ՆՈՐՔ 2019-IV

Հայության, հայկականության ոչ մի նշույլ:
Իզմիթ, Բուրսա, Կեսարիա...
Իսկ ի՞նչ կլիներ, եթե այդ ահռելի միջոցները, ջանքերը դարերի հոլովույթում
Հայաստանում ներդրվեին:
Ինքս ինձ վարանումով եմ հարցնում, բայց վստահ պատասխանում եմ՝ նախ
չէին փոշիանա, և հետո, ամենակարևորը՝ Հայաստանը դրախտ կդառնար:

ԺԷ

Մերձփարիզ յան Վիլժուիֆում Կոմիտասին բուժող հերթական բժիշկը՝ հոգե-
ախտաբան Սալոմոն Լյոֆֆը, համոզվելով, որ անարդյունք են մնում նախորդների հա-
մալսարանական իմացություններն ու ապաքինման դասական հնարավորություն-
ները, հիվանդ հոգևորականին իր ժողովրդին վերադարձնելու նորանոր միջոցներ
էր մտմտում։ Մի գիշեր՝ հերթապահելիս, մեն-մենակ թերթել էր վարդապետի ախտա-
գրությունը, առանձնակի ուշադրություն էր դարձրել նրա՝ երգիչ, երաժշտահան,
երաժշտագետ լինելուն ու յուրօրինակ հետևություն արել։ Կոմիտասին Պոլսից Փա-
րիզ ուղեկցած հայ ուսանողին՝ հերթական այցելության ժամանակ, առանց բուն
մտադրությունը պարզելու, խնդրել էր հաջորդ անգամ Բաբայան քույրերին՝ երգ-
չուհի Մարգարիտին, դաշնակահարուհի Շուշանիկին էլ հոգեբուժարան բերել։

Մյուս շաբաթ նախաճաշից անմիջապես հետո երեքով Վիլժուիֆ հասան։ Այդ ժա-
մերին Կոմիտասը սովորաբար հանդարտ էր լինում, բաց պատուհանի առջև կանգ-
նում, մեղեդի էր դնդնում։ Միաժամանակ, ինչպես դաշնամուրային ստեղները,
թխկթխկացնում էր ապակին։ Լյոֆֆը քույրերին նույն պատուհանի տակ տարավ
ու խնդրեց փեղկը բացվելուն պես արձագանքի նման երգել այն երգը, որ հիվանդը
կդնդնար։ Բաբայան քույրերը վարդապետի ամբողջ երգացանկը գիտեին, միասին
հանդես եկել էին։ Նրանք լսեցին, թե քթի տակ ինչ էր երգում Կոմիտասն, ու պա-
տուհանի տակից մեղմ ձայնակցեցին, կատարեցին նույն երգը.

Հայաստան, երկիր դրախտավայր,
Դու մարդկային ցեղի...
Հորդորելով հնարավորին չափ անաղմուկ քայլել՝ Լյոֆֆը հայ ուսանողին Կոմի-
տասի կեցասենյակը մտցրեց, որ ասածները թարգմանի։ Սկզբում հայր սուրբը երաժըշ-
տությունը կարծես չէր լսում, ինքն իր համար շարունակում էր դնդնալ, հետո լռեց,
լարվեց։ Մեկ էլ ջղաձգվեց, պատուհանից հակվեց ցած, ինչքան ուժ ուներ գոռաց.
-Ձայներդ կտրե՛ք, կորե՛ք այդտեղից, ես ցավագարություններ լսելու ժամա-
նակ չունեմ։
Քույրերը սսկվեցին։ Կոմիտասն իր մշտական անկյունը մտավ, կծկվեց, գլուխը
ծնկին հակեց։ Մեկ էլ ուսերը ցնցվեցին, փղձկաց ու երկար չէր հանդարտվում,
հեկեկում էր։ Լյոֆֆն ու ուսանողը անաղմուկ կեցասենյակից դուրս եկան։
-Ինչի՞ մասին էին երգում քույրերը,- երբ բուժսենյակ մտան, ձեռքն իսկույն ծխա-
խոտի տուփին տարավ Լյոֆֆը։

99

ԽՈՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆ

-Հայաստանի,- ասաց ուսանողը։
Բժիշկն այդպես էլ հասկացել էր: Նա դեռ չվառած ծխախոտը ճզմեց մոխրամա-
նի մեջ.
-Բա ինչո՞ւ եք ձեր հիվանդին էլ, մեզ էլ տանջում, տարե՛ք Հայաստան, թող բուժվի։
Կոմիտասին բերեցին Հայաստան։ Բայց նա արդեն կենդանի չէր...
ԺԸ
Այնուամենայնիվ մեր սուրբերի սուրբը եթե երբևէ երջանիկ եղել է, մահվանից
հետո է եղել:
Նա իր ճակատագրով էր համոզվել, որ Հայաստանը Հայաստանում է միայն:
Եվ հայը, եթե անգամ հանճար է, նախ հավերժանում է Հայաստանում:

100

ՄԱՐԻԱՆԱ
ՊԷՐԹԻԶԼԵԱՆ
ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Արձակագիր

ՔԵԼԷՐ ՑՈԼԷՐ․․․

Կոմիտասի ծննդեան 150 ամեակին

Այդ օր, նստած՝ հնչիւներանգ հովասուն չինարի ծառին տակ, հոգին եւ ձեռքի
փոքրիկ տետրը վարարեցան խնդութեամբ։ Պահիկ մը հանգստանալէ ետք, եկաւ
իր կացարանը՝ ուր սուրճի փոքրիկ բաժակներուն, հոս հոն ցրուած թերթերու խա-
զերուն, նոթաներուն վրայէն անցաւ երջանկութիւնը․ օղակաձեւ եզերքներուն քսուե-
լով, ետքը հպելով սեւով սպիտակ էջերուն, սենեակի պատերուն, օրօրեց տան լուսա-
մուտները, հանդարտ եւ ինքնագոհ, լեցնելով ներսը վայրի ծաղիկներու բոյրով,
գութանի, խոփի, արօրի երանգներով, լուսաթափանց ամպի շորորացող ծուէն-
ներով, կաթկթող ցօղով, տաղով ու անապակ երաժշտութեամբ թնդաց հարսանե-
կան երգերու շարանով, սարերուն վրայէն անցաւ, գնաց այցելելու ուրիշ վայրեր՝
անձկութեամբ լի սրտեր․ քիչ-քիչ սփռուելու, հագեցնելու տոչոր, ծարաւ տարածք-
ներ, թուփին տեղ Մայրի բուսցնելու․ այրող չհատնող մորենիներ՝ ուր որ պատահի
եւ ուր որ հասնի։

Վարակուեցաւ շրջապատը թրթիռով եւ արբունքով․ անոնց երջանկութեամբ
լեցուեցաւ եւ ինքը, լիացաւ, որքան տուաւ ունեցաւ կրկինը, բազմապատկուեցաւ,
ափերէն դուրս եկաւ, մոռցաւ նոյնիսկ ծնողազուրկ ըլլալը։ Ու այսպէս, գտած ու
հաւաքած մանր մունր մարգարիտները յղկելով, օրինաչափ ու կանոնաւոր գեղեցկու-
թեամբ, շարանի, ուլունքաշարի վերածած, վերացաւ անասելի երանութեան մէջ․

101

ԽՈՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐԻԱՆԱ ՊԷՐԹԻԶԼԵԱՆ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

տալով, լեցուելով, բաշխելով իր ունեցած թանկարժէքը, անցաւ տուներէն, կտուր-
ներէն, դաշտերէն, դէմքերէն, ու գոհունակ սրտերէն հասնելու համար աղբիւրին,
շրջանակաձեւ հուրհրան առկայծող կրակի պէս բոցավառեցաւ, մնալով՝ անսպառ
ու անկէզ, վերադառնալու համար սկզբնաղբիւր։

Գիսաստղ մը անցաւ այդ գիշեր սուրալով
Մանուկի մը ճիչը երկնքին վարագոյրը պատռեց
Ու մտաւ Սրբութեան տարածք
Երաժշտութիւնը այդ վերերկրային, գոյ էր տիեզերքի արարումէն իսկ առաջ․ ինք
ալ հոն էր, մեր ժողովուրդին բաժինը վերցնելու։
Ձայնը կը լսուէր արարումի փոթորիկներուն ալիքներուն ընդմէջէն յստակ եւ հուժ-
կու, որ կ՛ըսէր՝ ծովացած կոհակներուն եւ արտերու հասկերուն - «ենթարկուեցէք ինծի»։
Ձեռքերը կը բարձրանան, զայրացած, անհանդարտ խորխորատներուն վրայ,
ու ներկայութիւն մը անհունի տարածութիւնը կը լեցնէ հեզահոս խաղաղութեամբ։
Հողը խօսիլ կուզէ, ձայն ունի հողը, որ ոչ ոք լսած է, հողին ընդերքը, երախը հո-
ղին երգ ունի․ կը լսուի անլսելի գաղտնիքը անոր՝ եդեմական գաղտնիքը․․․ Կը մտնէ,
այնտեղ թաքնուած երաժշտական գաղտնարանէն ներս, ներքին մոլորակը, ուր

102

կեանք կայ պահուած, բնութեան մարմնացեալ հոգին, մտածումին գեղեցկութիւնը
սկիզբ կ՛առնէ հոնկէ խորերէն․ Երկնքի սքեմը անմեղութեան, բարուրող լոյսը ման-
կական, փթթող ծաղիկները, սիրոյ համբոյրները նոր կատարուած հրաշքի։ Լուսա-
փայլին լոյսը որ չի մարիր, ցայգատտիկին շողացող աստղագոյնը կը միանայ գաղտ-
նարանի արմատներուն, որ կը հասնի մինչեւ Բեթղէհէմեան հողաշէն մսուր, ուր տա-
ռապեալ աղքատներն ու հեզերը կը հագուին լուսափայլ պատմուճան երբ զիրար կը
գրկեն ու կը հագնին բառն ու խազը, հնչիւնն ու գիրը․ որ միասին պատարագուին։

․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

Կը հեռանայ մեր այս ողորմելի ժամանակէն դէպի տիեզերական ժամանակ,
ուր արդէն կը թռչէին իր մտքերը։ Դէպի յիշողութիւններ, որոնց մէջ կան կռունկին
հայրենի կարօտը յուշերն ու մտածումները, որոնք իւրաքանչիւր շունչի ելեւէջի հետ
կ՛արթննան մեր մէջ․ Իսկ երբ զրուցենք իր ստեղծած կարօտաբաղձ կռունկին հետ,
որ կը քնանայ իւրաքանչիւրիս ներսիդին, մեզ կը լսեն․․․․

Հազար հնչիւն ու ձայն կը լռեն հողի բարակ շերտին տակ, որոնք միայն կը
լսեն մեր հոգիներու կռունկին ելեւէջները․ ոչ մէկ պատասխան։ Կռունկները գուցէ
հեռացա՞ծ են անվերադարձ․․․

Կը լսուի յստակ ձայնը մարգարէին, որուն մարմինը արդէն փոշի, գուցէ՞ մար-
մարացած լո՞յս, իսկ միտքը՝ լոյսի եւ ձայնի ելեւէջ, թարմ ու շնչեղ կը դեգերի ամէն-
ուրեք յայտարարելով՝ «ով փոթորիկէ զարնուած անմխիթար, ահա ես քու քարերդ
գոյնզգոյն պիտի ընեմ, շափիւղաներով պիտի հիմնեմ»։

Այնպիսի մանանա պիտի դնեմ մէջդ որ բնաւ պիտի չհալի․․․․

Միտքը տակաւին կը ճախրէ հեռու հեռուներ, կուգայ հաղորդուելու իր սիրելի
ժողովուրդի աճիւններով։ Կը վերադառնայ, քանի որ հոգին այստեղ մոռցած է։ Միտքը
օր մը սնած էր իր ազգի շնչերակներով, հնչերանգով, տաղերով, նայուածքին մէջ
հազար երգ կար, զմրուխտեայ երաժշտութիւն։ Իր ցաւով մեզի փոխանցեց գոհար-
ները անյայտին։ Բոլորին հետ էր եւ բոլորէն անջատ։

Խազագրելով, նոթագրելով վերծանեց ցեղին հոգին, ցորենին երգը մինչ սիրտը՝
մանկական անմեղութեամբ, կը թեւածէր դէպի ափունքը Եփրատի, դէպի արձա-
գանքող ջուրերը մութ։

Տարուբերելու ջուրերուն վրայ՝ ներարկուած ցեղին արեան շիթերով, հեղեղնե-
րով, տրոփներով։ Միտքը ճմլուող ցեղին արեան կայլակներուն հետ, շրջագայող
մոլորակի ծիրին վրայ անդնդախոր կամ վերամբարձ ելեւէջներով։ Գետին հունը,
հազիւ ընթացք առած կը բոսորի կը սեւնայ, կը թանձրանայ, կ՛ամփոփուի, վեղարով
պահպանուած լոյսի ճառագայթ սփռող ուղեղի արահետներու ծալքերուն մէջ։
Արիւնը մակընթացութեամբ կ՛ընդլայնի կը վարարի աշխարհով մէկ, հպելով մինչեւ
Ծիր Կաթինի տարածքները, երեւան հանելով ցաւի կնճիռներով, արեան ակոսնե-
րով արբած լիալուսինին դէմքը։

103

ԽՈՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐԻԱՆԱ ՊԷՐԹԻԶԼԵԱՆ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Անձրեւ կուգայ շաղալէն․․․
Մութին մէջ ձայն մը կը զրնգայ, զիս ձգեցէք դուք այստեղ, ծառին տակ Ծիրանի․
ծիրանին ցոլքն է լոյսը։
Հով է, քնիր, զով է, քնիր, շէկ տղայ․․․
Ու երբ հաւատքը կը տրտմի Խնկի ծառին տակ, հրաժեշտը ալ անխուսափելի
կ՛ըլլայ։ Բայց ո՞վ կրնայ զինք զատել այդ հաւատքէն, սէրէն․ տառապա՞նքը, սո՞ւրը,
կամ՝ մա՞հը, չէ որ ամէն օր մորթուելու տարուող ոչխարի պէս իր խոշտանգուող
ժողովուրդին հետ ինք ալ կը մորթուի, այդ հաւատքէն չհրաժարելու համար։
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
Արեւելք, Եւրոպական ցամաքամաս եւ Ովկիանոսներու տարտղնուած ափեր, ի՞նչ
բան կը միացնէ ձեզ, եթէ ոչ հայու արիւնը, որ միշտ նորովի կը հոսի իր հին բունէն,
կ՛անցնի Տէրզօրով կը թթխմորուի Նահատակաց աճիւնով, շրջակայքէն իր հետ

