուզական պահն է։ Ամպերը խումբ-խումբ
մոտենում են, մի-մի օդեղեն համբույր թողնում լճի հայելուն. մի տեսակ զգուշավոր
ու միևնույն ժամանակ երազկոտ բան կա այդ պահի նրանց վարքի մեջ. ապա
անշտապ բարձրանում են վեր, դարսվում իրար վրա՝ անհրաժեշտ խոնավությունը
խտացնելու, որ հետո որոշեն՝ այսօր վերածվում են հերթական հորդառատ անձրևի՞,
մի փոքր երկա՞ր են հով անում, թե՞ ուղղություն են վերցնում դեպի դիմացի ափը՝
63
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
որ գնան-նստեն Նորատուս հրվանդանի գլխին։ Անհոգ մանուկների նման են՝ ինչ
կուզեն, այն էլ կանեն։
Բնապաշտական նկարագրությունն այստեղ պետք է ընդհատեմ, վերադառնամ
պատմությանս, ա՛յն պատմությանը, որի համար իբրև սկիզբ կարող ենք ընդունել
այն պահը, երբ առավոտյան նախաճաշին որոշեցինք սովորականից երկար, այսինքն՝
ավելի հեռու զբոսանքի գնալ։ Եվ այդ ժամանակ էր, որ X-ը, լսելով մեր երթուղու
մասին, անհանգստացավ ու արտասանեց վերևում մեջ բերած հարցը. «Իսկ եթե
կատաղած շներ լինե՞ն… ի՞նչ եք անելու։ Այդքան հեռու գուցե պետք չէ՞ մենակ գնալ»։
Նման մոտեցումը լուռ բողոքի ալիք բարձրացրեց, հետո դա վերագրվեց վերջինիս՝
մերձավորների համար չափից ավելի հոգ տանելու, անհանգստանալու մշտական
մղումին։ Դժգոհողներ եղան՝ առողջ ապրելակերպի, գեղեցիկի, վերջապես՝ իրավունք-
ների, ազատության ճնշման փորձ դիտվեց դա։ Հարցը մեկ անգամ էլ բլրի գագաթին
հպանցիկ շոշափվեց, ուր բոլորս միասին բարձրացել ու վայելում էինք մե՛ր ծովը,
մե՛ր ծիծեռնակները, մե՛ր պայծառ առավոտը, մե՛ր հորիզոնը... Ու մենք գնացինք։
Ի՞նչ էինք որոշել անել։ Ուզում էինք քայլելով գնալ, հասնել հյուսիս-արևելքում
գծագրվող բարձր, անսովոր բաց գունավորում ունեցող ժայռախմբին, մի վայր, որը
մեր կարծիքով Սևանը բոլորող ամենագեղեցիկ անկյուններից է։ Փղոսկրի գույն
ունեցող այդ քարաժայռերը ջրի կապույտի հետ խիստ ներդաշնակ են այստեղից
երևում, դրանց վրա արտացոլվում են երկնակամարի բոլոր շարժերը՝ լուսաբացի
վարդագույնը, մթամածի թխպոտ պողպատը, մայրամուտին արևի շողերի ոսկին
ու լույսի խաղերը։ Այդ զարմանալի փոփոխումներին հետևում ենք օրվա տարբեր
ժամերին. մեր էկոլոգիական հեռուստացույցի նախընտրած սերիալներից մեկն է
դա, որն իր բարձր վարկանիշով ընդհուպ մոտենում է գլխավոր ֆավորիտ, կա-
յուն ժամանակացույցով՝ միայն երեկոները հեռարձակող «Մայրամուտ» վավերա-
գրական ֆիլմաշարին։
***
Ինքնավստահ, սպորտային քայլքով առաջ ենք ընթանում դեպի մեր նպատա-
կակետը՝ մե՛կ դեպի վեր՝ բլուրներով, մե՛կ՝ հարթ դաշտերով, մե՛կ՝ ապարածածկ
սանդղավանդներով, որ պարուրված են ուրցի ու օշինդրի բուրմունքով, քայլում ենք՝
տպավորված ամեն ինչով։ Առանց շտապելու վայելում ենք օդը, երկինքը, խոտը, թռչուն-
ների սլացքը, կարմրագլուխ մորեխների ցատկը (որոնք այս ամառ չափազանց շատ
են), առավոտյան ցողով ծածկված սիզախոտը...Իսկական ակտիվ հանգիստը սա՛ է։
Որոշ ժամանակ քայլելուց հետո հասանք մեքենայի համար բացված համեմա-
տաբար բանուկ մի ճանապարհի. քայլելն ավելի հեշտացավ։ Մի քիչ էլ գնացինք,
հանդիպեցինք խնամքով ցանկապատած մի տարածքի։ Փոքր չէր, հայացքիդ հետ
երկար շարունակվում էր մետաղալար հյուսածո պատը։ Դրանից ներս (քանի որ
թափանցում էր, թեև պատ էր) խորքում, լճի ափեզրով ձգվում էր փարթամ սոճի-
64
ների մի պուրակ։ Իհարկե, ափսոս, որ բնության գեղեցիկ կտորը վանդակել էին, ու
մենք հնարավորություն չունեինք մոտենալու, փշատերև ծառերի խեժաբույր, առողջ-
արար օդը շնչելու, ջրին մոտ լինելու...
Բայց և լա՛վ էր, որ ավելի շատ չէինք մոտեցել, և լա՛վ էր, որ դիմացներս ամուր
մետաղե պատ էր, քանի որ փշատերև ծառերի հաստ ու բարակ բների արանքներից
անսպասելի դուրս պրծան երկու մեծագլուխ շուն (հավանաբար այն ցեղից էին, որ
«հայկական գամփռ» են անվանում)՝ բավականաչափ անհյուրընկալ, եթե չասեմ՝
ագրեսիվ վարքով արարածներ։ Ու թեև մենք բանուկ ճանապարհին էինք, իսկ
իրենք՝ ճաղերից այն կողմ, այդ չորքոտանիների հանկարծակի հայտնվելն ու դրանց
բարձր հաչոցները թեթևակի վախի և մի փոքր էլ դրան խառնված հիասթափու-
թյան տհաճ ալիք մեր միջով անցկացրեցին։
«Շառից հեռու» ժողովրդական իմաստությանն անսալով՝ շտապ հեռացանք
ցանկապատից, հարմարավետ ճանապարհից, մտանք հարևանությամբ գտնվող
արտը։ Այդքանը բավարար եղավ, որ կատաղած գազանները հանդարտվեն։ Ճիշտ
է, մի քիչ էլ հաչոցներ արձակեցին, այս անգամ ավելի թույլ ջանադրությամբ, ապա,
քթի տակ գռմռալով, ետ դարձան իրենց կերակրամանին։
Արտը, չնայած օգոստոսի վերջն էր, ծաղկառատ էր, տեղ-տեղ էլ ցորենի հասկեր
կային։ Անշուշտ, ճիշտ կլիներ հակառակը. ցանքսն առատ լիներ, լավ բերք տար,
բայց այնքա՜ն սիրուն էր այսպես։ Չորս բոլորը նայելով քայլում ենք, ու քիչ անց
ետևում թողած խնամքով բարձրացրած ցանկապատի հետ մոռացանք և՛ տհաճ
զգացողությունը, և՛ հայկական գամփռներին. նորից վայելում ենք՝ ասես հենց մեզ
պարգև տրված լուսավոր առավոտը։
***
Արտը վերջացավ. դիմացը հաջորդ բլուրն է։ Դրա վրա բարձրացանք. հիմա ավելի
պարզորոշ են երևում մեր սիրելի ժայռերը։ Տեղանքը, որ ավելի բարձր գոտում է,
է՛լ ավելի կանաչ է, ծաղիկները՝ է՛լ ավելի գունեղ... Հիշողությունը շատ դեպքերում
առարկայական է, այս ծաղիկներից ամեն մեկն իր հետ մի-մի կտոր է բերում՝
հեռվից, շատ հեռվից. բարի հիշողություններին միշտ հանդարտություն ու ժպիտ
է ուղեկցում, իսկ մարդը, գեղեցիկ բաներ տեսնելիս, դժվար թե վատ բաներ հիշի…
Մոռացել եմ նշել, որ մենք երեքով ենք, երեք կինարմատ՝ մեծ քույրս, դուստրս և ես։
Ամեն մեկս այդ վառվռուն ծաղիկներից մի-մի փունջ հավաքած՝ շարունակում ենք
առաջ քայլել։
-Ի՜նչ լավ դանդուռ է,- խոսեց մեջներիս տանտիկինը։- Չմոռանա՛նք, հետդարձին
մի քիչ քաղենք, տանենք՝ ճաշին համեղ աղցան կունենանք»։ Ա՛յ այսպես։
Մի փոքր էլ առաջ գնացինք։ Ձախից՝ բավականին մոտ,արդեն շատ ավելի մոտ
ուրվագծվում է բաղձալի նպատակակետը։ Աջից՝ ծովի ափեզրով մեկ ուրիշ սոճուտ
է սկիզբ առնում։ Դրանից մեզ բաժանում են չիչխանի խիտ մացառները. ամեն ինչ
վայրի է, կուսական, չիչխանի թփերը փոշոտ ու փշոտ են։
65
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Չեմ հիշում, թե ինչի մասին էինք զրուցում, երբ քույրս մի պահ կանգ առավ։
Նա խոսքը կտրեց, կենտրոնացած վերև նայեց, ասես, ինչ-որ բան էր փորձում լսել։
Մենք, հարգելով նրա ավագությունը, լռություն պահեցինք, փորձեցինք նույնպես
մեր լսողությունը լարել, սակայն ոչ մի տարօրինակ ձայն չկար, միայն մի ուրու էր
չգիտես որտեղից հայտնվել մեր գլխավերևում, պտտվում էր երկնքում և ընդհատում-
ներով սուր կռինչներ արձակում․ տարօրինակ զգացողություն է, երբ թեկուզ չնչին
տագնապը սողոսկում է ներսդ։ Ուշադիր լսելուց հետո քույրս համոզվեց, որ ան-
հանգստանալու առիթ չկա, և շարունակեց առաջնորդել մեր փոքրիկ խմբին...
…Երկու բառ առաջնորդության մասին։ Միշտ սիրել եմ արշավների գնալ, սիրել
եմ քայլելու ընթացքը՝ դրանում եղած անհոգությունը վայելելով, սիրել եմ ոչ թե որո-
շակի նպատակակետ հասնելը, այլ հենց ընթացքը (ինչպես որ ժամանակին շատ
ավելի սիրում էի երգչախմբի փորձերին մասնակցելը, քան համերգասրահում ելույթ-
ները)։ Բայց չգիտեմ ինչու՝ թե՞ «վատ» քայլող էի, թե՞ շատ էի չորս կողմ նայում,
շեղվում, միշտ խմբի վերջում էի հայտնվում։ Այդ պատճառով հաճախ դադարներից
հետո, մինչև ես տեղ էի հասնում, մյուսներն արդեն հանգիստն առած վեր էին
կենում, որ շարունակեն ճանապարհը։ Ես միանում էի նրանց, բայց արդեն հոգնած
էի, անհոգությունն էլ կորչում, հեռանում էր…
Մեր ալբինոս ժայռախումբն արդեն բոլորովին մոտ է. դիմացը բաց տարածություն
է, և մենք կարողանում ենք պարզորոշ տեսնել ստորոտից իրար վրա բարձրացող
հսկա ժայռաբեկորները։ Որոշակիանում են դրանց բաց երանգները, հասկացվում
է ընդհանուր մակատեսքը, տեղ-տեղ երևում են ճեղքերից, ծերպերից դուրս եկող
քարաքոսներն ու մասուրի, գիհու գաճաճ թփերը, և եթե մի փոքր էլ առաջ քայլեինք,
ապա կկարողանայինք տեսնել այդ ամենի արտացոլանքը լճի՛...
