Havacılık ve Uzay Tıbbı Bülteni Sayı 37

SAYI: 37 HAVACILIK VE
BUÜZALTYETNIBI. BI

ÜSKÜDAR ÜNİVERİSTESİ DESTEĞİ İLE YAYINLANMAKTADIR.
H A V A C I L I K V E U Z A Y T I B B I B Ü L T E N İ



ARALIK 2021 Eskişehir - 2000 37SAYI

ARALIK 2021

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

EDİTÖR’DEN

HAVACILIK 2020 yılı başından itibaren Dünyayı sarsan Kovid-19 pan-
ve demisi, iki yıldır onca tedbirlere ve yoğun aşı programlarına
karşın can almaya devam ediyor. 2021 yılı sonu itibariyle iki
UZAY TIBBI BÜLTENİ yıl içinde Dünyada 287 milyon vaka, 5,5 milyon ölüm olmuş;
ARALIK 2021 / SAYI 37 ülkemizde ise 9,5 milyon vaka, 82 binden fazla ölüm kayda
geçmiştir. Çalışma hayatını, ticareti, seyahatleri, eğitimi, tu-
Havacılık Tıbbı Derneği yayınıdır. 6 Ayda bir rizmi ve sosyal yaşamı alt üst eden bu hastalık, iyileşen in-
çıkar. Yalnız abonelere dağıtılır. sanlarda bile sekel sağlık sorunları bırakmakta; tamamen
bittiğinde bile psikolojik travması yıllarca devam edecek gibi
Üsküdar Üniversitesi görünmektedir. Havacılık sektörü de tarihinde hiç olmadı-
desteği ile yayınlanmaktadır. ğı kadar büyük yara almış, yüzbinlerce çalışan işsiz kalmış, birçok şirket iflâs
etmiştir. Havacılığın tıbbi ve psikolojik tarafında bir misyonu olan Bülten’in bu
Yayın Sorumlusu : Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç sayısında da Kovid-19 hastalığıyla ilgili ilginç yazılara ve haberlere yer verdik.
Basım Yeri : Armoni Nüans 0216 540 36 11
Grafik Tasarım : Bülent Tellan İnsanların havacılıktan beklediği hızlı ve güvenli ulaşım ihtiyacını karşılamak
Yazışma Adresi : Orhangazi Mah. Küme Sok. amacıyla Dünyada olduğu gibi ülkemizde de (2020 Haziran ayından itibaren) üst
düzey hijyen önlemleri uygulanarak sivil havacılık faaliyetleri peyder pey baş-
Hisarpark - 2 / C ESKİŞEHİR lamıştı. 2021 yılında ise süratle tamamlanan aşı çalışmaları sayesinde vaka ve
Tel: 0 222 324 00 98 ölüm sayıları azalırken, bu defa da aşı karşıtlarının direnişi ve yeni varyantlar
Web: www.tvtd.org yüzünden dalgalanmalar olmaktadır. Gene de bugüne kadar sivil havayolu
E-posta: [email protected] uçaklarında ciddi bir bulaş olayı yaşanmamış olması ve eski çalışma temposu-
na dönülmeye başlanması sevindiricidir. Bu süreçte Derneğimiz özelinde üzü-
İÇİNDEKİLER cü olan; maalesef iki sevgili üyemizi (12 Aralık 2020 günü Dr. Ertaç Altuner’i, 3
Ocak 2021 günü de Dr. Uğur Yılmaz’ı) Kovid-19 yüzünden kaybetmiş olmamız-
Dernek Haberleri...................................................... 1330 dır. Allahtan rahmet diliyoruz.
Havacılıkta özlü sözler............................................. 1334
Hava Trafik Kontrolörlerinin Sağlık Muayeneleri........1335 *****
Eşcinsel Uçuş Ekipleri.............................................. 1338 Havacılık Tıbbı Derneği’nin içinden çıkan ‘Havacılık ve Uzay Tıbbı Platformu
Rastgele Cinsellik ve Sadakatasizliğin Derneği’ bir kardeş ve afiliye STK olarak, sivil havacılığımızın güncel sorunla-
Kültürel Meşruiyeti Mümkün müdür?..................... 1341 rıyla ilgili toplantılar düzenlemekte ve raporlar hazırlayıp ilgili kurum ve kuru-
Uçakta Cinsel Taciz.................................................. 1344 luşlara göndermektedir. Önemli bir boşluğu dolduran HUTP Derneği, 2021 yılı
Mentority Yöntemi ve Akran Destek Programı........ 1347 içinde organize ettiği 1 kongre ve 3 online toplantıda sektörde etkin rolü olan
CRM Bağlamında Cerrahlığın Havacılıktan uçuş hekimlerini, pilotları, hava trafik kontrolörlerini, şirketleri ve kurumları
Aldığı İlhamlar.......................................................... 1349 bir araya getirerek bilgi-görüş alışverişi imkânı yarattı. Derneğimiz de TALPA,
Multipl Skleroz ve Uçuculuk.................................... 1352 Pegasus ve SunExpress pilotlarına ‘Akran Meslektaş Destek Programı’ eğiti-
Normandiya Çıkartmasında Hekimlerin Yararlılığı.....1354 mi verdi. Ayrıca 6. Dönem ‘Havacılık Psikolojisi Sertifika Kursu’ düzenledi. ‘Ben
Kovid-19 Hastalığında ‘HBOT’ Servisi ve Pandemi Psikoloji’ grubu öncülüğünde ise ‘3. Havacılık, Uzay ve Psikoloji Kongresi’ ya-
Dönemi Tedbirleri..................................................... 1356 pıldı. 2021 yılı içinde 3 üyemizin kitapları yayınlandı... 1 takvim yılında havacılık
Uçakta, Uçuşta ve Otelde Kovid-19 Bulaşı............... 1358 tıbbı ve psikolojisi alanında bu kadar fazla etkinlik yapıldığını görmek mutluluk
Uçuş Ekiplerinin Aşı Karşıtlığı................................. 1359 vericidir. Bunlarla ilgili ayrıntılı bilgiler Bülten sayfalarından okunabilir.
Uçak Tutması............................................................ 1360 Bülten’in her sayısında olduğu gibi bu defa da öne çıkan havacılık kazası
Uçaklarda Polis Yerine Keşke Doktor Olsa!............ 1363 haberlerini topladık. Bir ‘ceride’ gibi 15 yıldır her sayımızda işlediğimiz bu trajik
Uzayda Resüsitasyon Olur mu?................................ 1364 kaza haberlerinden muradımız; uçuş emniyetinde insan unsurlarının önemi-
Evrene Uçuş İçin Santrifüj........................................ 1367 ni vurgulamak ve (aşılama çalışmalarından aparttığımız terim ile) ‘Hatırlatma
Uzay Araçlarında Mikrobiyoloji................................ 1371 Dozu’ yapmaktır… Kazalar, ders çıkarmasını bilenler için en acı ve en etkili öğ-
Derin Beyin Uyarımıyla Major Depresyon Tedavisi......1374 reticilerdir...
Resilience: Zor Durumlarda Dayanıklılık ................ 1375
Uçuş Kazaları........................................................... 1377 *****
Haberler.................................................................... 1385 2006 yılından bu yana kesintisiz yayınlanmakta olan Havacılık ve Uzay Tıbbı
Korona Haberleri...................................................... 1388 Bülteni, artık 100 sayfayı geçen hacmiyle bir kitap kadar genişledi. Tabiidir ki, bu
Uzay Haberleri.......................................................... 1391 kadar kapsamlı bir derginin hazırlanması uzun sürdüğü için, yayınlanma peri-
Uçuşta Tıbbi Olaylar................................................. 1398 yodları da yılda 1’e azaldı. Umudumuz, Dernek içinde bir yayın kurulu oluşması
Kuraldışı Yolcu Olayları............................................ 1400 ve elbirliğiyle daha sık periyodlarda yayınlanmasıdır. Bu sayımızın kitap genişli-
Kuraldışı Uçuş Ekipleri............................................. 1404 ğinden başka, daha profesyonel mizampaj ve baskı ile çıktığı da fark edilecektir.
Havayolu Şirket Haberleri........................................ 1405 Dergimize bu konudaki sponsorluk, Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, üye-
Bir Zamanlar Hıfzısıhha Enstitüsü Vardı!................ 1408 miz Prof. Dr. Nevzat Tarhan’dan geldi. Kendilerine teşekkür ediyoruz.
Milli Silah Sanayiinde Büyük Gelişmeler................. 1409
Nuri Killigil............................................................... 1412 Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç
Uçak Koltukları......................................................... 1413
Bir Türk İnsanı Uzaya Gidecek................................. 1414
En Uygun Görev Adı: “Türkonot”.............................. 1415
Çocuk Gözüyle Havacılık ve Uçuş Anksiyetesi......... 1416
Bir Uçak: “Ekranoplan”............................................ 1417
Sivil Havacılık Terimleri........................................... 1418
Mars Revore ‘Perseverance’.................................... 1420
Dört Portre............................................................... 1422
Tek Pilotlu Uçuşlarla İlgili Bir Münazar.................. 1426
Üç Yeni Yolcu Uçağı.................................................. 1427
İki Film...................................................................... 1428
Yeni Çıkan Kitaplar................................................... 1430
Mizah Köşesi............................................................. 1432
Duyurular.................................................................. 1434

1329

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

DERNEK HABERLERİ

HAVACILIK VE UZAY TIBBI PLATFORMU (HUTP) DERNEK OLDU

2020 yılı sonunda kuruluş üst STK ve platform olma hede- Başaran.
çalışmaları başlayan Platform, fiyle kurulmuş bulunmaktadır. Denetim
2021 yılı başında ‘Dernek’ statüsü Böylece bireysel üyeliklerden Kuruluna
kazandı ve adı ‘Havacılık ve Uzay başka, tüm kamu ve özel sektör seçilen
Tıbbı Platformu Derneği’ oldu. havacılık kurum, kuruluş ve der- üyeler: Dr.
Dernek, sivil havacılığımızın sa- neklerinin üyeliğine açıktır. Kadir Eren,
dece tıbbi ve psikolojik konuların- Dr. Mustafa
da değil, uçuş emniyetinin (teknik 31 Temmuz 2021 günü Eskişe- Morkoyun,
dışı) tüm alanlarında bilimsel ve hir’de yapılan ilk Genel Kurul’un- Öğr. Plt.
da Dernek Başkanlığına Prof.Dr. Coşkun
bürok- Hasan F. Töre seçilmiştir. Yöne- Zaim. Genel
ratik tim Kuruluna seçilen üyeler: Prof. Kurulda Derneğin 2021 ve 2022
çalış- Dr. Muzaffer Çetingüç, Prof.Dr. faaliyet raporu ile bütçesi oy birli-
malar Ferşat Kolbakır, Dr.Öğr. Üy. Sinan ğiyle kabul edilmiştir. n
için bir Aytaç Polat, Dr. Öğr. Üy. Cem

HUTP DERNEĞI BILIMSEL TOPLANTILARI

HUTP Dernek statüsü almadan önce 27-29 Ka-
sım tarihlerinde ilk bilimsel toplantısını ‘online’ ola-
rak yapmıştı. Dernek olarak ilk etkinliği ise 18 Nisan
2021 Pazar günü (09-17 saatleri arasında) zoom
üzerinden gene ‘online’ yapıldı. SHGM tarafından 2
puan ile kredilendirilen toplantıya 116 katılım oldu.
Katılımcılar, uçuş hekimleri, hava trafik kontrolörle-
ri ve pilotlar idi.