104

կ՛առնէ կը տանի կայծը, ահեղ խորհուրդը, լոյսը, հայկականութեան նոր գիտակից
տեսակը դէպի նոր եզերքներ, մոլորակը պահած ափին մէջ․ որուն համար վայրը
ընդարձակ տարածութիւն եւ ըմբռնում ունի, որ նաեւ կ՛ամփոփուի փոքրիկ շիրմա-
քարով մը, որուն վրայ միայն՝ քանի մը տառ Մեսրոպեան։

Խազերը կը վերածուին նոթաներու, հնչիւնները՝ երդիքներու։ Արեւելքի եւ Արեւ-
մուտքի հոսող աւիւնին միախառնումով ծնունդ տալու նոր ծիլեր, վերածնուելու
ատոք հասկերու տեսքով, որոնք հաց էին միմիայն․ ոչ հացին տեսակը, ոչ ալ
նախաստեղծման վայրը կը յիշուէր ալ․ հաց էր ան․ հայ մարմին՝ վերածուած հացի,
վերածուած մասի՝ սնուցանելու մարմինը ցեղին, որ բարգաւաճի ազգը, յարատեւէ
կոփուած հայու ծինը։

Այժմ շնչող հայը, նաեւ վեց հազար տարի առաջուան հայու սերմնացուն, նոյն
արժէքն ու միտքը ունին, տեսակի ներկայացուցիչներ են անոնք, մտահոգութիւն-
ները անոնց թէեւ տարբեր եւ դժուարին․ արմատ պահելու պայքար ունին իրենց
արիւնին մէջ։ Հաւասարապէս դիմագրաւած կամ կը դիմագրաւեն մահուան սար-
սափն ու ձուլման վտանգը, տարբեր ձեւերով։

Ու այս՝ տեսակ կրող հայը թագով կամ վեղարով, նետով թէ զէնքով, խազով կամ
գրիչով, անձնական կեանք չունի, միշտ բնազդաբար պարտաւորուած է իր նախնի-
ներուն կեանքով եւ անունով ապրելու։ Դատապարտուած է զգալու անոնց տառա-
պանքը՝ ապրելով անոնց հոգեկան ցաւով, նոյնիսկ եթէ ան ազատ է, եւ ոչ մէկ
վտանգ կը սպառնայ իր ֆիզիքական գոյութեան։

Ու հիմա նախնիներուն գաւառներուն անունները դրոշմած ճակտին, որոնք իր
պատկանելիութեան անցագիրն են։ Միշտ մեղաւորութեան զգացում մը շալկած, իր
ներկայ օտար ծննդավայրին անունը սեփականացնելու համար, քանի որ անիկա չէ
եղած իր հայրենիքը։

Մութին մէջ զոյգ մը աչքեր, խազերու պէս դեռ կը լուսաւորեն աներգ մնացած
հայրենի տունը․․․

Լուսնակի լոյսին տակ, դեռ սքեմ մը, վտիտ իրանին փաթթուած կը գոռայ թէ՝
կենդանի է տակաւին։

Չինարի ծառին տակ, զուլալ ձայն մը գեղջկական, կը հրաւիրէ մեզ հին հիւղակը
գաւառի։

Արեգակի շողին հետ, հորովել մը ծայր կ՛առնէ կը թափառի դաշտէ դաշտ, անդաս-
տանէ անդաստան, կը կորսուի, արեւելք եւ արեւմուտք, հիւսիս ու հարաւ շրջելէ
ետք, իր գութաներգով հայրենի երկրին ոչ միայն արտերը, նաեւ քարերը կը ծլին․․․

Ամայութեան մէջ անշէջ հուր, կը թափառի, հոգին կը թառի հով ծառի տակ, զով
ծառի տակ հնձուոր տղուն, շէկ տղուն քով․ կը գրկէ լոյսը, որ հանգչի, կը խնդրէ, որ
չձգենք զինք միայնակ, հայրենի աշխարհին մէջ՝ բռնի գրաւուած։

Իր աչքերու արտասուքէն, մտքի տատանումներէն, շարակնող ձայնի ելեւէջնե-
րէն կը սկսի հորիզոնին վրայ երկարիլ հայ հոգիի ծիածանը․․․

105

ԽՈՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐԻԱՆԱ ՊԷՐԹԻԶԼԵԱՆ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Քելէր ցոլէր իմ եարը, Արեւի տակին Քելէր ցոլէր իմ եարը, Սարի սովոր, Մեն մենա-
ւոր Շէկ տղայ, Շող արեգակ, Թող արեգակ, Եկ, տղայ․․․․․․ կ՛արձագանքեն բառերը,
կեանք հագած նոր մեղեդիով․․․։

Գերանդին ուսին Քելէր ցոլէր իմ եարը
Հով ծառի տակ, Զով ծառի տակ, Եկ, տղայ
Հունձ ես արել, Քրտինք դառել, Շէկ տղայ
Քելէր ցոլէր՝ իմ եարը, Ջան աչքի լուսին,
Քելէր Ցոլէր՝ իմ եարը․
Հով է, քնիր, Զով է, քնիր, Շէկ տղայ,
Հունձ ես արել, Շատ պեզարել, Շէկ տղայ։
․․․․․․․․․․․․․․․․
Սարերի վրով գնաց եար․․․
Արոտով, արոտով, եարիս կարօտով․․․
Սոնա եարը, Շողեր ջան-ը, սարէն տուն չեն գար, կը կանչեն դեռ․․․․
Ամպի տակին ձիւն կ՛երեւայ․․․
Մինչ ան՝ դեռ կը քալէ, կը ցոլացնէ իր հոգիի ամբողջ գեղեցկութիւնը, մէյ մը ար-
տին մէջ, մէյ մը եկեղեցւոյ խորանին․․․․․
Հեռուներէն՝ մեր շէներէն, գաւառներէն, մեր հանդերէն եկող ձայն մը հորովելով,
գերանդին ուսին շինականի գութաներգով, տաղերով՝ սարի տակի լուսնակի լոյ-
սով օծուն, ու վերամբարձ Պատարագով, կը թերթէ մատեանները հայոց դատաս-
տանի․ վերջին ժամուան փողին պէս հայրենի տուն կը կանչէ մեզ ընդմիշտ․․․․

106



ՊՈԵԶԻԱ

ԿԼԱՐԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Բանաստեղծ

***

Երբ հողմերը ծռվեն,
Ու տան բակում դատարկ
Կիսալուսինը ճանկռի
Լուսամուտդ անքուն,
Ու ստվերներ ձևես
Կարկատանից ամպի,
Քո մկրատից կախված,
Խառնես շան կաղկանձը
Հոգուդ անձայն ճիչին,
Երբ մթության փորում,
Ծնվեն ծուռումուռ մտքեր,
Որոնց պատասխանը
Լաթ դարձած կախված է
Կիսախորտակ նավիդ
Խարխուլ կայմին,
Չհավատաս, որ երկինքներդ
Վաղը, այսօր, երեկ,
Անհողմ, կապույտ՝
Թարթեն վերից՝
Խնայելով եսերդ...

108

***

Իմ բոլոր երգերը
չծերանալու մասին են.
երեկվա խմած գինուց
քացախի հոտ է գալիս։
Լուսինն ապրում է
սկուտեղի վրա`
առավոտի հետ
կռիվ տալով։
Դու մի՛ ծերացիր.
կյանքի դարակները
փական չունեն,
որ դդմի սերմերը
քամուց թաքցնեն...
Իսկ սիրո զսպաշապիկը
վաղուց անզոր է
ժամանակի լարած
դավերի դեմ։
Դու մի՛ ծերացիր.
ծոցագրպանիս նոթատետրում
հերթական մի պատկեր է`
արծիվն է կտցահարում
դաշնամուրի սև ստեղները։
Իմ բոլոր երգերը
չծերանալու մասին են:

***

Կարկատաններն ամպի`
Հողին վերից նայող,
Ու ասֆալտե հեքիաթ
Կախված երազներիս
Թարթիչներից.
Սպասումիս բաժակը
Դեռ չի լցվել,
Որովհետև լռությունս
Հիշողություն չունի։

109

ՊՈԵԶԻԱ ԿԼԱՐԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

***

Կարոտը ծառ է
նռնագույն,
որ ժամանակին պարտք է
Սեր,
և անքուղ կոշիկները
թողած ջրափոսում`
լողում է երազանքի
մոմապատ ափն ի վեր։
Կարոտը ծառ է
ճայի բիբերում դարանած,
որտեղ մանկության
մանրիկ հուլունքները
պատմում են
Վարդագույն Հեքիաթներ։

110

***

Ես մի քառակուսի`
Կլոր երկրի մեջ,
Ով իր սահմանները գիտի
Անդինից էլ անդին։
Ունեմ դեմքեր բազում,
Աշխարհին այս հարիր,
Գույներ` դեղի՜ն, կարմի՜ր,
Բոսորագու՜յն ու սև՛։
Ու դիմակներ տարբեր`
Ոսկեկար ու նուրբ
Քառակուսու չորս կողմերը
Շարած`
Տարվա չորս եղանակին
Բնորոշ.
Ինչքա՜ն էլ լինես գունեղ,
Ինչքա՜ն էլ դիմակ կրես,
Հաճախ այնքան քիչ է
Այս մեծ կլոր աշխարհում
Լինել մի սև քառակուսի։

***

Երբ ճախրում է ճայը
Ազատության փեշին,
Լռություն է թևաբախում,
Օդում կանգնած`
Դայլայլը կտուցին։
Իսկ մարդիկ`
Անկոշիկ, քուղերն հանած`
Սպասումի կարոտ
Լռությունն են լսում
Առանց դայլայլի։
Ու Արարատն այստեղ
Տուն չի կանչում,
Ուրիշի հողի մեջ
Ճայի լռություն չկա։

111

ՊՈԵԶԻԱ ԿԼԱՐԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

***

Ես քեզ լցրեցի
բույրով նանայի,
թրմեցի սերդ`
լավ թեյի նման,
ու ըմբոշխնեցի բույրդ
Լուսաբացի մեջ։
Դու դարձար գարուն
ամառվա կեսին,
ու անձրևեցիր`
վարար գետակով։
Ես կաթիլները
լուռ հավաքեցի`
պարարտ առվակս
սնելու համար։
Ու կյանքի կտավը նորից
քեզ ներկեց կարմիր
իմ սպիտակ էջին։
Ու թերթեցի ես էջերս
դանդաղ,
որ նանայի բույրը
ինձ հեռուն տանի։
Ու արև ծնվեց
ոսկե շողերով,
իսկ ես բռնելով
շողերն այդ դեղին`
լուռ մագլցում եմ
կյանքի կտավի
ո՞րերորդ էջին.....
Թեյս համեղ է.
առավոտ ծեգին
նորից կթրմեմ.....

112

***

Իմը քո մեջ տեսա,
Իմն ուրիշ էր,
Ես էլ դարձա
Այդ ուրիշի գերին։
Իմը վառվող կրակ,
Դարձա այրված
Բաժակ`
Քո ձեռքերում,
Երբ հպվեցիր տոթին,
Որ պապակդ լցվի`
Փշրվեցի։
Իմն ուրիշ էր, ես էլ
Ուրիշ դարձա,
Կնճռոտված այտիդ
Վաղուց թառած`
Հաշվեցի օրերդ,
Առանց ինձ, անկրակ։
Եթե պիտի գայիր,
Ինչո՞ւ չեկար լուսաբացին։
Մայրամուտվեց.
Իմը քո մեջ տեսա`
Խաչված արևների
Բարկ շուրթերին,
Ու ես կաթիլ դարձած`
Վախը թողած մթի,
Քո էջերից կախված
Նոր կյանք նկարեցի։
Իմն ուրիշ էր։

113

ՊՈԵԶԻԱ ԿԼԱՐԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

***

Երջանկության բանաձևն իմ
Ուրիշ է, մարդի՛կ։
Այն չունի հատման գիծ.
Մինուս անվերջությունից
Պլյուս անվերջություն ձգվող
Իմ հատվածների քառակուսին է։
Ոչ մի ուժի չի արձագանքում,
Այլ միայն ձգողականության
Իր դաշտն ունի.
Սինուս, կոսինուս.... կամ
Քառակուսի հավասարում`
Իմ աշխարհի փոքրիկ պատուհանից
Չի երևում.
Անդրադարձ ունի կյանքին յուրահատուկ,
Բարուն կտա իր ստացածի քառապատիկը,
Գեղեցիկին ու մաքուրին անմնացորդ,
Առանց փոխհատուցման կնվիրվի։
Երջանկության իմ բանաձևն ուրիշ է...
Մարդի՛կ։

114

***

Սիրտը կանգառ է
կես բուռ,
տերևաթափի խաշամից
սարքված,
Սիրտը խակ՝ ցոգոլ`
դեռ ծառից կախված։
Կյանքի արևածագին
կանաչը փարթամ
երգում է
ծիրանների ժպիտով,
որտեղ երկիրը
շարունակվում է
Կորիզի մեջ։
Որտեղ քաղաքը
նկարվում է բրնձի
հատիկին`
մի ոտնաչափ,
մի մատնաչափ։
Ափում պահած
Հայրենիք։

***

Երկինքը իր վարսերն էր լվանում,
բնության ուսին թիկնած։
Ջրիմուռներից էր հյուսում երգն իր
քամուն պահ տված։
Երկիրը լուռ էր.
տարիների քամիները մաշված`
մորս կնճիռներն են։

