Slavomir Nastasijevic - Julije Cezar

REČNIK MANJE POZNATIH REČI,
POJMOVA I IMENA

Želja je urednikova bila da živo i zanimljivo izlaganje autorovo
nikako ne opterećuje mnogim napomenama i objašnjenjima. Međutim,
dužnost mu je istovremeno nalagala da radoznalom mladom čitaocu,
naročito onom od 12 do 15 godina, kome je ova knjiga u prvom redu i
namenjena, iznese poneki podatak više o mnogim ličnostima i objasni
nešto detaljnije mnoge reči, izraze i pojmove s kojima će se on, možda,
prvi put sresti na stranicama ovog korisnog dela o jednom dalekom
svetu i jednom veoma interesantnom vremenu od pre 2.000 godina. Zato
je i pripremio ovaj REČNIK, koji ne opterećuje tekst a pruža
najneophodnija objašnjenja.

A

AFRANIJE, LUCIJE, Jedan od Pompejevih komandanata u Španiji i
u borbama protiv kralja Ponta Mitridata. Bio i prokonzul u Galiji, a
docnije, oko 53. godine pre n.e., upravljao Španijom kao legat Pompeja
Velikog.

AHERONT, reka u donjem svetu preko koje prelaze seni pokojnika
(v. Had).

AHILA, vojskovođa mladog egipatskog kralja Ptolomeja Dionisija
koji je komandovao egipatskom vojskom u ratu protiv Cezara.

Alea iacta est (kocka je bačena), izraz koji se ćesto citira tako da je
postao poslovičan. Upotrebljava se kad neko hoće da istakne da je nešto
rešio posle dužeg dvoumljenja, da se na nešto odlučio i više ne može

151

odustati (odluka je pala). Ove reči, po starim piscima, izgovorio je Cezar
kada je. 10. januara 49. godine pre n.e., prešao reku Rubikon i na taj
način otpočeo građanski rat (v. Rubikon).

ALEKSANDAR MAKEDONSKI. Sin Filipa Makedonskog i
Olimpije, kralj Makedonaca od 336. do 323. godine pre n.e. Posle očeve
smrti, kao dvadesetogodišnjak, stupio na presto i nastavio očeva
osvajanja. Vodio ratove i dobijao bitke po Evropi, Aziji i Africi, pa se
smatra za najvećeg vojskovođu Starog veka. Detaljnije o njemu vidi u
biografiji Slavomira Nastasijevića »Aleksandar Makedonski« (Biblioteka
»Kadok«, sv. 4. i 5., 1961).

ALEKSANDRIJA, grad koji je na ušću Nila osnovao Aleksandar
Makedonski, prestonica Egipta i izvanredno napredan i bogat kulturni i
politički centar zemlje (v. biblioteka, Faros, Muzeon). U Kleopatrino
vreme imala oko 300.000 stanovnika, dok je Rim, posle građanskog rata,
imao jedva oko 150.000.

ALESIJA, mesto u Galiji kod kojega je Cezar, 52. godine pre n.e.
konačno pobedio i zarobio varvarskog vođu Vercingetoriksa i tako
okončao pobunu u Galiji.

Andabonus Triceratus… i ime i fraza izmišljeni radi efekta.

ANTONIJE, MARKO (82—30. godine pre n.e.) Jedan od trijumvira
iz drugog trljumvirata sklopljenog 27. novembra 43. godine pre n.e. na
pet godina (sa Oktavijanom i Lepidom). Borio se kao komandant konjice
pod Gabinijem u Palestini i Egiptu, a docnije kao Cezarov legat u Galiji i
kao propretor kod Farsale. Osvedočeni prijatelj Cezarov, branio njegove
interese u senatu kao konzul 49. godine pre n.e. Posle ubistva Cezarova
uspeo da se dokopa njegovih papira. Pobunio narod protiv ubica (v.
Šekspir: »Julije Cezar«), a sam podigao vojsku protiv njih, pošao u gornju
Italiju i opsađivao Bruta kod Mutine (današnje Modene). Sa
Oktavijanom pobedio Cezarove ubice kod Filipa 42. godine pre n.e.
Boraveći u istočnim pokrajinama koje je dobio na upravu, pao pod
Kleopatrin uticaj, pa je senat objavio rat Kleopatri. Oktavijan je 2.
septembra 31. godine pre n.e. pobedio Antonija i Kleopatru u čuvenoj
bici kod Akcijuma. Kada je Aleksandrija zauzeta, Antonije se ubio
sopstvenim mačem.

152

APIJEV DRUM (via Appia), glavni rimski drum u pravcu juga.
Godine 312. pre n.e. izgradio ga cenzor Apije Klaudije Cekus od Rima
do Kapue. Produžen je docnije (244. godine pre n.e.) preko Beneventuma
i Tarenta do Brundizijuma na obali Jadranskog Mora. Prirodni nastavak
ovog važnog druma, poznat pod imenom via Egnatia, spajao je Rim sa
Vizantijom, pružajući se od istočne Jadranske obale preko Drača, Ohrida
i Soluna do obala Traklje i do Vizantije.

APOLON, sin Zevsa i Lete, jedno od dvanaest velikih božanstava u
grčkoj mitologiji. Odmah posle rođenja dobio od boginje Temide
ambrozije i nektara, od čega se razvio u divnog mladića. Peti dan po
rođenju oborio strelom zmaja Pitona, pa je na tom mestu, na podnožju
Parnasa, u Delfima, osnovao proročište u kojem je njegova sveštenica
Pitija, sedeći na tronošcu, proricala budućnost. On je zaštitnik svih
proroka i pevača, bog poezije, svirke, pesme i voda muza. Ujedno je i
zaštitnik gradova, drumova i ulica, a kao zaštitnik zakona i istine strašno
kažnjava krivokletnike. U Sparti je posebno poštovan i njegov ljubimac
Hijakint, koga je on u igri, iz nepažnje, ubio diskosom. Apolon je i
zaštitnik omladine i njenih igara (Enagonios). Obožavanje Apolona prešlo
je u Rim relativno rano: još za vreme Tarkvinija Oholog išlo je
izaslanstvo u Grčku da pita za savet proročište u Delfima. U to vreme
mu je podignut hram, a poštovan je kao božanstvo koje leči i otklanja
svako zlo (Apollo Medicus). Za vreme Drugog punskog rata ustanovljene
su u njegovu čast naročite igre zvane Apolinarije (Ludi Apollinares), na
kojima su mu prinošene žrtve na grčki naćin. Docnije su (car Avgust)
ustanovljene u njegovu slavu akcijske igre, a on je proslavljan kao
zaštitnik rimskog carstva. Umetničke tvorevine ga obično prikazuju kao
divno razvijenog, vitkog mladića sa kovrdžastom kosom; obično je nag,
samo mu je mali plašt prebačen preko ramena i preko leve ruke.

ARIMIN, grad na levoj obali Rubikona, današnja čuvena italijanska
jadranska plaža Rimini.

ARIOVIST, kralj germanskog plemena Sveba, koga je Cezar posle
teških borbi pobedio 58. godine pre n.e.

ATENA, u grčkoj mitologiji boginja rata i boginja pobede, kći
Zevsova. Istovremeno ona je i zaštitnica država, majka svih nauka,
mudrosti, zanata i umetnosti, zaštitnica sudova i boginja zdravlja i
lečenja. Ovidije je naziva boginjom hiljade veština (dea mille operum). S

153

njom je gotovo identična rimska Minerva.

AULOS, drveni duvački instrument sličan klarinetu ili oboi.

AURELIJA, majka Cezarova, rodom iz aristokratske porodice Kota,
umrla 54. godine pre n.e.

AVERNJANI, hrabro keltsko pleme u srednjoj Galiji koje se dugo
odupiralo Cezaru (v. Vercingetoriks).

B

BELGIJANCI (Belgae), zajedničko ime grupe plemena koja su
nastanjivala jednu trećinu Galije, predele severno od Sene i Marne.
Najčuveniji i najsuroviji medu njima bili Nervljani (Nervli). Sva ova
plemena, mešance Gala i Kelto-Germana, koja su jednim delom
nastanila i Britaniju, Cezar je pokorio 57. godine pre n.e., ali su ona još
punih trideset godina nastavila da pružaju otpor rimskoj vlasti.

BIBLIOTEKA, aleksandrijska, ćesto nazivana i Muzeon, bila je
najveća u antičkom svetu. Njen osnivač bio je Ptolomej I (323—285.
godine pre n.e.), koji je uz ogromne troškove stvarao izvanredno veliki
bibliotečni fond, kupujući brojna dela i rukopise. Ceni se da je imala oko
700.000 knjiga i rukopisa. U Cezarovo doba, 47. godine pre n.e., za
vreme aleksandrijskog rata, najveći deo toga neprocenjivog blaga
uništen je i izgoreo u poznatom požaru Aleksandrije.

BIBUL, MARKO KALPURNIJE, bio edil, pretor i najzad konzul 59,
a upravljao Sirijom 51. godine pre n.e. Oženio se Porcijom, ćerkom
Katanovom i potonjom ženom Brutovom.

BRADANUS, reka koja protiče između pokrajina Lukanije i Apulije
i uliva se u Tarantski zaliv.

BRITANIJA (ENGLESKA), zbog svog bogatstva u kalajnoj rudi još
je u bronzano doba (bronza se sastoji od 90% bakra i 10% kalaja)

154

izazivala interesovanje i bila cilj mnogih moreplovaca koji su nastanjivali
obale Sredozemnog Mora. Godine 55. i 54. pre n.e. nju je pokorio Cezar,
pa je britanski kralj bio prinuđen da plaća danak i daje taoce Rimljanima.
Cezar u svom poznatom delu »De bello Gallico« daje veoma zanimljive i
vredne podatke o ostrvu i njegovim stanovnicima Keltima.