***
Ա՛յս պահից սկսած բոլոր պատկերները, բառերը, դեպքերն աղավաղվում են
գլխիս մեջ, ամեն ինչ խառնվում է իրար, վերածվում մի խեղդող փոշեգնդի. ա՛յս
պահից այլևս ոչինչ չեմ կարող որոշակի առանձնացնել։ Եվ պատճառը դարձյալ
շներն են․ այս անգամ տաս-տասներկու ոչ պակաս ամրակազմ արարածներ, որ
չգիտես, թե որտեղից են հայտնվել, բարձր հաչոցներ են արձակում ու իրար հրմշտե-
լով առաջ են գալիս։ Եվ ահավորն այն է, որ սա ոչ թե ցանկապատի հետևից ենք
տեսնում կամ հեռու մի տեղում, սա անմիջապես մեր դիմաց է, հաչոցներն ուղղված
են մեզ, նրանց թիրախը մենք ենք։
Ձեռքներիս ո՛չ փայտ կա, ոչ քար, պաշտպանվելու ոչ մի միջոց չունենք (ծաղկե-
փընջո՞վ պիտի սուր ժանիքներից պաշտպանվեինք), ոչ էլ որևէ մեկը կա մոտեր-
քում, ում օգնությանը դիմենք։ Ի՞նչ անենք։ Միակ բանը, որին կարող ենք ապավինել՝
սեփական ոտքերն են. շուռ եկանք ու սկսեցինք փախչել։ Վազել։ Վազել՝ հասկանա-
լով, որ սա կարող է շատ վատ ավարտվել, սա կարող է ճակատագրական լինել։
66
Վազել՝ մեկը մեկիս, կողքինիս, ու նախ զավակիս համար տագնապած, վազել՝ նրան
մեր արանքն առած, վազել՝ անօգուտ ու անիմաստ «օգնե՜ք, օգնեցե՜ք» բղավելով։
Մենք վազում ենք, նրանք՝ կրնկակոխ մեր հետևից։ Մեր ու նրանց միջև եղած հեռա-
վորությունը գնալով կրճատվում է։ Սա անտանելի է։
Քրոջս ցուցումով բանուկ ճանապարհից թեքվում, կտրուկ նետվում ենք մացառ-
ների մեջ, շարունակում վազել՝ հևալով, խուճապահար, անտեսելով խիտ-խիտ ճյու-
ղերը, փշերի ծակծկոցները, անհարմար կոշիկները, մեր ֆիզիկական հնարավորություն-
ները։ Վազում ենք որքան հնարավոր է արագ՝ շուտ-շուտ ետ նայելով, իրար հետևելով,
իրար օգնելով, ու անդադար կրկնելով՝ «շուտ արե՛ք, շտապե՛ք, արա՛գ վազեք»։
Հիմա մենք վազում ենք մացառներով քողարկված, մեզ հետապնդողները՝ բաց
ճանապարհով։ Նրանք մեզ չեն տեսնում, բայց լսում ենք նրանց հաչոցները, լսում ենք
նրանց ոտքերի արագ շարժվելը. շա՛տ մոտ են։ Դրությունն անտանելի է, շունչներս
կտրվում է։ Չիչխանի ճյուղերն ու փշերը, օգտվելով մեր անկարողությունից, անար-
գել ճանկռում, ցավեցնում ու խանգարում են։ Սայթաքում ենք, իրար օգնում բարձ-
րացնալ, շարունակում ենք վազել։ Այս ամենն ասես իրականություն չլինի՝ միայն
վատ երազում կարելի է պատկերացնել նման մղձավանջ։
Ակնհայտ էր, որ մեզ հետապնդող շներն ինչ-որ մեկի տարածքի պահապաններն
են, ինչ-որ մեկի սեփականության պահակները։ Բայց ոչ ոք չկա, այդ ինչ-որ մեկը
չկա, որ իր հավատարիմներին զսպի, որ իր կատաղածներին հետ կանչի։ Թեև,
գուցե, վայրի շների քաղցած ոհմակ է․․․ Վախը, որ շաղախված էր զայրույթի, փոշու,
անկարողության հետ, նաև բացահայտումներ է բերում իր հետ։ Հասկանում ենք,
որ այս պահին ինչ-որ մեկին մեղադրելը չի կարող մեր վիճակը թեթևացնել։ Բարկա-
նում ենք ոչ թե ինչ-որ մեկի, ինչ-որ բանի, այլ մե՛ր վրա, մե՛ր կարճատեսության ու
կարճամտության վրա. ո՞ւր ենք եկել, ինչո՞ւ ենք այստեղ հասել, ի՜նչ ժայռ, ի՜նչ
չքնաղ մայրամուտ, ի՜նչ սիրելի Սևան…
-Վազե՛ք, շո՛ւտ արեք, մոտ են...- Շնչակտուր անցնում ենք ևս մի հարյուր մետր,
այստեղ հաչոցները փոքր-ինչ սկսում են թուլանալ, սակայն նրանք դեռ շարունա-
կում են մեզ հետապնդել։
Մենք գրեթե նույն արագությամբ անցնում ենք մացառները, արտը, ծաղիկները՝
նույնպես։ Ոտքի տակ տրորվում են դանդուռի ու երեքնուկի փարթամ թփերը, դե-
ղին խատուտիկները…
Անցանք կանոնավոր ցանկապատը, բանուկ ճանապարհը, վերջապես եկանք,
հասանք մեր «ծանոթ» բլրի ստորոտին և միայն այստեղ, ասես հարազատ տուն
հասած լինելով՝ մի քիչ էլ վեր բարձրացանք ապահովության համար ու հոգնա-
տանջ, շնչասպառ փլվեցինք կես չոր, կես դալար սիզախոտերի վրա։ Այստե՛ղ, միայն
ա՛յս պահին համարձակություն առանք խորը, լիաթոք շունչ քաշելու։
Իսկ շնե՞րը։ Նրանք առույգ, համախմբված, շարվել էին հեռվում, մի թմբի վրա՝
ուղիղ մեր դիմաց, հավանաբար դա համարելով իրենց տարածքի սահմանագիծը։
Այնտեղից մի առ ժամանակ մեր ուղղությամբ նորից հաչոցներ արձակեցին, տեղում
հետ ու առաջ գնացին-եկան, մի քիչ էլ պոչերը թափ տվեցին, ապա բավարարված
67
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
շրջվեցին, հանդարտ, նույնիսկ կասեի՝ անտարբեր հեռացան։ Ո՞ւմ պետքն էր, որ
օրը ցերեկով հարձակվել էին երեք հոգու վրա, որ կարող է հոշոտեին երեք մարդու։
Մենք, ի տարբերություն հեռացող շների, ո՛չ գոհ էինք, ո՛չ բավարարված, ո՛չ
անվնաս։ Նաև տխուր էինք, խորապես ազդված՝ կատարվածից, մեզանից, իրակա-
նությունից, ու միակ սփոփանքն այն էր, որ խնայվել էինք։ Դարձյալ հիշեցինք X-ի
մարգարեական խոսքերը. «Իսկ եթե շներ հանդիպե՞ն»։ Որոշ ժամանակ մնացինք
բլրի լանջին, գրեթե լուռ. ոտքից գլուխ փոշի էինք, քերծվածքներով, վերքերով, բայց
որքա՜ն երախտապարտ էինք չիչխանի մացառներին։
***
Երբ շունչներս բավականաչափ տեղն եկավ, ոտքերի դողը թուլացավ, իջանք
ջրի ափը՝ Մեծ Սևանի կողմից։ Այդտեղ մի անկյունային հատված կա, որտեղ ավազը
խիստ մանր է ու սև, ջուրը՝ տաք, տեղը՝ համեմատաբար ամայի։ Ահա, այդտեղ մեզա-
նից ամեն մեկն իր մտքերով տարված, իր ձևով փորձեց մաքրվել, հանդարտվել,
ազատագրվել կատարվածից։ Ես բնազդորեն շորերս հանեցի ու մտա ջուրը. մա-
քուր, քաղցրահամ Սևանն այդ պահին ամենացանկալին էր։ Լողացի, մնացի ջրի
մեջ, ինձ զգում էի ինչպես այն երկու-երեք տարեկան երեխան, ով տարիներ, շատ
տարիներ առաջ սիրում էր ջուրն ամեն ինչից ավելի և բոլորովին չէր զգում իր
մերկությունը, չէր մտածում դրա մասին, որովհետև մանուկ էր, մաքուր էր, ու ջուրն
իր տարերքն էր։ Լողացի, մնացի ջրի մեջ, երկար մնացի, լողացի, խաղաղվեցի...
Երբ վերադարձանք, մեր դառնահամ արկածի մասին ոչինչ չպատմեցինք՝ դեռ
ի վիճակի չէինք։ Այն ժամանակ ու մինչև հիմա ամաչում եմ խոսել առավոտյան այդ
զբոսանքի, շների հետ չնախատեսած հանդիպման մասին։ Դրա փոխարեն նորա-
նոր տեղեկություններ եմ հավաքում Գեղամա գեղեցկուհու մասին։
Ընդհանուր տեղեկություններ. Սևանն աշխարհի բարձր-լեռնային ամենամեծ
լճերից մեկն է, գտնվում է ծովի մակարդակից 1900 մ․ բարձրության վրա, Արտանիշի
և Նորատուսի հրվանդանների միջև ձգվող ստորջրյա պատնեշով՝ Շորժայի թմբով,
բաժանվում է Մեծ Սևանի և Փոքր Սևանի։ Լճի ջուրը գոյանում է շրջակա լեռներից
թափվող 28 գետերից ու տարեկան տեղումներից։ Սևանից սկիզբ է առնում միայն
Հրազդան գետը։ Արևափայլքի տևողությունը Սևանի հայելու վրա տարեկան
2700 ժամ է, լճի առավելագույն խորությունը Փոքր Սևանում է՝ 83 մ․։ Մեր օրերում
հայաստանյան արհեստական լճերի մեծ մասը կառուցում են Սևանի նմանությամբ
(երևակայության պակա՞ս է, թե՞ այլ խնդիր կա, չգիտեմ)։
Պատմական ակնարկ. Մեծ Սևանի ջրային ավազանը գոյություն է ունեցել երկրա-
բանական վաղ ժամանակներից։ Միջին չորրորդականում (հին քարե դարի միջին
շրջան) լիճը չորացել է, նրա հատակով հոսել է Պալեոհրազդանը։ Գետի հունի մնա-
ցորդները հայտնաբերվել են լճի հատակին։ Փոքր Սևանն ավելի երիտասարդ գոյա-
ցություն է, այն առաջացել է հրաբխային արտավիժումների և Պալեոհրազդանի հով-
68
տում լավային պատվարի գոյացման հետևանքով։ Տարբեր ժամանակներում եղել
են Սևանի մակարդակի կտրուկ տատանումներ։ Մասնավորապես, մ.թ.ա. երեք
հազարականներին տեկտոնական շարժումներից Սևանի մակարդակը իջել է՝ 15-18 մ։
(Շատ կուզենայի իմանալ, թե այդ հսկայական ջրային զանգվածն այն ժամանակ
ո՞ւր է գնացել)։ Լիճն իր նախնական մակարդակին վերադարձել է մ.թ.ա. հինգերորդ
դարում, այսինքն, դրա համար պետք է եղել շուրջ 2500 տարի։
Ակնարկ նոր շրջանի. 1949-ին, երբ անցել էր ևս երկու հազար հինգ հարյուր
տարի, Հրազդանի ակունքի մոտ, 100 մ․ խորության վրա ստորգետնյա հիդրո-
էլեկտրակայան է կառուցվել՝ իր ժամանակի համար ֆանտաստիկ մի կառույց, ու
նորից սկսվել է ջրի մակարդակի կտրուկ իջեցում։ Բայց այս անգամ ոչ թե բնության
տնօրինությամբ, այլ մարդու, ով որոշել է դա ստանձնել ու մի շատ էլ գլուխ չի ցա-
վեցրել․ Մեծ Սևանը՝ վարելահող, Փոքր Սևանը՝ ջրի ամբար։ Տարօրինակ զուգադիպու-
թյամբ ջրի մակարդակի իջեցման սահմանագիծը դարձյալ հասել է 5-18 մ․։
Հիմա հետհաշվարկն է աշխատում, և հույս ունեմ, որ լճի բնականոն մակարդակի
վերականգնման համար նորից 2500 տարի չի պահանջվի։
***
…Օրերս, արդեն տարիներ անց, առիթ պատահեց ևս մեկ անգամ տեսնելու այն
ալբինոս ժայռախումբը։ Այս անգամ է՛լ ավելի հեռվից՝ դիմացի ափի Նորատուսին
առընթեր ավտոճանապարհից։ Նորից պայծառ, հրաշալի եղանակ էր, երկինքը ջինջ
կապույտ էր, ջուրը ջինջ կապույտ էր։ Մեքենայի ընթացքից վայելում էի Սևանը, մա-
քուր օդը, բնությունը… Դիմացս հեռվում երևաց նա։ Քամահրական մի ժպիտ նե-
տեց այն ափից այս ափ՝ փղոսկրագույն ատամնաշարն ի ցույց դնելով։ Գեղեցիկ էր,
ներդաշնակ էր ծովի հետ, երկնքի հետ.
«Տեսա՞ր, որ չես կարող։ Երբե՛ք։ Ես անհասանելի եմ…Իմացի՛ր։ Դու միշտ անզոր
ու պարտված ես մնալու. տեղդ ճանաչի՛ր»։
Ուղիղ նայում էր աչքերիս մեջ։ Այդպես շարունակվեց, մինչև որ մեր մեքենան
թեքվեց դեպի ձախ։
2011-2018
69
ԱՐՁԱԿ
ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
Արձակագիր
ԿԱՐՄԻՐ ՍԱՐԻ ՀԵՔԻԱԹԸ
Ու մի հեքիաթ դանդաղ, լուռ հալվում է տապից,
հոսում փոշոտ փողոցներով,
անիվների տակով,
թավալգլոր տալով,
զուր մաշվելով կյանքի բանուկ խաչմերուկում…
1.
Արևամուտին` Կարմիր սարի լանջերին՝ հորիզոնի շառագունած սահմանագծին
զուգահեռ, քառատրոփ ու սև մի շողք էր սլանում. Մոցոն էր։
Երկնքի հեռվում կուտակած մոխրագույն ու բազմաշերտ ամպերը, փայլատա-
կող կայծակները հետ չէին պահել նրան որոշումից. որոտ չկար, հետևից ձայն տվող
ու գոռացող չկար, սլացող կամ վազող չկար, ուրեմն չէր սխալվել, հաջողել էր:
Փախել էր. վերջապես ծննդավայրը լքելու համար ուժ էր գտել ներսում. վաղուց
արդեն պահող ոչինչ չուներ այդ կողմերում, բայց համարձակությունը մինչև հիմա
չէր հերիքել։ Որքան էլ սովոր էր երամակի հետ ազատության մեջ արածելուն, հարա-
զատություն չէր զգում փարախում: Կերը տեղն էր, բայց ամեն գիշեր աչքի առաջ
էին գալիս տիրոջ՝ Ջիվանի ուրախ ու թախծոտ աչքերն ու կաթի շիշը, որ փոքր
70
տարիքում զգուշությամբ խցկում էր բերանը: Ծնվելուց մի շաբաթ չանցած մայրը
սատկել էր, հոր մասին էլ մինչ օրս էդպես էլ բան չէր կարողացել իմանալ` չնայած
շատ էր ուզում հանդիպել: Տարատեսակ ու քննող հարցերին միշտ ու ամեն տարի-
քում նույն պատասխանն էր լսել, ասում էին. «Մի հարուստի ձի է եղել, ի՞նչիդ է
պետք տեսնես դրան: Մարդու կողմից վարժեցրած, մեր սարերի օդը չշնչած ու խոտը
չկերածի մեկն է եղել, ասա թե մերդ ինչի խաբվեց դրան. երևի տեսքն էր հավանել՝
սիրուն, սև բաշ ուներ...»...