115

ՊՈԵԶԻԱ ԿԼԱՐԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

***

Լուսնի քնկոտ վարսերը
Կախված թռչնի բարակ
Կտուցից`
Արևի մասին երգեր հյուսեցին
Իրիկնաժամին։
Հավերժի գոյում
Մի բու որբացավ`
Քամին ուժեղ էր։

***

Իմ թղթե նավակները
Լողում էին երկնքում,
Որովհետև լճերը
Իրենց կոպերը փակած՝
Արցունքի ծովում
Ջազ էին երգում.
Մայրս լսում էր։

***

Քառակուսի արևի
Հեքիաթը տխրեց`
Ամբոխը արև չէր սիրում։
Իսկ քառակուսուն
Բաժանեցին չորս մասի՝
Մարդկանց գույն
Պետք չէր։

116

ՄԱՐԻՆԱ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

Բանաստեղծ

***

Երկրի ճամփաներով
եկել ու հեռանում է
անխուսափելի աշունը՝
քսմսվելով ծառերին,
խմելով կանաչ կոկտեյլը
անանուխե իրականության,
ամենախենթը՝ սրտով չվող թռչունի,
լապտերներին կախել է
թռուցիկները ցրտի մասին,
գլխապտույտով խաշամի՝
ասել է մտքինն ու գնում է
երկրի ճամփաներով՝
դատարկած օրերը
ձախ ուսի վրայից շպրտելով․․․
Ու չի իմանալու՝ ինչ է թողել մի տեղ,
ուր տերևաթափվում է աշխարհը
մենակությունից,
ու չի իմանալու՝ ինչ է տարել,
ու չի իմանալու․․․

117

ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԻՆԱ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

***

Ես տերն եմ քո և հնազանդը,
Երկիր, ջուր իմ մշտաներկա,
և ուրախության պահին
և տխրության
ժամերգող երկինքների տակ բաց,
և կարկուտի ծեծի ցավը ժպտալով,
և գետնած հույսը քամու բերան գցած,
բայց աշխարհին խատուտիկի պես
փչելով խաղաղության ծաղիկը՝
արմատով հողիդ մեջ եմ, չեն պոկի ինձ։
Եվ առողջ օրերիդ վերափոխված,
անհեղափոխ լեռներիդ ոգիներով ուժեղ,
և հիվանդության պահին՝ հավատարիմ շուն՝
կրնկակոխ հետդ քայլող,
ես տերն եմ քո և հնազանդը,
Երկիր՝
գոյության իմ միակ
մթնոլորտ։
Մինչ այն պահը, երբ․․․
և թքած, թե գալու է մի օր վերջինը,
որովհետև ոչ մի գերանդիով վհուկ չի բաժանի մեզ․
կրկնի՛ր ինձ հետ երիցս՝
ես տերն եմ քո և հնազանդը․․․

118

***

Խոնավ
մի թել կարմիր հիշողության
ալիքվում է
քամու բերան ընկած ջրափոսում։
Եթե անցներ մեկն այստեղով,
աչքում տաներ արևը այս
մենավորիկ աշնան։
Որ չլինի թե՝
արտուտիկին ցորեն չմնա
արտերում հնձած սպասման։
Ու ոտքի տակ ընկնի,
երբ մեկը
ցանցն առնի վազի՝
ավել-պակաս ասածի ծտերին ետ բերելու։
Սարերը շուռ չեն գա,
ինչքան էլ որ իջվածքներում ցավի
ապարները ճաքեն,
ու մի անբնական աղետ
մեկ չասված յոթ լսված
վերադարձը քցի քարուքռա,
մի թել խոնավ հիշողության
բառ չի թողել բառի վրա․․․
Երանի մեկն անցներ այս տեղերով,
Աչքով աներ արևը այս մենավորիկ աշնան։

***

Փշատենու դեղին ծաղկումից
Օդը լի է շանսոնով,
Ճյուղերը աճում են սրտիցս -
Ես հիշում եմ քեզ։
Մի երկինք աչք թարթում է օրը,
Հոգուս նա գիտի ինձնից լավ,
Բույրի մեջ թաքնված բառեր կան,
Ես ինչպե՞ս ասեմ քեզ։
Իմ տնից մի գիրք է պակասում.
Դու հիմա կարդում ես Ազնավուր..
Փշատը ծաղկել է ամենուր -
Une vie d'amour, սեր իմ, une vie d'amour..

119

ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԻՆԱ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

ԳՅՈՒՄՐՎԱ ՇԱՐՔԻՑ

***

Այնտեղ
փլված ժամի քարե հոնքի տակից
աղունիկ է թռնում,
և Աստծո արցունքն է ձյունը Արագածի սրտին։
Սլաքները անց քառասուն կիսել են ժամանակը մինչ-հետո։
Այնտեղ սառը տնակների նեղլիկ արահետով
վազում է մի աղջիկ՝
անտիկնիկ, գունաթափ ձմեռներում։
Նավթահոտ օրերը հացի հերթերի պես
կտրոն-կտրոն անցան,
ոլորուն մանկության պատրույգը զգույշ ուղղում եմ,
ու լամպի լույս է մլմլում աչքերիս
պատուհանից ներս։
Վառարանի ծուխն է սիրտս քամում,
ու հորս վերարկուն չի ընկնում ուսերից իմ գոյության.
այս էլ
երեսուն թերթ հիշողության կարմիր ավետարանին
դեկտեմբեր է իջնում։

***

Պիտի գամ քո դրախտը որոնելու,
ես անտխուր պիտի կոտրեմ
պատուհանը,
ուր հավատարիմ հիշողության շունը
հոտառությամբ զգում է մեզ։
Այնտեղ դեղձիների բուրաստանում
դու քաշում ես մազերս,
ես նեղանում եմ,
խռովում ես, խռովկան, տաղանդավոր սեր իմ։
Ու արևից ամաչելով՝ խոնարհ իջնում է մեր երեկոն,
մի թունդ արյունոտ մերի ներկում է հորիզոնը։

120

Ու ճարճատող օդը լցվում է այրված շեղջերով։
Փչիր՝ հովանան
կրակի լիզած մրմուռներն օրերի,
և քամին քնքուշ մաքրի դեղձիները։
Ցավազրկիր իմ ճամփան
ամենասիրուն
բանաստեղծությամբ
վերադարձի։

121

ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԻՆԱ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

***

Քաղաքն անցնում է իմ սրտի սարերով.
ծաղկում են լանջերը։
Մի թռչուն իջել է աշխարհի կտուրին.
հասկոտ է փետուրը։
Աճում եմ արմատից հսկա կենաց ծառի.
խնձորոտ է ճյուղը։
Բաց թող սիրտս, քաղաք,
ծաղկաքաղ եմ արել բառերը,
գնամ՝ Ախուրյանի ջրերին
բանաստեղծությունդ կարդալու։

ՀԱՎԱՏԱՐՄՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Եկել է,
նստել լուսադեմին
փշաքաղեցնող սառը քամու մեջ
ու անցնում է պատուհանից
նոր սկսվող օրվա,
պարանների վրայով
մի բարակ երկար գերան,
մի սև ու սպիտակ գիր ճակատից արտագրած
աջուձախ խաղացնելով՝
անցած գնացած գետերից հառնած
զղջումի ուրվականը ընկել է սրտի հետևից․
եկել է, ով գիտի՝ ինչի համար․․․
նստել այն փոսում, ուր
ամենակարևորը շան պես չէր հեռանում դռնից,
թվում է․․․պիտի այսպես լիներ միշտ,
բայց եկել է․․․
Ուրեմն գնացել էր՝ ակոսելով ծաղիկների թմբերը,
հողին հավասարեցրած ամենակարևորը,
որ շան պես հեռացավ չտեսնված մի տեղ՝
դռնից հեռու սատկելու առանց ոռնոցի,
եկել է․․․
Ո՞ւմ է պետք ուշացածը՝
բոլոր չասվածներից, բոլոր վերադարձներից
ամենասպասվածի․․․․

122

ԵՐՎԱՆԴ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Բանաստեղծ

ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԴԱՍԵՐ

Ռուբեն Հովսեփյանին

Խորանում է արմատն այն պահերին,
Երբ ուսերը ճնշող ծանրությունը
Մեծանում է այնքան,
Որ թվում է՝ պրկված երակները
Չեն դիմանա արդեն․
Պիտի պայթեն։

Խորանում է արմատն այն պահերին,
Երբ ուսերը ճնշող ծանրությունը
Ինքն ուզո՛ւմ է պահել։
Երբ այդ ծանրության հետ
Կապված է իր բոլոր երակներով,
Եվ տրոփը նրա ամենաթույլ
Արձագանք է գտնում իր մեջ դղրդոցով։

Խորանում է արմատն ա՛յն պահերին,
Երբ ջերմություն ու լույս ակնկալող ձեռքը
Սառնությունից չի փշաքաղվում։
Երբ իրենով շնչող հողում ու երկնքում
Մազանոթներ ու ճյուղ ճառագելու համար
Թույլտվություն բնավ չի հարցնում։

123

ՊՈԵԶԻԱ ԵՐՎԱՆԴ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Իսկ երբ ծառը դանդաղ չորանում է ձեր դեմ,
Դառնում մի բուռ ու խեղճ կծկվում է հողին,
Չի ծիծաղում լեցուն տերևներով արդեն
Եվ երկինք չի պահում իր ուսերին,
Այնժամ ո՜վ էլ պնդի, թե ծառն այդ նույն ժամին
Արմատներ է իբր խորացնում,
Չհավատա՛ք,
Քանզի
Խորանում է արմատն ա՛յն պահերին միայն,
Երբ ուսերը ճնշող ծանրությունը
Մեծանում է այնքան,
Որ թվում է՝
Պրկված երակները արդեն
Չեն դիմանա,
Ահա՛, ահա՛ պիտի պայթեն։

ԲԵՐՔԸ ԺՈՂՈՎԵԼԻՍ

Բերքը ժողովելիս
Թե մնում է արտում ինչ-որ մի բան,
Թող որ բարո՜վ մնա,
Թող որ բաժին դառնա
Երկնի թռչուններին,
Աղքատներին, թե կան,
Գազաններին անգամ․․․
Պապե՛ր, ձեր այս արդար խոսքը ես լա՛վ գիտեմ,
Համաձայն եմ։ Սակայն․․․
Դուք ինձ այսօր ներեք․
Պիտի ասօր դառնամ եկած ճամփով,
Անցած տարիներիս խորքը գնամ
Եվ, վստահ եմ, որ դուք չեք բարկանա,
Որովհետև, պապե՛ր,
Ո՛չ թե շեղում է սա ձեր ուղուց,
Այլ․․․ մեղքերի քավում։

Այդպես առատաձեռն, այդպես բարի,
Նա՛ կարող է լինել,
Ով տքնել է, բանել

124

Եվ տքնանքի դիմաց ստացել է այնքան,
Որ լիուլի՜ արդեն բավական է իրեն
Մինչ ես․․․ Թե ճիշտն ասեմ,
Ողջը թողել էի երկնի հույսին․
Առատ մի անձրևի, կամ արևոտ օրվա։
Եվ արդյունքը․․․
Ամաչում եմ անգամ հիմա հիշել։

Բայց․․․ առավել վատը, վա՛տն էլ դեռ կա․
Այն, որ անհոգությամբ, գոռոզությամբ,
Չեմ վերցրել նույնիսկ
Նվերն անձրևների ու արևի․․․

Եվ, ուշացած այսքան, արդեն խելքի եկած,
Ես գնում եմ հիմա խորքը տարիներիս՝
Ո՛չ թե նրա համար,
Որ հավաքեմ դրանք և ինձ մխիթարեմ,
Այլ որ՝ ինձ վիճակված պարարտ այս արտի մեջ
Հենց առաջին քայլից խոփն իմ խորը խրեմ։

Ու ետ դառնամ նորից ու չշտապե՜մ,
Անհոգությամբ բնավ ոտք չփոխեմ,
Ձեզ պես տքնե՛մ, ջանա՛մ,
Հողի լեզվով խոսեմ ես հողի հետ,
Նրան սիրտս բանա՜մ․․․
Եվ թե նույնիսկ ոչինչ ես չստանամ
Իմ այդ վերադարձից,
Գոնե․․․ խոր ակոսով վաղվան կմոտենամ։

Այն ժամանակ արդեն,
Իբրև արդար վաստակ
Եվ ո՛չ որպես նվեր,
Գուցե ինձ էլ տրվի
Այնքան, որ ձեզ նման,
Պապե՛ր, ես գոհ մնամ։
Այնժամ վեհանձնորեն
Ու ձեզ նման բարի,
Բերքը ժողովելիս, եթե մի բան մնա,
Չե՜մ ափսոսա։ Եվ դեռ
Ի՛նքս հենց իմ ձեռքով մի բան էլ շաղ կտամ՝

125

ՊՈԵԶԻԱ ԵՐՎԱՆԴ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Թող որ բաժին դառնա երկնի թռչուններին,
Աղքատներին, թե կան,
Գազանների՜ն անգամ․․․
Դե՜հ, օրհնեցե՛ք, պապե՛ր,
Դուք իմ ճամփան։

ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԻ ԱՌՋԵՎ

Եվ կանգնած ես նորից երկընտրանքի առջև․․․
Ճամփան միշտ էլ քո դեմ այսպես ճյուղավորվում,
Ստիպում է քո մեջ անվերջ տալ ու առնել,
Թևաթափում է մեկ ու մեկ՝ թևավորում։
Եվ զարմանում ես դու միշտ էլ նրանց վրա,
Որոնց առջև կարծես ճամփան ինքն է բացվում,
Ճյուղավորում չունի և հանգիստ են նրանք
Եվ ընթացքին իրենց բնավ չեն կասկածում։
Ի՞նչ կարող ես անել․ այդ է քեզ վիճակվել
Ու չգտնե՛ս եթե ինքդ ինչ-որ հնար,
Վերջ, ուրեմն, ճամփիդ․․․ ճյուղավորման առջև
Խեղճ ու մտամոլոր այդպես պիտի մնաս։
Եվ զգալով դու այդ՝ կյանքը դարձնում հեքիաթ
Ու ինքդ քո առջև ծերունի ես դառնում․․․
Եվ հանգույց ես բացում Ալեքսանդրի նման,
Փյունիկ թռչունի պես կրակներից հառնում․․․