BRUNDIZIJUM, današnji Brindizi, najbolje pristanište na istočnim
obalama Italije i važno strateško mesto. U njemu se završavao čuveni
Apljev drum.

BRUT ALBIN, DECIM JUNIJE, sin Decima Bruta, koji je bio konzul
77. godine pre n.e., usvojen od Postinija Albina. Kao mlad čovek služio
pod Cezarom u Galiji i bio najzaslužniji za pobedu nad Venećanima
(Veneti). Komandovao vojskom senata koja je prešla Alpe da dočeka
Antonija. Po Antonijevoj naredbi ubijen, pošto ga je prethodno vojska
napustila.

BRUT, LUCIJE JUNIJE, najstariji poznati pripadnik čuvenog
patricijskog roda Junija, koji je, po legendi, zbacio s vlasti poslednjeg od
sedam rimskih kraljeva, Tarkvinija Oholog, osnovao republiku i bio prvi
rimski konzul 509. godine pre n.e. Vrlo često se upotrebljava citat koji
govori o tome: Brutus, quia reges eieclt, consul primus factus est (Brut, pošto
je proterao kraljeve, postao je prvi konzul).

BRUT, MARKO JUNIJE, sin Marka Junija, koji je bio tribun 83.
godine pre n.e., a 77. sa Lepidom komandovao vojskom u onostranoj
Galiji. Još u mladim danima pripadao najužem Cezarovom krugu, tako
da se govorkalo da je on Cezarov sin. U građanskom ratu bio na
Pompejevoj strani, ali mu je Cezar posle Farsale oprostio. Godine 44. pre
n.e. Cezar mu je obezbedio gradsku pretoru (praetor urbanus), ali je on
ipak među zaverenicima koji su ubili Cezara bio jedan od glavnih.
Uživao je priličan ugled kao govornik, a ostavio je za sobom i nekoliko
političkih i filozofskih dela. Ubio se sopstvenim mačem kada je u bici
kod Filipa, 42. godine pre n.e., poražen od Oktavijana i Antonlja.

BRUTUS, čest nadimak kod starih Rimljana. Ta reč na latinskom
znači: tup, glup; nadimak bi, prema tome, na našem jeziku glasio:
tupavko, glupavko.

155

C

CENTURION, čin u vojsci: podoficir, stotinar, starešina centurije,
jedinice koja je brojala najviše stotinu ljudi (na latinskom centum —
stotina).

CEPION, SERVILIJE, mladi patricije, verenik Cezarove kćeri Julije
koga je Cezar, radi svojih političkih ciljeva, jednostavno i beskrupulozno
žrtvovao i odbacio, a Juliju udao za Pompeja.

CEZARION, nadimak Ptolomeja Cezara, sina Kleopatrinog. Ne zna
se tačno ko mu je bio otac, iako su Antonije i Kleopatra tvrdili da je on
Cezarov sin (otuda mu i nadimak), pa su i mnogi stari pisci prihvatili
ovo mišljenje. On je bio zvanično određen za Kleopatrinog naslednika,
pa je Oktavijan, videći u njemu mogućeg rivala, naredio da ga ubiju.

CICERON, KVINT TULIJE, rođeni brat čuvenog rimskog
besednika i pisca Marka Tulija. Godine 65. pre n.e. bio plebejski edil, 62.
pretor, a potom Pompejev legat na Sardiniji.

CICERON, MARKO TULIJE, čuveni rimski besednik, političar i
znameniti pisac. Rođen je u građanskoj porodici 3. januara 106., a ubijen
po Antonijevom nalogu 7. decembra 43. godine pre n.e. Kao konzul
otkrio poznatu Katilininu zaveru. Bio Cezarov protivnik, pošto je
smatrao da je republika najbolji oblik vladavine. Ostavio za sobom veliki
broj raznovrsnih dela (filozofski spisi, dela o retorici, govori, pisma),
koja se odlikuju izvanrednim stilom.

CINA, GAJ HELVIJE, kao narodni tribun, 44. godine pre n.e.,
pročuo se po tome što je predložio u Senatu da se odobri Cezaru, kao
vrsnom rimskom građaninu, da može imati više žena.

CINA, LUCIJE KORNELIJE, patricije, vođa demokratske stranke u
Rimu i otac Kornelije, prve žene Julija Cezara. Kad je Sula krenuo u
Aziju da ratuje s Mitridatom, Cina je pokušao da obori s vlasti
aristokratsku stranku, ali je onemogućen i prognan. Posle toga je,
udružen s Marijem, zauzeo Rim i strahovito se osvetio svojim
neprijateljima i Sulinim pristalicama. Nametao je sebe svake godine (87,

156

86 , 85. i 84. pre n.e.) za konzula i praktično zaveo diktaturu. Kad se Sula
vraćao iz Azije, Cina mu je pošao u susret s vojskom. Tom prilikom se
njegovi vojnici pobune kod Brindizijuma i ubiju ga.

Civis romanus sum! Omnia iura possideo! (Rimski sam građanin!
Imam sva prava!), reči kojima je rimski građanin u inostranstvu
uskraćivao nadležnost tamošnjim sudovima da mu sude. U njima se
ipak nije ogledalo preziranje s kojim su Rimljani gledali na sve narode
tadašnjeg sveta. U samom Rimu navedene reči su predstavljale
odbrambenu formulu i praktično značile pravo žalbe višem magistratu
ili skupštini na odluku nekog nižeg magistrata.

»DA SI LUD...«, u starom veku prostiji svet je pokušavao da leči
ludilo prinošenjem žrtve Apolonu. Obično se žrtvovalo prase.

»De bello Gallico« (»O galskom ratu«), delo Gaja Julija Cezara o
ratovanju u Galiji i Germaniji, autobiografskog karaktera. Celo je
sačuvano i sadrži osam knjiga. Sedam je napisao sam Cezar, a osmu i
predgovor za nju dodao je njegov oficir Hircije.

DEJOTAR, kralj Galacije, pomagao Rimljane u trećem ratu protiv
Mitridata. Zbog vernosti Rimu dobio je od Senata 52. i 51. godine pre
n.e. i Malu Armeniju.

DEKURION, čin u vojsci: podoficir, desetar.

DEMAGOG, u prvobitnom značenju voda naroda (grčka
kovanica). U antičkoj Grčkoj tako su nazivali ljude koji su bili ugledni i
veoma rečiti, pa su i ličnim primerom i svojom rečitošću vršili veliki
uticaj na narod i narodne skupštine. Tokom vremena sadržina toga
pojma se menjala i dobijala prekorno značenje: obmanjivač, laskavac,
zavodnik naroda koji slatkorečivošću i lažima ostvaruje svoje ambicije i
dolazi do vlasti.

DEMOKRATIJA, vladavina naroda, tj. državno uređenje u kojem
vrhovnu vlast drži ceo narod, neposredno ili preko svojih predstavnika.

DIJANA, u rimskoj mitologiji prvobitno poštovana kao boginja
plodnosti, a docnije kao boginja porođaja (Lucina), i kao boginja lova i
meseca. Identifikovana je sa grčkom Artemidom. Najčešće je prikazivana

157

u kratkoj haljini u lovu, sa lukom i tobolcem. Pored nje su najčešće ker i
jelen. Na žrtvu su joj obično prinošene košute i koze.

DIKTATOR, zvanje visokog državnog službenika koga je, u
rimskoj državi, postavljao senat, dajući mu neograničenu vlast, zbog
izuzetne i teške situacije u kojoj se nalazila država. Prvobitno je to bila
vojna vlast, vojna diktatura, davana radi vođenja rata. Diktatori su
postavljani na svega šest meseci. Docnije su diktatori proglašavani bez
vremenskog ograničenja, pa se njihova uprava obično pretvarala u
strahovladu (v. Sula). Danas taj naziv označava čoveka koji traži
poslušnost bez pogovora, zapoveda i vlada neograničeno, bez potrebne
kontrole parlamentu.

DOBRA BOGINJA, omiljena boginja kod Rimljana. Imala je tri
imena: Bona Dea (dobra boginja), Magna Mater (velika mati) i Fatua
(proročica, čarobnica). Žene u Rimu prinosile su joj na žrtvu belu
krmaču, znak plodnosti (v. detaljan opis svečanosti u čast ove boginje u
romanu Hannibal ante portas Slavomira Nastasijevića).

DOLABELA, PUBLIJE KORNELIJE, bio pretor u Makedoniji,
Tesaliji i Epiru. Pristalica Pompejev, oženjen Ciceronovom ćerkom
Tulijom, prišao docnije Cezaru. Posle ubistva Cezarova poginuo u borbi
s Gajem Kasljem.

DOMICIJE, LUCIJE AHENOBARB, muž Katonove sestre Porcije,
pristalica Pompejev. Kada je Senat doneo odluku da se Cezaru oduzme
namesništvo u Galiji i Ilirlji, određen je Ahenobarb za Cezarovog
naslednika u Um pokrajinama.

DONJI SVET, v. Had

DRUIDI, keltski sveštenici koji su se odlikovali solidnim
obrazovanjem. U Cezarovo vreme bili su svemoćni: i politička moć bila
je u njihovim a ne u rukama državnih organa. Oni su bili žreci, proroci i
čarobnjaci, lekari i sudije. Brzi napredak nauke i obrazovanosti u Galiji
pripisuje se njihovom uticaju. Središte im nije bilo u Galiji, već u
Britaniji.