Prof. Dr. Hasan F.Töre’nin başkanlığında SHT- Eskioğlu, Dr. Tayfun Üşenmez); 3’üncü oturumda
“Böbrek Taşı Hastalığı”(Dr. İ.Ethem Karaşen, Dr.
MED Uygulama Süreçleri başlığı altında 3 Oturum Tuğba Elverişli Çınar, Dr. Koray Erten, Prof.Dr. Coş-
kun Şahin, Dr. Cem Başaran) tıbbi ve idari yönleriyle
yapıldı. Dr. Kadir Eren’in Sivil Havacılık Talimatlarıy- ele alındı. n

la ilgili genel bilgileri kapsayan sunumundan sonra-
ki ilk oturumda “Hava Trafik Kontrolörlerinin Sağlık
Muayeneleri” konusu (Kpt.Plt. Ertuğrul Sevimli, Kpt.
Plt. Murat Tünay, ATC Kemal Koyuncu, ATC Arda

Ekin, Dr. Pınar A.Birler, Dr. Cem Başaran) sunul-
du. 2’nci oturumda “Tiroid Hastalıkları” (Dr. Ergun

HAVA ARACI KAZALARININ
HFACS MODELI ILE ANALIZI TOPLANTISI

Eskişehir Teknik Üniversitesi
Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakül-
tesi tarafından düzenlenen toplantı
19 Nisan 2021 günü online olarak
yapıldı.

Toplantıda Prof.Dr. Ender Gere-
de, ‘HFACS Modeli ile Kaza Analizi’
konusunu ele aldı. n

1330

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

HUTP 2021 YILI KONGRESI

14-17 Ekim 2021 tarihlerin- konuşmacı konularıyla ilgili psikologları da katılımcılar ara-
de Antalya’da Concorde Resort bildiriler sundu. SHGM Gn. Md. sında yer aldı.
Otel’de gerçekleştirilmiş olan Prof.Dr. Kemal Yüksek son güne
Kongrenin toplantı temaları; kadar tüm oturumlara aktif olarak Toplam 195 katılımcı ile sek-
SHT-APAM Talimatı, Hava Trafik katılarak sıradışı ilgili bir davra- törün tıbbi konuları enine boyu-
Kontrolörlerinin Sağlık Muayene nış sergiledi. İnteraktif biçimde na tartışıldı. Paydaşların ortak
Esas ve Usulleri, Akran Destek yapılan oturumlarda katılımcıların akılları ile geliştirdikleri sorunlar
Programı (Peer-Support), SHT- çoğunu AeMC’lerde görev yapan ve öneriler ‘Sonuç Bildirgesi’ biçi-
MED Talimatı, Uçuş Tabipleri ve uçuş hekimleri oluşturmakta idi. minde SHGM’ye iletildi.
Havacılık Tıp Merkezleri sorunları Ayrıca havayolu şirketi yöneticile-
ile COVİD-19 Pandemisi oldu. ri, pilotları, kabin memurları, hava Kongre bitiminde yapılan ödül
trafik kontrolörleri, SHGM, DHMİ, töreninde; HUTP ödülü Dr. Kadir
Açılış konuşmaları; ana spon- Hava ambulans, Hudut ve Sahiller Eren’e, Uçuş Hekimleri Derneği
sor SunExpress Gn.Md.Yrd. Ahmet Gn.Md’lüğü temsilcileri, havacılık ödülü Dr. Cem Başaran’a, Hava-
Çalışkan, Akdeniz Üni. Rektörü cılık Tıbbı Derneği ödülleri de Dr.
Prof.Dr. Özlenen Özkan, Üskü- Tevfik Çakmakçı, Dr. Nazım Ata ve
dar Üni. Rektörü Prof.Dr. Nevzat Dr. Savaş İlbasmış’a verildi. n
Tarhan ve SHGM Genel Müdürü
Prof.Dr. Kemal Yüksek tarafın-
dan yapıldı. Kongrede toplam
12 oturumda 2’si yurt dışından
(Eurocontrol’dan Dr. Roland Ver-
mieren ve Londra City Univ’den
Prof. John Barbur), toplam 64

PILOT AKRAN DESTEK ÇALIŞMA GRUBU, PEER ADAYLARINA EĞITIMLER

VERIYOR

Havacılık Tıbbı Derneğinin Pilot Akran Destek pilotların eğitiminde EASA
Çalışma Grubu; Pegasus Havayolları’na 8-10 Ocak beklentileri doğrultusunda
2021, SunExpress Havayollarına 5-7 Şubat 2021, şu konular işlendi: Men-
TALPA grubuna da 12-14 Şubat 2021 tarihlerin- tal rahatsızlıkların sıkça
de ‘online’ eğitim verdi. 2,5 gün süren 20 saatlik karşılaşılanları ve intihar;
kurslara her gruptan 15-20’şer pilot katıldı ve ‘Peer’ görüşme,dinleme,rehber-
eğitimi aldı. lik,mentority becerileri;
alkol, madde, ilaç kötüye
Akran desteği (peer support) verecek olan kullanımı; zihinsel ve sosyal
iyilik hali, dayanıklılık,
mobbing, travma, TSSB, ölüm ve başaçıkma strateji-
leri; psikobiyografi ve psikootopsiler; adalet kültürü,
SMS. Ayrıca ‘Rol Playing’ uygulamalarıyla pekiştir-
me yapıldı.

Sertifika verilen TALPA pilotları ‘Meslektaş
Destek Ağı (MDA)’ başlığını; SunExpress grubu ise
‘Master Caution’ motto’sunu kullanmaktadır. n

1331

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

‘PILOT AKRAN DESTEK PROGRAMI:
NEREDEYIZ? NELER YAPILMALI?’ PANELI

13 Nisan 2021 günü Eskişehir Teknik Üniversite-
si’nce düzenlenen panel zoom üzerinden online olarak
gerçekleştirildi. Açılış Konuşmaları Rektör Prof.Dr.
Tuncay Döğeroğlu ve Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakül-
tesi Dekanı Prof.Dr. Öznur Usanmaz tarafından yapıldı.

Moderatörlüğünü Prof.Dr. Ender Gerede’nin yap-
tığı panelde konuşmacılar şunlardı: Prof.Dr. Muzaffer
Çetingüç, Dr. Kadir Eren (SHGM), Kaptan pilotlar H.
Murat Ersoy (TALPA), Muharrem Gündoğan, Ertuğrul
Sevimli (THY), Murat Tünay (Pegasus), A. Boğaç Yoldaş
(SunExpress).

Online gerçekleştirilen toplantıya çeşitli illerden
129 kişi katıldı. n

HAVACILIKTA EMNIYET KÜLTÜRÜ VE COVID-19

8 Aralık 2021 günü Ana-
dolu Üniversitesi İşletme
Fakültesi tarafından dü-
zenlenen online seminerin
konuşmacısı üyemiz Prof.
Dr. Ender Gerede idi. n

12. ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME ŞURASI

ORTAK AKIL KONFERANSI

9-11 Temmuz 2021 günü Afyon Dijitalleşmede ezber bozan lojisi, Akran Destek Programı,
Güral Otel’de yapıldı. Derneğimizi vizyonlar, lojistik’in nasıl ge- Havacılık Tıbbı Eğitimleri, Bilim-
Prof.Dr. Muzaffer Çetingüç ve liştirileceği, mobilitede inovatif sel Kongreler, vs. Konferansta bu
Prof.Dr. Hasan F.Töre temsil etti. hedeflerin neler olacağı gibi konu başlıkları önerilerek sonuç
konular serbest beyin fırtınalarıy- raporuna girmesi sağlandı...
Lojistik, Dijitalleşme ve Mobi- la listelendi. SHGM Sağlık Birimi
lite ana başlıkları altında; Ulaş- öncülüğünde yapılan toplantılar- 6-8 Eylül 2021 günleri İs-
tırma Bakanlığının ilgi alanındaki da havacılık tıbbı grubu olarak tanbul, Atatürk Havalimanı’nda
kara, hava, deniz, demiryolu, ilgi alanımızda yer alan konular gerçekleştirilen 12. Ulaştırma ve
metro vs. ulaşımı ile haberleş- şunlardı: Telemedicine, Seyahat Haberleşme Şurası’na 55 farklı
menin tüm alt grupları üzerinde turizmi/sağlığı, Havacılık Psiko- ülkenin Ulaştırma Bakanları ve
tartışmalar yapıldı. Bakan Yardımcıları katıldı. n

1332

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

6. DÖNEM HAVACILIK VE UZAY
PSIKOLOJISI SERTIFIKA KURSU

17-21 Kasım 2021 tarihlerinde Üsküdar Üni-
versitesi ve Havacılık Tıbbı Derneği işbirliği içinde
online yapılan 6’ncı dönem kursa; 15 psikolog, 3 Pdr,
1 pilot, 1 Dr, 1 Hemşire, 1 CRM Danışmanı ve 4 kabin
memuru olarak toplam 26 kişi katıldı.

Eğitmen grubu ise neredeyse kursiyer sayısı
kadar (19) idi. n

3. HAVACILIK, UZAY VE PSIKOLOJI KONGRESI

4-5 Aralık 2021 günleri online olarak gerçekleş-
tirilen HUP kongresinin bu yılki ana teması ‘Akran
Destek Programı’ idi. Kongrenin Eşbaşkanları Psk.
Arınç Sönmez ve Psk. Mehmet Ali Erkuş (Havacılık
Psikolojisi.net); Bilimsel Başkanı Prof.Dr. Gökben
H.Sayar, Onursal Başkanı Prof.Dr. Muzaffer Çetin-
güç idi. Kongreye protokol konuğu olarak katılan Pe-
gasus Havayolları CEO’su ve IATA Yön.Krl Üyesi M.
Tevfik Nane, SHGM adına Uçuş Opr. Daire Bşk. Mahir
Onur Şener ve İstanbul Üniv. Havacılık Psik. Enstitü-
sünden Doç.Dr. Hakkı Aktaş açılış konuşmaları yaptı.

Kongrede NASA bilim insanlarından Prof.Dr. Nur-

gül Çelik Bağcı’nın konferansı “Evrende Yaşam Ara-
yışı; Yalnız mıyız?” başlıklı idi. Yurtdışından katılan 2
misafir lar Dr. Gerhard Fahnenbruck (Stiftung May-
day) ve EAAP Gn. Sekreteri Gunner Steinhart, Ak-
ran Destek Programının işleyişiyle ilgili çok değerli
sunumlar yaptılar. Kongreye çoğu genç psikologlar
olan 207 kişi katıldı. n

TEHLIKELI DÜŞÜNÜŞ VE DAVRANIŞLAR HUTSEP 21-3: ONKOLOJIK VE
(GREMLINLER) KONFERANSI HEMATOLOJIK HASTALIKLARDA UÇUŞ
DEĞERLENDIRILMESI
15 Aralık 2021 günü Prof.Dr.
Muzaffer Çetingüç tarafından 26 Aralık 2021 günü HUTP tarafından Sürekli
Üsküdar Üniversitesi NP Has- Eğitim Programı çerçevesinde düzenlenerek online
tanesi hekim ve psikologlarına yapılan bilimsel toplantıda konu başlıkları: Onkolojik
yönelik konferansa Kurucu Hastalıklarda, Hematolojik Hastalıklarda, Covid-19
Rektör Prof. Dr. Nevzat Tarhan geçiren havacılarda SHT-MED uygulama süreçleri
da katıldı. n ve asgari gereklilikler ile Uçuşta tıbbi aciller… idi. n

1333

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

HAVACILIKTA ÖZLÜ SÖZLER

Bir pilotla havacı arasında büyük bir fark vardır. “Havacılık yolu öyle saran bir yol ki, insanın bu zev-
Biri teknisyendir öbürü ise uçmaya aşık bir sanat- ki benimsedikten sonra bir daha terk etmesine im-
çıdır. kân olmuyordu.”