126



ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Բանասիրական գիտությունների
դոկտոր, պրոֆեսոր
Երևանի Խ. Աբովյանի անվան ՀՊՄՀ

ԲԱՆԱՎԵՃԻ ԸՆԹԱՑՔԸ ԵՎ
ԱՄՓՈՓՈՒՄԸ

«Էջմիածին» հանդեսի 2015թ. Ե (Մայիս) համարում տպագրվեց Գուրգեն Խաչա-
տրյանի «Գրաբար» (2014թ․) գրքի վերաբերյալ մեր տասն էջանոց գրախոսությունը,
իսկ նույն հանդեսի 2017թ. Է (Յուլիս) համարում տպագրվեցին տողերիս հեղինակի
գրախոսության և «Գրաբարի դասընթաց» (2008թ․) գրքի վերաբերյալ Գուրգեն Խա-
չատրյանի քսան էջանոց պատասխանն ու գրախոսությունը։ Այսպիսով սկիզբ առավ
մեր բանավեճը և սուր ընթացք ստացավ։ Փաստորեն ինքս դարձա բանավեճը
սկզբնավորող, որը դուր չեկավ պրն․ Գ. Խաչատրյանին, և նա ասաց. «Ո՞վ է թույլ
տվել ինչ-որ մեկին (ով էլ որ լինի) սեփական կարծիքը դիմացինի վզին փաթաթելու
անիմաստ փորձ անելիս այդքան ոգևորվել և այդ ընթացքում նաև վիրավորական
արտահայտությունների դիմել» (Գրախօսութիւն, 144)։

Նախ՝ «ինչ-որ մեկին թույլ տալու» մասին։ Հասկանալի է՝ «ինչ-որ մեկը» ասելով,
նկատի ունի իր գրքի գրախոս Էդ. Մկրտչյանին, ով 2000 թ.-ին եղել է Գուրգեն Կի-
պրոնի Խաչատրյանի «Գրաբարի վերլուծական բայերի արժույթը» դոկտորական
ատենախոսության ընդդիմախոսը, իսկ 2006 թ. գրախոսել է արդեն դոկտոր Գուր-
գեն Խաչատրյանի և բան. գիտ. թեկն. Վանո Եղիազարյանի հեղինակած «Սեբեոս.
Պատմություն, Արևելահայերեն թարգմ., աոաջաբան և ծանոթ» գիրքը և Պատմու-
թյան համաբարբառը, որը տպագրվել է «Պատմա-բանասիրական հանդես»-ում։

128

Թերևս Էդ. Մկրտչյանը մի փոքր իրավունք ուներ կարդալու նաև Գ. Խաչատրյանի
«Գրաբար» գիրքը, ինչու չէ, կարծիք էլ հայտնելու։

Մենք միմյանց նկատմամբ կանոնավոր, ընկերական ու բարեկամական հարգա-
լից վերաբերմունք ունեինք, որն արտահայտվեց նաև մեր գրքերը փոխադարձաբար
նվիրելու մակագրություններով, և երբ ես սկսեցի կարդալ նրա «Գրաբար» գիրքը,
որևէ հետին մտորում, վատ զգացում կամ չարություն չեմ ունեցել, որովհետև
դրանց պատճառը չկար։ Սակայն առաջին ծանոթությունից մի քանի անսպասելի
և արտառոց բնութագրումներ, փոփոխություններ նկատեցի։ Օրինակ՝ կողմանն
աջոյ կարդում է կօղմանն աջօ, քաղդեայք-ը՝ քաղդէայք, մարմին և սուրբ բառե-
րին վերագրում է ում հոլովակերտ՝ մարմնում, սրբում , մարդում, գանձ բառի բա-
ցառականը կազմվում է սեռականից՝ ի գանձուէ (տրականից է), եզակի գործիա-
կանի ւ-ին կամ ք-ին փոխարինում է հոգնակի սեռականի, տրականի ց-ն՝ զաւակաւ-
զաւակա+ց, հարսամբ-հարսանց. անիմաստ է, սխալ։

Երդումն բառի համար հոլովվող բառ է երդմ ձևը, երդմունք հոգնակի ուղղա-
կանում ու-ն հոլովիչ է, միութիւն բառի համար հոլովվող բառ է միութիւ ձևը։
Մութիւ բառ չկա։ Կապը գրաբարի խոսքի մաս է (ասվում է նախդրի և նախա-
դըրության փոխարեն), անցյալ դերբայի փոխարեն ընդունվում է վաղակատար-
հարակատար անվանումը։ Մաճ (=եգներն ուղղորդողի փայտ, խոփ) և այլն։

Շուրջ 500 էջանոց գրքին նվիրված գրախոսականում մեր կողմից մեկ-երկու
ցցուն և արտառոց սխալների առիթով քիչ ծանր բառ կամ արտահայտություն է
գործածվել (ծիծաղելի է՝ չիմացությո՞ւն է), որը, զգում ենք, ընդունելի չէ։

Գ. Խաչատրյանը նշում է, որ իր գիրքը քննարկվել է հեղինակավոր ամբիոնում։
Ես էլ նշեմ, որ իմ գիրքը քննարկվել է նախ՝ Խ. Աբովյանի անվան համալսարանում,
ապա քննարկման է ուղարկվել ՀՀ ԿԳՆ Ազգային ինստիտուտ, որը քննարկմանն է
ներգրավել Պետհամալսարանի Հայոց լեզվի պատմության ամբիոնը՝ Ռ. Ղազարյանի
և Լ. Ավետիսյանի կարծիքները, որից հետո երաշխավորվել է տպագրության։ Այս
հաղորդումները գործին չեն օգնում, ուստի անցնում ենք բուն խնդրին՝ անդրադառ-
նալով նախ՝ իմ գրքի վերաբերյալ Գ. Խաչատրյանի գրախոսությանը, ապա՝ նրա գրքի
վերաբերյալ տրվող մեր պատասխաններին և բացատրություններին՝ խուսափելով
մանրախնդրությունից։

1. Գրախոսի ուշադրության կենտրոնում են բայի եղանակային ձևերի կազմու-
թյունը, բայասեռի դրսևորումները, կարդալու որոշ կանոններ, թարգմանություններին
առնչվող բառերի գործածությունները, երկրորդական նախադասության սահմա-
նումը, որոշչի, հատկացուցչի գործածությունը։

Բայի եղանակային ձևերի կազմության հարցում գրախոսի պահանջը առնչվում
է նորամուծությունների հետ։ Անցյալ դերբայի փոխարեն՝ վաղակատար-հարա-
կատար դերբայ, ապառնիի փոխարեն՝ ապակատար, բաղադրյալը՝ վերլուծական
(ժամանակներ), պարզը՝ համադրական։ Նրա կարծիքով առաջինները հնացած
են, պետք է հրաժարվել, երկրորդները նոր են, պետք է գործածել։ Մեզ համար դա
անընդունելի է, լավագույն դեպքում զուգահեռաբար գործածելի են բաղադրյալը

129

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

և վերլուծականը, ապառնին և այսպես ասած՝ ապակատարը, բայց ո՛չ՝ անցյալը
և վաղակատար-հարակատարը, ընդունելի են կազմությամբ պարզ կամ հա-
կադրական ժամանակները։

Չեզոք սեռի բայերին վերաբերող դիտարկումը արդարացի է. անառարկա բառի
փոխարեն պետք է լինի այնպիսի, այսինքն՝ «Չեզոք սեռի բայերը ցույց են տալիս
այնպիսի գործողություն, որի դեպքում ներգործումն ու կրումը բացառվում են»։

Ճիշտ է նաև սնեցին (սնուցին) տարբերակներին վերաբերող դիտարկումը։ Նըշ-
վում է, որ կատարյալի հիմքակազմությամբ արդի հայերենում պետք է լինեին սնեց+ին
(սնուցեց-ին). «Հետևաբար անցյալ կատարյալի ձևերից մեկը ոչ թե սնուցեցին կա-
նոնավոր ձևն է, այլ սնուցին մեզ անհայտ տարբերակը»։ Ասենք, որ այդ «անհայտ
տարբերակը» գրաբարի սնուցանել պատճառական բայից է, որի կատարյալի հիմքն
է սնոյց, անցյալ կատարյալ ժամանակը՝ սնուցի, սնուցեր, սնոյց, սնուցաք, սնուցէք
(իք), սնուցին (ներգործաձև)։ Ուրեմն՝ արդի հայերենի բայաձևի տարբերակ է դար-
ձել գրաբարյանը, որը տեղին չէ։

Գրախոսը ճիշտ է նկատում, որ բայածանցների տեսակները նշվում են փակա-
գըծերում, իսկ սոսկածանցներից հետո նշում չկա. պարզ է, որ վրիպակ է։

Թարգմանությունների հարցում լուրջ տարաձայնություններ են դրսևորվում։ Պրն.
Խաչատրյանն իր կարծիքը հաստատելու համար երբեմն բնագրում կրճատումներ
է անում, մանր-մունր հնարներ փնտրում, կտրուկ որևէ բան ասում՝ առանց դրա
իսկությունն ամբողջությամբ ստուգելու և իմանալու։

Օրինակ՝ էջ 153-ում մեր գրքից մի նախադասություն է դիտարկում՝ մեզ անվա-
նելով գրախոս, ապա կտրուկ ասում. «Ավելի վատ և ծիծաղելի չէ (հարկավոր է
տխրել), երբ գրախոսը չգիտի, որ զի՞-ն «ինչո՞ւ» է նշանակում և ոչ թե «ինչպե՞ս»,
հետևաբար «Եւ զի՞ մի ըստ միոջէ թուեմ» նախադասությունը պետք է թարգմա-
ներ ոչ թե «Եւ ինչպե՞ս մեկ առ մեկ թվեմ», այլ՝ «Եվ ինչո՞ւ մեկ առ մեկ թվեմ»,
ինչպես որ կանեին մասնագետները։

Այստեղ գրախոսը ես չեմ, Գ. Խաչատրյանն է, որի կտրուկ ասածը՝ «զի՞»-ն «ինչո՞ւ»
է նշանակում, ոչ թե «ինչպես», մերժվում է բառարանով և բնագրային փաստով։
Տե՛ս Առձեռն բառարան. Զի՛. մջ. Ի՛նչպէս, ո՛րչափ, ի՛նչ... Կամ՝ ...և զի՞ գործես (Բուզ.,
260), որ նշանակում է ինչպե՞ս ես (զգում քեզ)։

Ուրեմն՝ քննադատս թող չտխրի, որովհետև «գրախոսը» գիտի, որ զի՞-ն նշանա-
կում է նաև ինչպե՞ս։

Էջ 165-ում դիտարկվում են երեք նախադասությունների թարգմանությունները։
Առաջինի մեջ գրախոսը սխալ է համարում մեծին Սահակայ (սեռ. ենթակա) կա-
ռույցը ուղղականի վերածելիս մեծ որոշչի փոքրատառով գործածելը, այսինքն՝ պետք
է լինի Մեծն Սահակի, ինչպես թարգմանել է Մալխասյանցը, ոչ թե մեծ Սահակի։
Գրախոսը սխալ է համարում նաև մանկունս անորոշ հայցականը որոշյալով
թարգմանելը՝ մանուկներին, այն է՝ Մաշտոցը հավաքել է մանուկներ, ոչ թե մա-
նուկներին։ Նրա ասելով՝ իբր խաթարվում է միտքը, հավաքում է բոլոր մանուկ-
ներին։ Ապա ավելացնում է, թե լավ կլիներ, «Եթե գրախոսը (ինձ նկատի ունի) նե-

130

ղություն քաշեր և բացեր Մալխասյանցի թարգմանությունը, ապա այնտեղ կգտներ
երեխաներ ճիշտ տարբերակը»։ Լուրջ թերություններ չեն, ոչ էլ իսպառ մերժելի են։
Այդ նախադասության մեջ վրիպակ էլ կա՝ ուշեղ (=ուշադիր)-ը՝ ուժեղ։

Էջ 165-ի երկրորդ նախադասության թարգմանությունը գրախոսը ներկայաց-
նում է կրճատումներով. մեջտեղից հանում է իր կողմից քննվող կողմնակալություն
բառի մեծ, անվանի, բազմաբյուր որոշիչները, միաժամանակ դիտողություն է անում,
թե ինչո՞ւ այն չի թարգմանվել կուսակալություն ձևով, ինչպես նշված է բառարա-
նում։ Վերևում նշեցինք, որ գրախոսը անհրաժեշտ է համարում օգտվել Մալխասյանցի
թարգմանությունից, այստեղ էլ ասենք՝ Մալխասյանցի թարգմանությունն է. «Սրանից
հետո (Վաղարշակը) հաստատում է արևելյան հյուսիսային կողմի մեծ, անվանի
բազմաբյուր կողմնակալությունը» (Խոր., 127), ուրեմն գրախոսի դիտողությունն ուղ-
ղված է Մալխասյանցին։ Բայց գրախոսը ճիշտ է վարվում՝ արևելյան հյուսիսային-ը
ուղղագրությամբ վերածելով հյուսիսարևելյան-ի։

Նույն էջ 165-ի երրորդ նախադասության թարգմանության վերաբերյալ գրա-
խոսը դիտողություն է անում, թե դրվատանքի խոսքերի արտահայտության կից
փակագծերում գրված է նաև գովասանական խոսքերի տարբերակը, որը ավե-
լորդ է՝ որպես «թարգմանության թարգմանություն»։ Կարծում ենք՝ ավելորդ չէ, ուսա-
նողին հասկանալի դարձնելու համար դրվատանք բառի իմաստային հոմանիշն
ենք կիրառել։ Նույն թարգմանության մեջ բութի գործածություն կա, մեկ այլ էջում
(185) նույն նախադասության մեջ բութը չկա. նշանակում է վրիպակ է։ Գրախոսը
նկատում է նաև, որ բնագրի արժանի եղեն-ը մի տարբերակում արժանի եղան է,
մյուսում՝ արժանացան. ի՞նչ անենք, սխալ չէ։