158

E

EDILI, prvobitno crkveni službenici (aedes — hram, crkva), docnije
visoki državni činovnici građanskog reda u čiju je nadležnost spadala
policijska služba (unutrašnji poslovi). Bilo ih je četiri. U prvo vreme
mogli su da budu u toj funkciji samo patriciji, a docnije su birani i
plebejci. Dužnost im je bila da se brinu o zgradama, ulicama, kupatilima,
vodovodu, potom o redu i miru, i najzad o snabdevanju grada hranom,
naročito žitaricama i uljem.

EPIKUR, značajan starogrčki filozof s kraja IV i početka III veka pre
n.e. Njegova filozofska škola (epikurejizam) je učila da se svetovi
razvijaju time što se atomi, sem kojih ne postoji ništa do prazan prostor,
skupljaju i ponovo rastvaraju; tako nastaju i nestaju i živa bića. U
osećanju duhovnog blaženstva, koje mora biti posledica oslobođenja
duše od nespokojstva a tela od bola, gledala je najviše dobro. Medutim,
Epikurovi učenici i protivnici njegovih shvatanja izopačili su njegova
načela, odajući se čulnim uživanjima i nasladama. Otuda se pojam
epikurejac obično upotrebljava za čoveka odanog čulnim nasladama, tj.
razvratu, sladostrašću.

ESKVILIN, jedan od sedam bregova na kojima je podignut grad
Rim, severoistočno od Koloseuma. Ozloglašen kraj u kojem je prvobitno
bilo groblje za sirotinju, a docnije Trajanove terme.

F

FARNAK, kralj Ponta, sin i naslednik Mitridata Velikog. Za vreme
rata između Cezara i Pompeja pokorio Kolhidu, Malu Armeniju i deo
Kapadokije i pobedio Cezarovog komandanta Kalvina. Međutim,
godine 47. pre n.e. pobedio ga Cezar u bici kod Zele (v. »veni, vidi, vici!«).

FAROS, ostrvo u Sredozemnom Moru blizu Aleksandrije. Na
njemu podignut negde oko 280. godine pre n.e. svetionik istog imena (na

159

grčkom pharos — svetlost, otuda ime i ostrvu) visok 130 m, jedno od
sedam svetskih čuda antičkog sveta. Ovaj svetionik je prototip svih
svetionika na svetu. Srušio se u XIV veku n.e. prilikom jednog
zemljotresa. Na ostrvu je i čuvena statua boga Posejdona.

FARSALA, grad u Tesaliji, poprište više bitaka. Na farsalskoj
ravnici 9. avgusta 48. godine pre n.e. odigrala se čuvena bitka između
Pompeja Velikog i Cezara u kojoj je Pompejeva vojska pretrpela poraz.

FORUM, javni trg u Rimu. Ima ih više (f. Augustum, f. Caesarls, f.
Nervae, f. Vespasiani itd.). Najstariji i najčuveniji je onaj koji je podignut
na jednoj udoljici između Kapitola, Palatlna i Eskvilina i koji se u staro
vreme nazivao prosto forum, a danas ponajčešće forum Romanum.
Iskopine tamo pronađene dokazuju da je on nekad bio izvan grada.

FULVIJA, žena Marka Antonija, poznata između ostalog i po tome
što je, pošto je Ciceron, koji je u svojim govorima poznatim pod
zajedničkim nazivom »Filipike« žestoko napadao Marka Antonija, po
naređenju Antonijevom ubijen, dobila na dar Ciceronovu glavu, pa je
iglom bola »jezik koji je napadao njenog supruga«.

G

GERGOVIJA, utvrđeni grad Avernjana na istoimenom brdu, pored
današnje reke Alie, južno od Klermona. U bici koja se 52. godine pre n.e.
vodila kod toga grada varvarski vođa Vercingetoriks, poglavica
Avernjana, pobedio je rimske legate Lucija Aurumkuleja Kotu i Kvinta
Titurija Sabina, satrvši potpuno dve rimske legije i oba legata sa svim
oficirima.

GERMANI, zajedničko ime većeg broja varvarskih plemena medu
kojima se ističu Kimbri, Tevtoni, Tankterani, Usipeti, Sugambri, Svebi
ltd.

GLADIJATOR, profesionalni borac, onaj koji se bori za platu (od
latinske reči gladius — mač); borac u areni, obično ratni zarobljenik ili

160

rob, koji se borio s drugim gladijatorom ili sa divljim zverima. Ove borbe
su u Rimu bile veoma popularne i vrlo rado gledane.

H

HAD (od avides — nevidljiv), strašni, ćutljivi i uvek natmureni bog
podzemnog sveta, koji neumoljivo priziva u svoje carstvo duše svih
ljudi. Često se tom reći označava ceo donji svet, stanište duša i seni
pokojnika i sedište boga Hada, koga još nazivaju i Pluton (v. Aheront).

HANIBAL, veliki kartaginski vojskovođa i poznati neprijatelj Rima,
sin Hamilkara Barke, rođen 247. godine pre n.e. Detaljnije o njegovom
životu i delima vidi u romanu Slavomira Nastasijevića »Hannibal anta
portas« (Biblioteka »Kadok«, 1958).

HELENI, zajedničko lme svih grčkih plemena koje se prvi put javlja
oko 700. godine pre n.e., a potiče od jednog malog plemena iz Tesalije.
Tako se i zemlja koju su nastanjivali zvala Helada (Hellas), a kod nas vrlo
često i Jelada, Jelina. Pre pomenutog vremena nazivani su Ahajci,
Danajci.

HELVEĆANI (Helvetii), pleme keltskog porekla koje je u II veku
pre n.e. napustilo svoj prvobitni zavičaj i naselilo alpske predele između
Rajne i Ženevskog jezera. Ugroženi od Sveba, koji su dolazili s one
strane Rajne, potražili su nova staništa u Galiji. No, tu su došli u sukob s
Rimljanima (Cezar ih je pobedio 58. godine pre n.e.).

HERAKLIT, helenski filozof iz Efeza (VI vek pre n.e.), koji je
postavio teoriju o stalnom kretanju materije (»sve se kreće«), njenoj
neuništivosti i opštoj promeni stvari. Smatrao je vatru za osnov života, a
kao najvažniji činilac za progres označavao borbu u prirodi.

HERMES, u grčkoj mitologiji glasnik bogova i posrednik između
zemlje i Donjeg sveta (prati duše umrlih), sin Zevsa i Atlantove kćeri
Maje. Odlikuje se bistrinom, okretnošću, lukavstvom. Osnivač
žrtvovanja i bogosluženja, zaštitnik stada i pastira (pronašao pastirsku

161

sviralu), bog rečitosti i duhovne okretnosti, zaštitnik govornika, filozofa
i pesnika, bog dobiti i bogatstva i zaštitnik trgovine itd. Jedan od
njegovih atributa su i krilate sandale (pedila), koje ga nose brzinom
vetra.

HETERA (hetaira), saputnica, prijateljica.
Hic, qula consules eleclt, rex postremo factus est — Ovaj, pošto je
proterao konzule, postao je potom kralj.
HOMO NOVUS, novajlija, skorojević, došljak, pomalo prezriv
izraz kojim je rimsko plemstvo označavalo svakoga koji nije pripadao
njihovom krugu a pokušavao je napredovanjem u činovničkoj službi da
prodre u njega.
HORTENZIJE, KVINT HORTAL (114. — 50. godine pre n.e.),
poznati rimski govornik i najveći takmac Ciceronov. Aktivno
učestvovao u političkom životu zemlje i godine 69. pre n.e. bio izabran
za konzula.

I

IDE, trinaesti a u martu, maju, julu i oktobru petnaesti dan u
mesecu. Naročito su čuvene martovske ide (15. mart) 44. godine pre n.e.
kada je ubijen Gaj Julije Cezar.

IZAURIK, PUBLIJE SERVILIJE, sin Publija Servlilja Izaurika
(134—44. godine pre n.e.), koji je pomagao Suli u borbi protiv Marija i
bio konzul 79. godine pre n.e. Naš Izaurik je 48. godine pre n.e. bio
konzul zajedno sa Cezarom, a potom upravljao Azijom.

IZIDA, egipatska boginja prirode koja sve rađa i hrani, žena
Ozirisova a majka Horova.

162

J

JAMB, vrsta stope u poeziji i ritmičkoj prozi koja se sastoji od
jednog kratkog i jednog dugog sloga (o—). Različitim raspoređivanjem
kratkih i dugih slogova dobijane su različite stihove stope, kao što su
trohej (—o), daktil (—OO), anapest (oo—) itd. Jamb je u Rimu najčešće
upotrebljavan u vinskim pesmama i koračnicama.

JUBA II, sin numidskog kralja Jube I, Pompejevog saveznika u
građanskom ratu, bio je, kao dečak, na konopcu doveden u Rim da
ukrasi Cezarov trijumf 48. godine pre n.e., gde je i ostao. Vaspitan i
obrazovan u Rimu pratio je Oktavijana na njegovim ekspedicijama.
Vraćen je u Numidiju, a docnije prebačen za kralja u Mavretaniju.
Oktavijan ga oženio ćerkom Antonija i Kleopatre. Bio jedan od
najčuvenijih i najplodnijih istoričara Starog veka, čija su dela obilno
koristili Plutarh i Plinije stariji. Na žalost, sačuvano je samo nešto
odlomaka iz njegovih dela (npr. iz dela »Istorija pozorišta«),

JULIJA, ime koje su nosile žene iz roda (bratstva, plemena) Julija.
Tako se zvala i sestra Cezarovog oca, koja je bila udata za Marija starijeg.
Iz toga braka rodio se Marije mlađi. Sula je, dakle, progonio Cezara kao
Marijevog rođaka.