E. B. JEPPESEN VECIHI HÜRKUŞ

Kutunun kalitesi çok da önemli değildir. Başarı ku- “Kuşlar, kanatları var diye uçmazlar yalnızca.”
tunun içinde oturan adama bağlıdır.
KÜÇÜK İSKENDER
BARON MANFRED
VON RICHTHOFEN “Yaşamımızda çok az an vardır ki bir uçağın hava-
lanışı kadar yürek ferahlatıcı olsun.”
Başarılı bir pilotun hızlı gözleri ve çelik gibi sinir-
leri olmalıdır ALAIN DE BOTTON

W. J. ABBOT “Hava Kuvvetleri, Almanya’nın üstündeki çatıdır.”

Uçarken korku yaşamayan pilot muhtemelen uça- HERMANN GOERING
ğını maksimum kapasiteyle uçurmuyordur.
“Kuş ölümlüdür. Sen uçmayı hatırla.”
JOHN MCBRI
(ASTRONOT) FURUĞ FERRUHZAD

Tehlikeden en uzak kişi, güvendeyken bile tedbiri “Uçmak istiyorsan seni aşağı çeken her şeyi bırak.”
elden bırakmayandır.
TONI MORRISON
PUBLILIUS SYRUS (M.Ö. 1. YY)
“Uçmayı denemeyen insan, ne zincirlendiğini fark
Bir kuştan uçuşun sırlarını öğrenmek, bir sihirba- eder, ne de kanatlarının kudretini.”
zın sırlarını öğrenmek gibidir. Neyi arayacağınızı
öğrendikten sonra, tam olarak ne arayacağınızı bil- ARET VARTANYAN
mediğinizde farketmediğiniz şeyleri görürsünüz.
“İçine çektiğim hava değil gökyüzüdür”
ORVILLE WRIGHT (1903)
ÜLKÜ TAMER
Kaynak: http://www.b737.org.uk/pilotingquotes.htm
Çeviri: Psk. Selin Çulcuoğlu “Yolcu olarak uçarken iki şey hissedilir: Can sıkın-
tısı ve panik!”

ORSON WELLES

“O gidince içimdeki uçak düştü”

HAYDAR ERGÜLEN

“Alışamadım bir türlü, uçak yerden kesilirken ka-
zaların çeşidi gelir aklıma”

NAZIM HIKMET

“Uçak kazaları da Newton yüzünden oluyor zaten!”

FERIDUN NADIR

“İyimserler uçağı icat ettiler, karamsarlar paraşü-
tü…”

MAHATMA GANDHI

Kaynak: O. Gazi Baykal. Airkule (21.9.2020)
http://www.airkule.com/yazar/AFORIZB0ZMALAR-III/1390;
http://airkule.com/yazar/AFORIZMALAR-III-SON-/2745

1334

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

HAVA TRAFİK KONTROLÖRLERİNİN SAĞLIK MUAYENELERİ

Bir uçağın emniyetle kalkış, uçuş ve iniş yap- operasyonel hata değerlendirilmiş; hataların çoğunun
masından sorumlu 3 kişi varsa bunlar pilot, kontrolörün pozisyon sorumluluğunu aldığı ilk 20 da-
hava trafik kontrolörü ve bakımcıdır. Çağdaş kika içinde arttığı (%32) görülmüştür. Gene de HTK
havacılıkta hava trafik kontrolörlerinin (HTK) operasyonel hata oranları sanıldığından çok azdır: 2003
uçuştaki payları pilotlarınkine yakın ve birin- yılındaki 100 bin uçuşta 0,78 bulunmuştur (3).
ci derecede önemli görülmektedir. Geçmişte
pilot sorumluluğunda olan pek çok şey bugün Öykü-2: ABD’de 26 Temmuz 2008 günü Detroit’in
HTK’lerine yüklenmiştir (1). Batı havacılığında Ypsilanti Havaalanına gitmekte olan Kalitta Air’in Le-
kullanılan bir aforizma şöyledir: arjet uçağının pilotları 32 bin ft irtifada Cleveland Hava
“Bir pilot hata yaparsa pilot ölür; bir hava trafik Trafik Kontrolörüne emergency deklare ederek yön-
kontrolörü hata yaparsa gene pilot ölür...”
“lendirme istediler. İkinci pilot bayılmıştı; kaptan pilot
Öykü-1: 1 Temmuz 2002 gecesi hava trafik kontro-
lörü hatası nedeniyle İsviçre’nin Konstance gölü üze- ise sarhoşvari ve yavaş konuşmakta, uçağı otopilottan
rinde çarpışan 2 uçakta 71 insan ölmüştü. Überlingen çıkarıp düzeltici kumandaları verememekte idi. Her
kazası olarak havacılık tarihine geçen bu olayda da şeyin yolunda (Okey, Okey) olduğunu söylemekteydi.
kural bozulmamış, hatalı kontrolöre bir şey olmamış, Kontrolörler, kaptanın farkındalığını yitirdiği için zihin
pilotlar ve yolcular ölmüştü. Kural 2 sene sonra bo- bulanıklığı ve umursamaz tarzda her şeyin yolunda ol-
zuldu: Bu kazada eşini ve çocuklarını kaybeden Vitaly duğunu söylemesinden ve basınç kaybı ikaz seslerinden
Kaloev isimli Rus mimar, kontrolör Nielsen’i evinin şüphelenerek pilotların hipokside olduğunu anladılar
bahçesinde bıçaklayarak öldürdü... ve pilotla sürekli konuşup yönlendirerek uçağa irtifa
kaybettirdiler. 11 bin ft’e geldiğinde pilotun bilinci açıl-
dı, konuşması normalleşti, farkındalığını geri kazandı

Hatalı yönlendirmeleri yüzünden öldürülmek Bir pilot hata yaparsa
kontrolörler için yaygın bir korku değildir; onların pilot ölür...
temel korkuları, kendi hataları yüzünden bir kaza
olması ve bu şekilde ‘tarihe geçmek’tir… Felsefeci Bir hava trafik
yazar Alain de Botton, Heathrow Havaalanında 1 haf- kontrolörü hata yaparsa
ta yaşayarak kitaplaştırdığı gözlemlerinden birinde,
hava trafik personelinin (çocuklarıyla ilgilenen ebe- gene pilot ölür...
veynler gibi) sorumlu oldukları her bir uçak emniyet-
le yere inene kadar rahat edemediklerini yazmıştı (2). “1335

Hava trafik kontrolörlerinin doğrudan veya dolaylı
biçimde rolü olan en bilinen kazalar; 1977 yılındaki
Tenerife faciası (583 ölü), 1986 Cerritos çarpışması
(81 kayıp), 1991 Los Angeles kazası (21 ölü) ve 2002
Überlingen çarpışmasıdır (71 ölü). 1996-2004 yılla-
rı arasını kapsayan bir veritabanı analizinde, 8.887

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

ve uçağı güvenli bir şekilde Cleveland’a indirdi. Kont-
rolörler Jay McCombs ve Stephanie Bevins, bu olası
kazayı önlemekteki uyanıklık ve destekleri nedeniyle
Archie League Emniyet Madalyası ile ödüllendirildi.

HTK’LERIN STRESLERI de 2004 yılına kadar aynı durumdaydı.) Bu hastanele-
rin hekimleri zaman zaman HTK muayene kriterlerinin
Bir yazıda kontrolörlerin stres düzeyleri hastane neler olduğunu bilmediklerini, yanlış rapor düzenleme
yoğun bakım personelinin yaşadıklarıyla eş tutulmuş; kaygısı içinde olduklarını itiraf etmektedirler. HTK mu-
her iki grubun da kritik, komplike ve özel yetenek ge- ayene kriterlerinin ulusal bir talimata (SHT-MED) gir-
rektiren meşguliyetleri olduğu bildirilmiştir. Tıbbi ne- memesi hayret vericidir ve kaos yaratmaktadır. Ortada
denlerle görevlerinden ayırılan HTK’lerinin yarısının sadece uluslararası yönergelere atıfta bulunularak
psikiyatrik vakalar olduğu da rapor edilmiştir (4). Ar- dolaylı biçimde yapılmış bir tavsiye vardır: “Havacılık
hur Hailey’in ‘Havaalanı’ romanında; havadaki yüzlerce Muayeneleri, Sağlık Sertifika ve Sağlık Muayene Rapor
uçağın idaresinin, bir satranç oyununu veya ‘cehen- İşlemleri, UOD -2017/8 genelgesinin 7 (5) maddesinde;
nemî baleyi’ yönetmek kadar zor olduğuna, ‘çarşafa “Hava trafik kontrolörleri ve adayları ICAO Ek 1 kapsa-
dolaşma’ endişeleri yarattığına, büyük bir dikkat ve mında Sınıf 3 havacılık muayenesinden geçerler; ICAO
uyanıklık gerektirdiğine dikkat çekilmektedir. Roman- Ek-1 Bölüm 6 ve ICAO Doc. 8984 Sınıf 3 sağlık gerekli-
da, bir kazadan kendilerini sorumlu tutan iki kontrolör- likleri uygulanır” denilmektedir.
den birinin akıl hastanesine yatarak tedavi görmesi, di-
ğerinin intihar plânı yapması, kurgusal da olsa gerçek Bu referansların dibacelerinde, uçuş ve yer ekip-
bir durumu yansıtmaktadır (5). lerinin sağlık muayenelerinin 120 saat havacılık tıbbı
eğitimi olan Uçuş Tabiplerince ve ulusal sivil havacılık
Bilgi notu: Çoğu insanın sadece kuledeki çalışan- otoritesinin yetkilendirdiği Havacılık Tıp Merkezlerin-
larla sınırlı sandığı HTK’leri, aslında birbirleriyle eşgü- de (AeMC) yapılması gerektiği kuralı vardır. Ülkemiz-
düm halinde görev yapan 3 alt gruptur: de halen AeMC’si de uçuş tabipleri de olmayan Dev-
let Hastanelerimizde HTK muayenelerinin yapılıyor
En-route olması, ya ihmal ya da hatadır. Aşağıda, içinde çözüm
önerilerini de barındıran bir durum tespiti yapılmış ve
TMA maddeler halinde sunulmuştur:
1. Geçmişte (JAA öncesi zamanlarda), Havacılık Tıp
CTR
Merkezlerinin ve yetkili uçuş tabiplerinin bulunma-
1. 20 milden uzak ve 20 bin feet’ten yüksekteki uçak- dığı hastanelerde yapılan pilot muayeneleri ne kadar
larla ilgilenen seyir (En Route) operatörleri, yanlış kararlar üretmeye elverişli idiyse, bugünkü
hava trafik kontrolörü muayenelerinin eski usulde
2. 20 mil çapında bir daire içinde ve yerden 4.500-24 yapılıyor olması da aynı zafiyetleri taşımaktadır. Bu
bin feet irtifadaki uçuşlara yaklaşma (Approach) hastanelere kabaca “ICAO Ek-1 Sınıf-3 uyumlu”
desteği sağlayan operatörler, sağlık raporu verilmesi talebiyle gönderilen kont-
rolör ve adaylara yapılan muayeneler, amacın nere-
3. Gözle görülebilir (3-5 mil mesafe, 4.500 feet irtifa sindedir? ICAO ve Avrupa Birliği (EASA) mevzuatına
altı) alanda uçan hava araçlarının kontrolünü sağ- ne kadar uyumludur? Uçuş tabipleri “kâğıt üzerinde
layan kule operatörleri… tamamlanmış bir prosedüre” razı değildir. Akılcı yol
da, EASA’ya uygun olan da, bu personelin hem ilk
HAVA TRAFIK KONTROLÖRLERININ SAĞLIK muayenelerinin hem de periyodik sağlık kontrolle-
MUAYENELERI rinin yetkili AeMC’lerde yapılmasıdır.
2. Hava seyrüsefer hizmet ve eğitim sağlayıcı kuruluş-
Bu kadar stresli bir görev yapmalarına ve psikolo-
jik / bilişsel bozukluklarının kaza oluşumunu arttırma
olasılığına karşın, HTK sağlık muayeneleri halen sıra-
dan Devlet Hastanelerinde ve konuyla ilgisi olmayan
hekimler eliyle yapılmaktadır. (Pilotların muayeneleri