Էջ 149-ում գրախոսը անհանգստանում է. «Անհասկանալի է, թե ինչու է ապա-ն
այնուհետև թարգմանվում և ոչ թե մնում հենց ապա, եկեալ-ը՝ հետ եկավ և ոչ թե
հենց եկավ, ջանասցուք-ը՝ աշխատենք և ոչ թե հենց՝ ջանանք և այլն»։ Թարգմա-
նությունը Մալխասյանցինն է, և կատարված փոփոխություններն ընդունելի են, կապ-
վում են Մեսրոպի և Սահակի գործողությունների հետ։ Միայն Խորենացու բնագրի
առեալ բայը նկատի չի ունեցել, չի թարգմանել, իսկ մենք թարգմանել ենք վերց-
նելով բայաձևով։ Գրախոսի նշած ջանանք և աշխատենք բառերը, որ բնագիր և
թարգմանություն են, այդ նախադասություններից չեն։ Մեր կարծիքով, շատ հարմար
է ջանանք-ը թարգմանել և՛ ջանանք, և՛ աշխատենք ձևերով, նույնիսկ՝ ձգտենք։

Գրախոսը նշում է, թե մենք «Գրաբար տեքստի ընթերցանության արտառոց
կանոններ» ենք պահանջում, որ աղաւնեաւք-ը կարդանք աղավնյավք, աղաւնեօք-ը՝
աղավնյոք, այդպես էլ՝ կարծեաւք՝ կարծյավք, կարծեօք՝ կարծյոք։

Ապա հարցնում է. «Ապշելիք է, թե ինչի հիման վրա է այս «կանոնը» մոգոնվում։
Մի՞թե լեզվաբանն իր ուսանողներին «աւձ», «աւր» բառերի արտասանությունն իր
«կանոնով» է սովորեցնում, այն էլ՝ տասնամյակներ շարունակ...»։

Հիմա բացատրեմ նրան։ Նախ՝ ես մոգոնողներից չեմ, այլ ուսում նառության
շրջանում մեծերից սովորածն եմ կիրառում։ Ուսումնառության տարիներին Ա. Աբրա-
համյանը 1-ին կուրսում գրաբարից ամեն ինչ գրել էր տալիս, 2-րդ կուրսում արդեն

131

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

իր ձեռնարկը լույս էր տեսել և նրանով էր ուսուցանում։ Այսօրվա պես հիշում եմ
հենց աւր բառի հոլովումը։ Գրատախտակին գրում էր և կարդում՝ բացատրելով,
թե օր բառն է, աւ երկբարբառը 9-րդ դարից օ-ի է վերածվել։ Ուղղականի աւր-ը
ավր էր կարդում՝ ավելացնելով, թե թեք ձևերում գործում է Ու հոլովիչը (հոգն. ուղղ.
ր բաղաձայնից առաջ հանդես է գալիս ու ձայնավոր) ավելանում են նաև է, բ, ք, ս, ց
հոլովակերտները։ Կարդում էր՝ ավր, ավուր, հավրե. ավուրբ, ավուրք, ավուրց,
հավուրըս, ավուրբք։ Ճիշտ այդպես էլ գրում, կարդում և բացատրում էր Ո-Ա խառն
հոլովման մատանի, պատանի բառերը։ Գործիականի մատանեաւ-ը կարդում էր
մատանյավ և բացատրում եաւ-ի կազմությունը, բառավերջի ի-ն հանդիպում է
Ա հոլովիչին և վերածվում ե-ի՝ արտասանվելով յ, ւ-ը հոլովակերտ է։ Շարունակում
էր. եզակի գործիականից կազմվում է հոգն. գործիականը, պահպանվում է եաւ-ի
յավ արտասանությունը, հետագայում աւ>օ փոփոխությամբ եաւ եռաբարբառը
վերածվում է եօ երկհնչյունի, որը կարդացվում է յո՝ մատանեաւք>մատանեօք՝
մատանյոք։

Ուսուցման ընթացքում որքանով է ճիշտ, որ զույգ բառաձևերը նույն արտա-
սանությամբ ներկայացվեն, օրինակ՝ մատանեաւք-մատանեօք՝ մատանյորք-
մատանյոք, փառաւր-փառօք՝ փառոք-փառոք, հաւր-հօր՝ հոր-հոր, աւր-օր՝
օր-օր։ Հետո՝ ինչո՞ւ աղաւնեաւք-ը աղոնյոք չեք կարդում, քաւդեայ(ք)-ը՝ քոդյա/
քոդյայք, կաքաւ-ը՝ կաքո։

Մեր գրախոս Խաչատրյանը, իր գրքում գործադրելով կարդալու իր «կանոնը»,
կոպիտ սխալ է թույլ տալիս։ Էջ 108-ի տողատակում կարդում ենք. «Օր բառի նախ-
դըրիվ տրականը թարգմանել հայցականով՝ օրը»։ Խոսքը վերաբերում է «յաւուր
յայնմիկ» կապակցությանը՝ «Եւ եղեւ պատերազմ խիստ յոյժ յաւուր յայնմիկ»
նախադասության մեջ։ Այսպիսի ծանոթագրումը խոցելի կողմեր ունի, և՛ ուսուց-
ման, և՛ մասնագիտական առումներով։ Նախ՝ բնագրում օր բառաձևը չի գործած-
ված, որի ներգոյականը կլիներ օրում, ոչ թե յաւուր, որը աւր բառի ներգոյականի
իմաստի արտահայտությունն է։

Ծանոթագրության մեջ պետք է լիներ Աւր՝ այն էլ մեծատառով, իսկ օր գրելով,
գրաբարի և աշխարհաբարի շփոթ է ստեղծում։ Առավել զարմանալի է, որ յաւուր,
յայնմիկ բառերում նախդրիվ տրական է տեսնում։

Այսպիսով ավարտենք մեր գրքի գրախոսությանը տրվող բացատրությունները։
Այժմ անդրադառնանք Գ. Խաչատրյանի «Գրաբար» գրքի մեր գրախոսությանը՝
հեղինակի կողմից տրված քննադատությանը՝ պատասխաններին ու պարզաբա-
նումներին՝ ձգտելով դիտարվել էական իրողությունները և հնարավորս արդարացի
ու սպառիչ պատասխաններ տալ։
Սկսենք հենց մաճ բառին հեղինակի տված համառ մեկնաբանություններից։ Նա
մաճ-ը համարում է «եզներն ուղղորդողի փայտ, խոփ»։ Մենք գրախոսության մեջ նշել
ենք, որ բացատրությունը սխալ է, որովհետև մաճը արորի այլ մաս է, իսկ «եզներն
ուղղորդող փայտը» մաճկալի և հոտաղի ձեռքի ճիպոտն է, որով քշում են եզները։
Վկայել ենք Էդվարդ Աղայանի բացատրական բառարանը. «ՄԱՃ, ի.գ.- Արորի կոթը,
որից բռնելով մաճկալը վար է անում» (960)։

132

Քննադատս խիստ պախարակում է ինձ, որ «զոռ եմ տվել երևակայությանս»,
«անցել ակադեմիական բարեվարքության սահմանները», և ասում, թե Է. Աղայանի
բառարանի փոխարեն նախ պիտի վերցնեի Հայկազյանը, որտեղ «մաճ» բառը
նշանակում է նաև «արոր» և նույնիսկ խոփ, ապա պետք է բացեի Մալխասյանցի
անտեսված քառահատորը և դարձյալ կտեսնեի, որ «մաճ բառը «գութան», «արոր»
էլ է նշանակում։

Ուշագրավ է քննադատիս եզրակացությունը. «Այնպես որ, ծիծաղելի չէ, երբ
մաճ-ը իրականում և՛ «արորի կոթ» է նշանակում, և՛ «խոփ», և՛ «արոր», և՛ «գութան»,
ինչպես որ ծիծաղելի չէ (հարկավոր է տխրել), երբ գրախոսը չի տարբերում և-ը
կամ-ից...» (ն.տ.)։

Վիրավորանքը թող մնա սարերի հետևում, մենք նշված բառարանների բացա-
տրությունը նայենք.

-Մաճ. Փայտ երկայն իբրև զղեկ արօրոյ ի ձեռս հերկողի՝ մաճկալ կոչեցելոյ. և
լայնաբար նոյն ընդ արօր, և ընդ խոփ.

Սամեգար եհար յայլազգեացն վեց հարիւր այր մաճով արօրոյ... Ունիս զմաճս
արօրոյն... («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի», հ. 2-րդ, Վենետիկ, 1837, 200)։

-ՄԱՃ, Գութանի կամ արորի վրա հաստատված կոթը, որից բռնելով մաճկալն
ուղղություն է տալիս խոփին (Մալխասյանց, «Ժամ. հայ. Բացատր. բառարան», հ.
3-րդ, 469)։

Հարցնենք պրն. Խաչատրյանին. ո՞ւր է, թե մաճը արոր է, խոփ, գութան կամ
եզներն ուղղորդողի փայտ։ Բանավիճողն իրավունք ունի՞ այսքան սխալվելու և հա-
մառություն ցուցաբերելու։

Կեմ բառը նույնպես սխալ բացատրություն ունի։ Գրքի էջ 397-ում բնագրի
կեմ-ը ծանոթագրված է. «Կաշվից կամ կտորից պարան»։ Կեմ-ը հյուսվում է արտի
ծղոտներից, ղամիշից, երկար խոտերից։

Մաճ և կեմ բառերի նշանակության մեկնաբանություններն ու բառարաններին
դիմելն ինձ համար այժմ հետաքրքրական բաներ են, որովհետև դրանք իմ ուղեղում
արթնացնում-վառում են ուրախ և տխուր հիշողություններ, որի համար ընթերցողից
էլի ներողություն եմ հայցում՝ մի փոքր հուշագրություն խառնելու գիտական խոսքին։

1944 թ.-ին Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ, 14 տարեկան էի։ Այդ տար-
վա հունվարին հորս (Մկրտչյան Սամսոն) 48 տարեկան հասակում բանակ տարան,
հունիս ամսին էլ մեր ձին տարան բանակ (շուրջ 40 ձիերից 3-ն ընտրեցին Հադրութում,
մեկը մերն էր, մեկը՝ Բադուց Տիգրան դայունը, մյուսը՝ Հուռուց Մարգարա դայունը)։
Ծանր էին ապրելու պայմանները։ Մեր Խծաբերդ գյուղը Հադրութից 60 կմ հեռու
էր, շրջանի ծայրամասում՝ դեպի Գորիսի կողմը՝ սարերի և անտառների մեջտեղն
ընկած։ Կոլխոզն Ադրբեջանի Մուղանի դաշտին կից՝ մեր գյուղից շուրջ 150-200 կմ
հեռավորությամբ, մի հարթավայր ուներ, որը մշակում էին, ցանում աշնան ցորեն,
մայիսի վերջին էլ սկսում հնձել։ Եվ ահա, 7-րդ դասարանն ավարտելուց հետո ես և
համադասարանցի Վոլոդյա Սարգսյանը տարիքով մեծ ինը մարդկանց հետ (նրանց
մեջ էր նաև իմ Սիմոն քեռին, որ բանակ չէր գնացել) ոտքով գնացինք՝ կոլխոզի այդ

133

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

արտերը հնձելու։ Արտերը գերազանց էին աճել, մեջը կորչում էինք։ Հունձն անում
էինք չինով, հերթով՝ երկու-երկու, կապում էինք խրձերը։ Շոգ էր՝ 35-40 աստիճան,
գործը՝ դաժան, ամենադժվարը՝ կեմ անելը։ Կեմ անելու համար երեկոյան ինչ-որ
չափով պետք է գետինը՝ արտի հատակը, թրջեինք, խոնավացնեինք, առավոտյան
հողից ձեռքով քանդեինք-պոկեինք և մոտ 20 ծղոտ 2 մասի բաժանեինք ու հասկերի
կողմից ոլորեինք, այսինքն՝ կեմ անեինք և սկսեինք հնձողների հետևից խրձերը
կապել։ Ես ու Սիմոն քեռիս կապել ու դարսել էինք 120 խուրձ, գետնի շոգից (հա-
մարյա թոնրից) երեսներս ուռել էին։ Ա՜յ քեզ կեմ և խուրձ։

Մաճի վերաբերյալ։
Սլկհանսարի, Սարըբուլաղի, Գյենդարու, Կարմիր քարի, Օղտեն քարի լանջերում,
Թոփաղաջ և Ղոշարխաջ տարածքներում, Ճռռանեն յուրդում և շատ այլ տեղերում
հունձ և վար ու ցանք էինք անում, խոտ հնձում, անտառներում փայտ ջարդում, մեր
զենքերն էին՝ չինն ու մանգաղը, արորի մաճն ու ճիպոտը, գերանդին ու կացինը։
Նախադպրոցական տարիքում և ցածր դասարաններում սովորելիս մաճկալ-
ների՝ հորս, Սիմոն քեռուս, Շաքարի դայու հոտաղն եմ եղել։ Սիմոն քեռին մի քիչ
հարթ տեղերում արորի մաճը տալիս էր ձեռքս, սովորեցնում վար անելը՝ ակոսելը։
Դժվար էր։ Մաճ բռնողը պետք է ուժ ունենա, որպեսզի արորը ուղիղ պահի և եզների
շրջադարձին արորն էլ շրջի մաճով։ Ես հետո տիրապետեցի դրան։
Արորի մասերը․
1. Կոտրակ։ 2. Խոփ։ 3. Համն։ 4. Մաճ։ 5. Մասան։
Կոտրակը ամուր փայտից է, տափակ, որի հետևի լայն մասում անցք է բացված
մաճի և համնի (ուղղանկյունաձև) մի ծայրը մտցնելու, հագցնելու համար, իսկ
առջևի սուր մասին հագնում է երկաթյա խոփը։ Համնի վերին մասին անցքերով՝
մախառներով ու կապերով (ճիպոտից) ամրացվում է մասանը, որի ծայրը նստում-
միանում է հետևի եզների լծին։ Մաճը բարդ կառուցվածք չունի, բարակ փայտ է՝ 4-5
սմ հաստությամբ, ներքևի ծայրը մտնում է կոտրակի մեջ, վերին ծայրում խխունջի
«եղջյուրների» նման երկու բռնակներ են, որոնք բռնում է մաճկալը։
Եզները վեցն են լինում։ Մաճկալը ձեռքի ճիպոտ էլ է պահում, որով հսկում, քշում
է հետևի երկու եզները, իսկ հոտաղը միջին շարքի երկու եզների արանքում է լինում՝
ճիպոտը ձեռքին, և տիրություն է անում 4 եզներին՝ հատկապես առջևի երկուսին։
Մաճն ու կեմը ինձ շատ հեռու տարան։
Գ. Խաչատրյանն իր գրախոսության մեջ սուր դիտողություն է անում մեր գրքի
մի նախադասության թարգմանության վերաբերյալ։ Այդ նախադասությունն է.
«Պարտ է մեզ, ասէ, յայսպիսում բարեխառնութեան օդոց և մաքրութեան ջուրց և
երկրի քաղաք և արքունիք շինել բնակութեան» (Խոր.,62)=[Շամիրամն] ասում է.
«Այսպիսի բարեխառն կլիմայում (բառացի՝ օդերի մեջ), մաքուր ջրերի երկրում մենք
պետք է շինենք քաղաք և արքունիք բնակության համար»։ Քննադատը ճիշտ է
նկատում, որ օդերի մեջ կապակցության համար պետք է լիներ յօդս, որպիսին չկա,
հետևապես ներդրյալ կապակցությունը տեղին չէ։ Կլիմայում բառաձևը Մալխա-
սյանցինն է, մենք այդ բառի իմաստային համարժեքի համար ենք օդերի մեջ գոր-