JUPITER, vrhovno rimsko božanstvo, potpuno identifikovano sa
Zevsom kod Grka. Munja i grom smatrani kao Izražavanje njegove volje.
U najstarija vremena, izgleda, nije imao nikakvih porodičnih veza, ali
kasnije, pod uticajem grčke mitologije, verovalo se da su mu roditelji
Saturn i Opa, žena Junona, a kćer Minerva. Glavno svetilište mu je bilo
na Kapitolu, otuda Kapitolski (Capitolinus).

K

KALPURNIJA, ćerka Pizonova (Lucija Kalpurnija Cezonina) koju je
Cezar 59. godine per n.e. uzeo za ženu i na taj način ostvario savez s

163

njenim ocem.

KALVIN, GNEJ DOMICIJE, borio se za Cezara u ratu protiv
Scipiona u Tesaliji, protiv Farnaka koji ga je pobedio kod Nikopolisa, i u
Africi.

KAPITOL (kapitolski breg), jedan od sedam brežuljaka na kojima je
podignut Rim. Na njemu se nalazi hram posvećen Jupiteru i Jupiterova
statua.

KAPUA, grad u Italiji kroz koji je prolazio poznati Apijev drum.
Arheološkim nalazima je utvrđeno da je osnovan oko 600. godina pre
n.e., najverovatnije od Etruraca. Čuven po proizvodnji mirisa i bronze, a
i po velikom amfiteatru za gladijatorske igre.

KARE (Karrhae), mesto čuvene bitke u severnoj Mesopotamiji gde
se, 53. godine pre n.e., velikim porazom i pogibijom vojskovođe Marka
Krasa završio pokušaj osvajanja Parte. Rimljani su tu izgubili (što
izginulih, što zarobljenih, što umrlih posle bitke) oko 44.000 vojnika.

KASKA, PUBLIJE SERVILIJE, bio narodni tribun 43. godine pre
n.e., prijatelj Brutov i zaverenik protiv Cezara (dva Servilija Kaske
učestvovala su u toj zaveri).

KATAPULT, predstavnik antičke artiljerije, vrsta topa, sprava za
izbacivanje kamenja, greda, teških kopalja i strela u grčkoj i rimskoj
vojsci. Prvi put ga upotrebio Aleksandar Makedonski u borbi protiv Tira
(302. godine pre n.e.).

KATILINA, LUCIJE SERGIJE, rimski patricije, veoma ambiciozan i
bez skrupula, koji se nije ustručavao ni od kakvih metoda da bi ostvario
svoje ciljeve. Upravljao dve godine Afrikom kao propretor i vratio se u
Rim 68. godine pre n.e. Želeći da igra značajniju ulogu u poličkom
životu zemlje sklopio poznatu zaveru, koju je otkrio Ciceron. Na osnovu
Porcijevog zakona otišao dobrovoljno u progonstvo i priključio se vojsci
kojom je komandovao i koju je sakupio u Etruriji njegov oficir Manlije.
Poginuo je u borbi s Antonijem, januara 82. godine pre n.e., kod Pistorije.

KATON, MARKO PORCIJE (95—46. godine pre n.e.), praunuk
čuvenog Marka Katona Cenzora, najvećeg protivnika Kartaginjana,

164

rimskog državnika i pisca. Bio narodni tribun 63. godine pre n.e.,
ubeđeni republikanac, poznat po svojoj ljubavi prema pravdi (pravedni
Katon).

KATUL, KVINT LUTACIJE, istaknuti predstavnik konzervativaca,
bio konzul 78. godine pre n.e. i veliki pristalica Pompejev.

KITARA, muzički instrument sa žicama, sličan liri, poreklom iz
Azije (nazivali su ga, zbog toga, i aslas), pravljen od drveta, roga ili
slonovače a imao 7, 9 ili 11 žica.

KLEOPATRA, egipatska kraljica, kad je upoznala Cezara imala je
21 godinu; Cezar je tada imao 53 godine.

KLOAKA, kanal, kanalizacija.

KLODIJE, PUBLIJE, bogati rimski patricije, pripadnik poznatog
bratstva sabinskog, brat Apija Klaudija Pulhera; nemiran i ambiciozan
duh, kao i Katilina, bio poznat demagog. Upadom u Cezarovu kuću za
vreme obreda Dobre boginje oskrnavio svetinju i izazvao političku
krizu. Cezar se zbog toga razveo od svoje žene Pompeje.

KOHORTA, vojna jedinica, odred od 420 ratnika, deseti deo
legiona.

KONZUL, zvanje dvojice najviših službenika Republike koje je
ustanovljeno 450. godine pre n.e. Isprva su samo patriciji mogli biti
birani za to zvanje, ali su ugledniji i bogatiji plebejci 367. godine pre n.e.
izborili pravo da uvek bar jedan od konzula bude iz njihove klase.
Konzuli su sazivali senat i skupove naroda, rukovodili sednicama i
brinuli se o izvršavanju odluka i zaključaka. U doba rata bili vrhovni
zapovednici rimske vojske.

KORFINIJA, grad u Italiji, u neposrednoj blizini današnje Pentime,
pored reke Aterne, u kojem je Domicije Ahenobarb 49. godine pre n.e.
pokušao da se odupre Cezaru.

KRAS, MARKO LICINIJE, triumvir sa Cezarom i Pompejem,
roden oko 112. godine, a poginuo u bici kod Kare 53. godine pre n.e.

165

KURIJA, senatska većnica ili zgrada za senatske sednice.

KURION, GAJ SKRIBONIJE, sin poznatog govornika i tribuna koji
se suprotstavio Saturninu 100. godine pre n.e. Bio konzul 78, a
prokonzul u Makedoniji 75—73. godine pre n.e. Pobedio Dardanjane.
Kao Ciceronov prijatelj napisao dijalog protiv Cezara i objavio ga 55.
godine pre n.e.

L

LABIJEN, TIT ATIJE, služio pod Servilijem kao vojni tribun u
Kilikiji, a godine 63. pre n.e. bio narodni tribun. Bio Cezarov legat u
Galiji i u njegovom odsustvu komandovao trupama. Početkom 49.
godine prebegao Pompeju. Učestvovao u bici kod Farsale. Poginuo kod
Munde.

LAKEDEMONCI, poznato drugo ime stanovnika grčke države
Sparte. Pošto je za njih kratkoća, jasnost i sigurnost u govoru bila
karakteristična, stvoren je pojam lakonski govor, lakonizam, tj. preterana
kratkoća, zbijenost, jezgrovitost, škrtost u govoru.

LARI, duše dobrih i zaslužnih pokojnika, dobri dusi koji stanuju na
gornjem svetu i štite svoje potomke i porodični dom. Kao božanstva i
zaštitnici domaćeg ognjišta imali su sličan delokrug sa Penatima.
Međutim, dok se Penati pratili porodicu kad se iseli, Lari su i dalje
ostajali u domu. Svetkovina posvećena njima (Laralia) slavljena je u
Rimu 1. maja.

LEGATI, tokom poslednja dva veka Republike upravnici provincija
i pokorenih pokrajina i komandanti okupacione vojske, koje je
postavljao senat. Njihov broj se prema potrebi menjao (od dva do
petnaest), bili su senatori, ali inače nisu imali utvrđen rang. U doba
Carstva, tokom prva dva veka naše ere. svaki legion (izuzimajući one u
Egiptu) imao je za komandanta jednog legata (to je tzv. legatus legionis),
koji je imao status pretora a ponekad i kvestora.

166

LEGION, veća vojna jedinica koja sa sastojala od određenog broja
kohorti, manipula i centurija člji se broj menjao u zavisnosti od reformi
koje su tokom vremena sprovođene u organizaciji vojne sile. Obično
brojala 4.200 ratnika, ali se taj broj penjao i do 6.000.

LEGIONARI (milles leglonarii), teško naoružane pešadijske jedinice
rimskih građana, koje su predstavljale srž i glavnu udarnu snagu rimske
vojske.

LENTUL SURA, PUBLIJE KORNELIJE, bio konzul 71. godine pre
n.e. Jedan od vođa Katilinine zavere, bio uhapšen 3. decembra 63.
godine pre n.e. Dva dana docnije, posle istorijske debate u senatu, nad
njim i četvoricom njegovih prljatelja-zaverenikn (Gabinije, Statil, Ceteg i
Cerapije) po Ciceronovom naređenju izvršena je smrtna kazna.

LIKTORI, službenici-sluge koji su išli ispred konzula i drugih
visokih državnih službenika i obezbeđivali neometen prolaz; preko
levog ramena nosili su snop pruća. Broj im je bio različit. Konzuli su ih,
u prvo vreme, imali po šest, docnije po dvanaest, a car ih ja imao čak i
24.

LONGIN, GAJ KASIJE, narodni tribun godine 49. pre n.e., Jedan
od Pompejevih istaknutih komandanata u građanskom ratu, pošteđen
od Cezara posle Farsale uzeo učešća u kampanji protiv Farnaka. Igrao
jednu od vodećih uloga u zaveri protiv Cezara.

LUKUL, LUCIJE LICINIJE, poreklom iz ugledne i bogate plebejske
porodice bio još Sulin kvestor, potom prokvestor Murene u Aziji, a biran
i za edila i pretora. Konzul postao 74. godine pre n.e. zajedno sa Markom
Aurelijem Kotom, Proslavio se kao vojskovođa (pobedio Mitridata,
kralja Ponta). Bio jedan od najbogatijih Rimljana, naroćito poznat po
svojim raskošnim gozbama. I danas se često upotrebljava termin
»Lukulova gozba«. On je, između ostalog, preneo trešnju iz Azije u
Evropu.