1336

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

larda işe alım ve eğitim aşamasında uygulanan kin Talimat (SHT-APAM)
değerlendirmelerin hekim olmayan kişilerce ya- hava trafik kontrolörle-
pılıyor olması da yanlıştır. Bu usul ile ileride ge- rini de kapsamaktadır.
lişme potansiyeli olan tıbbi ve psikolojik sorunlar Bu talimata göre kont-
önceden yordanamaz. Bu şekilde işe alınan hava rolörlerin, işletmenin
trafik kontrolör adaylarının sonraki muayenele- belirleyeceği denetçi
rinde ‘elverişsizlik’ durumlarının tespiti halinde, personel tarafından
hem kendileri hem de hava seyrüsefer işletme ve rastlantısal alkol ve psi-
okulları maddi ve manevi yönden sıkıntılar yaşa- koaktif madde tarama-
yacaktır. Ayrıca, kişi ve kurumların karşılaşacak- sına tabi tutulmasını ve
ları mağduriyetlerden daha da önemli olan husus, gerektiğinde AeMC’lere
tespit edilmemiş sağlık sorunlarının uçuş em- sevk edilmesini kurala
niyeti riski yaratabilme olasılığıdır. Bu nedenle, bağlanmış durumda-
hava trafik kontrolörü adaylarının ilk sağlık mua- dır. Alkol, ilaç ve madde
yenelerinin AeMC’lerde yapılması gerekmektedir. kullanımının suistimali
3. Gerçekçi olmak gerekirse, AeMC niteliği taşı- gibi hassas bir konuda
mayan ve uçuş tabiplerinin görev almadığı has- sorumluluğu sadece AeMC’lere bırakmamak adına,
tanelerde yapılan rutin muayeneler, bir işe giriş EASA’nın 2020 yılından itibaren pilotlar için başla-
raporu veya sürücü muayenesi gibidir. Havacılık tacağı Akran Destek Programının (Peer Support)
streslerine hiçbir aşinalığı olmayan hekimlerin benzerinin HTK grubu için de plânlanmasının uygun
hava trafik kontrolör veya adaylarını değerlendir- olacağını değerlendirmekteyiz.
meleri (uçuş emniyeti bağlamında) eksikli ve yan-
lıştır. SHGM tarafından yetkilendirilmiş Havacılık SONSÖZ
Tıp Merkezlerindeki muayenenin rasyoneli budur.
4. SHGM’nin denetleme yetkisi olmayan kuruluş- Hava trafik kontrolörü meslek grubunun uçuş
larda yapılan önceki muayene kayıtları ve içeriği emniyetindeki önemli rolü göz önüne alındığında,
görülemediği için, sonraki muayenelerde eksik mesleğe giriş sürecinde ve sonraki periyodlarda
değerlendirme yapılması ve hatalı kararlar ve- tabi tutuldukları sağlık kontrollerinin havacılık
rilmesi olasılığı da vardır. Bir tıbbi değerlendir- tıbbı alanında uzman hekim ve kurumlar eliyle
me, önceki muayene ve laboratuvar bulguları ile yapılması gerekmektedir. Bu konudaki mevcut
uzman hekim tanıları görülürse daha tutarlı so- boşluğun giderilmesi, ICAO ve EASA uyumu açı-
nuçlara varabilir. Böylece hem itiraz-kontrol mu- sından de bir zorunluluk durumundadır.
ayenesi yapan AeMC’lerin işi kolaylaşır, hem de
SHGM’de yapılacak olan nihai değerlendirmede Hazırlayan: Prof.Dr. Muzaffer Çetingüç
adil bir karar verilmesi mümkün olabilir.
5. SHGM tarafından yayınlanan Havacılık Personeli- KAYNAKLAR
nin Alkol ve Psikoaktif Madde Kontrollerine İliş-
1. Castle, G. Human factors in air traffic control. Aviaton
and Space Med. Proceedings of XVII. International
Congress on Aviation and Space Medicine, Oslo 1968.
Hannisdahl B, Sem-Jacobsen CW. (Eds). pp. 362-66.

2. Alain de Botton. Havaalanında Bir Hafta. Çeviri: Tülin Er.
Sel Yay, 1. Baskı. İstanbul, 2009. s. 83-84.

3. Schroeder D, Bailey LL, et al. Temporal factors in air traf-
fic control operational errors. 77th Annual ASMA Scien-
tific Meeting (2006) Abs.# 116.

4. Köknel Ö. Zorlanan İnsan. Altın Kitaplar, İstanbul. 1987.
s. 332.

5. Hailey A. Havaalanı. Çeviri: Aydil Balta. 3. Baskı, E Yayın-
ları 1972, İstanbul. s. 163-186,288.

[Bu yazı Airkule sitesinde 19.8.2019 tarihinde yayınlanmıştır.]

1337

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

EŞCİNSEL UÇUŞ EKİPLERİ suysa ve hormon kullanımına ait semptomlar veya
performansı bozan yan etkiler varsa, tıbbi sertifi-
Askeri havacılığın özel koşulları nedeniyle, kasyon için elverişsizlik kararı verilir.
kendi kültürel ve operasyonel bakışına uy-
gun yönergeleri vardır. Her ülke kendi uçuş HIV(+) PILOTLAR
ekiplerinin arasında eşcinsellere yer ve-
rip vermeyeceğine, hangi tür davranışların Antiviral ilaç kullanmadan semptom göster-
uçuştan ve ordudan ihraç gerekçesi sayılaca- meyen ve AIDS tanısı almayanlar kontrollü olarak
ğına kendisi karar verir. Havacılığın savaşa uçabilirler; ancak bu konu da tartışmalıdır. FAA’in
hazırlık ve savaş için yapıldığı askeri ortam- 1997 yılına kadar olan uygulamasında, antiviral ilaç
larda ordular eşcinselliği, kendi rasyoneli kullanan HIV(+) pilot ve hava trafik kontrolörleri
içinde haklı gerekçelerle uygun görmez ve FAR 67.113, 213 ve 312’ye göre tıbbi sertifikasyon
ihraç sebebi sayar. alamamaktaydılar. 1997 yılı Kasım ayından itiba-
Ancak bu konuda sivil havacılık yönergeleri ren, erken dönemde tespit edilip iyi tedavi görmüş
oldukça esnektir. JAA (EASA), FAA ve ICAO ve semptomları kaybolmuş kişilere uçuş verilmeye
yönergeleri, tıbbi ve psikiyatrik bir bozukluk başlanmıştır. Ancak klinik bilişsel değerlendirme,
düzeyinde olmadıkça ve uçuş emniyetini ris- nörokognitif testler (Cog-Screen Aeromedical Edi-
ke edecek davranış bozuklukları tespit edil- tion) ve ayrıntılı laboratuvar tetkikleri yapılması
mediği sürece, cinsel kimlik ‘farklılığı’ göste- gerekli görülmektedir (3). FAA, 2000 yılında FAR
ren uçuş ekiplerini uçuşa elverişsiz saymaz. 67.401’e göre ilaç tedavisi altındaki 39 HIV(+) pilota
uçuş vermiştir. JAA, birden fazla pilotlu uçaklarda
Psikiyatri bilimi de önceleri ‘sapkınlık’ kate- uçuş izni vermektedir. İngiliz Sivil Havacılık Otori-
gorisinde gördüğü eşcinselliğe 1970’li yıllardan tesi (CAA) ise, bu kişilerin tedavi prosedürünü ve
itibaren ‘normal dışı, ama hastalık değil’ olarak inkapasitasyon riskini göz önünde bulundurarak
bakmaktadır ve hastalık sınıflandırmaları dışına tıbbi sertifikasyon koşullarını değerlendirmektedir
almıştır. (Sapkınlık/sapıklık durumları ayrıca ta- (4).
nımlanmıştır). 2017 yılında bir Türk havayolu şir-
keti uçağında yayınlanan ‘Modern Family’ dizisinde AIDS TANISI VARSA
yer alan ‘gay’ sözcüğünün ‘sapkın’ olarak çevrildiği
ortaya çıkmış ve kamuoyundan tepkiler gelmişti Eşcinselliğe özgü bir hastalık olmamakla birlik-
(1). te AIDS, eşcinsellerle yakın çalışan kişileri tedirgin
eden bir durumdur. HIV(+) ve AIDS tanısı konan in-
Yetişkin insanlar arasında eşcinsellik oranının sanların %90’ı er geç nörolojik bozukluklar, HIV en-
yaş gruplarına ve ülkelere göre çok değişmekle sefalopatisi ve AIDS demansı gösterir. AIDS tanısı
birlikte %1-10 arasında olduğu söylenebilir. Bazı- alan pilotların uçuştan muaf tutulması konusunda
larının kendilerini gizleme eğilimi yüzünden ista- konsensüs vardır. Ama bugün artık olgu bazında
tistiklere yansımayan kişilerle birlikte bu oranların değerlendirilme yapılarak uygun görülen pilotla-
biraz daha fazla olabileceği tahmin edilebilir. Eş- ra uçuş verilebileceği düşünülmektedir. Kuramsal
cinsellerin PPL (Private Pilot License), CPL (Com- olarak tipik semptomların varlığı, tedavi tipi ve yan
mercial Pilot License) ve ATPL (Airline Transport etkileri, nörolojik ve psikiyatrik bozuklukların olup
Pilot License) almalarının önünde yasal bir engel olmadığı gibi parametrelere bakılarak karar veril-
yoktur. Düzen bozucu davranış sorunlarının ön mesi gereği vurgulanmaktadır. Ama bugüne kadar
plânda olduğu durumlarda, psikiyatrik bir tanı da FAA’in böyle bir onay verdiği kişi olmamıştır (5).
yoksa idari ve disiplin kararlarıyla iş akitleri fes-
hedilebilir (2). Cinsel kimlik sorunu olan kişilerin
ikincil tıbbi ve psikiyatrik bozuklukları söz konu-