Չկար նաև Ջիվանը. սպասումն ու հիշողությունները խեղդում էին արդեն, երբեմն
ուժից ու արածելու ցանկությունից զրկում:
Մարդկանց խոսակցություններից հասկացել էր, որ Ջիվանը հեռու տեղ է գնացել:
Երբ Ջիվանի որդին հարցնում էր տատին, թե հայրն ուր է, տատը հեքիաթասացի
պես էր պատասխան տալիս. «Տղե՜ս, հերդ գնացել է Կարմիր սարի հետև, յոթ սար
անցել է, ծովեր կտրել-անցել է, որ քեզ համար սիրուն-սիրուն շորեր ու խաղալիքներ
բերի: Կգա, բալես, դու հանգիստ քնիր, հերդ ուժեղ մարդ է, այ կտեսնես, հենց
մեծանաս, կգա, մորդ էլ կողքին նստեցրած, կարմիր բաշով ձիուն հեծնած կգա»...
«Կարմիր սարի հետև, յոթ սար էն կողմ, ի՞նչ հեռավորություն է որ, բա հո զուր
չէր Արփիի հետ էդքան պարապածս. մկաններս ձիգ են, շունչս տեղն է, այ ծովի
հարցը... լա՜վ, մի կերպ կլուծեմ: Ջիվանը միշտ հպարտանում էր, որ ծովը ծնկներից
է դառնում, երբ հեծնում է ինձ: Ծովը ծնկներից...
Գոնե մի անգամ ծով տեսած լինեի...»:
Վարգի թափից սմբակները չէին հասցնում խրվել Կարմիր սարի թեկուզ անմշակ,
բայց փափուկ սևահողի մեջ. սլացքը թռիչքի էր նմանվում. փոքր տարիքում Ջիվա-
նից հաճախ էր լսել պեգասների մասին պատմություններ. մեծացավ, բայց այդպես
էլ թևերը չաճեցին։ Ամեն անգամ, երբ Ջիվանը թամբում էր իրեն, փորձում էր այնքան
արագ սլանալ, որ երկրի մակերևույթից կտրվի, որ տիրոջ երազանքն ի կատար ածի:
Մի անգամ գիշերով Ջիվանը մտավ գոմ ու սկսեց բաշը շոյել. զգացել էր, որ իր քունն
էլ չի տանում։ Գլուխը մոտեցրեց ականջին ու շշնջաց. «Մոցո ջան, օրըմ էրգսով ամբերից
վեր կթռնանք, ըստեղ մենք ավելի մոդ ինք երգնքին, քան որևէ մեգն ըս էրգրում, ըստեղ
անգամ Ասծու շնչառություն կլսվի, կերտանք Ասծուն բարև կիդանք ու հեդ գիկանք։
Մոցո ջան, ցավդ տանիմ, ես քըզի թևեր իդամ, մենագ, թե ուզենաս թռնալ»:
Արևն ու քառատրոփ շողքն աստիճանաբար անցան Կարմիր սարի հետևը: Յոթ
սար էն կողմ, ծովերից անդին հերթական արևածագ էր: Յոթ սար էն կողմ արդեն այսօր
էր, իսկ Կարմիր սարի շուրջբոլորը մարդիկ արդեն մտածում էին վաղվա մասին:
Երկու տեսակ «վաղը» կա. մեկը, որ ուզում ես օր առաջ գա, մյուսն էլ՝ երբեք: Իսկ
վաղը, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուզես-չուզես, գալու են ու անցնեն:
Մտքերդ կարողանո՞ւմ ես հավաքել ու մտածել վաղվա մասին, սիրո՞ւմ ես, ուզո՞ւմ
ես վաղն էլ սիրել, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուրեմն ներկադ ծամիր դանդաղ, պատառ-
պատառ՝ զգալով համն ու բույրը, ինչու ոչ` համբույրն էլ, ու մարսիր, փաթաթվիր,
էնպես սեղմիր քեզ, որ այսօրդ գնալ չկարողանա ու վաղվա գալու համար տեղ
չազատի: Աչքերդ լայն բաց, խորը շնչիր, շունչդ պահիր ու կոպերդ արագ փակիր՝
71
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
ներսումդ փայփայելով ներկադ, թե չէ վաղը, որ արթնացար, արտաշնչելու ես, հա-
զար անգամ արագ, հևիհև շնչելու ես՝ նորից մտածելով վաղվա մասին ու երազելով
հիշելու անցած օրդ:
Մոցոն որոշեց շունչ քաշել: Շտապում էր, բայց սիրտն էլ չափից արագ էր աշխա-
տում: Սկսեց դանդաղ քայլել: Համատարած լռության մեջ միայն իր ծանր, բայց
զգուշավոր շնչառությունն էր լսվում: Էնպիսի թանձր մութ էր, որ անգամ ռունգերից
դուրս եկող տաք գոլորշին չէր երևում: Քայլում էր ու մտածում ծովերն անցնելու
հնար գտնելու մասին:
Վաղվա օրը, ուզած-չուզած, եկավ նաև Կարմիր սարի տակի գյուղում: Արևելքի
անհայտ ու անանուն սարերի հետևից արևը ծագեց սովորականի պես, սովորա-
կան ժամին, բայց գյուղում անսովոր առավոտ էր, գրեթե բոլոր մեծ ու փոքր տներից
աղմուկ-աղաղակ էր դուրս գալիս, անեծք ու լաց: Մեծ ու փոքր, տղամարդ ու կին դուրս
էին վազում գոմերից ու փարախներից. գիշերվա մի անորոշ ժամի շնագայլերի մի խումբ
իջել էր գյուղ, հոշոտել, արնաքամ վիրավորել գյուղի խոշոր եղջերավորներին:
2.
Գյուղից քչերը նախապես գիտեին Ջիվանի մեկնելու մասին. միայն նրանք, որոնք
գյուղից քաղաք էին տեղափոխվել մշտական բնակության համար: Հենց նրանք էլ
հովանավորելու էին Ջիվանի ուղևորությունն ու անհրաժեշտ բոլոր ծախսերը: Քաղա-
քում տեղավորվածները չէին մոռանում, ավելին` չէին ուրանում իրենց ծննդավայրը,
բարեկամներին, հարևաններին: Բայց նաև նրանց պես չէ, որ գնում էին արտագնա
աշխատանքի կամ էլ «ռուսաստաններում» բիզնես հիմնում ու մեղքերի թողության
համար եկեղեցի հիմնում, իրենց կողմից խաբված մարդկանց թվով մոմ վառում՝
հայրենի գյուղի հանդեպ պարտքը համարելով կատարած:
Գիշերով` շատ ուշ ժամի, երբ միայն ծղրիդներն ուժ ունեին ձայն հանելու, իսկ
մարդիկ վերջին լարած ուժերով իրենց նետել էին անկողին, գյուղի տներից միայն
մեկի մուտքն էր լուսավորված: Շեմին կանգնած Ամալ տատը, ինչպես նրան դիմում
էին գյուղացիները, թաշկինակը սեղմել էր բռի մեջ ու շրթունքներն էր կրծում՝ ոտքը
տմբտմբացնելով բետոնե հատակին: Շեմը լուսավոր էր, իսկ Ամալի սիրտը սև ու
մութ. որդուն էր ճանապարհում: Անհանգստությունը, դեռ չսկսված, բայց սպասվող
կարոտն ու սրտի մորմոքը հանգիստ չէին տալիս նրան այն օրվանից, երբ իմացավ
որդու նպատակների մասին: Փորձել էր ընդդիմանալ, չէր ստացվել, փորձել էր հա-
մոզել: Ջիվանն անհողդողդ էր: Որոշել էր, պիտի գնար:
Քիչ այն կողմ՝ վաղամեռիկ հոր տնկած ընկուզենու տակ, Ջիվանն էր, նրա մտերիմ
ընկերը՝ Սպարտակն ու քաղաքից հատուկ այդ ուշ ժամին գյուղ եկած Ալիկը, ով էլ
հենց հանձն էր առել Ջիվանի մեկնելու ծախսերի ու հարցերի լուծումը:
-Ջիվա´ն, մեջքդ կտրի էդ ծառից ու գնա մորդ հրաժեշտ տուր: Մեծ մարդ ես,
ուժ գտիր ներսումդ ու արագացրու, խեղճ կինն էլ թող գնա քնելու, քանի օր է աչք
չի կպցրել,- գործնական ու վճռական տոնով լռությունը ցրեց Ալիկը:
-Ալիկ, ախպոր պես, վերքիս վրա աղ մի լցրու: Գնում եմ, բա կարո՞ղ ա էստեղ
72
կանգնած մնամ ողջ գիշեր: Դու մեքենան խոդի տուր, թող տաքանա, մինչև ես մա-
մայի հետ մի երկու բառ խոսեմ ու հասնեմ ձեզ:
Արտաքուստ սառը թվացող Ջիվանի ներսը տակնուվրա էր լինում: Պիտի ստեր,
պիտի հորինած սուտն այնքան արհեստավարժ ու համոզիչ, հերթական, բայց վճռորոշ
անգամ մոր ականջների մեջ կաթեցներ, որ որևէ կասկած չառաջանար նրա մոտ,
թե չէ...
Փորձում էր չմտածել չստացվելու մասին:
Մեջքն ուղղեց ու շարժվեց դեպի Ամալը.
-Այ, մա, այ քու ցավն տանիմ, օդանավակայան գալն մտքիցդ հանե, արի ստեղ,
քզի պինդ գրգիմ ու տղեքով էրտանք։
-Ջիվան, այ բալա, հո՞ եզդու հարսնիք չենք էգե, օր տղամարդկանցով առանձին
պդի էղնիք։
-Մամ, լավ էլի, դու գնա քու թոռան կողքին պառգի, էրեխա է, հանգարձ գիշերով
կզարտնի, հըբը իմա՞լ կեղնի կողկին չեղնիս։ Մենք կերտանք, քըզի էլ խաբար կհաս-
ծուն, օր ամեն ինչ կարգին է անցե։ Կերտամ, օր հեդ իկամ, մամ, լրիվիս համար
կերտամ, գհասկնա՞ս։ Էրտամ փող աշխադիմ, փող հավկիմ, Անահիդին էլ կբերիմ։
Կերտամ, կբերիմ, ամեն ինչ կվերականգնիմ։
-Տղե՜ս, ես քու ցավն տանիմ,- Ամալ տատն այլևս բառ չասաց, Ջիվանի վզովն
ընկավ, ուժեղ սեղմվեց նրան ու ճակատը համբուրեց: Աչքերը չոր պահեց. ոչ էն է՝
կյանքում այնքան արցունք էր թափել, որ այլևս արտասվելու ուժ չուներ, ոչ էլ ուզում
էր, որ Ջիվանը հուզվի: Մայրական աչքը տեսել էր, նկատել նրա աչքերի միջի վախն
ու հուզմունքը, բայց զսպեց ինքն իրեն:
-Կսպասիս, մամ, ինչ էլ էղնի, գիկամ: Մամ, իմալ էլ էղնի հեդ գիկամ,- հեռանալիս
մի ակնթարթ կանգ առավ ու թաց աչքերը մթում թաքցնելով, կոկորդը քերող ար-
ցունքը զսպելով արագ վրա բերեց Ջիվանն ու հեռացավ:
Կարմիր սարի տակի գյուղում բոլորը դեռ քնած էին, աքաղաղի կանչին դեռ
կես ժամից ավել կար, արթուն էր միայն Ամալ տատը, որ թոռանը գրկել ու աչքերն
առաստաղին հառած աղոթում էր Ջիվանի համար, իսկ օդանավակայանում արցունք-
ները զսպել չի լինում, անգամ տղամարդիկ են արտասվում՝ ոչ էն է՝ հեռացողի հա-
մար, ոչ էն է՝ իրենց, որ զրկվում են հեռացողի ներկայությունից:
Օդանավի պատուհանից դուրս նայող Ջիվանի հայացքը մի պահ սառեց. իրենց
գյուղն էր ու Կարմիր սարը: Կարոտած շունչ քաշեց ու ձեռքն աչքերին տարավ.
վախենում էր, թե վերջին անգամ է տեսնում գյուղն ու սարը, վերջին անգամ ու այն
էլ երկնքից...
3.
Բոլոր հեքիաթներն սկսվում են հենց այսպես. «Լինում է, չի լինում», «Կար, չկար»,
ասես հավատիդ հույսին են թողնում հետագայում պատմվելիքը` հասկացնելով.
«Ուզում ես հավատա, չես ուզում, մի հավատա, քո խնդիրն է, միևնույն է, ես պատ-
մելու եմ այն, ինչ ուզեմ, իմ ձեռքում է գրիչը, մտքերն ու հերոսներն իմն են, բայց
73
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
վերջում պարտադիր հաղթելու է բարին»: Կարմիր սարի հեքիաթը չսկսվեց «Լինում
է, չի լինում»-ով, որովհետև եղել են, միանշանակ եղել են Մոցոն ու Ջիվանը, ապրել
են, ժպտացել, տխրել, խրխնջացել, քրտնել, հիասթափվել, կերել են՝ մեկը խոտ ու
գարի, մյուսը՝ մոր ու կնոջ պատրաստած ապուրներն ու երբեմն անհամ, հաճախ
կրկնվող կերակուրները:
Սա մի հերթական պատմություն է, որի գլխավոր թեման, անպայման, սերը, դրա
հետևանքներն ու սովորական մարդկային կյանքը պետք է դառնային: Այսքանով,
փաստորեն, հենց սկզբում չարդարացան նրանց սպասումները, ով տրամադրվել
էր հրաշքների հանդիպել կամ էլ հարրիփոթերային սյուժե տեսնել պատմվածքի մեջ:
Սա պատմություն է...