LUPERKALIJE, svetkovina boga Luperka koja je održavana 16.
februara svake godine. Posle obreda u svetilištu (Lupercal) na Palatinu,
sveštenici bi trčali po gradu noseći u rukama kaiše isečene od kože
žrtvovanog jarca. Smatralo se da će onaj koga dotaknu tim kaišima biti
srećan. O Luperkalijama 44. godine pre n.e. konzul Marko Antonije trčao

167

je sa sveštenicima, dotakao kaišem Cezara i stavio mu krunu na glavu.
Bio je to pokušaj da se Cezar proglasi za cara.

M

MARIJE, GAJ, čovek iz naroda rođen u blizini Arpinuma 157.
godine pra n.e. Oženio se sestrom Cezarovog oca. Istakao se u ratu
protiv numidskog kralja Jugurte, koga je pobedio. Sedam puta biran za
konzula (prvi put 107. godine pre n.e.). Istakao se kao nepobedivi
vojskovođa i vrsni vojni reformator (ostvario novu organizaciju rimske
vojske). Pobedio je germanska plemena Tevtone i Kimbre i zbog toga
slavljen kao spasilac Rima. Bio vođa demokratske stranke i pokušao da
igra i političku ulogu, ali nije uspeo. Veliki protivnik Sulin. Umro 13.
januara 86. godine pre n.e.

MAMERTINSKA TAMNICA, stari gradski zatvor na forumu
(Romanum) u Rimu. U njemu su obično ležali zatvoreni u ratovima
pobeđeni neprijateljski komandanti i vojskovođe (Jugurta,
Vercingetorlks ltd.).

MARS, rimski bog rata, koji je kod ratobornog rimskog naroda
uživao mnogo veće poštovanje nego kod Grka Arej sa kojim je kasnije
izjednačen. Prvobitno je bio glavno božanstvo medu rimskim bogovima.
Smatran ocem osnivača grada Rima Romula i Rema. Kao bogu proleća
bio mu je posvećen prvi mesec godine, koji je po njemu i nazvan mart
(Martius). Njemu je bilo posvećeno i MARSOVO POLJE (Campus
Martius), koje se prvobitno prostiralo celim područjem severno od
Kapitola, od padina Pincija i Kvirinala do Tibra. Ono je služilo kao
vežbalište rimske omladine u viteškim i ratnim veštinama, a
istovremeno i kao zborište naroda; tu su i cenzori obavljali procenu i
popis imanja (census). Docnije: groblje na kojem su se sahranjivali
zaslužni za otadžbinu.

MATRONA, udata žena, ozbiljna domaćica, majka porodice.

MECENA, prijatelj i pomagač književnosti i uopšte umetnosti.

168

Pojam nastao od imena rimskog patricija GAJA MECENE (I vek pre
n.e.), koji je bio lični prijatelj Horacija i Virgilija i pomagao ih i savetom i
novcem.

MINA, reč semitskog porekla označavala jedincu koja je u sistemu
mera za težinu iznosila 436,8 g, a u novčanom sistemu predstavljala
šezdeseti deo talanta. Kao novčana jedinica mina nikad nije kovana u
antičko doba.

MITRIDAT VI EUPATOR (132—63. godine pre n.e.), kralj Ponta i
opasni neprijatelj Rima na istoku. Poreklom iz persijske porodice,
vaspitan u helenskom duhu, stupio je na presto ili. godine pre n.e. i
odmah počeo da sistematski proširuje svoju vlast u zemljama oko Crnog
Mora i u Maloj Aziji. Zbog toga došao u sukob s Rimljanima, koji su
vodili tri rata protiv njega i jedva ga savladali. Pobedio rimskog
vojskovođu Triarija kod Zele 67. godine pre n.e. Bio vrlo surov i okrutan.
Kad je 63. godine pre n.e. njegov sin Farnak II ustao protiv njega, Izvršio
samoubistvo.

MUNDA, grad u južnom delu Španije gde se 45. godine odigrala
poznata bitka u kojoj je Cezar pobedio pobunjene sinove Pompeja
Velikog, Gneja i Seksta.

MUZEON, grčka reč koja označava muzej (latinski museum), što
znači onaj koji je pod zaštitom Muza. U antičko doba muzeji su ustvari
predstavljali naučno-istraživačke institute. Najčuveniji je bio u
Aleksandriji, osnovan od prvih Ptolomeja, koji je u svom sastavu imao
botaničku baštu, zoološki vrt, anatomski i astronomski institut itd. Po
nekim izvorima njemu je pripadala i ogromna biblioteka u Aleksandriji,
tako da nju samu vrlo često nazivaju Muzeon (v. Biblioteka).

N

NEMEZA, prvobitno boginja koja čoveku, prema zasluzi, određuje
srećnu ili nesrećnu sudbinu; kasnije boginja osvete i kazne (ponižava
ohole, kažnjava obesne, nanosi štetu onima koji su suviše srećni, te na taj

169

način održava ravnotežu među ljudima i udovoljava zakonu moralnog
poretka).

NEPTUN, bog mora kod starih Rimljana, potpuno identifikovan sa
grčkim Posejdonom. Stanuje na dnu mora u zlatnoj palati. Sve pojave
mora potiču od njega: šalje buru kad udari u more svojim trozupcem, i
stišava razuzdane talase kada se sa svojim besnim konjima proveze
preko mora. Karakter mu je nestalan kao što je i more kojim vlada:
žustar je, razdražljiv, žestok, uporan. Posvećeni su mu: konj, kao simbol
brzih, penušavih morskih talasa, zatim delfin kao simbol mirnog i bik
kao simbol uzburkanog mora.

NEREJ, sin Ponta i Geje (mora i zemlje), muž Doride, otac lepih
nimfi Sredozemnog mora, tzv. Nereida. Mudri starac koji ima moć
proricanja i proriče samo istinu. Stanuje u dubinama Egejskog mora.
Najčešći atribut mu je geron (starac).

NIMFE, u grčkoj mitologiji mnogobrojne devičanske boginje nižeg
reda koje, kao personifikovana bića, predstavljaju rad i dejstvo prirodnih
sila. Žive slobodno u prirodi, gone divljač, vode kolo, sade drveće i
pritiču ljudima u pomoć. Pokazivane su kao lepe devojke, sasvim nage
ili poluodevene. Ne žive večno, kao ostali bogovi, ali su, dok žive, uvek
mlade.

O

ODIJUM, mržnja, neprijateljstvo, ogorčenost.

OLIGARHIJA, vladavina malog broja plemićkih, odn.
aristokratskih porodica; praktično: vlada poreklom ili bogatstvom
unapred određene manjine.

OPIJE, GAJ, prijatelj i pomoćnik Cezarov, koji je beležio njegova
dela. Bio vrlo kulturan i načitan. Napisao više biografija: Scipiona
Afrikanca i Kasijevu sigurno, a verovatno i Cezarovu. Poznati pamflet u
kojem se tvrdi da Cezarion nije sin Cezara i Kleopatre njegovo je delo.

170

Neki stariji pisci mu pripisuju i delo o ratu aleksandrijskom, afričkom i
španskom.

OPTIMATI, najbolji, najodabraniji. Tako su rimski patriciji sebe
nazivali, pokušavajući da sačuvaju samo za sebe vlast i privilegije.
Najveći broj njih bio je pristalica Suline aristokratske stranke.

ORFEJ, pesnik, pevač i svirač iz grčke mitologije, sin Eagra i muze
Kaliope, muž nimfe Euridlke. Moć njegove svirke i pesme bila je toliko
velika da je zanosila ljude, pripitomljavala divlje zveri i pokretala stene i
drveta. Dirljiva je legenda o njegovom silasku u donji svet za svoju ženu
koja je umrla od ujeda zmije. Svojom čarobnom svirkom i pesmom
savladao je Kerbera i druga čudovišta i ganuo Persefonu. Boginja mu
dozvoli da povede Euridiku, no pod uslovom da se ne osvrne dok ne
izađu na gornji svet. Međutim Orfej, savladan ljubavnom čežnjom,
osvrne se ranije i tako izgubi zauvek svoju Euridiku. Tuga za prerano
izgubljenom ženom stalno ga je pratila i najzad mu donela i smrt.
Rastrgle su ga Tračanke menade zato što nije hteo da učestvuje u
orgijama ili zato što je prezreo čari drugih žena i time ih uvredio u
njihovoj ženskoj sujeti. Rastrgnute delove pokupile su i pokopale Muze.

ORLONOŠA, ratnik koji je na koplju nosio srebrnog orla. Rimljani
nisu nosili zastavu, tako da je orlonoša ustvari zastavnik, barjaktar.

O tempora, o mores! (O vremena, o običaji), poznati Ciceronov
uzvik u prvom govoru protiv Katiline. On ga i u drugim prilikama češće
upotrebljava šibajući razne perverznosti svoga vremena. I danas se
upotrebljava kao izraz čuđenja i revolta zbog izopačavanja svake vrste,
odn. nastalih promena koje se ocenjuju kao dekadentne.

P

PANTEON, veliki i izvanredno uređeni park u Aleksandriji.

PARĆANI (Parthii), stanovnici Parte, polunomadsko Iransko pleme
koje je igralo značajnu ulogu u istoriji Azije. Hrabar, ratnički narod,

171

izvrsni konjanici, oni su se sa uspehom borili protiv Seleukida, a od I
veka pre n.e. i protiv Rimljana. Lukul ništa nije uspeo protiv njih,
Pompej je bio prinuđen da im ustupi predele do Eufrata, a Kras je kod
Kare, 53. godine pre n.e., pao u borbi protiv njih (zastave, tj. orlove,
izgubljene u ovoj bici, dobio je tek Avgust posle mira zaključenog 20.
godine n.e.).

Parturlunt montes, nascetur ridictilus mus! (Tresu se brda, rodiće
se smešni miš), citat iz Horacijevog dela Ars poetica. Upotrebljava se kad
hoće da se istakne da je stvoreno mnogo buke ili uloženo premnogo
truda za vrlo malu, bezvrednu stvar, tj. ni oko čega.