1338

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ
CINSIYET DEĞIŞTIRENLER
yektomi olmuşlarsa ve hormon kullanmakta ise-
Transseksüalite, kadın bedenindeki erkeklerin ler, ayrıca osteoporoz takibi önerilmektedir (9).
ya da erkek bedenindeki kadınların operasyon ve
hormon alarak hissettikleri cinsel kimliğe kavuş- EŞCINSELLERE YAKLAŞIM
maları durumudur; bir hastalık sayılmaz. ABD’de
cinsiyet değiştirme ameliyatı olan (transgender), 1993 yılında Bill Clinton’un başkanlık dönemin-
kadın kimliği ve giysileri ile görevini yapan pilotlar de kabul edilen ‘Sorma-Söyleme’ (Don’t ask, Don’t
vardır ve FAA tarafından uçuşlarına engel çıkarıl- tell - DADT) ilkesi çerçevesinde, gay veya lezbien ol-
mamaktadır (6). Ancak ameliyat sonrası aldığı hor- duğunu açıkça söylemedikçe (ve düzen bozucu bir
mon ilaçları ve bazı psikolojik nedenlerle uçuştan eylemi olmadıkça), eşcinsellere ordunun kapıları
ayırılanlar da olmaktadır (7). İngiliz Hava Kuvvetle- açılmıştı. 1993-2004 yılları arasında ABD Ordusun-
rinde erkek kimliğiyle 13 yıl pilot olarak görev yap- dan ihraç edilen 9.488 eşcinsel erkek ve kadının
tıktan sonra cinsiyet değiştiren bir trans, pilotluğa %8’i önemli görevlerde bulunan kalifiye personeldi
polis gücünde devam etmektedir (8). Türkiye’de ve bunların kaybı bazı tartışmalar başlattı. Yani du-
2018 yılında kabin memurluğu için başvuran bir er- rumun hem insan hakları, hem de nitelikli eleman
kek aday, hormon kullandığını ve ameliyatla kadın kaybı boyutları vardır ve daha esnek yaklaşılma-
cinsine geçmek istediğini açıkça söylemiş; yapılan sını gerektirmekteydi. Obama yönetimi, büyük bir
değerlendirmede uçuş görevleri için elverişsizlik sosyal değişim projesi olarak eşcinsel askerlerin
bulunmayarak adaylığa kabul edilmiştir. orduda görev yapmalarına izin veren yasayı 2010
yılında kabul etti.
ABD’de Spironolakton ve Östradiol kullanmak-
ta olan bir özel pilotun değerlendirildiği olgu rapo- 2017 yılında başkan Donald Trump ise, sayısı
runda; performansını etkileyen fiziksel veya zihin- 15 bin kadar olan transseksüel askerlerin orduda
sel patoloji bulunmadığı için, tıbbi sertifikası takip görev yapamayacaklarına karar verdi. Ancak 2018
koşulu ile onaylanmıştır. Takip gerekçesi, Spiro- yılı Ocak ayında ABD Ordusunun iki Apache savaş
nolakton’un hiperkalemi, renal yetersizlik ve hipo- helikopteri pilotu (Yzb. D. Hall ve Yzb. V. Franchi-
tansiyon gibi yan etkileri; keza Östradiol’un safra no) West Point Askeri Akademisinde evlendi; çift
taşı oluşturma ve tromboembolik olayları arttırma düğüne askeri tören üniformalarıyla (mess dress)
riskleri olmasıydı. 50 yaş üstü zayıf bireyler, orşi- katıldı (10). İran’da eşcinsellerin idama mahkûm
edilmeleri nedeniyle 2016 yılında Air France’ın er-
kek eşcinsel uçuş ekipleri, İran uçuşlarında görev
almak istemediklerini açıklamıştı. Başlatılan imza
kampanyasında, “eşcinsel kabin memurlarının öl-
dürülebilecekleri ülkelere uçmayı reddetme hak-
kı” istendi (11).

PRATIKTEKI ZORLUKLAR

Trans veya eşcinsel kişilerin ‘ruh sağlıklarının
iyi olmadığı, davranış bozuklukları bekleneceği’
gibi söylemler önyargıların sonucu olup bilimsel
değildir. Toplumların diğer kesimlerindeki insan-
lar gibi içlerinde psikopatlojileri olanlar da, olma-
yanlar da vardır. Biyolojik cinsiyetleriyle zihinsel
cinsel kimlik algıları büyük çelişki içinde olanlar

1339

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

kimlik bunalımı (gender identity dysphoria) yaşaya- KAYNAKLAR
bilirler; ama böyle bir ikilem ve bunalım yaşama-
yanlar da çoktur. Süflî yapıdaki trans ve eşcinsel 1. h t t p : // w w w. g o k y u z u h a b e r c i . c o m / h a b e r.
kişiler arasında seks işçisi olarak çalışanlar ve php?id=41685
uyuşturucu bağımlıları olsa da, havacılık ortamla-
rında böylelerine pek rastlanmaz. 2. ICAOMedical Manuel. 3rd Edition, 2012. Doc
8985-AN/859. Chapter 9: 9.8.5.
Eşcinsel pilotlar (efemine davranışları varsa)
homofobik insanların alaycı yaklaşımlarına ve sö- 3. http://www.pilotfriend.com/aeromed/medical/
zel tacizlerine maruz kalabilir; sonuçta kokpitte hiv.htm
dikkat dağılması, liderlik ve otorite zafiyeti gibi
CRM sorunları çıkabilir. Yadırganmayıp kabul gör- 4. Berry MA. Civil aviation medicine. In: DeHart RL,
dükleri ortamlarda sorun yaşanmaz. Uygar batı ül- Davis JR. (Eds). Fundamentals of Aerospace Me-
keleri de dahil olmak üzere, Dünyanın birçok ülke- dicine. 3rd Edit, Lippincott Williams&Wilkins, Phi-
sinde maço gruplar eşcinsellere karşı (belki kendi ladelphia, USA. 2002. p. 557.
bilinçdışı eşcinsel dürtülerini kovmak amacıyla)
iğneleyici ve itici tutumlar gösterir. En naif örnek- 5. Hutchison E. Aeromedical certification for HIV
lerden biri, gay erkeklerin cinsel eğilimlerini yan- positive pilots - The UK approach. 78th Annual
sıtmak amacıyla sağ kulaklarına küpe takmalarına AsMA Scientific Meeting (2007) Abs. # 147.
karşı üretilmiş ironik tekerlemedir: “Left is right, ri-
ght is wrong” (Sol kulak doğru, sağ yanlıştır). Daha 6. John Walton. Trailblazing trans pilot Jessica Tay-
agresif tepkilerden biri 2017 yılında Avustralya’da lor pushes for equality. https://runwaygirlnetwork.
yaşanmıştır. Qantas Havayolları CEO’su Alan Joy- com/2015/09/11/trailblazing-trans-pilot-jessi-
ce, bir toplantıdaki konuşmasında eşcinsel evliliğe ca-taylor-pushes-for-equality/
verdiği destek nedeniyle yüzüne pasta yapıştırıla-
rak saldırıya uğramıştı... 7. BorR. Psychological assessment and reporting of
crew mental health. In: Bor R, Hubbard T. (Eds).
Trans kabin memurları için Tayland ve Güney Aviation Mental Health: Psychological Implica-
Kore’de (Asian Airlines) kısıtlama yoktur. Benzeri tions for Air Transportation. Ashgate Pub. USA.
durumdaki pilotların dayanışma amaçlı olarak kur- 2006. pp. 149-50.
dukları gruplar vardır: National Gay Pilots Associ-
ation (NGPA),Canadian Aviation Pride: Gay Pilots… 8. Jane Hutcheon. http://www.abc.net.au/
İngiliz havayolu şirketi Virgin Atlantic, (bu gruplara news/2018-04-25/transgender-pilot-ayla-hol-
selâm göndermek amacıyla) tarihin ilk LGBT se- dom-royal-wedding-prince-william/9691102
ferini 28 Haziran 2019 günü düzenledi. Londra’nın
Heathrow havalimanından New York’un Newark 9. Valderrama C. Who is who? Case report.Aerome-
havalimanına yapılan seferde (Pride Flight) uçuş dical implications of gender dysphoria. The Fe-
ekibi tümüyle LGBT temsilcilerinden oluştu. daeral Air Surgeon’s Medical Bulletin. 2009;47(4):
6-7.
Sonsöz; işini düzgün yapan, bedensel ve zihin-
sel sağlığı yerinde olan herkesin uçmaya ve uçur- 10. Danny Kim. New York Times (Jan 19, 2018). ht-
maya hakkı olduğu, cinsel tercihlerinin uçuş emni- tps://www.nytimes.com/2018/01/19/fashion/
yeti bağlamında engel olmadığıdır. weddings/two-active-duty-soldiers-marry-in-sa-
me-sex-wedding-at-west-point.html
Hazırlayan: Prof.Dr. Muzaffer Çetingüç
11. https://www.kaosgl.org/haber/escinsel-kabin-me-
NATIONAL GAY PILOTS murundan-iran-ucusuna-tepki

ASSOCIATION [Bu yazı Airkule sitesinde 21.10.2019 tarihinde yayınlanmıştır.]

1340

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

RASTGELE CINSELLIK VE SADAKATSIZLIĞIN
KÜLTÜREL MEŞRUIYETI MÜMKÜN MÜ?

Kadın ve erkek olmayla ilgili genetik bir alt yapıy- ama hak ve fırsatlarda insan olarak eşittir. Biyolo-
la doğuyoruz. Bir kadına doğuştan ergenlik dö- jik olarak eşit olmadığı için fiziksel eşitlik ve fizik-
nemine kadar hormonlarla ilgili bir dış müdaha- sel güç olarak da eşit değil ama zihinsel güç olarak
le yapılması tehlikeli. Rastgele cinsellik ve cinsel eşittir. Çocukluk dönemlerinde özellikle ergenliğe
sadakatsizliği doğal kabul eden, açık evlilikleri kadar erkek beyin ile kadın beyninde duygu, dü-
savunan bir küresel akımın var. Dünyada sosyal şünce ve davranışlar da farklı yaşanıyor. Örneğin
kabulleri değiştiren bir popüler kültür var. mantık, muhakeme, analiz, konuşma, hesapla-
mayla ilgili olan sol beyin eril beyin kabul ediliyor.
ÜÇÜNCÜ CINSIYET ARAŞTIRILDI Sağ beyinde dişil beyin olarak biliniyor. Sağ beyin-
de duygular, heyecanlar, müzik, sanat ve estetik
Cinsiyetle ilgili geçtiğimiz yıl Oxford Üniversi- gibi konularda bütüncül yaklaşımlar vardır. Bu bil-
tesi bir araştırma gerçekleştirdi. Kadın ve erkek gi hakkında bilimsel olarak mutabakata varıldı
cinsiyeti dışında üçüncü bir cinsiyet ve gen var mı?
diye… 500 bin kişi üzerinde gen taraması yapıldı.
Çalışmanın sonucu 2020’nin sonuna doğru yayın-
landı. Gay bilindiği üzere ‘cinsel kimlik bozukluğu’
demektir. Yani cinsel olarak kendi cinsinden haz
almak demektir. Araştırma gay geni olmadığını or-
taya koyuyor. Biyolojik doğamızda biyolojik cinsiyet
var, ikinci cinsel kimlik var, üçüncüsü de cinsel yö-
nelimdir. Cinsiyet dendiği zaman bu üçü birbirin-
den farklıdır.

KADIN VE ERKEK, ORGANLARIYLA DA ERGENLIKTE CINSEL KIMLIK
FARKLILAŞIYOR
KARMAŞASI YAŞANIYOR
Kadın ve erkek olmayla ilgili genetik bir alt ya-
pıyla doğuyoruz. Birincil cinsel karakterler var. İç Bireyler beyinsel eğilimle doğuyor. Beynin kap-
ve dış organlarda farklılıklar olduğunu biliyoruz. tan köşkü olarak nitelendirdiğimiz ön beyin var. Ön
Kadın ve erkek olarak iki cinsiyet var, gen yok ama beyin karar vericidir. Sol beyin bay mantık gibi, sağ
kromozomu var. X kromozomu kadınlarda, Y kro- beyin ise bayan duygu gibi davrandığını söyleyebili-
mozomu erkeklerde var. Böyle bir cinsiyetle doğu- riz. Cinsel kimlik karmaşası ergenlikte çok yaşanı-
yoruz. Bunların bir sosyal öğrenmeyle, sosyal ve yor. Ergenlikte ve 0-3 yaş arasında beynin sinaptik
kültürel rollerle yakından ilgili olduğu gösterildi. patlama yaptığı bir dönem vardır. İki cinsin ergen-
lik döneminde ve 0-3 yaş arasındaki süreçte beyin
HAK VE FIRSATLARDA KADIN VE ERKEK yollar açıyor. Sonrasında bu yollar kişinin yaşantısı
EŞITTIR süresince anne ve baba tarafından bu yollar bu-
danıyor ve kimliği oluşuyor. Biyolojimiz ergenlikte
Östrojen ve testosteron hormonu farklılıkları de bir fırsat daha veriyor. Orada da kendi kimliğini
nedeniyle kadın ve erkeğin biyolojik farklılığı söz arama dönemi olarak kabul ediliyor. Kişi kendine
konusu. Biyolojik olarak kadın ve erkek eşit değil ‘Ben kimim, nereye yönelmeliyim, niçin?’ gibi so-
rular soruyor. Burada etnik kimliği, cinsel kimliği
ve de kültürel kimliği ile ilgili genç ergenlik döne-
minde ‘ben şuraya aitim, buraya bağlıyım’ diye ka-
rar veriyor.