134

ծածել, բառացի-ն է սխալ, պետք է լիներ իմաստով։ Բայց մի բան էլ կա։ Եթե
նախադասությունը քննության նյութ էր, ամենայն մանրամասնությամբ պետք է
բնութագրվեր․

1. Կան վերացականը թանձրացականի փոխարեն ոճական կառույցներ՝
բարեխառնութեան օդոց և մաքրաթեան ջուրց, որոնք պիտի թարգմանել բա-
րեխառն օդերի և մաքուր ջրերի ձևերով։

2. Ենթական արտահայտված է տրական հոլովով՝ միադիմի բայ + անորոշ դեր-
բայ կառույցով բայական բաղադրյալ ստորոգյալի պահանջով՝ պարտ է մեզ շինել։

3. Յայսպիսում երկրի ընդմիջարկված կառույցը ներգոյականի իմաստ է
արտահայտում:

4. Ասէ միջանկյալը Շամիրամին է վերաբերում = [Շամիրամն] ասում է։ Թարգմ.՝
[Շամիրամն] ասում է. «Այսպիսի բարեխառն օդերի և մաքուր ջրերի երկրում մենք
պետք է շինենք քաղաք և արքունիք բնակության համար»։ Մալխասյանցը սեռական
հոլովաձևերը գործիականով է ներկայացրել՝ օդերով ու ջրերով երկրում. ի՞նչ կա
որ, լավ է։

«Գրախոսը չի տարբերում և-ը կամ-ից» (153)։ Իմ մասին է գրում Գ. Խաչատրյանը,
բայց ո՛չ, դա իրեն է վերաբերում։ Տեսե՛ք, մենք նշում ենք, որ գլխավոր նախադա-
սությունը երկու հատկանիշ ունի․ ա) ունի երկրորդական նախադասություն (հասկա-
նում ենք, որ ունի ստորադաս նախադասություն, որը գլխավորի հետ կապակցվում
է շաղկապով, հարաբերական-հարաբերյալ բառերով՝ սա մի հատկանիշ է, և բ) նրա
որևէ անդամն արտահայտվում է երկրորդական նախադասությամբ (սրանով էլ որոշ-
վում է երկրորդականի բնույթը)՝ սա էլ մյուս հատկանիշն է)։ Այստեղ բացառություն
պիտի համարել հետևանքի պարագա երկրորդական նախադասությունը, որը չի
փոխարինում որևէ անդամի, հարաբերվում է ամբողջ գլխավորի հետ։

Ընդդիմախոսս առաջարկում է հետևյալ սահմանումը՝ ընդգծելով բարդ և կամ
բառերը. «Գլխավոր է կոչվում բարդ ստորադասական նախադասության այն բա-
ղադրիչ նախադասությունը, որն ունի՝ ա) երկրորդական նախադասություն, կամ բ)
որի որևէ անդամն արտահայտված է երկրորդական նախադասությամբ»։

Բացատրենք:
1. Առանց բարդ բառի ստորադասական, համադասական բառերը բարդ են
նշանական, եթե ստորադաս-ն է, երկրորդական է նշանակում։
2. Մենք գլխավոր նախադասությունը բնորոշող երկու հատկանիշներ ենք նշում.
ա) ունի երկրորդական նախադասություն և բ) այդ երկրորդականը փոխարինում
է նրա որևէ անդամին։ Իսկ Խաչատրյանը գլխավոր նախադասությանը մեկ հատ-
կանիշ է վերագրում՝ կա՛մ երկրորդական ունի, կա՛մ որևէ անդամ արտահայտված է
երկրորդականով, չի էլ կարող հավասարության նշան դնել նրանց միջև։
Մեր ասածը կհաստատվի նաև երկրորդական նախադասության բնութագրումով՝
ա) լրացնում է գլխավորին, ստորադասվում է նրան, բ) փոխարինում է որևէ
անդամի։ Ուրեմ ն՝ գլխավոր նախադասության սահմանումը և-ով ճիշտ է, քան
կամ-ով։

135

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Պրն. Խաչատրյանը հերթական վիրավորանքն է գործածում անիմաստաբար՝
որևէ պատճառ չունենալով։ Գրախոսականում 40 վրիպակ ենք նշել, որը նա հա-
մարում է «Փութաջանորեն փնտրած և գտած վրիպակներ», «սակայն շատ վատ
է, բայց ծիծաղելի չէ, որ այդ շարքում տեղ է տվել, օրինակ, նժոյգ բառի նժուգի
դասական թեք ձևին (գուցե Հայկազյան բառարա՞նն օգներ)»։

Նա կարծում է, թե ես չեմ տարբերում նժոյգ և նժուգի բառաձևերը, և ինձ հա-
մար մատնացույց է անում Հայկազյան բառարանը։

Մինչդեռ մենք վրիպակ ենք համարել նրա գրքի էջ 112-ում՝ վանդակների մեջ հո-
լովված առոյգ բառի եզակի ձևերի շարքում նժուգի տրական հոլովաձևը, այսպես՝
Ու. առոյգ, Հ. (զ) առոյգ, Ս. առուգի, Տ. նժուգի, Բ. յառուգէ, Գ. առուգիւ (112)։

Ի՞նչ ասենք, ո՞վ է խոսող՝ թույլ հետազոտո՞ղ, թե՞ վտանգավոր անձ։ Եվ եթե
Հայկազյան բառարանն ինձ օգներ, ապա իրեն ի՞նչը պիտի օգնի։

Հեղինակը մեզ դիտողություն է անում, թե հիմքից զուրկ է մեր այն քննադա-
տությունը, որ վերաբերում է գրքի վերջում բառարան չունենալուն, և շարունակում
է. «Դրա փոխարեն յուրաքանչյուր դասին ներառված տեքստ տողատակի բառային,
դարձվածային, քերականական անծանոթ իրողությունների այնքան ծավալուն բա-
ցատրություններ ունի, որ բառարանի կարիք չի զգացվում»։

Նախ՝ քանի դասի համար են ներառված տեքստերը, հայտնի չէ, բայց որ ծա-
նոթագրությունները շատ են, ճիշտ է՝ 5632-ն են։ Իսկ թե որքան կրկնություններ ու
չբացատրված քերականական կառույցներ կան, կարդացողը կիմանա։ Հեղեղված
շարահյուսական, ոճական կառույցները բացատրություններ չունեն, նշվում են միայն
դրանց թարգմանությունները։

Օրինակ՝ «Վնասակարացն ընդ անվնասակարսն չմարթի բնակել կառույցը
թարգմանել երկկազմ նախադասությամբ՝ վնասակերներն անվնասակերների
հետ չեն կարող բնակվել»։ Սա թարգմանություն է, բացատրություն չկա։ Ուսա-
նողը կարո՞ղ է իմանալ, որ վնասակարաց-ը սեռական հոլովաձև չէ, տրական է,
որովհետև ստորոգյալն արտահայտված է միադիմի բայ+անորոշ դերբայ կա-
ռույցով, որի պահանջով ենթական դրվում է տրական հոլովով։ Սա է բացատրու-
թյունը, որ հակիրճ պետք է հասցնել ուսանողին, որպեսզի գիտակցաբար թարգ-
մանություն կատարի։

Հարյուրավոր շարահյուսական կառույցներ բացատրություններ չունեն, որը հա-
մարում ենք թերությունների թերություն։

Մեկ այլ խնդիր, որ առնչվում է բառարանի հետ։
Եթե ուսանողը առաջին պարապմունքներին հանդիպել է բնագրային անծանոթ,
դժվար բառերի և դրանց բացատրությունն իմացել ծանոթագրություններից՝ տողա-
տակերից, հետագայում ևս հանդիպում է այդ բառերին ու չի հիշում նախկին բա-
ցատրությունները, ապա ինչպե՞ս պիտի իմանա, թե որ տողատակում են բացատըր-
ված դրանք, և բառարան էլ չկա։ Թող գրքի հեղինակը պատասխանի, որ ասում է,
թե «բառարանի կարիք չի զգացվում»։
Մենք նկատել ենք, որ երբեմն հեղինակը նույն էջի քիչ էական շատ բառեր,
կապակցություններ ծանոթագրում է՝ դուրս թողնելով չճանաչված եզակի կառույց,

136

բառ և այլն։ Օրինակ էջ 320-ում 18 ծանոթագրություն կա, բայց անորոշ դերբայի
մոտ հայցական հոլովով ենթական նշված չէ. «Զի ախորժելի է ինձ՝ զձեզ ըստ
մարմնոյ ազգականս՝ լինել ինձ մտերիմ հարազատս և ըստ հոգւոյ»։ Նույն էջում
ծանոթագրված չեն ի խելս, ի հովուուականս, յանդէորդս նախդրավոր ձևերը։
Էլի նշենք՝ առանց բառարանի կիմանա՞ն այդ բառերի իմաստները։

Այդ էջում ընդ որ կառույցը սխալ է մեկնաբանված և կրկնված երկրորդ անգամ։
Պրն. Գ. Խաչատրյանի որոշ պատասխաններից և մի քանի բացատրություն-
ներից երևում է, որ նա թեք հոլովներով ենթակաների արտահայտության հետ առնչվող
նրբություններն ու գործառությունները լավ չի պատկերացնում։
Օրինակ՝ շատ հայտնի բան է՝ գիտական ուսումնասիրություններում հայտնի,
ընդունված, որ միադիմի բայով և անորոշ դերբայով կազմված բաղադրյալ ստորո-
գյալն ունենում է տրական հոլովով ենթակա։ Սակայն Խաչատրյանը դա չի ընդունում
և փորձում է հակադրվել ժամանակակից հայերենի անհաջող կառույցներով։
Էջ 142-ում քննում է մեր բերած նախադասությունը. «Է ինչ, զոր ոչ քեզ պարտ
է ասել», որտեղ, մեր կարծիքով, քեզ-ը ենթակա է, ոչ պարտ է ասել-ը ստորոգյալ,
զոր-ը հայցականով խնդիր, այսինքն՝ երկկազմ նախադասութուն է։ Ընդդիմախոսը
չի ընդունում՝ դրան հակադրելով. «Քեզ պետք չէ այդ մասին խոսելը», որը գրաբար-
յան կառույցի հետ համեմատելու բան չէ։
Իր գրքի 281-րդ էջում է «Ի շինել քաղաքիս ամենայն գանձքս ծախեցան» նախա-
դասությունը, որի «ի շինել քաղաքիս» կառույցը ծանոթագրված է «այս քաղաքը
կառուցելիս» ձևով, որը սխալ է, որովհետև քաղաքի-ս բառաձևում կա սեռական
հոլովով կողմնակի ենթակա՝ քաղաքի։
Իսկ ծանոթագրության մեջ հեղինակը դարձրել է կողմնակի ուղիղ խնդիր՝ «քա-
ղաքը կառուցելիս», որը կոպիտ սխալ է, այսինքն՝ չի տիրապետում նրբիմաստու-
թյան դրսևորման բացահայտմանը։
Արդ՝ ինչպե՞ս պիտի վերլուծել այդ նախադասությունը։
Նախ՝ դա պարզ ընդարձակ նախադասություն է։
Երկրորդ՝ նրանում կա դերբայական կառույց՝ 1. հայցական հոլովով անորոշ
դերբայի նախդրավոր ձևը, 2. գոյականի սեռական հոլովաձև։ Այդ երկու միավոր-
ների միջև կա ենթակայի և ստորոգյալի փոխհարաբերություն, հետևապես դերբա-
յական կառույցը ստորոգում չունեցող նախադասության արժեք ունի։
Երրորդ՝ նախադասությունն ունի բուն ենթակա՝ իր ստորոգյալով՝ «գանձք-ս ծա-
խեցան» (=գանձերը սպառվեցին) և կողմնակի ենթակա՝ ժամանակային իմաստով
ստորոգյալով՝ «ի շինել քաղաքի-ս» (=քաղաքի կառուցվելու ժամանակ (երբ քա-
ղաքը կառուցվում էր)։
Հեղինակի սարքած կառույցում՝ «այս քաղաքը կառուցելիս» ենթակայի և ուղիղ
խնդրի փոխատեղում է կատարված, որից, ինչպես ինքն է ասում, նախադասության
մտքի խաթարում է տեղի ունեցել։ «Այս քաղաքը կառուցելիս»-ը երկրորդական
նախադասությամբ զուգաձևելիս կստացվի «երբ այս քաղաքը կառուցում էին»։
Մինչդեռ ճիշտ ձևերն են՝ ա) այս քաղաքը կառուցվելիս, բ) այս քաղաքը/քաղաքի
կառուցվելու ժամանակ և գ) երբ այս քաղաքը կառուցվում էր։