PATRICIJI, pripadnici najstarijih rimskih plemićkih porodica, koje
su u ranijim vremenima rimske države imale znatne povlastice i
preimućstva, a obezbeđujući samo za sebe zvanja senatora i konzula,
držale i svu političku vlast u svojim rukama.

PATRON, u Ciceronovo doba: zaštitnik pred sudom, branilac,
docnije pokrovitelj. Pokorene provincije, gradovi itd. prenosile su na
nekog rimskog senatora dužnost i pravo patrona (obično bilo nasledno),
pa je on u senatu bio tumač njihovih želja i potreba, štitio ih, zastupao i
branio njihove interese.

PENATI, v. Lari.

PETOVESLARKA, teža ratna lađa, najčešća u ratnoj floti, sa po pet
redova veslača sa svake strane. Primala je oko 300 ljudi. Ovo njeno ime
na našem jeziku nije baš najsrećnije, pa bi možda bolje bilo nazivati je
kvinkverema (v. Trirema).

PICENI, pleme u Italiji koje je naseljavalo zapadnu jadransku obalu
između Ankone i reke Sangro.

PIZON CEZONIN, LUCIJE KALPURNIJE, Cezarov tast, bio
konzul s Gabinijem 53, a cenzor 50. godine pre n.e. Ciceron ga oštro
napadao (Oratio in L. Pisonem) zbog loše uprave u provincijama kojima je
upravljao.

PIZON, GNEJ KALPURNIJE, Cezarov i Krasov prijatelj,
beskrupulozan i podmitljiv, ubijen u Španiji 64. godine pre n.e., gde je

172

bio kvestor i propretor.

PLEBEJCI, građanski stalež u starom Rimu; građani, pučani, ljudi iz
nižeg staleža koji ne pripadaju staležu senatora i plemića. Označava još i
»ono čega ima mnogo«, svetinu, gomilu, mnoštvo; otuda plebokratija,
vlada svetine.

POLION, GAJ AZINIJE (76. Pre - 5. godine n.e.), Cezarov a docnije
i Antonijev pristalica, bio konzul 40. godine pre n.e. Naročito poznat kao
najveći zaštitnik književnika i umetnika (pored Mecene) i lični prijatelj
Horacija i Virgilija koji su mu posvetili neke svoje pesme. I sam se bavio
pisanjem, naročito književnom kritikom, i poznat je po strogosti svojih
sudova. Osnovao prvu javnu biblioteku u Italiji (39. godine pre n.e.) i
organizovao prvo javno čitanje (recitationes) književnih dela.

POMPEJ VELIKI, GNEJ (106-48. godine pre n.e.), rimski državnik i
proslavljeni vojskovođa, prvobitno Sulin pristalica a docnije jedan od
trijumvira. Učestvovao u ugušivanju Spartakovog ustanka, uništio
Sertorlja u Španiji, borio se sa Mitridatom. Bio ja oženjen Cezarovom
ćerkom Julijom, koja je umrla 54. godine pre n.e. Posle poraza kod
Farsale, u građanskom ratu, pobegao ispred Cezara u Egipat gde je, po
odluci krunskog saveta aleksandrijskog dvora, ubijen.

POMPEJA, treća Cezarova žena. Cezar se ženio ćetiri puta. Prva mu
je žena bila Kosucija, druga Kornelija, treća Pompeja, a četvrta
Kalpurnija.

PORCIJEV ZAKON, po kojem je svaki rimski građanin mogao
dobrovoljno da ode u progonstvo i da na taj način izbegne suđenje.
Istina, korisnik toga prava gubio je status rimskog građanina, a imanje
mu se konfiskovalo u korist državne kase. Zakon je dobio lme po svom
tvorcu Marku Porciju Katonu Cenzoru.

POSEJDON, u grčkoj mitologiji bog mora; sin Krona i Reje, brat
Zevsa i Hada, žena mu je Amfitrita, koja mu je rodila Tritona. Kada je
Kron zbačen i Titani pobeđeni, Posejdonu je pripala vlast nad morem i
svima božanstvima u njemu. Sam Zevs mu priznaje da je najstariji i
najbolji među bogovima (v. Neptun).

PRAĆKAŠI, pripadnici pomoćnih trupa rimske vojske, koji su na

173

neprijateljske trupe hitali, tj. bacali iz praćaka kamenje. Oni su
predstavljali laku pešadiju i bili gotovo isključivo najamnici, stranci,
kojima su komandovali oficiri Rimljani.

PRAUNUK VENERE I MARSA: sam Cezar je tvrdio da vodi
poreklo od ova dva božanstva.

PRETORI, u starije doba rimske republike titula dvojice najviših
državnih službenika, koji su se docnije zvali konzuli. Od 367. godine pre
n.e. to zvanje su nosila dva visoka sudska službenika, koje je birao narod
na godinu dana: praetor urbanus, za parnice između Rimljana i praetor
peregrinus, za parnice između stranaca koji su boravili u Rimu (ili
između jednog takvog i jednog rimskog građanina). Tokom vremena
njihov broj se popeo na 18, a mnogi su bili i namesnici u provincijama.

Pro domo sua, naslov Ciceronove harange protiv Klodija, koji je
konfiskovao njegovo imanje, u kojoj Cicerona pledira za svoj povratak iz
izgnanstva. Govoriti pro domo sua znači govoriti u svoju korist, za svoju
kuću, svoj dom, zastupati sopstvene interese.

PROROCI IZ TALMESA, u starom veku je grad Talmes, u Frigiji,
bio naročito poznat po prorocima, koji su bili veoma cenjeni.

PROSKRIPCIJE, spiskovi (proskripcione liste) u koje su upisivani
svi Sulini protivnici i Marijeve pristalice. Ko bi ušao u takav spisak,
bivao je ubijen, a imanje mu je konfiskovano u korist državne kase. Od
tako zaplenjene imovine isplaćivano je, po Sulinu naređenju, dva talanta
svakom potkazivaču koji bi odao ili prijavio nekoga od Marijevih
pristalica.

PROROČANSTVO O PORODICI SCIPIONA, bilo jedno vreme
veoma rasprostranjeno u Rimu a sastojalo se iz tvrđenja da svaki
vojskovođa iz porodice Scipiona mora odneti pobedu na afričkom tlu.
Nastalo je svakako posle pobeda Scipiona Afrikanca, koji je nekoliko
puta potukao Kartaginjane u Africi. Najznačajnija mu je pobeda kod
Zame (202. godine pre n.e.), gde je pobedio Hanibala i okončao Drugi
punski rat (v. roman »Hannibal ante portas« S. Nastasijevića, biblioteka
»Kadok«, 1958). Svakako je zbog ovoga proročanstva, pošto je jedan
Scipion (Nazika, Publije Karnelije) bio među njima, u Pompejevom
taboru, pred bitku kod Farsale, vladalo dobro raspoloženje i vera u

174

pobedu.

PTOLOMEJ I SOTER (376—282. godine pre n.e.), sin Makedonca
Laga, bio je posle smrti Aleksandra Velikog (323. godine pre n.e.) kralj
Egipta. Telohranitelj i prijatelj Aleksandrov, naučio je mnogo od njega i
bio izvanredno promućuran političar. Za vreme njegove vladavine
Aleksandrija je postala središte grčke kulture u Egiptu, naročito
osnivanjem Muzeona i drugih institucija. Dovlačio je naučnike,
umetnike i pesnike na svoj dvor, a i sam je, kao kralj, napisao najbolju od
svih istorija o Aleksandru. Osnivač dinastije Ptolomeja (v. detaljnije o
njemu u već navođenom delu S. Nastasljevića »Aleksandar Makedonski«).

PTOLOMEJ XII AULET, sin Ptolomeja IX, kralj Egipta pri kraju II i
na početku I veka pre n.e. Poznat kao odličan svirač na aulosu, pa mu
otuda i nadimak.

PTOLOMEJ XIII, brat Kleopatrin, rođen 83. a umro 47. godine pre
n.e. Iako je bio još dečak, Cezar ga je proglasio za Kleopatrinog muža,
pošto po egipatskim zakonima žena nije mogla postati kraljica ako se ne
uda za princa.

PUŠTANJE KRVI RIMU: za vreme jedne sednice u senatu na kojoj
je predsedavao Sula, iznenada se spolja začula strahovita graja izmešana
sa kricima i jaucima. Uplašeni senatori poskakali su sa svojih mesta.
Međutim, Sula im je hladno rekao da je to samo »puštanje krvi Rimu«.
Tom prilikom je, po njegovom naređenju, ubijeno 10.000 Marljevih
pristalica.

PUTEOLI, primorsko mestašce u blizini Napulja, koje je u vreme
rata sa Hanibalom postalo važan vojni i trgovački centar. Docnije, kao
luka Rima, napredovalo i dobilo veliki komercijalni značaj. Sav promet
(uvoz i izvoz) Rima sa istokom prolazio je kroz ovo pristanište, u kojem
su i mnogi bogatiji i ugledniji Rimljani imali svoje luksuzne vile (Sula,
Ciceron i dr.).

Q

175

Qua usque tandem, Catilina, abutere patientia nostra? Quem ad
finem sese efrenata lactabit audacia? (Dokle ćeš, Katilino,
zloupotrebljavati strpljenje naše? Do koje će se granice razmetati tvoja
razuzdana drskost?). Ove dve rečenice su početne rečenice prvog
Ciceronovog govora protiv Katiline, kada se ovaj usudio da se pojavi u
senatu, iako je zavera protiv republike, kojom je on rukovodio, bila
otkrivena. Prve dve reći iz prve od ovih rečenica i danas se često
upotrebljavaju kad nekome hoće da se kaže da je prevršio svaku meru.