ERGENIN AILEYE AIT VE ÖZGÜR

HISSETMESI SAĞLANMALI

Ergenlik yaşları çete yaşı olarak kabul edilir.
Yani bir bağlanma, aileden kopmadan aileye hem

1341

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

ait hissedip hem de kendini özgür hissetmesini sprey olarak çıkarıldı. Çift terapisinde taraflara
sağlayabilirsek o ergenlikte kendisi olur ve ailesi- burnunuza sıkın diye veriliyor. Eğer kişilik kimliği
ne karşı saygılı, mesafeli kalarak kendi hayatında- sağlıklıysa bunu kendiliğinden kişi üretiyor.
ki kararları vermeye başlar. Yani bireyselleşme ve
ayrışma süreçleri olarak kabul edilir. Ayrışma ve OKSITOSIN BEYINDEKI GENETIK
bireyselleşme ölçekleri de geliştiriliyor. Ölçeklerle
çocuk ayrılma ve bireyselleşme dönemini sağlıklı IFADEYI DEĞIŞTIREBILIYOR
geçirmiş mi, geçirmemiş mi diye araştırılır.
Oksitosin hormonu un beyindeki genetik ifade-
BIYOLOJIK RITME MÜDAHALE ETMEK yi güçlendirip zayıflatabiliyor. Bizim kimliğimizin
ÇOK TEHLIKELI yüzde 30-40’ı genetik, yüzde 60-70’i sosyal öğren-
meyle ilgili. Çevre öğretiyor bizi. Daha önce %50-
Bir kadına doğuştan ergenlik dönemine kadar %50 deniyordu, şimdi genetikten çok toplumsal
hormonlarla ilgili bir dış müdahale yapılması çok öğrenme ön plana çıktı. Annenin ve babanın rolü
tehlikeli. Kişinin bütün gen ifadesi bozulmuş oluyor ön plana çıktı. Onun için genetik, biyolojik cinsiyet
çünkü genler çalışıyor ve protein üretiyor. ‘Testos- özellikleri insanın düşünce sistemiyle değiştirile-
teron üret’ diye komut veriyor. Ergenliğe girince biliyor ve buna da şu anda epigenetik deniyor. Epi-
erkekler de hızla testosteron üretiyor. Vücut kıl- genetik alan çevrenin gende uzun süreli değişiklik
lanıyor, boy uzuyor ve ses kalınlaşıyor. Kadınlarda yapmasıdır.
da östrojen ürettiriyor. Genler ‘östrojen üret’ diye
komut veriyor. Kadın da feminen oluyor. Dişilik PASIF HOMOSEKSÜELLER GENELLIKLE
özellikleri gereği kız çocukların göğüsleri büyüyor,
adet dönemi başlıyor. Onlarla ilgili genetik algorit- TRANSSEKSÜEL OLUYOR
mamızın verdiği biyolojik ritim var. Bu ritme mü-
dahale etmek çok tehlikeli durumlar oluşturmuş. Cinsel yönelimde kişinin gen ifadesi farklı olu-
Doğal akışta kız ve erkek çocuklarda hormonal yor. Hormonlar kadın hormonu, dışa vuran davra-
özellikler eşit değil farklı oluyor. nışları da tam erkeksi fakat karşı cinsiyetle değil
kendi cinsiyle cinsel hazzını gideriyor. Dünya Psi-
KIZ ÇOCUKLARI DAHA ÇOK EMPATI kiyatri Birliği haklı olarak bu durumu 90’lı yıllar-
YAPIYOR da hastalık olarak kabul etmedi. Cinselliği kendi
cinsiyle halleder ama onun dışında tamamen er-
Kız çocuklarının empati yapma açısından erkek keksidir veya tamamen kadınsıdır. Psikiyatri bun-
çocuklarına karşı daha önde olduğunu söyleyebi- ları cinsel sapma grubuna alıyor. Örneğin pedofili
liriz. Bu durumun da biyolojik doğamızla ilgili ol- de çocuklara yönelik cinsel arzular vardır. Homo-
duğunu söylemekte fayda var. Hormonlarımız aynı seksüelliğin adı aslında homofilidir. Kendi cinsine
zamanda ruh halimize, duygularımıza, düşüncele- cinsel sevgi hissetme anlamına geliyor. Bunlar
rimize etki ediyor. O yüzden kız çocukları empati da genellikle aktif-pasif homoseksüellerdir. Pasif
yönünden daha önde oluyor. Anne karnında kız ço- homoseksüeller genellikle transseksüel oluyor.
cuklarının ve erkek çocuklarının dudak hareketleri Sosyal hoşgörü varsa artıyor, yoksa yer altında giz-
ölçüldü. Kız çocuklarının dudak hareketlerinin er- li kalıyor. Sosyal hoşgörü varsa toplumsal cinsiyet
kek çocukların dudağına göre iki misli daha fazla eşitliği ve cinsel özgürlük adı altında rastgele cin-
olduğu gözlemlendi. Kız çocuklarının bu becerisi siyeti, açık evliliği teşvik eden bir küresel durum
de daha gelişmiş oluyor. Bu da annelik yapabil- oluşuyor.
mesinin yanı sıra özellikle 0-3 yaş arası dönemde
çocuğa dil, konuşma becerilerinin öğretilmesinde ERGENLER K-POP’TAN ETKILENIYOR
en çok annenin fonksiyonu olduğunu gösteriyor.
Ancak 0-6 yaş dönemi de önemli hale geldi. Kore’de K-Pop diye bir kimlik çıkarıldı. Genç-
lerde cinsiyetsizlik var ve bütün gençler de bu du-
OKSITOSIN HORMONU ÇIFT
TERAPILERINDE VERILIYOR

Oksitosin, annelik hormonu, bağlanma hormo-
nudur. En çok da emziren annelerde salgılanıyor.
İsviçre’de yapılan bir çalışmada erkek maymunla-
ra oksitosin verildi. Erkek maymunların tüylü şey-
lerle ve yavrularıyla daha çok ilgilenmeye başladığı
gözlemlendi. Bunun üzerine şimdi oksitosin ilaç,

1342

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

rumdan etkileniyor. Cinsiyetsizler, görünüşte ta- olarak kitaplarda da geçiyor. Transeksüellik farklı
mamen kadın ve erkek değiller. Aralarında da aşık bir şey. Kişi transeksüellik ya da pedofili eğilim-
olmak yasak. Erken ergenlik dönemindeki gençler lerinden, homofilik, cinsel yönelim eğilimlerinden
çok etkileniyor, onlara benzemeye çalışıyorlar. Ko- rahatsızsa tedavi edilmesi gerekiyor. ‘Benim böy-
re’ye gitmeye çalışıyorlar, böyle çok sahte bir cazi- le eğilimlerim var, düzeltmek istiyorum’ diyorsa
besi var. Sahte bir cinsel kimlik üretiliyor. Bunlara tedaviye alınıyor. Ama ‘ben böyleyim, böyle hayat
da ödül verildi. Dünyada kültürel değişiklik isteni- kurmak istiyorum’ diyorsa da orada sosyal kabul-
yor. lere bırakılıyor. Transeksüellik, kitapta cinsiyet
hoşnutsuzluğu olarak geçiyor. Kişi 18 yaşı üzeri,
KUZEY AVRUPA’DA EVLILIK GEREKSIZ kendi cinsiyetinden memnun değilse bunun dü-
GÖRÜLÜYOR zelmesini istiyorsa düzeliyor. 18 yaşından önce ise
anne-baba doğal vasi olduğu için, çocuğunun nasıl
Kuzey Avrupa’da aile kavramına gerek olma- para harcaması, gece eve gelip gelmemesi, rastge-
dığı şeklinde bir düşünce var. Yüzde 50 başarısız le cinsellik yapıp yapmaması kontrol altındaysa ve
oranında kuruma yatırım yapılmaz, aileye lüzum çocuk ‘ben cinsel ameliyat olmak istiyorum’ derse
yoktur şeklinde bir algı var. ‘Aile gereksiz bir ku- kesinlikle ebeveynler çocuklarını dışlamamalı, ce-
rumdur’ diyerek açık evlilik hareketi destekleniyor. zalandırmamalı, öldürmeye kalkmamalı. Burada
Açık evlilikte de iki taraf da evli, iki tarafın da sevgi- homofobi ortaya çıkıyor.
lisi var. Bu düşünce 70’li yıllarda ABD’de başladı ve
hala da var. Evliliğe karşı çıkanlar çok ilişkili evliliği POPÜLER KÜLTÜR KÜLTÜREL
teşvik ediyorlar. Böyle durumlarda en çok çocuklar MEŞRUIYETI VE SOSYAL KABULLERI
etkileniyor çünkü insanın psikolojik doğasına aykırı DEĞIŞTIRIYOR
olduğu için yürümüyor. Baktığımız zaman insanın
biyolojik doğasına da aykırı olduğunu görüyoruz. Dünyadaki sosyal kabulleri değiştiren bir popü-
Rastgele cinselliğin ve cinsel sadakatsizliğin doğal ler kültür var. Hollywood ve Netflix sosyal kabulü
olduğunu kabul eden bir küresel akım var. Bu bir değiştirmek için hizmet ediyor. Türkiye’de toplum
kültürel durum. Kişinin cinsel hazlarını kendi cinsi ve aile politikalarını belirleyenlerin sosyal kabulle-
ile karşılama durumunun ortaya çıkması bir cinsel ri değiştirme hareketine karşı net durmaları gere-
nesne sapması olarak kabul ediliyor. Bu eşcinsel- kiyor. Bunun hiç bir bilimsel temeli yok, savunula-
likte de aslında homofili demek daha doğru. maz ama bazı meslektaş gruplar bu konuda ciddi
bir şekilde savaşcı ve aktivist gibi çalışıyorlar.
CINSEL AMELIYAT OLMAK ISTEYEN
ÇOCUK DIŞLANMAMALI Prof. Dr. Nevzat Tarhan
Üsküdar Üniversitesi Kurucu
Transeksüellik ilk defa 1923’te tanımlandı.
Bunlar parafili grubunda seksüel sapma diye ge- Rektörü
çiyor. Pedofili, teşhircilik ve röntgencilik gibi ör- Psikiyatrist
nekler verilebilir. Bunlar cinsel sapma patolojisi
KAYNAKLAR

h t t p s : // w w w. n a t u r e . c o m / a r t i c l e s / d 4 1 5 8 6 - 0 1 9 -
02585-6

No ‘gay gene’: Massive study homes in on genetic
basis of human sexuality

Nearly half a million genomes reveal five DNA
markers associated with sexual behaviour — but
none with the power to predict the sexuality of an
individual.

Tarhan, N., Gökten, E.S., Tutgun-Ünal, A., & Şahin, A.
(2021). The Adaptation of Gender Identity / Gen-
der Dysphoria Questionnaire for Adults: Turkish
Validity and Reliability Studies. The Journal of
Neurobehavioral Sciences-JNBS, 8(2), 125-134.
ISSN: 2149-1909.