Ընդհանրապես սխալ է հենց սկզբում նշել այն, ինչի մասին գրվում է, բայց դե
ինչ արած, հիմա մարդիկ սովոր են միայն վերնագրերն ու դրանից ներքև գրվող մի
քանի տողը կարդալ ու անցնել առաջ` հաջորդ նյութին:
Սա պատմություն է, որի մասին խոսվել է, որը պատմվել է շատերի կողմից, ան-
ցել բերնեբերան, հուզել շատերին, բայց դուք հաստատ չեք լսել, որովհետև ինք-
ներդ ձեզ կորցրել եք առօրյա թոհուբոհի մեջ, կարդում եք միայն այն լուրերն ու
պատմությունները, որոնք հրամցվում են ձեզ անկախ ձեր կամքից, թերթում եք ու
առաջ անցնում ասես հաշվիչի հաշվեքարերը մատով շրջեք այնպես, ինչպես որ ձեր
ցանկություններն են իրար փոխարինում օրվա մեջ առնվազն երեք անգամ, իսկ ես
հիմա երեք անգամ կկրկնեմ այս բառերը.
-Վա´յ քեզ, վա˜յ քեզ, վա˜յ քեզ:
Գիտեմ, շատ քրիստոնեաբարո հնչեց նրանց համար, ովքեր գոնե մի անգամ
մասնակցել են կրոնական այդ արարողությանը, որի պայմաններից է ծնկաչոք լի-
նելը, որովհետև եթե պատրաստ չես գոնե ծունկդ ծալել գործածդ մեղքերի պատ-
ճառով, ապա ինչպե՞ս պետք է ներողություն խնդրելու ուժ գտնես ներսումդ: Ան-
գամ անկրոնի համար այս բացականչությունն առաջացնում է զարմանք, ամոթ
ու հետաքրքրություն իր իսկ արածի հանդեպ: Այնպես որ, հիմա ես ներողություն
եմ հայցում համբերություն չարաշահելու համար և ասում, որ սա պատմություն է,
որի մեջ լինելու են Մոցոն ու Ջիվանը, ես, դու և շատերը, սա պատմություն է այն
մասին, թե ինչպես չի կարելի հեքիաթ գրել, որովհետև հեքիաթը գտնել է պետք
հենց կյանքում:
4.
Սա իմ քաղաքի հեքիաթը չէ: Ի տարբերություն մեր կարդացած ու դեռևս չկարդա-
ցած հեքիաթների, քաղաքի հեքիաթն ավարտ չունի, թեկուզ բարի է, բայց` ավարտից
զուրկ. գոնե ինքս էդպես եմ ուզում, չեմ ուզում իմ քաղաքում հյուսվող հեքիաթներն
ավարտվեն: Քաղաքի հեքիաթներն ստեղծվում են գինետներում, սրճարաններում,
բակերում ու զբոսայգիներում: Հետո անցնում են սարերով, տարածվում` մինչև
երկրի սահմաններն ու դառնում բամբասանք: Գյուղերում ստեղծվող հեքիաթներն
ավարտվում են քաղաքում: Միայն սարերն են, որ ոչ մի տեղ չեն գնում, գրկում
74
են քաղաքն ու գյուղը կամ էլ իրենց գիրկն ընդունում դրանց: Սարերը միշտ իրենց
տեղում են, Կարմիր սարը՝ նույնպես․ ամեն երեկո շոյում է արևի՝ քաղաքի թոհու-
բոհից հոգնած, դժգոհություններից կշտացած գլուխը, փարվում նրան ու իր ծոցն
ընդունում: Մարդիկ սիրում են մայրամուտով հիանալ, սիրում են ուրիշների սիրով
հմայվել կամ փնովել. լեռան ու արևի սիրախաղի ժամին շատերի աչքերն են կլոր-
վում հիացմունքից` երանավետ հայացքի մեջ ամբողջացնելով իրենց ունեցած կամ
դեռ չունեցած սերերը: Արևն ու սարն ամոթից շառագունում են, կարմիր վարագույր
քաշում դիմացներն ու շարունակում իրար սիրել՝ մադկանց ընչաքաղց հայացքնե-
րից հեռու: Հենց էդպես էլ ծագել է մեր հեքիաթի սարի անվանումը:
Ջիվանի հետ ծանոթացել էի քաղաքում, տարիներ առաջ, երբ դեռ ուսանող էի:
Նրա քույրն էր եկել քաղաք` ուսումը շարունակելու: Նույն կուրսից էինք: Ջիվանն էլ,
որպես թասիբով սարեցի, գալիս-գնում էր, գալիս-կանգնում էր համալսարանի դըռ-
ների առաջ, որ քրոջ խաթրին դիպչող չլինի, որ քրոջ գլխից մազ չպակասի: Հենց
Արփին՝ Ջիվանի քույրն առիթ դարձավ, որ նա ծանոթանա իր ապագա կնոջ հետ:
Ծանոթացավ, իրեն կին սարքեց, ու սկսվեցին խնդիրները: Գյուղացները, Ջիվանեն-
ցից թաքուն, իրար մեջ փսփսում էին, որ նոր հարսն օր ու արև չի տալիս սկեսրոջը:
Դժվարությունները բազմապատկվել էին Ջիվանի որդու ծնվելուց հետո. արդեն «ոտքը
պնդեցրած» հարսը ոչ միայն իշխող դիրք էր փորձում ունենալ տան մեջ, այլև սկսել
էր բողոքել անհեթեթ բաներից, անգամ պատերի գույնից, որն, ըստ նրա, իր դեպ-
րեսիայի պատճառն էր:
75
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
-Ես պիտի լավագույնն ապահովեմ իմ երեխայի համար, հասկանո՞ւմ ես, իսկ
դու, որպես հայր, արժանի չես նրան: Ի՞նչ ես անում դու, ի՞նչ ապագա ես ստեղծում
էս չոլերում: Պետք է էս գյուղից գնանք, էստեղ ապագա չկա՝ տղաս նորմալ դպրո-
ցում պիտի սովորի, ոչ մի բանից պետք է չզրկվի,- վեճերից մեկի ժամանակ ասել
էր Ջիվանի կին Անահիտը:
-Ան, ամեն ինչ լավ է լինելու, ուղղակի համբերություն է պետք, միանգամից ոչինչ
չի լինում, ընթացքում փող հետ կգցենք: Ես մեղավոր չեմ, որ գյուղում եմ ծնվել ու
մեծացել. էստեղ ամեն ինչ սեզոնից ու եղանակից է կախված, մեկ էլ` Աստծո բարե-
հաճությունից: Լավ կլինի, խոստանում եմ:
-Ես քեզ վաղուց արդեն չեմ վստահում, անիմաստ է ամեն ինչ...
Շաբաթը մեկ առնվազն մի վեճ լինում էր: Վեճերից մեկից հետո Անահիտը հա-
վաքել էր բոլոր փաստաթղթերը, օժիտից այն ամենն ինչ հնարավոր էր վերցնել, որդու
ձեռքը բռնել էր ու հեռացել:
-Լսիր, հո դու հիմա՞ր չես, ոնց թե չպետք է կապ ունենամ որդուս հետ, հո երեխաս
անհեր չի՞ մեծանալու:
-Անհոգ եղիր, ես նրա համար հա՛մ մայր կլինեմ, հա՛մ էլ՝ հայր:
-Երբ մեծանա, հարցնի. «Այ մեր, հերս ո՞ւր ա», ի՞նչ պատասխան ես տալու:
-Մի բարի հեքիաթ կհորինեմ քո մասին ու վերջում կասեմ, որ մահացել ես. ամ-
բողջ կյանքում կհպարտանա քեզնով...
Առաջին անգամ հետ բերել ստացվեց. Ջիվանի մայրը, հայրը, հավաքվել-գնացել
էին Անահիտենց տուն: Երկրորդ անգամ հենց իրենք հետ բերել չուզեցին, թոռանը
վերցրին ու վերադարձան տուն: Լուրեր էին պտտվում, որ Անահիտը սիրեկան ունի
քաղաքում՝ չնայած դրան հիմա սիրեկան չեն ասում, ասում են․ «ընկեր ունի»:
Վերջին խոսակցությունը Ջիվանի ու Անահիտի միջև հենց քաղաքում էր. քա-
ղաքի սրճարաններից մեկում՝ նրանց առաջին հանդիպման վայրում: Անահիտը
հպարտ կեցվածք էր ընդունել՝ թիկունքն ապահով էր համարում, Ջիվանն էլ
չհանդուրժեց դա.
-Դուք ընտրում եք նրանց, որոնք ձեզ, ձեր կարծիքով, «պահելու» են, ընտրում
եք տարբերակներից ամենահարմարը:
-Իսկ եթե այլ տարբերակ չկա՞, եթե կյանքն է դրան տանու՞մ:
-Տարբերակ միշտ էլ կա, ուզածդ ի՞նչ է:
-Ուզում եմ երջանիկ լինել: Ցանկանում եմ․..
-Սո´ւս, կամա´ց, մի՛ գոռա: Ախր քո նմաններին անգամ խոսելու իրավունք պիտի
չտան, էլ ուր մնաց` ընտրելու: Դուք մենակ ուզում եք: Իսկ ձեր ուզածն ավելի գեղա-
գիտորեն, իբրև թե առավել վեհ ներկայացնելու համար ասում եք. «Ցանկանում եմ»:
Ուզում եք, հասնում եք ձեր ուզածին, շատ արագ կշտանում ու նորից եք ուզում:
-Իսկ դու մի որոշիր, թե ով ինչ պետք է անի:
-Հիմա դու փորձում ես ամեն գնով արդարացնել որոշումդ: Բայց եթե ներսումդ
կռիվ չլիներ, հանդիպման առաջարկս անպատասխան կթողնեիր:
-Իմաստ չկար մնալ ձեր քոսոտ տանը:
76
-Շա՜տ համարձակ մտքեր ես ասում:
-Ես միշտ էլ համարձակ եմ եղել: Պիտի գլուխս կախե՞ի, ամաչե՞ի, համեստ
ձևանա՞յի:
-Ահա՜, ճիշտ է, ավելի լավ է համարձակվես հեռանալ, քան համեստ ձևանաս ու
ներսից քայքայես ամեն ինչ: Արդարացում ես ուզո՞ւմ լսել, ասեմ. Դու մտածում ես,
որ արդեն տեղ ունես՝ քնելու, տեղ ունես, ուր քեզ կկերակրեն, մի փոր հաց կտան, ու
դու քեզ կկոչես Ապահովված, չէ՛՝ էդպես քեզ կկոչես մտքումդ, բայց ուրիշների մոտ
քեզ կանվանես Երջանիկ:
-Ավելի լավ է՝ գնամ, քեզ հետ որևէ բան քննարկելն անիմաստ է։
-Ավելի լավ է՝ գնա, մնալուցդ օգուտ չկա...
Անահիտը մի քանի քայլ անելուց հետո չդիմացավ, շրջվեց ու մահապատժից
առաջ ընձեռնված խոսքի հնարավորություն ունեցողի պես արագ վրա բերեց.
-Մեկ է, ես սիրում եմ նրան,- և արագացրեց քայլերը:
«Դու ի՞նչ գիտես՝ սիրելն ինչ է, դու մենակ ցանկանալ գիտես»,- ձեռքերը գրպան-
ներում դրած, մտքում հանգիստ ու անձայն պատասխանեց Ջիվանը, մի քանի վայր-
կյան կանգնած մնաց տեղում ու հեռացավ:
Նրանք այլևս չտեսնվեցին, չնայած Ջիվանն ուզում էր ընտանիքը վերականգ-
ներ, երբեմն կարոտն էր խեղդում, բայց նաև հասկանում էր, որ նման քայլի գնալու
համար նախ պատրաստ չէ, հետո էլ բազում մարդկանց ու արժեքների վրայով պի-
տի անցներ: Դժվար էր թքածը լիզելը, հատկապես` ուրիշի թքածը...