137

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Այժմ անդրադառնանք մի նախադասության քննարկմանը, որը կազմությամբ
վերևի՝ «Ի շինել քաղաքիս ամենայն գանձքս ծախեցան» նախադասության բա-
ցարձակ պատկերն է։

Գրքի հեղինակը բացահայտ ընդդիմախոս է, խիստ վրդովմունքով գրում է. «Հե-
տաքրքիր է՝ ինչի՞ց ելնելով է գրախոսը համարձակվում սխալ համարել աստվածա-
շընչյան «...ի խռովելն այր մի սպանեալ էր» նախադասության մեր թարգմանու-
թյունը («...որոնք, երբ խռովություն էին բարձրացրել, մի մարդ էին սպանել»):
Ավելին՝ ինչից ելնելով է գրեթե հրահանգում այն թարգմանել «Երբ նրանք (խռովա-
րարները) խառնվեցին–ալեկոծվեցին (խռովություն բարձրացրին) մի մարդ սպան-
վեց (մի մարդ էր սպանվել)» ձևով»։

Հեղինակի հարցը, թե ինչի՞ց ելնելով ենք այդպես թարգմանել, ասենք, որ նկատի
ենք ունեցել նախադասության քերականական կառուցվածքը, որտեղ դարձյալ սեռա-
կան հոլովով կողմնակի ենթական՝ որոց-ը, գործածված է «ի խռովելն» ժամա-
նակի իմաստով նախդրավոր կառույցի պահանջով, որը որոց ենթակայի համար
ստորոգյալի արժեք ունի՝ երբ նրանք խռովություն բարձրացրին։ Իսկ «այր մի
սպանեալ էր» բաղադրիչ կառույցը շատ հեշտ ու անտարակուսելի թարգմանու-
թյուն ունի՝ «մի մարդ սպանվել էր», այլև «մի մարդ սպանվեց»։

Այսպիսի կառուցվածքով նախադասությունները հեղեղված են բնագրերում։ Մեկ-
երկու օրինակ․

1. «Քանզի ի բառնալ ազգին Արշակունեաց, տիրեցին աշխարհիս Հայոց ազգն
Սասանայ պարսկի» (Եղիշե, 12)=Երբ Արշակունյաց ազգը (ցեղը) վերացավ, հայոց
այս աշխարհին տիրեց պարսիկ Սասանի ազգը (ցեղը)։ Աշոտ Աբրահամյանն իր
գրքում ծանոթագրում է «ի բառնալ»-ը. «Ի նախդիրը անորոշ դերբայի հայցական
հոլովի հետ՝ ժամանակի իմաստով։ Կարելի է թարգմանել դերբայական դարձվածով
կամ ժամանակի պարագա երկրորդական նախադասությամբ՝ վերանալիս, վերա-
նալու ժամանակ, երբ վերացավ»։ Մենք էլ մեր գրքում ծանոթագրել ենք. «ազգին-ի
բառնալ, ժամանակի իմաստով ստորոգյալի կողմնակի ենթական է՝ սեռական
հոլովով» (236)։

2. «Եւ ի բազում անգամ երթեւեկութեան հրեշտակագնացութեանն լինել, և
յոչ հաւանել Արային, ի սաստիկ ցասման լեալ Շամիրամայ» (Խոր., 60)=Երբ
պատգամավորները շատ անգամ երթևեկություն կատարեցին, և երբ Արան
չհամաձայնեց. Շամիրամը սաստիկ ցասման մեջ ընկավ։

«Ի լինել» (նախդիրը և դերբայը ընդմիջարկված են երկու բառակապակցու-
թյուններով) և «յոչ հաւանել» ժամանակի իմաստով նախդրավոր կառույցներն ունեն
սեռական հոլովով կողմնակի ենթականեր (հրեշտակագնացութեանն, Արային),
իսկ բուն ենթական՝ Շամիրամայ, սեռականով է արտահայտված՝ լեալ անցյալ
դերբայի պահանջով։

3. Նույն հատվածում (Խոր., 60) գործածված են 3 նախդրավոր կառույցներ՝ դար-
ձյալ ժամանակի իմաստով և սեռական հոլովով ենթականերով՝ «ի լինել ճակա-
տուն», «ի գրգռել զօրացն», որոնց կից բուն ենթական զեղչված է՝ [Շամիրամն]

138

պատուէր տայ, [Շամիրամն] ասէ, իսկ մյուս նախդրավոր կառույցը «ի լինել
մարտին», կից ունի բուն ենթակա՝ զօրն, որի ստորոգյալը կրավորաձև է՝ կրավո-
րական իմաստով՝ հարկանի, այսինքն՝ Արայի զորքը ջարդվում է։

Նախդրավոր կառույցների այսպիսի ճոխությունը և նրանց առնչվող մանրա-
մասն բացատրությունները տալիս ենք նրա համար, որ պրն. Խաչատրյանին ցույց
տանք, թե ինչից ելնելով ենք համարձակվում սխալ համարել աստվածաշնչյան «...որոց
ի խռովելն՝ այր մի սպանեալ էր» նախադասության իր թարգմանությունը «...որոնք,
երբ խռովություն էին բարձրացրել, մի մարդ էին սպանել»։

Աստվածաշնչյան այս նախադասությունը կառույցով և առանձնահատկություն-
ներով զուտ մեր կողմից վերևում բնութագրված նախադասությունների կատարյալ
տիպն ու տեսակն է, որը մենք թարգմանում ենք վերևի օրինակով՝ հաշվի առնելով
նախադասության բաղադրիչները՝ ա) «որոց ի խռովելն», բ) «այր մի սպանեալ
էր», այսինքն՝ ունենք ժամանակի իմաստով կառույցի կողմնակի ենթակա՝ որոց,
և կից՝ այր բուն ենթական, որի ստորոգյալը կրավորական իմաստով է՝ սպանվել
էր (ինչպես վերևում զորքը ջարդվում է)։ Տարակուսելու բան չկա, թարգմանում
ենք այսպես. «Երբ նրանց խոովություն բարձրացրին, [այդ ժամանակ] մի մարդ
սպանվեց կամ մի մարդ էր սպանվել»։

Այսքան ճշմարիտ և հիմնավոր մեկնաբանությունները Խաչատրյանի համար ոչինչ
են, ուստի նա ճիգ ու ջանք է թափում իր կողմից հնարված սխալ և անընդունելի
ըմբռնումը հաստատելու համար գործադրելով տարբեր տեսակ անհիմն միջոցներ․

1. «Որոց ի խոովելն» կառույցը տրոհում է, «ի խռովելն» նախդրավոր ձևը
կրճատում և որոց-ը տանում-միացնում «այր մի սպանեալ էր» կառույցին ու գրում
իմ մասին. «չի պատկերացնում, որ բուն նախադասությունը ոչ թե «որոց ի խոո-
վելն»-ն է, այլ «որոց այր մի սպանեալ էր»-ը։ «Բուն նախադասություն» հորջոր-
ջելը զարմանք է առաջացնում, որովհետև ամբողջը մի պարզ ընդարձակ նախա-
դասություն է՝ դարձվածային կառույցով և այլ բառերով, էլ «բուն նախադա-
սություն»-ը ո՞րն է:

2. Մենք նշում ենք, որ պակաս բան չէ «որոց ի խռովելն» կառույցը բութով ան-
ջատելը, իսկ նա, իր ասած՝ մեր անգին «հիմ նավորումը» մերժելով, հարցում է
անում. «Մի՞թե բութով տրոհումը բավարար պայման է «որոց ի խռովելն»–ը նախա-
դասություն դիտելու համար (հմմտ., օրինակ, արդի հայերենյան հետևյալ նախա-
դասության ընդգծված հատվածը՝ «Նրանք հանգստանալով՝ որոշեցին մի պատմու-
թյուն հորինել»)։

Տեսեք ինչպես է բանավիճում։ Յոթերորդ դասարանցին անգամ գիտի, որ ստո-
րոգյալը ենթակայից չի տրոհվում դերբայական լրացման ընդմիջարկելով (դա հո
դերբայական դարձված չէ), մանավանդ բութով։

3. Մենք նշում ենք, որ այր բառը ուղղական հոլովով է դրված և բուն ենթական է,
իսկ նա համարում է ուղիղ խնդիր, որի համար ասում ենք, որ զ նախդիր կունենար։
Նա ընդդիմանում է՝ կտրուկ վրա բերելով, թե մի-ն անորոշ առման իմաստ ունի, և
ինչպե՞ս պետք է անորոշ առմամբ գործածված այր-ը միաժամանակ զ որոշիչ հոդ
էլ ստանար։

139

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Նրա ասածը ժխտվում է փաստերով, օրինակ՝ «զայր մի ի բանտ արգելեալ»
(Ագաթ., ՀԲ, էջ 65), «Շնորհեսցէ մեզ բարերարութիւնդ ձեր զայր մի» (Փարպ., ՀԲ,
103), «Կամէր ապանունել զայր մի» (ն.տ) և այլն։ [ՀԲ=Համաբարբառ]։

Սպանեալ էր բայաձևի ներգործական իմաստն է ընդունում՝ մերժելով կրա-
վորականը։ Իր ասածը հիմնավորելու համար վկայում է այդ նախադասության հունա-
րեն և ռուսերեն թարգմանությունները, որոնցում մարդ բառը չկա, ընդհանուր բնույթի
դատողություններ են արվում՝ «խռովության ժամանակ սպանություն են գործել»
իմաստով, որը հայերեն թարգմանությունից տարբերվում է։

Աստվածաշնչում այս տիպի նախադասություն կա. «Յանցանել մրրկի եղծանի
ամբարիշտն, իսկ արդարոյն խոյս տուեալ՝ կեցցէ յաւիտեան» (Առակ., Ժ25),
որի թարգմանությունն է. Ամբարիշտը պիտի ջնջուի, ինչպես անցնող մրրիկ, բայց
արդարը խուսափելով՝ կապրի երկար (Առակներ, 10 (25), էջ 825)։

Բնագրի առաջին նախադասությունը նույնպես ունի բուն (ամբարիշտն) և
կողմնակի (մրրկի)՝ սեռական հոլովով ենթակաները, յանցանել–ը նախդրավոր
ձև է, արդարոյն-ը սեռականով ենթակա է՝ անցյալ դերբայի պահանջով։

Առաջին նախադասության թարգմանությունը ստույգ չենք համարում և փո-
խում ենք հետևյալ ձևով. «Երբ մրրիկ է անցնում, չարը բնաջնջվում է...» (երկրորդ
նախադասության մեջ բութն ավելորդ է)։

Ուրեմն պրն. Խաչատրյանը թող չզարմանա, որ Աստվածաշնչի թարգմանություն-
ներում ես կարող են շտկումներ անել։

Էջ 151-ում պրն. Խաչատրյանը անհասկանալի է համարում մի նախադասու-
թյան մեջ նշված մեր առարկությունը, որ վերաբերում է միջոցի խնդիր երկրորդական
նախադասությանը (Զեղչված ենթականերով միավորյալ նախադասություն է՝ երեք
բաղադրիչներով)։ Մենք այն համարում ենք այնու դերանուն բացահայտյալի բացա-
հայտիչը, այսինքն՝ միջոցի խնդիր է այնու գործիական հոլովաձևը, ոչ թե նրան
հաջորդող երկրորդական նախադասությունը՝ ընդգծված հեղինակի կողմից. «Եվ
մանաւանդ և գազանք իսկ, զոր ասեն՝ թէ ի չարէ արարչէ եղեալ են, ցուցանեն, թէ
չեն ուստեք՝ այլ յերկրէ, այնու, զի յերկրէ կերակրին և ի նմա բնակեն, և անդրէն
ի նոյն շրջեալ հողանան»:

Այնու հոլովաձևը մենք ենք ընդգծել, որը ցուցանեն ստորոգյալի միջոցի անուղ-
ղակի խնդիրն է, որին հաջորդում է բացահայտիչը, այսինքն՝ «ցուցանեն նրա-
նով՝ հողից կերակրվելով, նրանում բնակվելով և նորից նույնին փոխվե-
լով՝ հողանալով»։

էլ ի՞նչ իմաստ ունի ասել. «Բան հասկացա՞ք»։
Այժմ տեսնենք՝ մեր ընդդիմախոսը, ավելի ճիշտ՝ դեմ խոսողն իր գրախոսության
էթիկական վերջին խոսքն ինչով է ավարտում.
«Առավել վատ է և ծիծաղելի, որ գրախոսը չեզոք սեռի բայով արտահայտված
կառույցում ներգործման խնդիր է «հայտնաբերել». Ընդ իշխանութիւնս ամբարշտաց
հեծեն արդարք» (177)։ Նախադասության ընդգծված անդամը նա դիտում է ներ-
գործման խնդիր»։

140

«Առավել վատն ու ծիծաղելին» վերաբերում են մեր գրքի գրախոսին, որ տեղյակ
չէ եղած բացատրություններին (լինեն բառարանում, ձեռնարկում, ուսումնասիրու-
թյունում կամ այլուր)։ Մի՞թե չեզոք սեռի բայը խոսքային յուրահատուկ կառույցում
չի կարող ներգործականի իմաստով գործածվել [Հմմտ. լացում է և «Դարդս լացե՛ք,
սարի՛ սմբուլ» (Իս.)] և կրկնասեռության իմաստ ունենալ։

Աշոտ Աբրահամյանն իր ձեռնարկում նշում է, որ անուղղակի խնդիրը կարող է
արտահայտվել «ընդ նախդիր+հայցական հոլով» կառույցով, ընդ որում՝ «նախդիրի
հաղորդած իմաստը կարելի է արտահայտել զանազան կապերով»։ Նա նշում է մի
շարք չեզոք սեռի բայեր և վկայում տրականի իմաստ ունեցող խնդիրների օրինակներ։