1343

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

UÇAKTA CİNSEL TACİZ

Cinsel taciz, her türlü cinsi- gibi bir ortamda keyifle yaşanabi- CINSEL TACIZ
yetçiliği, istenmeyen cinsel lecek bir deneyim vadetmektedir. DAVRANIŞININ ARDINDA
ilgiyi, cinsel baskıyı içeren bir Daha da açık ifade etmek gerekir- YATAN MOTIVASYONLAR
ayırımcılık biçimidir.1 Araştır- se, cinsiyetçi reklâmlardaki kadın
malarda her iki kabin memu- temsilleri, müşterilerini cinsel Güç ve cinsiyet arasındaki
rundan birinin ve yolcuların doyum dahil, istedikleri her türlü iktidar ilişkileriyle ilgilidir ve
(kadın ve çocukların) cinsel karşılığı alabilmelerine ilişkin bir mağdura karşı duyulan güç
tacize maruz kaldığı görül- uçuş deneyimi fikrini satışa sun-
mektedir.2 maktadırlar. kullanma ihtiyacı

Araştırmalarda, cinsel taciz Cinsel içerikli havacılık rek- Cinsel olarak uyarıldıkları için
davranışının ardında yatan mo- lamlarının Türkiye’deki uygula- doyum arayanların duyduğu
tivasyonlardan ilki, cinsel olarak maları ise Atlas Global’de olduğu
uyarıldıkları için doyum arayan- gibi cinselliğe gönderme yapan cinsel arzu
ların duyduğu cinsel arzu olarak imalı deyişler şeklinde karşımıza
karşımıza çıkmaktadır. İkinci mo- çıkmaktadır. Cinsel kimliğin tehdit altında
tivasyon güç ve cinsiyet arasında- olduğunun algılandığı
ki iktidar ilişkileriyle cinsel taciz, Havacılıkta her geçen gün sa-
tecavüz, cinsel istismar gibi sal- yısı artan cinsel taciz vakalarını durumlarda cinsiyet kimliğini
dırılar özellikle erkeklerin hiye- üzerine yapılan çalışmalar ve ya- savunma isteği
rarşiyi cinselleştirmesinin bir so- zılan raporlarda, sektörün cinsi-
nucu olarak ortaya çıkmaktadır.4 yetçi geçmişine son verilmesi ge- Failin %46'sı üst düzey
Cinsel tacizi teşvik eden üçüncü rektiği önemle vurgulanmaktadır. mürettebat üyeleri, % 25'i ise
motivasyon ise, cinsel kimliğin
tehdit altında olduğunun algılan- Bunun için de uçuş görevlile- yolcular.
dığı durumlarda cinsiyet kimliğini rine dair yapılan “Kahve mi, çay
savunma isteğidir.5 mı ya da ben mi?” gibi şakaların
ima ettiği anlayışın ortadan kaldı-
Havayolu şirketleri, reklâm rılması gerektiği belirtilmektedir.
aracılığıyla seyahatle ilgili arzula- Doktora tezi kapsamında yapılan
nabilecek bir deneyim ve memnu- bir araştırmaya (Özeren, 2021)3
niyet satmaya çalışmaktadır. Bu göre cinsel tacizde bulunmaya
nedenle uçak yolculuğunu daha yatkın erkeklerin cinsiyetçi rek-
çekici hale getirebilmek için kadın lamları olumlu değerlendirdiği ve
kabin ekibinin cinselliği ön plâna uçak içi hizmetlerde çekici hos-
çıkarılmaktadır. Cinsel imgeler tesleri tercih ettiği görülmüştür.
içeren havayolu reklâmları, izleyi-
ci kitlesine, yolculukları süresin- Kadın kabin ekibi temsilleri
ce çekici kadınların olduğu cennet üzerinden yürütülen bu tarz rek-
lamların, yolcuya veya kabin ekibi-
ne yapılan cinsel tacize katkısına
ilişkin bu çalışmanın sonuçlarına

ABD’de uçuş görevlilerinin % 68’i, Avrupa’da %50’si uçuş

kariyerlerinde cinsel taciz yaşamıştır. Asya’da ise sadece

geçen yıl cinsel taciz oranı %25’dir.

%35’i geçen yıl yolculardan
sözlü cinsel taciz yaşamıştır.

İstismar yaşayan uçuş %18’i geçen yıl yolculardan
görevlilerinin sadece fiziksel cinsel taciz yaşamıştır.
%68'i geçtiğimiz yıl işyerinde cinsel tacize yönelik
% 7'si cinsel tacizi herhangi bir işveren çabası olmadığını rapor etti.

işverenlerine bildiriyor.

1344

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

göre “cinsellik söylemi, tabular, vayollarının pazarlama amacıyla Uçaklar aynı anda uzak-yakın bir-
sosyallik ve cinsellik arasında ya- kullandıkları cinsiyetçi reklamlar, çok ülkenin insanına ev sahipliği
şanan ikilemler, cinselliğe ilişkin İngiltere’de, İsveç’te, İspanya’da yapan, taşıdığı insanları istedikle-
bakış açıları, failin suçsuzluk id- tüketici derneklerinin ve denet- ri şehre, ülkeye götüren kıtalara-
diası” gibi araştırmaya ciddi kat- çilerin engellemeleri ile karşılaş- rası, uluslararası, çok kültürlü bir
kı verebilecek pek çok veri elde maktadır. Maliyet odaklı hava ta- ortamın sağlayıcısıdırlar. Kabin
edilmiştir. Buna göre cinsel taciz şıyıcısı olarak bilinen Ryan Air’in görevlileri böylesi bir ortamdaki
eğilimi yüksek iki ayrı fail tipolo- başı çektiği cinsiyetçi reklamlar, talepleri yönetmek ve olağan dışı
jisinden söz etmek mümkündür. yardım kuruluşları yararına satı- durumlarda açığa çıkan krizlerle
Bunlardan ilki hegemonik erkek- şa sunulan takvimler üzerinden başa çıkmak üzere görevlendiril-
lik inşasının etkin olduğu homo- gerçekleştirilmekteydi. Bu tak- miş, bu konuda özel eğitim almış
sosyal mekânları seçen çetecilik, vimlerdeki mayolu hostes fotoğ- kişilerdir. Kabin görevlilerinin en
mafya ilişkileri ve futbol fanatikliği rafları, müstehcen olduğu, yaygın az %60’ının cinsel tacize maruz
gibi kimlikler üzerinden kendisine suçlara sebep olduğu gerekçele- kaldığı düşünülecek olursa, cin-
statü kazanmaya çalışan erkekler riyle yasaklanmış ve kullanımları sel taciz uçakta emniyeti tehdit
olarak karşımıza çıkmaktadır. durdurulmuştur. Avrupa’da med- eden ve yönetilmesi gereken çok
İkinci fail tipolojisi ise orta yaşın ya ombudsmaları sivil toplum ku- ciddi bir risk olarak karşımıza
üzerinde, iyi eğitimli, orta sınıf- ruluşları, tüketici derneklerinin çıkmaktadır. Özellikle olağanüstü
ta, ortalamanın üzerinde bir ge- çabalarıyla cinsiyetçi geçmişini zamanlarda kabin içi krizlerin yö-
lir seviyesine sahip, konumunu geride bırakmaya hazırlanan ha- netilmesi gibi kritik göreve sahip
kullanarak çekici bulduğu kadın- vayolları, hosteslerin makyajını bir havacılık çalışanının sadece
lardan cinsel menfaat elde eden, bile zorunlu olmaktan çıkaran bir estetik sermaye olarak değerlen-
hava yolu seyahatini sık kullanan aşamaya evirilmiştir. Asya’da faa- dirilmesi, onu satışları arttırabil-
erkeklerin arasından çıkmaktadır liyet gösteren Vietjet gibi havayol- mek adına neredeyse pornografik
larının eski usul pazarlama tak- bir sınıra dayanan cinsiyetçi rek-
Son zamanlardaki #MeToo ve tiklerini kullanarak kolay yoldan
Time’s-Up gibi cinsiyet ayırımcı- gelirlerini arttırmanın son derece
lığı, cinsiyetçilik ve tacize karşı etkili bir yolunu bulmuş olması,
ortaya çıkan yeni toplumsal ha- havacılık endüstrisinin emniyet-
reketler, ticari havacılık sektö- ten taviz vermeyen standartlarına
ründe de karşılık bulmuş ve ka- gölge düşürecek bir ikilem yarat-
dın çalışanları, maruz kaldıkları maktadır.
cinsel taciz, tecavüz veya cinsel
saldırıları paylaşmaları yönün- Bununla birlikte havacılık kü-
de cesaretlendirilmiştir. Diğer resel ölçekte ve çok geniş bir
yandan, özellikle son beş yıldır yelpazede tüm dünya insanları-
Avrupa’da faaliyet gösteren ha- na hizmet veren bir endüstridir.

1345

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

lamların malzemesi haline geti- kazandıran eğitimler, hali hazır- KAYNAKLAR
rilmesi ciddi bir emniyet tehdidi daki CRM ve havacılık psikolojisi
oluşturmaktadır. eğitim içeriklerine dahil edilerek 1. Johnson, J.D., Adams, M.S.,
veya ayrı bir eğitim olarak ha- Ashburn, L., Reed, W. (1995).
Havacılıkta cinsel tacizin ön- vacılık çalışanlarına verilebilir. Differential gender effects of
lenebilmesi faillere karşı küresel Havacılık otoriteleri tarafından exposure to rap music on Af-
ölçekte sıfır tolerans gösteren denetlenen taciz bildirme hatla- rican American adolescents’
bir yönetim yaklaşımının sergi- rının oluşturulması, havacılıkta acceptance of teen dating vio-
lenmesi ve bu konunun emniyet peer support (akran mentorluğu) lence. Sex Roles, (33), 597405.
yönetim sisteminin perspektifin- uygulamaları için verilen eğitim-
de ele alınmasıyla mümkün ola- lerin kapsamının cinsel tacizi de 2. German flight attendants’ uni-
bilecektir. Bu amaçla cinsel taciz içerecek şekilde genişletilmesi, on: Sexual harassment a ‘seri-
konusunda farkındalık yaratan ve çalışanların/yolcuların maruz ous problem’. (2019, 13 Ağus-
cinsel tacizle baş etme becerisi kalması muhtemel cinsel tacize tos). Erişim Adresi: https://www.
karşı haberleşme sistemlerinin gulf-times.com/story/638957/
geliştirilmesi araştırmanın öne- German-flight-attendants-uni-
rileri arasındadır.3 Son olarak on-Sexual-harassment-a)
cinsel tacize katkıda bulunduğu
ispatlanmış olan her türlü cinsi- 3. Özeren, Ç.Ö. (2021). Havayolla-
yetçi havayolu reklamı kaldırıl- ri Reklamlarinin Uçakta Cinsel
malı, yayınlanacak reklamların Tacize Etkisi: Fail Üzerinden Bir
standartları belirlenmeli ve ulus- İnceleme. Yayınlanmamış Dok-
lararası otoritelerce bir reklam tora Tezi, Maltepe Üniversitesi
ombudsmanı ile kontrol edilme- Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
lidir. Küresel ölçekte eğitim dahil
tüm uygulamalarda havacılıkta 4. MacKinnon, C.A. (2015). Femi-
kadına yer açan uygulamaları nist bir devlet kuramina doğru.
destekleyen koşullar, mekaniz- İstanbul: Metis Yayınları.
malar, göstergeler ve semboller
oluşturulmalıdır.3 5. Maass, A., Cadinu, M. (2006).
Protecting a threatened identity
Hazırlayan: through sexual harassment: A
social identity interpretation. In
Özlem Çapan R. Brown & D. Capozza (Eds.),
Social identities: Motivational,
Özeren emotional, cultural influences
(pp. 109–131). Hove, England:
(Maltepe Üniv. Psychology Press.

MYO. Sivil Hava

Ulaş. İşl. Böl.

Öğr. Gör).