Դատարկությունը լցնելու և ներքին լռությունը խախտելու համար Ջիվանը որո-
շեց մի նոր զբաղմունք գտնել. որոշեց ձիաբուծությամբ զբաղվել, մանավանդ, որ Կար-
միր սարի լանջերի ալպիական մարգագետիններն այդ հնարավորությունը տալիս
էին: Քաղաքի ընկերներից մեկը՝ Ալիկը նրան նվիրեց առաջին ձին՝ սևաթույր, արա-
բական մտրուկը:
-Ալիկ, քեզ պասպորտով Ալեքսանդր են ասում, չէ՞:
-Հա, Ջիվան ջան, ինչի՞ ես հարցնում:
-Դե ուրեմն նվիրածդ ձիուն էլ Բուցեֆալ անունը կտամ՝ Ալեքսանդրի ձի Բուցե-
ֆալը սև բաշ ու սև աչքեր ուներ, երկար, քամու տակ խաղացող պոչ. սազում է,
վե՛րջ, Ալիկ, որոշված է,- հաստատակամ հայացքով մոտեցավ ձիուն, գլուխը շոյեց
ու ճակատը համբուրեց Ջիվանը:
-Ջիվան, ի՞նչ Ալեքսանդր, ի՞նչ Բուցեֆալ։ Սա ո՛չ սմբակների վրա մատներ ունի,
ո՛չ էլ գլուխն է ցլի գլխի նման։ Սովորական ձի է։ Թե ինձ լսես, Մոցո անունը կտաս․
պարզ, մեր սարերին սազական։
Դրանից հետո Ջիվանը հաճախ էր լեռներում «կորում». ժամանակի ընթացքում
ձիերի քանակն ավելացավ, բայց Մոցոյի հանդեպ սերն ու հոգատարությունը դրանից
չպակասեց: Երբեմն ժամերով մեկնվում էր բուսնած թարմ կանաչի վրա, փակում
աչքերն ու փորձում երազել։ Դիմացը տարբեր պատկերներ էին հայտնվում, ապա
չքվում, հետո նորից հայտնվում. կինն էր՝ նախկին կինը, դրվագներ նրա հետ
վեճերից, պատկերացնում էր իրեն երկրից դուրս, անորոշ մի տեղ ապրելուց, ուր
77
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
Անահիտը երջանիկ էր, իսկ ինքը՝ դատարկ ու զրկված հիշողություններից: Այդպես
շարունակվում էր մինչ այն պահը, երբ լսելի էր դառնում Մոցոյի սմբակների դո-
փյունը: Աչքերը բացում էր, դիմավորում ձիուն, ապա արագ թամբում ու սկսում
սլանալ Կարմիր սարի լանջերով մինչև մայրամուտ: Տունդարձի ճանապարհին իջ-
նում էր ձիուց ու կողքով քայլում:
Վերջին շրջանում, գրեթե միշտ, մտահոգ ու մտածկոտ տեսք ուներ. օրեցօր դեմ-
քի սփրթնածությունն ու մարմնի թուլությունն ավելի տեսանելի էին դառնում: Եղան
ուշաթափության դեպքեր, բայց տնից հեռու՝ սարերում: Լավ է, որ այդ կողմերով
անցնող հովիվները ժամանակին նկատել էին ու օգնության հասել: Մի անգամ էլ
Մոցոն մոտեցել էր ու տիրոջը պառկած տեսել. խրխնջացել էր, դնչով բզել, բայց Ջի-
վանն անգամ աչքերը չէր բացել։ Միամիտը կարծել էր, թե տերը շատ խորը քուն էր
մտնել, հողը սմբակներով այնքան էր փորել, որ կարողանա մտնել Ջիվանի տակ,
ծնկները ծալել էր, մեջքին առել նրան ու հասցրել տուն: Երբ արդեն Ջիվանն ուշքի էր
եկել, տանեցիներին փորձել էր համոզել, որ ուղղակի արևահարվել էր:
5.
Չգիտեմ՝ կռահեցիր, թե ոչ, բայց այս պատմության մեջ Ալիկը հենց ինքս եմ։ Որ
երկար-բարակ չմտածես, թե ինչ կապ ունեմ այս պատմության հետ, ասեմ, որ ծնվել
եմ Կարմիր սարի տակի գյուղում, բայց հենց ծնվելուցս հետո ամբողջ ընտանիքով
տեղափոխվել ենք քաղաք՝ սարի հետևի քաղաքը։ Ծնվելուս պահին գյուղում ոչ մի
տղամարդ չկար, բոլորը գնացել էին «Արարատի» խաղը նայելու, իսկ ծնունդս նշելիս
հավաքվել էին գյուղի տղամարդիկ միայն: Թե ինչ դժվարությունների են հանդիպել
մերոնք քաղաք տեղափոխվելուց հետո, ես տեղյակ չեմ. մերոնք լավագույնն էին
ապահովում ինձ համար: Այդպես շարունակվեց մինչև համալսարանն ավարտելս:
Ավարտելուց հետո շատ նոր բաներ սկսվեցին, շատ ավարտներ եղան կյանքումս,
բայց մի բան աներեր էր: Որքան էլ ցանկացա պոկել ու շպրտել, թողել անցյալում,
չէր ստացվում՝ կարոտն Արփիի հանդեպ ուղեկցում էր ինձ ամեն օր, ամենուր: Ասում
են՝ փոքր է մեր քաղաքը, փորձիր գտնել, հանդիպել հենց այն մեկին, որ պետք է քեզ
հենց այդ պահին, ում կարոտում ես հենց այն փողոցում, որի մայթերով աչքերդ չորս
կողմ արած քայլելուց՝ մեքենաների արտանետած շմոլ գազից առավել կարոտն է
խեղդում։
Չկա…
Չկա, գրողը տանի. մեկնե՞լ է երկրից, տնից դուրս չի՞ գալիս, քաղաքից դուրս
կամ քաղաքի թաքուն տեղերո՞ւմ է. չգիտես, բայց փնտրում ես, ավելի ճիշտ, ինքդ
չես փնտրում. սիրտդ, ճանապարհի բոլոր հոծ գծերը կտրելով, չթույլատրված տեղե-
րով անցնում է, որ հանդիպի, բայց չկա… Ու քաղաքն սկսում է ճնշել. բոլոր լուսացույց-
ները կարմիրի տակ են մնում, բոլոր խանութների ու սրճարանների դռները՝ «ՓԱԿ Է»
ցուցանակի, փողոցները դատարկվում են անցորդներից. դու մենակ ես։
Ու հենց այդ պահին մեկը ծառս է լինում դիմացդ ու փաթաթվում՝ դեմքիդ գոռալով.
«Բարև, ախպերս, ո՞նց ես»…
78
էն մեկն, ում մասին վաղուց չէիր մտածել ու չէիր սպասում տեսնել։ Ու սկսում ես
հուսադրել քեզ, որ քաղաքը, մեր քաղաքը փոքր է, ոնց էլ լինի, էսօր չլինի, թեկուզ
հենց վաղը, բայց մեկ է, հանդիպելու ես նրան, ում համար մնացել ես քաղաքում։ Ու
սիրում ես քաղաքը, շնչում, խեղդվում, ամեն երեկո մահանում ու ամեն առավոտ
վերածնվում հանուն նրա, նրա պատճառով։
Իսկ նա…
Նա ուղղակի քո քաղաքում չի ապրում։
Հենց այդ կարոտն էլ ստիպեց, որ գնամ գյուղ ու վերականգնեմ խզված կապն
անցյալիս ու Արփիի հետ: Գյուղում էի, որ իմացա Ջիվանի հիվանդության մասին
ու որոշեցի օգնել՝ ինչով կարող էի, որքան որ կապերս ու հնարավորություններս
կներեին: Լեյկեմիա՝ բժիշկների ախտորոշումն էր․ ասել էին․ «Սպասեք, տեսնենք ինչ
պրոգրես կամ հետընթաց է լինում, նոր կորոշենք բուժման ընթացքը»: Իսկ սպա-
սումը... Միշտ ասում են. «Սպասեք, լավ է լինելու»` չհասկանալով, որ սպասումը
մարդկանց զրկում է ապագայից. յուրաքանչյուր սպասում ենթադրում է դադար,
միջանկյալ, չկողմնորոշված վիճակ ու վակուում: Բայց ասում են. «Սպասեք, այ
կտեսնեք, լավ է լինելու» և ամեն անգամ ասվող այս ծեծված նախադասությունից
հետո մի կյանք կանգ է առնում հենց կյանքի մեջտեղում:
Ու մարդիկ ստիպված հեռանում են:
Ախր ինչի՞ մնալ, եթե ինչ-որ տեղ գնալիս հետդ տանելու ես միայն հիշողություններ:
Հեռվում ամեն ինչ փոքրանում ու հետզհետե վերանում է, ոչնչանում, մեծանում
է միայն կարոտը, այն էլ` միայն հիշողությունների հանդեպ, որն էլ կոչվում է անցյալ,
անցյալ կատարյալ, բայց միայն ժամանակային առումով. թե չէ ոչ ես, ոչ դու, ոչ մյուս-
ները կատարյալ չենք, բայց ահագին բան ունենք իրագործելու, կատարելու կյան-
քում, կատարելագործվելու:
Իսկ մեր պատկերացումները կատարյալ են, ցանկությունները, հույս ունենք, որ
կկատարվեն...
Ստիպված ես լինում վիճակդ նույնացնել մի կնոջ հետ, որն ամեն գիշեր անտրամա-
դիր, հոգնած մարմնով մտնում է անկողին ու խոստանում. «Սպասիր, ամեն ինչ լավ
է լինելու» ու ծերացնում քեզ այդ սպասման անօդ ու ժամանակից դուրս մնացած
տարածության մեջ: Սկսում ես դատարկությունդ լցնել մենախոսությամբ, բողոքով,
պայքարով, երբեմն էլ անհանդուրժողականությամբ և սպասումից հոգնած ասում.
«Սպասիր, միգուցե վերադառնամ» ու խեղդամահ անում նրան հենց նույն անկողնում
ու նույն սպասումով:
Ջիվանը մեկնեց Գերմանիա` բուժման ու այլևս չվերադարձավ գյուղ՝ խոստացել
էր, բայց չվերադարձավ: Մի քանի տարուց նրա մոտ տեղափոխվեցին մայրն ու որդին,
ինքն էլ ամուսնացավ իրեն խնամող բուժքրոջ հետ: Իսկ Արփին տեղափոխվեց
քաղաք՝ ինձ հետ, իմ մոտ:
Կարծես բոլորը հասան իրենց մուրազին, ինչպես հեքիաթներում, և ժամանակն
է, որ հեքիաթն ավարտվի, բայց ժամանակները հիմա փոխվել են՝ չես հասցնում մի
բան սկսել կամ ավարտին մի կարգին շունչ քաշել, երբ քեզ հրում են նոր պատմություն-
ների մեջ ընկնելու, նոր պատմություններ ստեղծելու:
79
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
6.
Փողոցում երկու հոգի սիրուց էին խոսում․
Մի երիտասարդ, փողոցի մի ծայրում, ձենը գլուխը գցած, սեր էր քարոզում, թե
բա. «Սիրեք Աստծուն, Աստված սեր է», իսկ մարդիկ, իրար սիրելով, իրար սիրա-
հետելով, անցնում էին նրա կողքով ու մատները վեր տնկում՝ խենթի տեղ դնելով։
Մի զառամյալ ծերուկ էլ սեր էր մուրում փողոցի մյուս ծայրում. «Աստծու սիրուն,
մի բանով օգնեք, տո Մարդ Աստուծո, անտարբեր մի՛ անցիր», իսկ մարդիկ խղճահա-
րության ակնթարթ էին ապրում ու պետությանը մտքում հայհոյելով՝ անցնում կամ
էլ կողքով քայլողին ասում էին. «Հերթական ցնցոտիավոր բիզնես անողն է» ու
արագացնում էին քայլերը։
Մոցոն, աջն ու ձախն ուսումնասիրելով, պտտում էր անծանոթ քաղաքի փողոց-
ներով: Ամեն ինչ օտար էր, այս ընթացքում ինչ լեզու ասես լսել էր, փորձել էր հա-
րազատ հնչյուններ գտնել, որսալ օդում, բայց ապարդյուն:
Ձիերը քաղաքում չեն ապրում, ձիերի համար քաղաքում, լավագույն դեպքում,
դեկորատիվ ու քարշակի աշխատանք է լինում նախատեսված, այն էլ միայն քչերի՝
տեսքով ու դիմացկունությամբ ուժեղների համար: Մոցոն մի կերպ խույս էր տվել
ճանապարհին հանդիպած շրջիկ կրկեսներից ու հասել իր համար հերթական ան-
ծանոթ քաղաքը:
Օրը մոտենում էր ավարտին, օտար քաղաքի վրա կախված երկինքն աստիճա-
նաբար մթնում էր: Արևին փոխարինելու էին գալիս լապտերներից արձակվող աղոտ
լույսերը, իսկ Մոցոն արդեն որերորդ ամիսն էր, ինչ մայրամուտ չէր տեսել. այս կողմե-
րում սարեր չկային՝ որ կողմ բարձրացնում էր գլուխը, շենքեր էին՝ բազմագույն, բայց
սառը: Հույսը չէր կորցրել. ամեն ինչ կորցրել էր, անգամ նալերն էին պոկվել սմբակ-
ներից ու կորել, բայց հույսն ամուր էր պահում սրտում: Կեսգիշերին մոտ, Մոցոն,
գլուխը կախ գցած, ոտքերը մի կերպ քարշ տալով, հասավ քաղաքի կենտրոն: Ուժերը
լքում էին. ուզում էր աղոթել, բայց ո՞ւմ, ո՞վ էր լսելու նրան: Լսել էր, որ մարդիկ
Աստծուն են աղոթում, բայց դա մարդկանց Աստվածն էր, ինքն իր Աստծուն թողել
էր լեռներում․․․
80
ՊՈԵԶԻԱ
ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ
Բանաստեղծ, թարգմանիչ
ԱՇԽԱՐՀԻ ՈՉ ՄԻ
ԱՆԿՅՈՒՆՈՒՄ ԱՅԼԵՎՍ ՉԻ
ԱՊՐՈՒՄ ԻՄ ՍԻՐՏԸ
1
Անդուռ:
Անմարմին:
Անշոշափ:
Օրերը` հիվանդացած կարոտի
հրաժեշտի նամակներն են գրպանումս:
Հողմաղացներում արտասվող քամին
վերապրում է ամայության սերմնացանը:
Շուտով աշուն է:
Դատարկության աղի ջրերում
անվրդով քնած են հիշողության հրեշները:
Համակերպումի նավակներով
հեռանում են ժայռացած թախիծները:
Ինձ գողանում է լռությունը ցորենի:
82
Միայնության սրինգը տանում է
այրումներով հրդեհված երկնքի:
Քաղաքի կնճիռներից կախվել է
տխրությունը մոխրագույն շենքերի,
փշրվել է ափսեն լուսնի:
Մի օր կարթնանաս լացից ծղրիդների,
ձեռքերիդ ճաք տված հպումներից
կզգաս հեռվում սառչող արյունս անբառ,
փողոցն արծաթած մենության ձյունը
քեզ կհասցնի՝ աշխարհում չտեղավորված
առավոտներիս մեղեդիները:
Դռներում:
Մարմիններում:
Շոշափում ներում ՝
օրերդ արյունող կարոտի
խոստովանության նամակներ կդառնան,
որոնք խնամքով կտեղավորես
ծոցագրպանում հին վերարկուիդ՝
խեղդվելով այն ճշմարտությունից,
որ աշխարհի ոչ մի հասցեում
այլևս չի ապրում իմ սիրտը...