Հեծել չեզոք սեռի բայը կարող է բացառականով խնդիր ունենալ։ Էդ. Աղայանը
բացատրական բառարանում տալիս է հեծել բայի երկրորդ իմաստը՝ տանջվել (էջ
853)։ Մենք պատահականորեն չենք ներգործող խնդիր «հայտնաբերել». ընդ նախդրի
իմաստն արտահայտել ենք տակ կապով (հմմտ. նաև՝ ընդ իշխանությամբ), ապա
նկատի ենք ունեցել հեծել բայի տանջվել իմաստը և որոշակի համոզմունքով ձևա-
կերպել՝ «Արդարները հեծում՝ տանջվում են ամբարիշտների իշխանության տակ՝
իշխանությունից», փոխակերպված՝ «Ամբարիշտների իշխանությունը տանջում
է արդարներին»։

Այդ իրողությունները հիմք ընդունելով ենք ընդ իշխանութիւնս համարել ներ-
գործող խնդիր, ս-ն կարող է նշանակել այս՝ այս իշխանությունը, կամ-ներ հոգ-
նակի՝ իշխանությունները։

Իսկ հետաքրքիր է, թե գրախոսն իր գրքի էջ 375-ում ներգործող (ինքը ներ-
գործման է ասում) խնդրի համար բերված օրինակի մեռանել չեզոք սեռի բայի
մասին ինչ բացատրություն կտա. «Արժան է ինձ հրապարակաւ մեռանել ի ձէնջ»,
նույնը՝ էջ 376-ում. «Արժան է մեռանել ի ձեռաց քոց»։

Ճիշտ չէ էջ 375-ում ներգործող խնդրի համար բերված օրինակի՝ երկրորդական
նախադասություններին վերաբերող բացատրությունը. «Եւ արագ շինեսջիր դու
յայնցանէ, որ քակեցին զքեզ, և որ աւերեցին զքեզ՝ ի քէն ի բաց մերժեսցին» (ՍԳ).
Այստեղ խնդիրը յայնցանէ բացառական հոլովաձևն է, որը բացահայտիչ երկրորդա-
կան նախադասությունների բացահայտյալն է, այսինքն՝ «Դու արագ կկառուց(վ)
ես նրանցից՝ քեզ քանդողներից և քեզ ավերողներից»: Սա երկրորդ օրինակն
է, որ հեղինակը իր գրքում բացահայտիչ երկրորդական նախադասությունները ներ-
գործող կամ միջոցի խնդիրներ է համարում։

Առիթ եղավ բացահայտչի մասին խոսելու, նշենք նաև, որ բացահայտչի տեսակ-
ներից մասնականի մասին յուրովի մեկնաբանություն ունի. «Մասնական բացա-
հայտիչը դեռևս նոր է ձևավորվում՝ արտահայտելով իբրև նախադրությամբ։ Օրի-
նակ՝ «Ես ընդ Ձեզ, իբրև զմի ի ձէնջ, խնդրեցից զձեր օգուտ»։ Սա ի՞նչ է նշանակում.
գրաբարը նո՞ր է կազմավորվում՝ բացահայտիչն էլ հետը։ Որպէս նախադրությամբ
էլ են կազմվում մասնական բացահայտիչներ, օրինակ՝ «Սիրեցին որպէս սուսեր
զլեզուս իւրեանց», «Որպէս զանասունս ի մէջ օդոյ՝ որք ի նմա են և զատացեալք ի
նմանէ» («Գրաբ. դասընթաց», 172)։

141

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Բանավեճի մասնակիցը մեծ պատասխանատվությամբ պիտի ասի իր խոսքը,
համոզմունք ունենա քննվող, բնութագրվող նյութի, առարկայի վերաբերյալ։ Վերևում
դիտարկված գործառություններից երևում է, որ մեր ընդդիմախոսը այդպես չի վար-
վում, կտրուկ որոշում է, համառում իր ասածի վրա, հիշենք՝ «մաճը խոփ է», «զի՞-ն
ինչո՞ւ է» և այլն։

Գրաբարի շարահյուսության համակարգում կան կառույցներ՝ «նախդիր+անո-
րոշի հայցական հոլով+կողմնակի ենթակա», «տրականն անորոշի հետ»,
«հայցականն անորոշի հետ», «միադիմի բայ+ անորոշ դերբայ+ տրականով
ենթակա», որոնք անուշադրության են մատնված ընդդիմախոսի թե՛ գրքում, թե՛
գրախոսականում։ Մեզ հայտնի է, թե ո՛րն է դրա պատճառը. «Ինչ վերաբերում է
երկկազմ ընդարձակ նախադասությունների մեջ բուն ենթակայից և ստորոգյալից
բացի հանդիպող տրական և հայցական հոլովաձևերով անուղղակի ենթականե-
րին, ապա սրանք գրաբարին խորթ իրողություններ են՝ քերականական պատճենում-
ներ հունարենից»։

Ընդդիմախոսի «Գրաբար» գրքի մեթոդապես խոցելի կողմն այն է, որ շատ ծա-
վալուն բնագրերը հղումներ չունեն (երբեմն նշվում է՝ ՍԳ, Ե...)՝ ո՞ր հեղինակից է,
ո՞ր դարից, իսկ տողատակի ծանոթագրություններում առանց քերականական
նշումների, առանց բացատրությունների նշվում է միայն թարգմանությունը, օրի-
նակ՝ թարգմանել ուղղական հոլովով, բայց ինչո՞ւ ուղղականով կամ մի այլ ձևով,
սովորողը չի իմանում, քերականական կառույցի մասին գաղափար չունի։

Անընդունելի և նույնիսկ վիրավորական է, որ դարերով մշակված, անվանված
և ակտիվ կիրառություն ունեցող անցյալ դերբայը, նախդիրներն ու նախադրու-
թյունները նորամուծության են ենթարկվում՝ դառնալով վաղակատար-հարա-
կատար դերբայ և կապ։ Արտառոց են անկանոն հոլովման ու խոնարհման, պա-
կասավոր բայերին վերաբերող բնութագրումները, օրինակելի չեն կաղապարավոր-
ված միջին կառուցվածքի և ծավալուն կառույցների հարյուրավոր կրկնությունները։

Ցանկացած լավագույն գիրք կարող է թերություն ունենալ, չի բացառվում, որ
մեր գիրքն էլ կունենա, սակայն նշենք, որ վերը նշված կետերում ցուցանված թե-
րություններից զերծ է մեր գիրքը։

142



ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ՋԱՈ ՍԻ

Չին ժամանակակից
բանաստեղծ

ԼՈՒՑԿԵԳԼԽԻԿ ՄԱՐԴ

Այն ժամանակից ի վեր, մեզնից ամեն մեկը պիտ ընտրի
իր սեփական ուղիներն առանձին
Եվ լինի այն, ինչը ուզածդ կրակ կարող է լինել.
Տափաստանային հրդեհ հրահրի ինքը իրենից կամ էլ բռնկվի
լույսով աստղային, մինչև որ դառնանք պատրույգներ այրվող,
լիցքաթափ մարտկոցներ,
մինչև դասդասված ձախորդանքերն ամեն
քայքայվեն հիշողության խորերում մի պահ:
Սահմանափակ ապրողները բոլոր՝ հարկ է սպասեն
միֆական պայծառացման՝ սատորիի գալստյանը:
Ճամփա գնալու ուղիները բաց են, անսահման պաթոսն՝ աճող,
և ոչ մի արծաթագույն կեչի մոռացման չի մատնվի ու ոչ էլ Անհուշ քաղաքից մինչև
Կոլիզեում, Գանգեսից մինչև Գողգոթա
կցրվի որևէ հողմ՝ վայրի նժույգը հեծնած:
Դու կենտրո՜նն ես թափառող կրակե թիրախի, որին
ամենն է առնչվում, և առանցքը, որում բովանդակվում է ամե՜ն բան:

144

ԶՈՀԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՄԻՍ

Մի ճմռթված ցեխոտ ջինս է գետնին՝ տարօրինակ նետված
անձրևից հետո, ինչպես դեմքը եղանակից ծեծված, ոչ ոք չգիտի,
բռնության, չարիքի հետքե՞ր են, թե՞ պարզապես լքված սարահարթ:
Մարդկային ամբոխ՝ հոգնատանջ, հորանջող դեմքերով,
ամբոխ՝ կայարանում ավտոբուս սպասող:
Ժամանակի ամեն մի օր, երբ ավտոբուս է գալիս, ամբոխն ալեկոծվում է, ասես
Գիշանգղերի երամը՝ սուրացող դեպ միսը զոհաբերության:
Այս առավոտը արտասովոր է, վիրավոր տեսլականն իմ տեսավ,
որ ճակատագրի ամենամութ մասը շարունակում է երթը
դեպի իր կործանումը՝ վազում է զոհաբերության մսի հետ:

ՍԻՐՈ ՊԱՐ

Այն հոգնատանջ դեմքերն՝ ամբողջովին իմն են,
Այն կոտրված սրտերն՝ ամբողջովին իմն են,
Այն մաքառող մարդիկ՝ ողջ պայքարն է ներսիս,
Լիովին խուսանցող այս աշխարհն ամբողջ
Այն զգեստն է, որ ստիպված եմ կրել,
Բայց այս թվացյալ ժամերն երջանիկ
Չե՜ն լիացնելու երազկոտ հոգիս:
Միմիայն աստծո արարող լույսի ամեն շողում եմ
Տեսնում մեզ ժառանգված էզոթերիկ խինդը
Ոնց է մերկացնում փյունիկյան համասփյուռ պոչն իր շողշողուն,
Վստահորեն պահում իրա՛նն իր անդորրալի
Անողոք պարի մեջ - գոյության:

145

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՋԱՈ ՍԻ

ԵՐԵԽԱՆԵՐԸ

Չքացան արագ, չթողած հետք իսկ:
Գալարվող ալքեր, հողմաժամանակ.
Ամեն-ամեն մի ոլոր հորձանուտ՝
Գլխի նուրբ մազեր, ժպիտներ պայծառ:
Չքացած ակրեր, բյուր ու բյուրավոր,
որ բաժին էին լուսակերպության:
Նախկինում նրանք երկրի երեսին
աստղերի աղոտ արտացոլքեր էին:
Քերովբե՝առած հոգեձև նախնյաց,
Քվանտաթրթիռ՝ նրանց թևերի շողարձակումով,
աստղեր՝ երկըրից չափազանց հեռու, ցոլատատանում:
Եվ գալարվո՛ւմ է, գալարվո՜ւմ նորից ժամանակն անցած,-
աղվամազավոր հրեշտակներ նուրբ,
կորած աստղերի արտացոլանքներ,
և այնքա՜ն արագ:

Թարգմանեց Շանթ Մկրտչյանը

146

ՊԱՎԵԼ ԳՐՈՒՇԿՈ

Ռուս բանաստեղծ, թարգմանիչ, էսսեիստ Պավել Գրուշկոն իսպանալեզու պոե-
զիայի թարգմանության նահապետներից մեկն է, ճանաչված՝ ողջ աշխարհում:
Հսկայական վաստակ, հայտնի անուն՝ խորհրդային և ետխորհրդային շրջաններում,
անուն, որը զուգորդվում է պոետական արվեստի չափանիշների հետ:

Չնայած պատկառելի տարիքին, նա ռուսերեն ընթերցողներին շարունակում է
հիացնել ու զարմացնել իսպանագիր դասական ու ժամանակակից հեղինակների
գրքերով, թարգմանական արվեստին նվիրված ուսումնասիրություններով և իմաս-
տուն, սրտամոտ ու բարձրարվեստ իր բանաստեղծություններով:

Այս շարքը, որ ներկայացրել ենք ՆՈՐՔ հանդեսում, թարգմանել եմ նրա ընտրու-
թյամբ և մեծ սիրով:

Շանթ Մկրտչյան

ԱՄԵՆ ՄՈՄ ԻՐ ԼՈՒՅՍՆ ՈՒՆԻ

Ամեն մոմ իր լույսն ունի,
Ամեն մոմ՝ իր ձայնն ազդու,
Հայացքն իր, էությունը պատգամի:
Մոմը ջերմացրիր՝ սո՜ւրբ ես դու:

147

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՎԵԼ ԳՐՈՒՇԿՈ

ԲՈՍՏՈՆՅԱՆ ԲԼՅՈՒԶԵՐ

1

Հիշողությունն ինչո՞ւ է մեզ տրված: Ե՞րբ սկսվեց այն:
Հիշողություն թռչունն ունի՞: Հիշո՞ւմ է քարայծը, կրիան:
Մոռանայինք վիրավորանք, նախանձ ու ոխ անհետանան:

Ի՞նչ գիտեմ աշխարհի մասին,- մտածում եմ մեկ-մեկ:
Ի՞նչ գիտեմ ես մարդկանց մասին,- մտածում եմ մեկ-մեկ:
Ինձ էլ կարգին ես չգիտեմ,- չիմացա երբեք:

Կյանքից գիտեմ միմիայն այն, որ արթնության բախտ ունեցա:
Մահից գիտեմ միմիայն այն, որ դու նրան չես շրջանցի:
Ա՜խ, թե մի օր մի անգամ էլ վերադառնամ այդ ուղեծիր:

Ինն էի ես - առաջնեկս աշխարհ եկավ մարդկանց ի լուր:
Կռիվն ընկավ,- ո՛չ կաթ կար, ո՛չ էլ խանձարուր:
Առաջին երեխա - նիհարիկ ագռավուկ իմ քույր:

2

Ամեն բան գրգռում է նրան, ոչ մի բան քիմքին չի:
Բոլորը գրգռում են նրան, իսկ հատկապես քիմքին չի
նա, ով առավոտներն իրեն է նայում հայելու միջից:

Տելնյաշկայով բիձեն, հորանջով նայում է ինքնաթիռին:
Խաչ է հանում, ծոծրակը քորում, նայելով ինքնաթիռին:
Մտմտում է՝ կտուրին մարագի որքան դյուրալի փռի:

Լալիս են, գրկված, երկուսը - երկու ոտք երկուսին:
Հաղթանակի տոնի՛ն են լալիս - երկու ոտք երկուսին:
Հեծկլտում են, գրկված, իրենց նահատակ ընկերների մասին:

Ինչո՞ւ են խոշտանգել, ծեծել ու հոշել տանջալի:
Գիտեին չէ՞, որ գնդակից մի մարդ իսկ խույս չի տալիս:
Իսկությունը պարզվեց, ու քացախ դարձավ կինձմարաուլին:

148