R

RAVENA, grad u Italiji, važna luka na zapadnoj obali Jadranskog
mora. Ime je verovatno etrurskog porekla. Prvobitno je naseljavali
Etrurci i Umbri. Imala je veliki amfiteatar (arenu) u kojem su priređivane
u ono vreme veoma popularne gladijatorske borbe. Inače, u svojoj
docnijoj istoriji, čuvena po mozaicima izvanredne lepote i vrednosti.

REA, kći Urana i Geje, žena Krona, bila je po grčkoj mitologiji majka
olimpskih bogova: Zevsa, Posejdona, Hada, Here, Demetre i Hestije.
Ona je velika majka bogova (magna mater deorum). Tokom vremena
postala velika životodavna boginja prirode, mistična svemajka. Još
kasnije su je mešali i sa drugim boginjama, naročito Demetrom, pa se
otuda javlja i kao boginja zemlje.

ROSCIJE, GAL KVINT, najveći i izvanredno popularni rimski
glumac Ciceronova vremena, prevashodno komičar, ali isto tako odličan
i u tragedijama. Bio u vrlo prisnim odnosima sa Katulom, Sulom i
Ciceronom, koje je, između ostalog, poučavao u govorništvu i dikciji.
Ciceron beleži da je umro 62. godine pre n.e.

RUBIKON, reka koja je delila Galiju od Italije i ulivala se u
Jadransko more. Po jednom zakonu morale su sve vojskovođe, koje su
dolazile sa severa, tu da raspuste svoju vojsku. Prelaz preko Rubikona sa

176

organizovanim trupama značio je praktično objavu rata Rimu. Zato se
Cezar na tom mestu toliko dvoumio i rekao najzad »Kocka je bačena«.
Danas se ne zna tačno koja je reka, među vrlo velikim brojem rečica u
tom kraju, bila Rubikon. Po nekim piscima i naučnicima to je današnji
Pusatelo (severozapadno od Riminija), a po nekima Fjumićino (između
Bolonje i Riminija).

S

SATIRI, u grčkoj mitologiji demoni iz Dionisove pratnje,
predstavnici bujnog i razuzdanog života. Rimljani ih identifikuju sa
Faunima. Satiri naročito uživaju u vinu, muzici, pesmi i igri. Vole
društvo nimfa, jure sa njima po šumama i igraju vesela kola, ali ih i gone
svojom nametljivom ljubavlju. Prema opisu pesnika i umetnika osnovna
crta njihovog karaktera je obesna surovost. Telo im je snažno ali
nezgrapno, kosa čekinjasta, uši šiljaste, a imaju kozji repić ili konjski rep.
Prikazuju ih sa sviralom, pastirskom palicom ili mešinom za vino,
ogrnute životinjskim krznom i ovenčane vinovom lozom.

SERAPIS (ili Sarapis), egipatsko božanstvo sa najkarakterističnijim
obeležjima Zevsa i Hada (stari bog o kome je Ptolomej I čuo u Vavilonu.
a po nekim piscima spoj imena dvojice egipatskih bogova Ozirlsa i
Apisa: Ozorapis — Sarapis). Ptolomej I je Serapisa zvanično proglasio za
vrhovno božanstvo svoga novoosnovanog carstva u Egiptu. Serapeum u
Aleksandriji (hram u kojem je proslavljan kult boga Serapisa), koji
predstavlja jedno od poznatih čuda antičkog sveta, razorili su i zapalili
hrišćani 391. godine n.e.

SERTORIJE, KVINT (122-72. god. pre n.e.), bio tribunus militum u
Španiji 98. godine pre n.e. U borbi između Marija i Sule opredelilo se za
Marija, pa ga je Sula proskribovao. Digao ustanak u Španiji i tu
provinciju odvojio od Rima 83. godine pre n.e. Pobedio ga Pompej, pa je
mučki ubijen kod Perperne 72. godine pre n.e. Bio jedan od izvrsnih i
vrlo strogih komandanata, koji se naročito istakao u smirivanju
provincija.

177

SESTERAC, rimski srebrni sitan novac, koji je oko 250 godine pre
n.e. zamenio raniji bakarni as i imao tačno 2% puta veću vrednost od
njega.

SKULA (skylax): ova reć na grčkom znači pseto, štene.

SILAN, DECIM JUNIJE, bio konzul 62. godine pre n.e. On je 8.
novembra 63. godine pre n.e. u senatu tražio smrtnu kaznu za optužene
pripadnike Katilinine zavere, ali je posle Cezarovog govora promenio
mišljenje. Njegova žena Servilija, iz ugledne rimske porodice, rodila je u
prvom braku Marka Bruta, jednog od Cezarovih ubica. U drugom
braku, sa Silanom, imala tri kćeri koje su se udale za trijumvire.

SPARTAK, gladijator iz Trakije koji je pobunio gladijatore i robove
u Kapui i 73. godine pre n.e. digao ustanak. Uspeo da sakupi veliku
vojsku, a priključili mu se Tračani, Kelti i Germani, pa mu je armija
brojala preke 90.000 ljudi. Pobedio i uništio više rimskih armija upućenih
protiv njega i dobio bitke kod Kazilinuma, Akvilinuma, Kameruna,
Mutine. Prodro do područja Alpa. Osvetila mu se želja za pljačkom
njegovih varvara. Vratio se na jug, gde ga je, 71. godine pre n.e., pobedio
Kras kod Petelije. O njemu, kao veoma popularnom vodi poniženih i
ugnjetenih, mnogo pisano u svetskoj literaturi, a njegovo ime koristili
kao pseudonim ili nadimak mnogi revolucionari.

STADIJ (stadium), mera za dužinu u starom Rimu; imala 625
rimskih stopa, dakle 185 m (1 stopa - 298 mm).

SUBURA, uvala između rimskih brežuljaka Viminala i Eskvilina;
poznata kao kraj Rima u kojem su cvetali pljačka, sve vrste kriminala i
prostitucija. Veoma ozloglašena.

SULA, LUCIJE KORNELIJE (138-78. godine pre n.e.), poreklom Iz
patricijske porodice istakao se kao Marijev kvestor u ratu protiv
numidskog kralja Jugurte u Africi, 107. godine pre n.e. Borio se pod
Marijem protiv Kimbra i Tevtona, a 93. godine pre n.e. bio pretor a
potom propretor u Kilikiji. Godine 88. pre n.e. počela je poznata borba
između Marija i Sule, koji je tada bio voda aristokratske stranke (Marije
je, kao voda narodne stranke, postao neprijatan plemstvu, pa su senatori
izabrali Sulu za njegovog protivnika). Posle pobeda nad Mitridatom u
Grčkoj i u Aziji, Sula se vratio u Rim, sam sebi dao nadimak »Srećni«

178

(Felix), i odmah se krvavo osvetio svojim političkim protivnicima (v.
proskripcije). Naredio da se ubiju hiljade građana — Marljevaca. Postao
je diktator bez uobičajenog vremenskog ograničenja i zakonima
ograničio prava narodnih predstavnika. Iznenada, 79. godine pre n.e.
ukinuo diktaturu i povukao se na svoje poljsko dobro u blizini Puteolija,
gde je 78. godine pre n.e. i umro. Ni o jednom rimskom državniku nisu
mišljenja naučnika i istraživača toliko oprečna koliko o Suli: dok ga jedni
smatraju krvožednim čudovištem, drugi ga cene kao izvanrednog
državnika i političara.

T

TALANT, najveća antička novčana vrednost, zlatna poluga, u stvari
mera za težinu (26.19 kg) koja je iznosila šezdeset mina (1 mina - 100
grčkih drahmi).

TANATOS, bog smrti, brat blizanac Hipnosa, boga sna. Obadvojica
su sinovi Noći i stanuju u Donjem svetu. Dok je Hipnos prijatelj ljudi,
Tanatos je nemilosrdan i ne pušta onoga koga je jednom zgrabio.
Umetnost prikazuje oba brata kao uspavane dečake ili kao genije sa
oborenim, odn. ugašenim buktinjama.

TARKVINIJE OHOLI (534-510. godine pre n.e.), po predanju
poslednji, sedmi kralj Rima. Tarkvinije Priskus (Stari), peti kralj, koji je
izgradio veliki crk, kloaku, gradske zidine, hram Jupiteru na Kapitolu
itd, bio mu je otac. Tarkvinije Oholi je došao na vlast silom, zbacivši
svoga tasta Servija Tulija. Vladavina mu je bila prilično surova, pa mu
otuda i nadimak Oholi (Superbus). Posle njegovog proterivanja osnovana
je republika (v. Brut, Lucije Junije).

TEMIDA, kći Urana i Geje, druga žena Zevsova, boginja zakonitog
poretka u grčkoj mitologiji. Ona je oličenje večnih zakona koji vladaju u
svemiru. Zato je i predstavljana u umetničkim tvorevinama kao snažna,
dostojanstvena žena sa šlemom, mačem, vagom i rogom izobilja. Vaga je
simbolisala strogo presađivanje dela, a rog izobilja blagostanje koje
nastaje posle uvođenja zakonitog poretka i mira.

179

TEODOT, učitelj retorike sa ostrva Hiosa. Ptolomej XII Aulet ga je
doveo u Aleksandriju za nastavnika i vaspitača svome sinu.

TETIDA (Thetls), u grčkoj mitologiji dobra i milostiva boginja, kći
Nereja i Doride, žena kralja Peleja, mati čuvenog grčkog junaka Ahila,
koja sa svojim sestrama Nereidama stanuje u morskim dubinama.