***
2
Եղեգները սոսափում են:
Թեյիս բաժակում խառնում եմ
նոյեմբերի դարչինը:
Գիշերների շեղբը թիկունքիս,
աստղերի արտասուքների եղյամը
թերթիկներին լուսնածաղկի,
մեռնող արևի ուրվացոլքերով
տխուր հեռացող երամի հետքը՝
ամենը հող է՝ կոկորդում հիշողության,
ամենը սպի է այտին երկնքի.
կարող էիր լինել:
Ես հիմա քայլում եմ տափաստանով՝
աշխարհի բոլոր դանակները սրտումս,
ես պարում եմ անկումներում մոլորակների,
83
ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ
խելագարի պես ծիծաղում հաշտությունը,
անփութորեն հազում կրակներ.
հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես երկրաշարժվեց
հավատի առավոտը,
հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էր հեռանում սերը՝
մայրամուտին փոշեամպ դարձած...
***
3
Գնում եմ:
Չգաս:
Չկանչես:
Ինչ տվել եմ՝
մի վերադարձրու:
Ինչ չեմ տվել՝
քեզ պետք չէր:
Աշխարհում
մի օր
ավարտվում են
հեքիաթները,
ու ոսկե ձկնիկները
մեռնում են
դառը
արտասուքներից
ծովի,
ու վերքերը աղ են դառնում,
ու ափ են շպրտվում երազանքները,
թպրտում են մի քանի վայրկյան,
շնչահեղձ են լինում ավազներին դեղին:
Չկանչես:
Չգաս:
Գնում եմ:
Ինչ տվել ես՝
վերադարձրել եմ:
ինչ չես տվել՝
պետք էր ինձ:
Աշխարհը
84
մի օր
դառնում է
կոկորդում մեռնող
սև կարապների
համբարձվող երամ,
ու հոգեվարքում են կիրակիները,
ու բորբոսնում են հավատները
փլվող պատերին սպասումի,
ցավը դառնում է քար,
որ շպրտում ես
ապակիներին երկնքի
և երբեք չես լսում
լռության լացն Աստծո,
և սովորում ես լինել արժանի...
***
4
Հյուսվածքներում խտացող մենության երկաթից
ես կառուցեցի իմ փոքրիկ տունը:
Աշունը արտասվում էր շեմին՝
երակներին անծայրածիր տառապանքների
դեղնամորմոք անտառը,
աչքերում՝ հուսահատության անապատներ:
Հետո ես մոռացա, թե ինչ է Բառը:
Փողոցներում մարդիկ
տարօրինակ հայացքներ էին նետում
փշերին մատներիս,
նայում էի ձեռքերիս
ու չէի հիշում՝ ում եմ գրկել,
անշտապ խեղդվում էի
ներքին արյունահոսությունից կարոտի
ու հաշվում երկնքից ընկնող աստղերը,
ու սպասում վերադարձին Աստծո...
Մի գիշեր անզուսպ մռնչում էին ժայռերը:
Արթնացա սուր ծակոցից սրտի:
Հիշեցի՝ եղել ես...
85
ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ
***
5
Դրաման ավարտված է։
Հիշողության ձկներն արտասվել են ծովը,
սարսափի թռչունները տարել են երկինք
լռության կարմիր արցունքները։
Ոչ մի երազանք չկատարվեց։
Ձմեռը ցուրտ էր։ Ճակատագիրը՝ անտանելի ժլատ։
Դու անզորությունից ճանկռեցիր երկինքը,
ես՝ գտա սիրտս հուսահատության քաղցկեղում փուլ եկած։
Ասացին՝ հիվանդացել ես ամենածանր լռություններով,
ասացին՝ հայացքդ վերք է.
երբ ես ժպտացի՝ չորս մեխ գլորվեց աչքերիցս,
երբ ես ժպտացի՝ հատակն արձագանքեց կոտրվող ապակիների լացը.
մենության ձեռնափայտին հենված կույր հպարտություններից ոչ մեկով
ես չեմ հավատում մեր միջև ավերված քաղաքների անդարձությանը
և վերադարձներին՝ չտեղավորվող ոչ մի կոշիկում...
86
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ
ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
Բանաստեղծ, դրամատուրգ
ՆԿԱՐՎԱԾ ԸՆՏԱՆԻՔ
ՆԱԽԱԲԱՆ
2015-ն էր, երբ ծանոթացա Ռուբեն Հովսեփյանի հետ: Բանաստեղծություններիցս
մի քանիսը կարդաց, մեղմ ժպտաց ու ասաց, որ կտպագրի «Նորք» հանդեսում:
Վարպետը կատարեց խոստումը: Ծանոթացավ նաև պիեսներիս և նույն ժպիտով
ասաց, որ դրանց պետք է շունչ տալ (ավա՜ղ, չհասցրեց): Նույն թվականին ընդունե-
լության հայտ էի ներկայացրել ԵԹԿՊԻ գրական ստեղծագործության բաժին, որի հանձ-
նաժողովի նախագահն էր Վարպետը: Երբ ինձ տեսավ, քմծիծաղ տվեց և կանչեց
լսարանից դուրս: Հիասթափված ուզում էի հեռանալ, երբ ձայն տվեց: Կանգնեցի...
Ասաց, որ այս բաժնում սովորելս անիմաստ է, քանի որ արդեն տպագրվել եմ
«Նորք»-ում, և նա չի կարող ինձ գրել սովորեցնել: Նրա մերժումը ինձ տարավ դեպի
թատերագիտություն: Վարպետին հայտնեցի իմ շնորհակալությունը և ասացի, որ
իրեն պարտք եմ՝ իմ առաջ գրականության մեծ ճանապարհը բացելու համար: Նույն
մեղմ ժպիտով ժպտաց և ասաց, որ օրերից մի օր, եթե իհարկե կկարողանամ, կվերա-
դարձնեմ պարտքը: Դուրս եկա լսարանից ու դուռը փակեցի: Այն փակվելն էր, որ փակ-
վեց՝ դեպի իրեն տանող ճանապարհը: Վարպետին էլ չտեսա... Տարիներ անց փորձում
եմ գոնե այս կերպ վերադարձնել պարտքս՝ Վարպետնին տանելով իմ դրամատուրգիա:
Արշակ Սեմիրջյան
88
ՆԿԱՐՎԱԾ ԸՆՏԱՆԻՔ
Ռուբեն Հովսեփյանի հիշատակին
ԴՐԱՄԱ 2 ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՄԲ
Գործող անձիք՝
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – կոմպոզիտոր
ԷՎԵԼԻՆԱ – Արտավազդի կինը
ԱՐԵՎԻԿ – Արտավազդի աղջիկը
ԱՄԱԼՅԱ – խոհարարուհի
ՌՈՒԶԱՆ – դիզայներ
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդի ընկերը, հոգեբան
ԱՌԱՋԻՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ
Արտավազդի բնակարանը: Բեմը ձևավորված է տոնական՝ փուչիկներով, գունա-
վոր ժապավեններով: Աջ կողմում գտնվում է դաշնամուր, մյուս կողմում՝ բազմոց,
որի վրա Ամալյայի պայուսակն է: Դաշնամուրի կողքին դրված է նաև երաժշտական
կենտրոն: Բազմոցի ետևում պատուհանն է: Աջ ու ձախ կողմերում սենյակներ տա-
նող դռներ են, խոհանոցի դուռը ձախ կողմում է: Բեմում Միքայելն է: Մի փոքր
անհանգիստ: Գլխին՝ մանկական զվարճալի գլխարկ: Միքայելը շարունակում է ձևա-
վորել բնակարանը: Հետո խոհանոցից բերում է շամպայնի բաժակներ և դնում
սեղանին, որի վրա արդեն սպասք է շարված:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Հուսով եմ, նրան դուր կգա անակնկալը… Պետք է նաև շամպայնը
բերել: (Գնում է խոհանոց և վերադառնում շամպայնի շշով): Ամեն ինչ պիտի սկսել
նոր ու մաքուր էջից… Քիչ հետո նա կվերադառնա նոր և իրական կյանք… Ստեղծա-
գործական լիարժեք աշխարհ… Վերջապես բոլոր տանջանքները մնացին անցյալում:
Վե՜րջ… Վե՜րջ… Նրան պետք է դիմավորեմ երջանիկ հայացքով: Տիկին Ամալ յա՜,
ամեն ինչ պատրա՞ստ է…
Խոհանոցից դուրս է գալիս Ամալյան՝ խոհարարուհու հագուստով:
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Միքայել, դուք անհանգստանալու առիթ չունեք… Ես համոզ-
ված եմ, որ ձեր թանկագին հյուրին իմ պատրաստած ուտեստները շատ դուր կգան:
89
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա իմ հյուրը չէ… Նա իմ հարազատն է… Նույնիսկ հարազատից էլ
ավելի…Նա ինձ համար՝ եղբայր է:
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք: Ես չգիտեի…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներողություն մի խնդրեք: Ամեն ինչ հիանալի է:
ԱՄԱԼՅԱ – Այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ այս տունը երկար ժամանակ
կնոջ ներկայություն չի զգացել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչի՞ց եզրակացրիք, տիկին Ամալյա…
ԱՄԱԼՅԱ – Խոհանոցից կարելի էր հասկանալ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես հաճախ եմ լինում այստեղ և մաքրությամբ ինքս եմ զբաղվում:
ԱՄԱԼՅԱ – Ուղղակի կնոջ ներկայությունը ցանկացած պարագայում զգալի է:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ բոլոր կանայք են՝ կին… Կին ասվածը հարաբերական է… Ոչ բո-
լորին կարելի է կին կոչել՝ հավատարիմ, նվիրված… Ներեցեք, անսպասելի բորբոք-
մանս համար: Թեմայից դուրս խոսեցի:
ԱՄԱԼՅԱ – Կանայք էլ իրենց պատկերացումներն ունեն տղամարդկանց մասին…
Տղամարդիկ ինձ համար վաղուց մեռած են, չկան… Նրանք ինձ համար ոչ մի նշանա-
կություն չունեն և իմ կյանքում չեն կարող հայտնվել ո՛չ դժբախտ, ո՛չ էլ երջանիկ
պահերին… Նրանք բոլորն ինձ ներկայանում են մեկ դեմքով, մեկ անվամբ… Գուցե
ես էլ թեմայից դուրս խոսեցի, բայց կյանքը նրանով է հետաքրքիր, որ երկխոսություն-
ները դառնում են աբսուրդ, իրար չմիացող, բայց ներքնապես կապակցված… Այս
մասին ինչ-որ տեղ լսել եմ ու անգիր արել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես չգիտեմ, թե որտեղից է գալիս ձեր այդ տրամադրվածությունը,
բայց հավատացեք՝ պետք չէ բոլորին ինչ-որ մեկով չափել:
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպես հասկացա, դուք էլ եք տրամադրված կանանց դեմ...
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչպես հասկացաք:
ԱՄԱԼՅԱ – Գիտեք, ա՛յ օրինակ մեր ռեստորանի տնօրենը, որտեղ ես հիմա աշ-
խատում եմ՝ տղամարդ է: Նա որպես մարդ ուղղակի անզուգական է: Իմ կարծիքով,
նրա նմանը աշխարհի երեսին չկա: Սակայն դարձյալ «Բայց»-ը գալիս ու հառնում
է դիմացս:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տեսնում եք, ուրեմն կա ինչ որ մեկը, ով կարողանում է փոխել ձեր
հայացքները… Ուրեմն, առանց «բայցեր»-ի, առանց ժխտումների…
ԱՄԱԼՅԱ – Սակայն որպես տղամարդու նրան կարելի է պարզապես վառել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ա՜խ, Աստվա՜ծ իմ…Դուք անուղղելի եք: Եթե այսպես գնա, մենք մի
ամբողջ օր շարունակ կքննադատենք կանանց և տղամարդկանց: Անվերջ կդատա-
պարտենք ու կպաշտպանենք և չենք հասնի վերջին… Այսօր մենք բոլորովին այլ
նպատակի համար ենք այստեղ:
ԱՄԱԼՅԱ – Այո՜…Այո՜… Ես ուրիշ առիթով եմ եկել…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես ձեզ հիմա կօգնեմ…
ԱՄԱԼՅԱ – Ո՜չ…Մի անհանգստացեք: Դուք ավելի լավ է գնացեք և հագեք ձեր նոր
կոստյումը: Հիշո՞ւմ եք՝ ասացիք, որ այն գնել եք հատուկ նրան դիմավորելու համար:
Որպեսզի ձեր եղբայրը, ինչպես դուք եք նրան ասում, ձեզ տեսնի անթերի:
90
ՄԻՔԱՅԵԼ – Բոլորովին մոռացել էի… Ամբողջ ուշադրությունս տան գեղեցիկ
ձևավորումը և ձեր պատրաստած համեղ ուտեստները գրավեցին: (Մտնում է ձախ
կողմի սենյակ: Ամալյան խոհանոցից բերում է ափսեներով խորտիկներ, աղցաններ
և դնում սեղանին):
ԱՄԱԼՅԱ (ձայնելով) – Պարոն Միքայե՜լ, իսկ ձեր եղբոր ամենասիրելի ուտելիքը
ո՞րն է:
ՄԻՔԱՅԵԼ (ներսից) – Նա սիրում է ամեն ինչ, միայն թե համեղ լինի: Բնավորությամբ
համեստ է, նրան գոհացնելը շա՜տ հեշտ է… Դուք կարող եք չանհանգստանալ:
ԱՄԱԼՅԱ – Սա իմ առաջին անգամը չէ… Ես համոզված եմ, որ կգրանցեմ հերթա-
կան հաղթանակս խոհարարության ասպարեզում: Թող մեծամտություն չթվա, բայց
անգամ ամենախստապահանջներն իմ հյուրասիրությունից հետո փոխում են իրենց
վերաբերմունքը… (Բռնում է գլուխը և նստում սեղանի մոտ: Նկատվում են հոգեկան
խանգարման թույլ նշաններ: Պայուսակից հանում է դեղի հաբ և կուլ տալիս): Աստվա՜ծ
իմ: Նորի՞ց…Միայն թե չկրկնվի: Միայն թե նորից իր ներկայությունը հաստատել չտա…
Ես շա՜տ եմ տանջվել… Այլևս չե՜մ ուզում հայտնվել այնտեղ, չեմ ուզո՜ւմ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շուտով նա այստեղ կլինի: Ես անգամ վայրկյաններն եմ հաշվում:
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչքա՜ն եք սպասել նրան: Ինչքա՜ն եք կարոտել… (Ինքն իրեն): Աստ-
վա՜ծ իմ, լավ է… Անցնում է ցավը… (Միքայելը դուրս է գալիս սենյակից՝ նորաձև
կոստյումը հագին: Ամալյան հիացած նայում է նրան):
91
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ի՞նչ կարծիքի եք, տիկին Ամալյա…Հուսով եմ ընտրությունս համա-
հունչ է օրվան:
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք պարզապես ցնցող տեսք ունեք… Կարծես պատրաստվում եք
կառավարական հանդիպման:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կառավարական չէ, բայց չի էլ զիջում…
ԱՄԱԼՅԱ – Պարզապես հիացած եմ ձեր մարդկային տեսակով:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դուք ստիպում եք ինձ ամաչել…
ԱՄԱԼՅԱ – Ամաչելու ոչինչ չկա… Ձեզ կարելի է նախանձել: Դուք յուրահատուկ
մարդ եք: Այն տեսականերից, ովքեր չեն դավաճանում: Ովքեր երես չեն թեքում, ան-
կախ ամեն ինչից…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Պետք է օգնության ձեռք մեկնել նրան, ով դրա կարիքն ունի:
ԱՄԱԼՅԱ – Ձեր եղբայրը պարզապես երջանիկ է… Շա՜տ երջանիկ: Ճիշտ է, ես
նրան չեմ ճանաչում, սակայն արդեն սկսում եմ նախանձել…Իհարկե, բարի նախան-
ձով: Ասում են, նախանձի բարին չի լինում, սակայն հավատացեք, որ սա այդ դեպ-
քերից է:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Եվս մեկ անգամ զգացված եմ նման շռայլ խոսքերից…
ԱՄԱԼՅԱ (ցույց տալով սեղանը) – Ի՞նչ կարծիքի եք… Փորձել եմ հնարավորինս
ամեն բան անել, որպեսզի կարողանամ գոհացնել ձեզ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամեն ինչ հիանալի է… Սա ամենաքիչն է, որ կարող ենք անել նրա
համար: Կարծես թե ժամանակին հասցրինք… Հուսով եմ Ռուզանն ավարտած կլինի:
ԱՄԱԼՅԱ – Ռուզանի համար կարող եք հանգիստ լինել: Նրան լավ ճանաչում եմ՝
իր գործի մասնագետն է:
ՄԻՔԱՅԵԼ (ձայնելով) – Ռուզա՜ն, դուք ավարտե՞լ եք… Համարյա թե ժամանակ
չի մ նացել: (Խոսելով ինքն իր հետ): Ի՞նչ է կատարվում հետս… Կարծես երեխա
լինեմ, անընդհատ հուզվում եմ, շփոթվում… Մի՞թե այսքան անհամբեր եմ դարձել:
(Աջ կողմի սենյակից դուրս է գալիս Ռուզանը՝ ձեռքին մկրատ և տարբեր գույների
ժապավեններ):
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Միքայել, նրա սենյակը ձևավորված է հենց այնպես, ինչպես
ցանկանում էիք տեսնել: Ձեր տեսքն ուղղակի շշմեցնող է:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ:
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, դուք էլ հերթական անգամ ապացուցում եք, որ խո-
հանոցում պարզապես փայլում եք:
ԱՄԱԼՅԱ – Աղջիկս, նույնը կարող եմ ասել նաև քո մասին: Քո աշխատանքում
դու էլ ես հիասքանչ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տիկին Ամալյա, օրիորդ Ռուզան, կարծես թե ամեն ինչ պատրաստ
է… Փոխադարձ գովեստներն էլ շատ տեղին են, բայց պետք է շտապել: Տորթն էլ
կբերենք վերջում… Հուսով եմ, որ նա կգնահատի ամեն ինչ: Տեսնելով այս ամենը՝
հոգու տոն կապրի: (Խորհրդավոր): Կարո՞ղ եմ ձեզ մի բան խնդրել…
ԱՄԱԼՅԱ – Իհարկե…
ՌՈՒԶԱՆ – Ինչ որ ցանկանաք, պարոն Միքայել…(Պարագաները դնում է բազմոցին):
92
(Միքայելը գնում է և աջ կողմի սենյակից բերում երկու մանկական զվարճալի
գլխարկ, տալիս է նրանց):
ՄԻՔԱՅԵԼ – Պարզապես խնդրում եմ: Կարո՞ղ եք սա դնել, որպեսզի անակնկալը
լինի ստացված…Ուզում եմ տարիների ցավը մի քանի րոպեով մոռացնել տա իրեն:
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք ուզում եք ասել, որ արտառոց ինչ-որ բա՞ն պիտի անենք…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Չգիտեմ, արտառոց է, թե՝ ոչ, բայց, եթե, իհարկե... դեմ չեք լինի
նրան դիմավորել ինձ հետ միասին…
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Ձեզ հետ միասի՞ն:
ՄԻՔԱՅԵԼ - Դուք նրան չեք ճանաչում, նա էլ ձեզ չի ճանաչում, բայց ես ուզում
եմ, որ նա այստեղ շատ մարդ տեսնի: Տեսնի ժպտացող դեմքեր: Մտածի, որ իրեն
սպասում են: Որ իր վերադարձի համար ուրախ են: Իսկ այս գլխարկներն էլ…
ՌՈՒԶԱՆ – Դիմակահանդե՞ս ենք սարքում…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նման մի բան:
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ եթե դուրը չգա՞ մեր ներկայությունը: Չէ՞ որ մենք օտար ենք:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շատ ժամանակ օտարներն ավելի հարազատ են:
ՌՈՒԶԱՆ – Ճիշտ է ասում տիկին Ամալյան… Մենք չգիտենք, թե նրան ինչ է դուր գալիս:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես համոզված եմ, որ նա կհիանա այսպիսի ընդունելությամբ: Դուք
չեք պատկերացնում, թե որտեղից է գալիս, թե տարիներ շարունակ ի՜նչ մռայլի մեջ
է ապրել: Հիմա ցնծություն և ուրախություն է հարկավոր:
ՌՈՒԶԱՆ – Եթե այդպես վստահ եք, պարոն Միքայել, ինձ թվում է, որ արժե տես-
նել և ուրախ տրամադրությամբ դիմավորել մի մարդու, ում համար այսքան պատ-
րաստվել ենք: (Դնում է զվարճալի գլխարկը): Տիկին Ամալյա, հուսով եմ դուք էլ դեմ
չեք լինի: Եթե խաղում ենք, ապա խաղանք ներշնչանքով ու ոգևորությամբ:
ԱՄԱԼՅԱ (մեկուսի) - Ո՞վ կպատկերացներ, որ ես պիտի այստեղ հայտնվեի ու
դառնայի ծաղրածու՝ դիմավորելու համար մեկին, ում չեմ ճանաչում: Ով չկա իմ
կյանքում… Բայց…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչու՞ եք հապաղում…
ԱՄԱԼՅԱ (գլխարկը դնելով) – Այս պատմությունը սկսում է ինձ տարօրինակ թվալ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տարօրինակ ոչինչ չկա… Պատահական դժբախտությունը տարօրի-
նակ չի կարելի համարել: (Նայում է պատուհանից):
ՌՈՒԶԱՆ – Գալի՞ս է…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դեռ ոչ, բայց ես համոզված եմ, որ շուտով այստեղ կլինի: Ես չէի կա-
րող վերադարձի ճանապարհին նրան ընկերակցել, այլապես այս անակնկալ ընդու-
նելությունը չէր ստացվի: Հավանաբար նա մտածում է, որ իր հարազատ վերջին
մարդն էլ է երես թեքել իրենից:
ԱՄԱԼՅԱ – Բայց դուք կարող էիք նրան օդանավակայանում դիմավորել, իսկ ես
և Ռուզանը անակնկալն այստեղ կնախապատրաստեինք:
ՌՈՒԶԱՆ – Չարժեր նրան մենակ թողնել օդանավակայանում:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա օդանավակայանից չի գալիս…
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպե՞ս թե… Դուք չասացի՞ք, որ նա տարիներ շարունակ տանը չի եղել:
93
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
ՌՈՒԶԱՆ – Զարմանալու ոչինչ չկա: Հավանաբար, գյուղում է անցկացրել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դուք ինձ ճիշտ չհասկացաք:
ՌՈՒԶԱՆ – Եթե անկեղծ ասեմ, իրոք որ չեմ հասկանում:
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Միքայել, դուք հանելուկներով եք խոսում:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինձ ճիշտ կհասկանաք, հուսով եմ… Նստեք, խնդրում եմ… (Ամալյան
և Ռուզանը զարմացած նստում են): Սկզբում մի փոքր վախեցա ասել ճշմարտու-
թյունը, մտածեցի որ կարող եք ուրիշ կերպ ընկալել: Բայց հասկանում եմ, որ այլևս
իմաստ չունի այն թաքցնել… Խոստացեք, որ կհասկանաք: Ինչ էլ որ ասեմ՝ դա է
միակ ճշմարտությունը:
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք մեզ արդեն վախեցնում եք:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Վախենալ պետք չէ…
ՌՈՒԶԱՆ – Ինձ թվում է, որ ցանկալի է լսել դառը ճշմարտությունը, քան քաղցր սուտը:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ, որ սկսում եք ինձ հասկանալ: Նա 8 տարի տանը չի
եղել…8 տարվա բաժանումից հետո իր դատարկ տունը նորից իրեն է սպասում:
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ որտե՞ղ էր այսքան ժամանակ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ցավալի է, բայց փաստ…
ԱՄԱԼՅԱ – Դարձյա՞լ հանելուկ:
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք ուզում եք ասել, որ նա, որ նա… ասենք, այսքան ժամանակ
հիվանդանոցո՞ւմ է եղել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ո՜չ… Ո՜չ…
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ որտե՞ղ...
ՄԻՔԱՅԵԼ - Բանտում…
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Բանտո՞ւմ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո… Նրան դատապարտել էին 8 տարի ազատազրկման: (Ամալյան
և Ռուզանը հանում են մանկական խնջույքի գլխարկները):
ԱՄԱԼՅԱ – Աստվա՜ծ իմ… Նորից գլխացավս… (Բռնում է գլուխը):
ՌՈՒԶԱՆ – Տե՜ր Աստված… (Ամալյային): Սպասեք, հիմա ջուր կբերեմ: (Գնում է
խոհանոց: Ամալյան Միքայելին նայում է այնպես, ինչպես նայում են թշնամուն: Մի-
քայելը փորձում է հայացքը փախցնել, քանի որ չգիտի ինչ ասի):
ՄԻՔԱՅԵԼ – Գուցե պետք չէր ասել… Ես չգիտեի, որ «բանտ» բառը պիտի այդքան
անհանգստացներ ձեզ… Մեզանից յուրաքանչյուրի կենսագրության մեջ ինչ-որ բան
կա, որը...
ԱՄԱԼՅԱ – Մի՛ խոսեք, պարոն Միքայել… Չե՛մ ուզում լսել… (Բռնում է գլուխը):
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչի՞ց է ձեր գլխացավը…
ԱՄԱԼՅԱ – Դա ձեր գործը չէ՛:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներեցեք… Լավ դեղեր են պետք:
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչինչ էլ պետք չէ՛… Արդեն ցավն անցնում է:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես ծանոթ բժիշկներ ունեմ: Կդիմեմ նրանց, կօգնեն: Ամեն ինչ լավ կլինի:
ԱՄԱԼՅԱ – Ես ձեր օգնության կարիքը չունե՜մ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչպես թե չունեք, երբ տեսնում եմ, որ ձեզ վատ եք զգում: (Գալիս
է Ռուզանը, ջրի բաժակը տալիս է Ամալյային):
94
ՌՈՒԶԱՆ – Խնդրեմ, վերցրեք… (Ամալյան ջուրը խմում է և հոգոց հանում): Հիմա
ինչպե՞ս եք:
ԱՄԱԼՅԱ – Կարծես թե նորմալ, աղջիկս: (Չարությամբ նայում է Միքայելին): Փաս-
տորեն, մենք հանցագործի տա՞նն եք…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա հանցագործ չէ՛…
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ո՞վ է…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Հրաշալի մի մարդ: (Հանում է զվարճալի գլխարկը):
ԱՄԱԼՅԱ – Հրաշալի մարդկանց 8 տարվա ազատազրկման չեն դատապարտում:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո, նրան դատապարտել են: Բայց նա հանցագործ չէ…
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, եթե չեմ սխալվում՝ 8 և ավելի տարի տալիս են
մարդասպանության համար…
ԱՄԱԼՅԱ – Ի՞նչ իմանամ, Ռուզան… Գուցե և մարդասպանության… Համենայն
դեպս, նման ժամկետն արդեն խոսում է ծանր հանցագործության մասին: (Մի-
քայելին): Եվ չի բացառվում, որ մեր թանկագին հյուրի հաջորդ զոհերը մենք լինենք:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Խնդրո՜ւմ եմ՝ մինչև վերջ լսեք…(Ուզում է մոտենալ Ամալյային):
ԱՄԱԼՅԱ – Չհամարձակվե՛ք ինձ մոտենալ…
(Ռուզանը կանգնում է Ամալյայի դիմաց: Միքայելին)
ՌՈՒԶԱՆ – Խնդրում եմ, պետք չէ:
ԱՄԱԼՅԱ – Միայն չփորձեք ձեր ընկերոջը… օ՜յ ներեցեք, ձեր եղբորը արդարաց-
նել: Մենք հեքիաթներին չենք հավատում:
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ եթե հանցագործ չէ, ինչպես դուք եք պնդում, ի՞նչն է պատճառը,
որ դատապարտել են…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ճիշտ է, նա մարդ է սպանել, բայց հավատացեք, որ մարդասպան չէ:
ՌՈՒԶԱՆ - Փաստորեն մարդասպա՞ն է…
ԱՄԱԼՅԱ – Մարդասպա՜ն...