TIRANIJA, karakterističan oblik vlasti i vladavine rasprostranjen u
Grčkoj u VII i VI veku pre n.e. (poznate »godine tirana«). Tirani su se
javljali naročito u privredno naprednijim gradovima i po kolonijama u
Maloj Aziji i na Siciliji. Iako samodršci i predstavnici oligarhije, štitili su
narod od plemstva i predstavljali napredne vođe grada koji je za vreme
njihove vladavine cvetao i dolazio do snage i moći. Pored toga bili i
istaknuti pokrovitelji umetnosti i pesništva. Danas termin ima sasvim
drukčije značenje: zlostavljanje, svirepost, teror, ugnjetavanje; vlast do
koje se došlo nezakonitim i nasilničkim putem.

TOGA, vrsta duge bele vunene odeće koju su u Rimu nosili
muškarci samo u vreme mira; prebacivana je preko levog ramena, tako
da je desno ostajalo slobodno.

TRESVIRI (trisviri), v. Trijumviri.

TRIBUN, prvobitno: starešina jednog dela gradske teritorije u
starom Rimu. Docnije su razni državni službenici dobijali to zvanje.
Narodni tribuni (tribuni plebis ili plebi) birani su samo iz redova
plebejaca na skupu naroda (comitia plebis) i bili su narodni predstavnici u
Senatu. Dužnost im je bila da štite svakog plebejca u odnosu na patricije,
a imali su pravo protesta, odn. progovora, pomoću kojega su bili u
stanju da onemoguće sprovođenje čak i senatskih odluka (poznato pravo
veta; veto — zabranjujem). Takođe su mogli da sazivaju skupove naroda,
tj. plebejaca, i da donose odluke na njima (plebiscita). Vojni tribuni
(tribuni militum) su bili viši oficiri u republikanskoj armiji. Birao ih je
narod, a bilo ih je po šestorica u svakom legionu, tako da je svaki od njih
komandovao po dva meseca godišnje. Po nekim piscima oni su vršili
administrativnu službu, a samo izuzetno komandovali. U Cezarovo
doba njihov značaj znatno opao zbog uvođenja zvanja legata.

TRIJUMF, svečana povorka koju je senat odobravao rimskim

180

vojskovođama posle pobedonosno završenog rata. Po ustaljenom
ceremonijalu i tačno utvrđenom redosledu učesnika povorka se kretala
od Marsovog polja kroz grad do Foruma, a odatle do Kapitola, gde je
prinošena žrtva Jupiteru. U sredini povorke, u kojoj su učestvovali
senatori i magistrati, sinovi trijumfatorovi, oficiri i vojnici lovorom
okićeni, stojeći u kolima u koja su bila upregnuta četiri belca, sav u
purpuru i ovenčan lovorovim vencem, nalazio se vojskovođa-pobednik.
U trijumfalnoj povorci prikazivan je i ratni plen, a vodeni su i
zarobljenici. Trijumf je prvobitno trajao svega jedan dan, a docnije,
pretvarajući se u opštenarodno slavlje, proslavljan je više dana.
Predstavljao je najveću čast i najviše odlikovanje za koje su Rimljani
znali.

TRIJUMVIRAT, komisija od tri čoveka (tresviri ili triumviri) koja je
u Rimu često određivana ili birana da ispita, odn. reši, neko političko ili
religiozno pitanje. Pojam je postao naročito poznat po slučajevima u
kojima ta komisija nije birana, nego se na osnovu privatnog dogovora
sama postavljala, odn. nametala. Tako su Cezar, Pompej i Kras, posle
sporazuma i političkog saveza, stvorili prvi trijumvirat 60. godine pre
n.e. Antonije, Oktavijan i Lepid su takođe na osnovu privatnog
dogovora ostvarili drugi trijumvirat, koji je docnije (27. novembra 43.
godine pre n.e.) i zakonom potvrđen.

TRIKLINIJUM, odaja za ručavanje, trpezarija; ime joj potiče otuda
što su Rimljani za vreme jela sedeli na jastucima koji su bili postavljeni
samo sa tri strane stola, dok je četvrta bila slobodna i služila za
serviranje i prilaz posluge.

TRIREMA, laka, brza i veoma pokretna ratna lađa sa tri reda
veslača koji su sedeli jedni iznad drugih na klupama (oko 170 ljudi). Bila
je duga 40-50 m, a široka svega 5-6 m (v. Petoveslarka).

TRI TASTA I TRI ZETA: pisac aludira na Cezara, Pompeja i
Cepiona, pošto je Cezar uzeo za ženu Cepionovu kćer Kalpurniju,
Pompej Cezarovu kćer Juliju, a Cepion se oženio Pompejevom ćerkom.

TUNIKA, vrsta vunene košulje, odn. muške i ženske donje odeće,
bele boje, preko koje su muškarci nosili togu.

181

U

Ubi nos, ibi patria! (Gde smo mi, tu je otadžbina!). Cezarovi vojnici
su često upotrebljavali ovu frazu, naročito u vreme građanskog rata,
želeći da istaknu svoju povezanost sa domovinom i njenim interesima, tj.
da je rimski narod tamo gde su Cezar i njegova vojska; pošto su oni
dobri i s njima je dobro (parafraza poznate izreke »Gde je dobro, tu je
otadžbina«).

Utinam viveres! — Kamo sreće da si živ!

V

VARON, PUBLIJE ATIJE, jedan od zapovednika Pompejeve vojske
u Africi, gde je bio pretor i propretor. Poginuo u bici kod Munde.

VENERA, u rimskoj mitologiji prvobitno boginja cvetnog proleća,
pa joj je bio posvećen mesec april, kad biljke procvetavaju. Smatrali je
svojom zaštitnicom cvećari, baštovani i prodavci povrća. Postupno je
potpuno identifikovana sa Afroditom. Uživala je naročito poštovanje tek
od Cezarovog vremena kao mati Enejina i pramajka bratstva Julija i
rimskog naroda (Venus Genetrix). Poštovana je i kao boginja bračne
ljubavi. Imala u Rimu veći broj svetilišta. Prvog aprila žene su
priređivale svetkovinu u njenu čast.

Veni, vidi, vici! (Dođoh, videh, pobedih!). Čuvene i često citirane
reči Cezarove, odn. izveštaj poslat senatu posle bitke kod Zele u kojoj je
47. godine pre n.e. pobedio Farnaka II. Primer kratkoće i jezgrovitosti, a
istovremeno sigurnosti i samouverenosti. Upotrebljava se i da bi se
objasnile brzina i lakoća preduzetog posla.

VERCINGETORIKS, sin Celtilov, hrabri poglavica Avernjana, koji
je 52. godine pre n.e. digao ustanak u Galiji. Priključila mu se mnoga
varvarska plemena i izabrala ga za vojskovođu. Pobedio kod Gergovije

182

rimsku vojsku, kojom su komandovali Lucije Aurumkulej Kota i Kvint
Titurije Sabin. Posle toga se Cezar s promenljivim uspehom sukobljavao
s njim, dok ga nije konačno pobedio u dve uzastopne bitke kod Alesije,
posle pretrpljenog poraza Vercingetoriks se predao, pa je ukrasio
Cezarov trijumf u Rimu. Umro je od gladi u poznatoj Mamertinskoj
tamnici.

Versus Saturnlnus, vrsta stiha od šest stopa (tri jamba i tri troheja),
koji su upotrebljavali pesnici pre uvođenja heksametra. Najveći rimski
pesnici (Ovidije, Horacije, Virgilije i dr.) nisu se njim služili. To je stih
narodnih pesama kod Rimljana. Smatran je kao »prostački«, iako je
pesnik Livlje Andronik tim stihom preveo »Odiseju« na latinski jezik.

VETERANI, stari, isluženi i penzionisani vojnici.

Videant consules ne quid res publica detrimenti caplat (Konzuli
neka se staraju da država ne pretrpi nikakvu štetu), rečenica kojom je
Senat zavodio vanredno (ratno) stanje, pripisuje se Ciceronu.

VIKTORIJA, u rimskoj mitologiji boginja pobede, koja je
identifikovana sa grčkom boginjom pobede Nike. Ona je čista
personifikacija, pa zato i nema nikakve genealoške veze sa drugim
božanstvima. Rimljani, ratnički narod, veoma su je poštovali kao boginju
koja dodeljuje ratnu sreću. Imala je na Palatinu hram njoj posvećen.
Svetkovina joj je priređivana meseca aprila, pošto su tada, posle zimske
pauze, ponovo počinjali ratni pohodi.

VOJNA DIKTATURA, v. Diktator.

VOJNI TRIBUNI, v. Tribun.

VOLIM CEZARA, ALI MI JE MILIJA REPUBLIKA (Carus Caesar,
sed carior respublica), reči koje je po nekim piscima izgovorio Marko Brut
kada je pristupio zaverenicima i odlučio da učestvuje u ubijanju Cezara.

VREME PRVE BUKTINJE, prvi. sumrak, početak noći, kada se pale
sveće (luminibus accensis); u vojsci: prva noćna straža.

183

Z

ZAR I TI, SINKO!? (Tu quoque, filli), Cezarov krik bola i razočaranja
kada je medu svojim ubicama spazio i Bruta, o kome se govorkalo po
Rimu da je njegov sin. Često se citira ina sledeći način: Et tu mi, fili
Brute! (Zar i ti, sine Brute!?). I danas se upotrebljava kada vam neko, od
koga ste to najmanje očekivali i zaslužili, učini nešto nažao.

ZELA, mesto u Maloj Aziji kod kojega su se odigrale dve poznate
bitke. Tu je Mitridat VI pobedio Trijarija 87, a Cezar Farnaka II godine
47. pre n.e. (v. Veni, vidi, vici!).

184