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ այդքան...
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք մեզ ծաղրո՞ւմ եք, պարոն Միքայել…
ՌՈՒԶԱՆ (Ամալյային) – Ես վախենում եմ նրանից: (Միքայելին): Ներեցեք, բայց
ես պետք է հեռանամ, քանի դեռ չի եկել: Տիկին Ամալյա, դուք գալի՞ս եք, թե՞ մնում…
ԱՄԱԼՅԱ – Այսքանից հետո պիտի խելագար լինես, որ մնաս և գույնզգույն
տրամադրությամբ դիմավորես ինչ-որ մի հանցագործի: (Նորից բռնում է գլուխը):
ՌՈՒԶԱՆ – Հանգստացեք, խնդրում եմ… Սպասեք, հիմա պայուսակս վերցնեմ
ու գամ:
(Մտնում է սենյակ: Ամալյան հանում է խոհարարուհու սպիտակ խալաթը և ծա-
լած կախում թևից):
ԱՄԱԼՅԱ (Միքայելին) – Շատ հետաքրքիր էր մտածված հանցագործի ընդունելու-
թյունը: (Գալիս է Ռուզանը՝ պայուսակը ուսին: Ամալյան բազմոցից վերցնում է իր
պայուսակը և ուզում են հեռանալ:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Խնդրում եմ, գոնե մեկ րոպե լսեք: (Փակում է նրանց ճանապարհը):
ԱՄԱԼՅԱ – Չհամարձակվե՛ք կանգնել մեր ճանապարհին:
95
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
ՌՈՒԶԱՆ – Ավելի մի բարդացրեք իրավիճակը:
ԱՄԱԼՅԱ – Մենք արդեն կատարել ենք մեր առաքելությունը:
ՌՈՒԶԱՆ – Այնպես որ այստեղ մնալու իմաստն այլևս չենք տեսնում:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իմաստը տրամաբանական է… Հասկացեք, վերջապես… Ես չեմ ցան-
կանում նրան մենակ դիմավորել… Ուզում եմ, որպեսզի դուք էլ մնաք: Ես նրան
կբացատրեմ, թե դուք ովքեր եք, և նա իրեն շոյված կղգա, երբ հասկանա, որ դուք
իմանալով, թե նա որտեղից է վերադարնում, համաձայնել եք մնալ, նրա համար
այսքան գեղեցիկ ընդունելություն եք կազմակերպել․․․ Նա դրա կարիքը շատ ունի: Ի
վերջո, կճանաչեք նրան, կհասկանաք, որ ձեր պատկերացրած մարդասպանը չէ…
Սովորական, շատ սովորական մարդ է:
ԱՄԱԼՅԱ – Երբեք չէի մտածի, որ սովորական մարդասպանը կարող է շոյվել
այսպիսի բաներից:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա սովորական մարդասպան չէ…
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ո՞րն է յուրահատուկ մարդասպանի էությունը…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա դարձել է մարդասպան հանգամանքներից ելնելով: Անկախ իր
կամքից… Խնդրո՜ւմ եմ, նստեք… Ես ձեզ ամեն ինչ կպատմեմ:
(Ամալյան և Ռուզանը նստում են բազմոցին):
ԱՄԱԼՅԱ – Միայն մի քիչ արագ… Մենք այդքան ժամանակ չունենք:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամեն ինչ կատարվեց միանգամից… Ճիշտ է, փաստացի նա դարձավ
մարդասպան: Նրա կյանքը փոխեց այդ անիծյալ ավտովթարը:
ԱՄԱԼՅԱ – Ավտովթա՞ր… (Սարսափած բռնում է գլուխը):
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո՜… այո՜… Ես և նա ռեստորանում՝ լավ խմած վիճակում, ուրա-
խանում էինք և սպասում նրա համար այդ երջանիկ վայրկյանին…
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչի՞ն…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իր կնոջ զանգին:
ՌՈՒԶԱՆ – Նա ամուսնացա՞ծ է…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամուսնացած էր:
ԱՄԱԼՅԱ – Նա սպանել է իր կնո՞ջը…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ո՜չ…Ո՜չ… Այդ կի՛նը սպանեց նրան… Այդ ժամանակ ծննդատանն էր:
Նրանք սպասում էին իրենց երկրորդ դստեր ծնվելուն: Երբ ռեստորանում կենաց-
ներն ավելի էին քաղցրանում, նրա կինը զանգեց և ասաց, որ երեխան ծնվել է…
Օ՜, դուք չէիք էլ կարող պատկերացնել նրա երջանկությունը, երբ լսեց այդ լուրը…
Գլուխը կորցրած, գոռում էր ռեստորանով մեկ ու արտասվում… Հետո իրեն պարզա-
պես խեղդեց գինու մեջ: Այդ երջանկությունը տևեց այնքան, մինչև չեղավ երկրորդ՝
չարաբաստիկ զանգը:
ՌՈՒԶԱՆ – Նրա կի՞նն էր մահացել…
ԱՄԱԼՅԱ – Տե՜ր Աստված, ահավոր է լսել այս ամենը:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ…Կինը չէր մահացել, այլ նոր ծնված աղջիկը՝ սրտի անբավարվա-
ծությունից: Լսելով այդ նորությունը, նա ուղղակի դարձավ անկառավարելի: Այդ
պահը հնարավոր չէ նկարագրել՝ միայն տեսնել էր պետք… Խելագարի նման դուրս
96
վազեց, իսկ ես ետևից, որովհետև նրան այդ վիճակում մենակ թողնել հնարավոր չէր:
Նա նստեց ղեկին… Ամեն կերպ փորձում էի խանգարել նրան, բայց զուր: Ստիպված
ես էլ նստեցի մեքենան: Կարծես հոգեկանը խանգարված մեկն էր դարձել… Նրան
չէի ճանաչում: Հանգիստ ու հավասարկշռված մարդուց ոչինչ չէր մնացել: Մեքենան
այնպես էր վարում, ասես գնում էինք ուղիղ դժոխք: Եվ հենց նույն պահին էլ տեղի
ունեցավ այդ անիծյալ ավտովթարը… Նա վրաերթի ենթարկեց երիտասարդ ամուսին-
ների, ովքեր փողոցն անցնում էին թույլատրելի սահմանով՝ նրա համար նշանակու-
թյուն չուներ թույլատրելի սահմանը․․․Տղան տեղում մահացավ, իսկ աղջկա կյանքն
Աստծո օրհնությամբ հաջողվեց փրկել: (Սրբում է արցունքները: Ամալյան ցնցվածու-
թյունը դեռ չանցած փակում է ականջները):
ՌՈՒԶԱՆ – Հանգստացեք, խնդրում եմ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներեցեք, չկարողացա զսպել արցունքներս…
ԱՄԱԼՅԱ (ականջները բացելով) – Տե՜ր Աստված, ի՜նչ սարսափելի տեսարան…
Ի՜նչ ցնցող տեսարան… Մեքենայի անիվների տակ ընկած տղամարդ… Արնաշա-
ղախ, առանց գիտակցության, բաց աչքերով, որոնք այլևս չէին շարժվելու…Նրանից
քիչ հեռու՝ երիտասարդ կինը… Շտապ օգնության մեքենանե՜ր… Ոստիկաննե՜ր…
Ահավո՜ր է… Սարսափելի՜ է…
(Միքայելը և Ռուզանը շունչները պահած նայում ու լսում են Ամալյային: Ամալյան
պայուսակից նորից հանում է դեղի հաբն ու կուլ տալիս):
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ձեզ ի՞նչ պատահեց… Հանգստացեք, խնդրում եմ…
ԱՄԱԼՅԱ – Ինձ մոտ ամեն ինչ նորմալ է: (Միքայելին) Ես շատ լավ հասկանում եմ,
թե ինչ է զգացել ձեր եղբայրը այս տարիների ընթացքում: Անիծյալ լինի ավտովթար
ասվածը…
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Միքայել, իսկ ինչո՞ւ էիք պատրաստվում նրան մենակ դիմա-
վորել: Որտե՞ղ են նրա կինն ու ավագ դուստրը…
ԱՄԱԼՅԱ – Նրանք նո՞ւյնպես մահացել են…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կարելի է և այդպես ասել:
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչինչ չեմ հասկանում:
ՌՈՒԶԱՆ – Ձեր պատասխանից կարելի է ենթադրել, որ չեն մահացել: Իսկ եթե
այդպես է, ապա որտե՞ղ են…
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկապես որտե՞ղ են… Չէ՞ որ դուք ասացիք, որ այս տունը 8 տարի
դատարկ է եղել: Միայն դուք եք ժամանակ առ ժամանակ եկել և հետևել:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նրա կինը հիվանդանոցից դուրս գալով՝ իմացավ պատահարի մա-
սին և առանց հապաղելու եկավ այստեղ, հավաքեց իրերը, վերցրեց իր 10 տարեկան
դստերն ու հեռացավ անդարձ:
ՌՈՒԶԱՆ – Առանց որևէ բա՞ն ասելու…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Միայն ասաց, որ մտադիր չէ ապրել մարդասպան ամուսնու կողքին:
Այն գնալն էր որ գնաց:
ԱՄԱԼՅԱ – Աստվա՜ծ իմ, ինչ սարսափելի է… Հիմա հասկանում եմ, թե նա ինչու
է ձեզ իր եղբայրը համարում:
97
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա ընտանիք չունի…Ընտանիք ասվածը մի ակնթարթում դարձավ
երազանք:
ՌՈՒԶԱՆ – Ընտանիքը սուրբ բան է… Այն պետք է պահել ցանկացած գնով:
Ընտանիք չունենալու ցավից դրդված` ես պատրաստ եմ դիմավորել նրան: Հուսով եմ
տիկին Ամալ յան էլ՝ նույնպես: Մենք այնպես կանենք, որ ձեր պատրաստած այս
գեղեցիկ անակնկալը ծառայի իր նպատակին: (Ամալյային): Չէ՞, տիկին Ամալյա…
ԱՄԱԼՅԱ – Այո…
ՌՈՒԶԱՆ – Ծնողներս ամուսնալուծված են… Ես խաբում եմ ինքս ինձ և փորձում
եմ երջանիկ ձևանալ շրջապատում:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ցավալի՜ է, Ռուզան… Շա՜տ ցավալի:
ՌՈՒԶԱՆ – Սակայն չեմ ուզում իմ կյանքի տխուր պատմությամբ փչացնել ձեր
եղբոր այս գեղեցիկ ընդունելությունը… Ներեցեք ինձ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իսկ ամենացավալին այն էր, որ նա բանտում ցանկանում էր ինքնա-
սպան լինել: Փառք Աստծո դա նրան չհաջողվեց: Սկզբում ապրում էր միայն կնոջը և
աղջկան՝ Էվելինային և Արևիկին տեսնելու հույսով, սակայն տարիներն այդ հույսը
մարեցին: Նա պատրաստվում է վերադառնալ տուն և իր մնացած կյանքն այս դա-
տարկ պատերի մեջ անցկացնել:
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ եթե նրան դուր չգա՞ այս գունավոր ընդունելությունը…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Չեմ կարծում: (Միացնում է դաշնամուրային ստեղծագործություն):
ՌՈՒԶԱՆ – Աստվա՜ծ իմ… Ի՜նչ հրաշք երաժշտություն է:
ԱՄԱԼՅԱ – Կարծես կախարդական մեղեդի լինի:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա այս ստեղծագործություններով կարողացել է հիացնել ամբողջ
աշխարհին:
ԱՄԱԼՅԱ – Ո՞վ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդը:
ՌՈՒԶԱՆ – Արտավազդն ո՞վ է…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա, ում պատրաստվում ենք դիմավորել:
ԱՄԱԼՅԱ – Ա՜խ… Անունը Արտավա՞զդ է:
ՌՈՒԶԱՆ – Բայց նա ի՞նչ կապ ունի այս երաժշտության հետ…
ՄԻՔԱՅԵԼ – Սա մեկն է նրա հազարավոր մեղեդիներից: Նա այս և ուրիշ շատ
ստեղծագործությունների հեղինակ է… Արտավազդը կոմպոզիտոր է: Այժմ մենք
սպասում ենք նրան:
ՌՈՒԶԱՆ – Չեմ հավատում ականջներիս:
ԱՄԱԼՅԱ – Այս ամենը կարծես երազ լինի, ոչ թե իրականություն:
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տեսնո՞ւմ եք, թե ի՜նչ է կյանքը… Այս հրաշք արվեստագետը ակամայից
դարձել է մարդասպան: Փաստն այդ է, իսկ շատ ժամանակ փաստերը ցավոտ են:
ԱՄԱԼՅԱ – Նա մարդասպան չէ՛… Ճիշտ է, ես երբեք չեմ ների այդպիսիններին,
սակայն ձեր պատմածից հետո հասկացա, որ նա չի կարող համապատասխանել
իմ ատելությանը: Ոչ-ոք իրավունք չունի նրան դատապարտել: Հավատացեք, որ ես
չգիտեի, թե ուր եմ գալիս և ում համար, բայց այստեղից չեմ հեռանա մինչև նրան
չտեսնեմ:
98
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search