1346

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

MENTORİTY YÖNTEMİ VE AKRAN DESTEK PROGRAMI

Geleneksel mentör’lükte, yeni girdiği sektörle il- Kram ve Isabella (1985), akran mentör’lüğünün
gili bilgi, beceri ve kariyer geçiş sürecini hızlandırma empati için daha fazla fırsat ve eşitlik ve uzmanlık
gereksinimi duyan veya karşılaştığı problemleri na- duygusu sunabileceğini öne sürmektedir. Bu çalış-
sıl çözeceğini öğrenmek isteyen kişiler (menti), kı- mada yazarlar, akran ilişkilerinin daha uzun ömür-
demli ve deneyimli çalışanlardan destek ve rehber- lü olabileceğini belirtmektedir. Geleneksel men-
lik alır. Bazen mentör ve menti arasında, özellikle tör’lükte olan ilişkilerde menti’ler kariyerlerin erken
erken aşamalarda uyum gelişimini engelleyebilecek aşamalarında daha fazla yarar sağlayabilseler bile,
bir güç farklılığı doğabilir. Mentör-Menti ilişkisi te- daha sonraki aşamalarda aktan mentörlük ilişkisi-
melde bir güven oluşturmak için oluşturulur; kari- nin sunabileceği daha çok şey olabileceğini söyle-
yer gelişimini ve mesleki gelişimi desteklemek için mektedir. Burgstahler ve Cronheim (2001) tarafın-
profesyonel ve yol gösterici bir ilişki biçimidir. dan yapılan ilginç bir çalışma, akranlar

Bu süreçte bazen mentör’ler de bir şeyler öğre- arasındaki e-posta iletişiminin, mentör çiftleri
nebilir, kendilerini geliştirme yönünde fayda sağla- arasındaki geleneksel yüz yüze ilişkiden daha kişi-
yabilir (tersine mentör’lük). Ama geleneksel men- sel olduğunu göstermiştir. Bu, sanal bir akran men-
tör’lük ilişkilerinde değişim genelde tek yönlüdür. tör’lük programındaki ilişkilerin, geleneksel sanal
Bu ilişkiler 1 veya 2 yıl sürer; genellikle en az ayda mentör’lük programlarından daha hızlı bir şekilde
1 kez plânlanmış bir toplantıyla devam eder (bu top- kurulabileceğini de kanıtlamıştır.
lantılar menti’nin ihtiyaçlarına bağlı olarak 1 saat
kadar sürer. Bu sistem, kişisel veya işle ilgili olabilecek belirli
bir konuda konuşacak birine ihtiyaç
PILOT AKRAN DESTEĞI
Benzer yaş ve kariyer aşamasında olan kişiler duyanlar için kısa vadeli olarak destek ve reh-
arasında, belirli bir alanda bir kişinin diğerin- berlik sunmak üzere bir grup tarafından kurulmuş-
den daha fazla deneyime sahip olduğu ve hem tur. Pilot Akran Desteği ağı, diğer üyelerin iyiliğini
destek, hem de bilgi ve beceri aktarımı sağla- önemseyen ve ihtiyaç duyulması halinde ulaşılabilen
yabileceği bir ilişkidir. Bu, bire bir ilişki olabi- meslektaşlardır. Akran mentör’lüğü ise, organizas-
lir veya bir grupta da deneyimlenebilir. İkili- yonda aynı veya benzer yanal düzeydeki çalışanlar
nin biri menti veya öğrenen rolünde, diğeri ise arasında, yeni bilgi ve beceriler öğreten ve daha az
mentör rolünde başlasa bile, değişim genel- deneyimli bir çalışana cesaret veren daha deneyimli
likle karşılıklıdır. Örneğin, bir organizasyona bir çalışanı içeren kasıtlı bire bir ilişkidir (Eby, 1997).
veya sektöre yeni giren biri, öğrenci olarak
başlayabilir; ancak ilişki geliştikçe genellikle İkisi arasında kesinlikle bir miktar örtüşme olsa
diğer deneyimler açısından ortağına sunabile- da, arkasındaki felsefe aynı değildir. Akran men-
ceği bir şey olduğunu keşfeder. İlişki birlikte tör’lüğü, işyerindeki mevcut uygulamalar üzerinde
öğrenme ortamına dönüşür. Akran rehberliği düşünmeyi ve sorunları çözmeyi amaçlamaktadır.
hiyerarşik boşluğu ortadan kaldırır. Yani pi- İki veya daha fazla iş arkadaşının birlikte çalıştığı
lot akran desteğinde denge daha eşittir. Bu da gizli bir süreçtir. Akran mentör’lüğü, daha deneyim-
sürdürülebilirliğini arttırır. li çalışanın daha az deneyimli meslektaşları için bir
rehber veya danışman olarak hareket ettiği orga-
nizasyonda aynı veya benzer yanal seviyedeki çalı-
şanlar arasında bire bir ilişkiyi içerir. Diğer bir fark,
koçluğun performans odaklı olma eğilimindeyken,

1347

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

mentör’lüğün daha gelişim odaklı olması gerçeğin- Adaylar artık, bir sonraki kariyer hamlelerini düşün-
de yatmaktadır. düklerinde ücret ve sosyal yardımlardan daha faz-
lasını arıyorlar. Bu nedenle, bir şirket içindeki öğ-
AKRAN DESTEK SISTEMININ YARARLARI renme ve geliştirme fırsatları giderek daha önemli
hale geliyor. Akran rehberlik programları, insanla-
Akran rehberlik programına sahip olmanın ha- rın hem işle ilgili becerileri ve bilgileri hem de ki-
vacılık kuruluşları için birçok yararı vardır. Diğer şilerarası becerileri üzerinde çalışmanın harika bir
şeylerin yanı sıra, işe alma çabalarını, çalışanların yoludur. Bu nedenle, bir adayın şirkete katılma ka-
şirkette kalma oranlarını ve genel katılım seviyesini rarında belirleyici ve vurgulanacak bir unsur olabilir.
artırabilir. Akran rehberliğinin bazı temel avantajları
şunlardır: 3. ÇALIŞANLARIN ŞIRKETTE KALMASINI

1. ÇALIŞAN SAĞLIĞI SAĞLAR

Kovid-19 salgını sırasında bir akran destek siste- Çalışanların gelişim ve büyüme fırsatlarına sahip
mine sahip olmak, çalışanların refahı için büyük bir olmaması en sık ayrılma nedenleri arasındadır. Bu
destek olabilir. Örneğin Hollanda’da ankete katılan nedenle, başarılı bir akran danışmanlığı programı-
çalışanların %70’inin Corona önlemleri nedeniyle nız varsa, insanları şirkette tutabilirsiniz. Elde tutma
stres ve gerginlik yaşadığını gösteriyor (%50’sinin açısından, menti’ler (%72) ve mentör’ler (%69); şir-
karamsar düşünceleri ve %10’unun şiddetli ank- kette kalma oranları açısından mentör’lük progra-
siyetesi olduğu).Buffer’ın yıllık Uzaktan Çalışma mına katılmayanlara (%49) göre çok daha yüksektir.
Durumu raporuna göre 2020 yılında, çalışanların
%22’sinin sağlıklı bir iş-yaşam dengesi bulmayı zor 4. İLK KATILIM
bulduğunu gösterdi. %19’u uzaktan çalışmasının bir
faktörü olarak yalnızlığı ve %17’si işbirliği veya ileti- Bir akran danışmanı, özellikle en başından itiba-
şimle mücadele ettiğini belirtti. ren dahil olmuşsa, yeni bir çalışanın sosyalleşme-
sinde büyük rol oynayabilir. Bu çalışan işe alım baş-
Akran mentör’ü ile menti arasındaki ilişki güvene lar başlamaz verimliliğin ve gelişimin başlamasına
dayanır, kişisel ve yoğun bir aktarıma izin verir. Ça- izin verir.
lışanların, gerçek zihin durumlarını, endişelerini vb.
durumlarını mentör’leriyle paylaşma ihtimali daha 5. ÖRTÜK BILGI AKTARIMI
yüksektir. Bu zorlu zamanlarda bir akran danışma-
nına sahip olmak, kelimenin tam anlamıyla hasta Çalışanlarımızın kabul gören bilgilerinin çoğu,
veya iyi olan bir çalışan arasındaki farkı yaratan şey kişisel deneyimlerinden ve iş arkadaşları ile olan
olabilir. etkileşimlerinden kaynaklanmaktadır. Bu tür ör-
tük bilginin aktarılması zordur. Genellikle bir veri
2. İŞE ALIM tabanına, standart işletim prosedürüne veya resmi
eğitim programına kaydedilmez. Ayrıca, eğer tüm
Akran rehberlik programı, henüz bir havayo- bilgiler resmileştirilse bile, teknolojik gelişmeler o
lu şirketine girmemiş çalışanlar için de değerlidir. kadar hızlı ilerliyor ki, birçok iş için süratle modası
geçmiş olacaktır. Akran danışmanlığı, örtük bilginin
aktarılmasını sağlamanın harika ve hatta belki de
tek yoludur.

6. BAĞLILIK

Akran rehberliğinin çalışan bağlılığı üzerinde
olumlu bir etkisi vardır; bu, yukarıda belirtilen tüm
faydaların mantıksal toplamıdır. Güçlü bir akran
destek sistemine sahip olmak sadece menti’nin iş
tatminini, bağlılığını ve kişisel gelişimini iyileştir-
mekle kalmaz, aynı zamanda akran mentör’ünü
(peer)de olumlu yönde etkiler.

Hazırlayan:
Doç. Dr. Hüseyin Ünübol

Psikiyatri Uzm.
(Üsküdar Üniversitesi)

1348

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

CRM BAĞLAMINDA CERRAHLIĞIN
HAVACILIKTAN ALDIĞI İLHAMLAR

Cerrahlık ve havacılığın birçok benzerliği var- ekip çalışması konularında karşılaştırıldığı bir araş-
dır. Örneğin maliyetli araç gereçler, kontrol tırma yapılmıştır (2). Bağımsız hakemler, cerrahları
listeleri, ekip çalışması vb. gibi. En önemli or- çeşitli bağlamlarda pilotlardan daha kötü olarak de-
tak yönlerinden biri sık yapılıyor olması (Dün- ğerlendirmiştir. Bu bağlamlar:
yada günde 100 bin uçuş ve 1 milyondan fazla
cerrahi operasyon gerçekleştiriliyor); diğeri • Yorgunluk yönetimi,
de, her iki alanda da hataların/ihmallerin bü- • Yatay çalışma düzeni (hiyerarşi / güç mesa-
yük maddi ve manevi sonuçları olmasıdır. Her
yıl yaklaşık 500 kişi havacılık kazalarında ölü- fesi az),
yor. 1 milyon kişinin de önlenebilir hatalardan • Takım halinde çalışması.
dolayı hastanelerin ameliyathane ve acil ser- Bu araştırmada pilotların cerrahi ekiplerden
vislerinde yaşamını yitirdiği tahmin ediliyor. daha iyi olmasını sağlayan unsurların şunlar olabi-
Peki bu riskleri minimize etmek için ne yapı- leceği ileri sürülmüştür:
lıyor?
1. CRM (EKIP KAYNAK YÖNETIMI)
KONTROL LISTELERI
Peter McCulloch ve Oxford’daki Nuffield Cerra-
Boeing, 1930’larda pilotlar için bir kontrol liste- hi Bölümü’ndeki meslektaşları bir araştırma grubu
si modellemiştir. Bu sayede kaza sayılarını önemli oluşturdular. Havacılık ve Formula-1 gibi yüksek
ölçüde azalmış ve harcamalar minimize edilmiştir. riskli disiplinlerdeki yaklaşımları incelediler (3,4).
Soru şudur: Benzer bir kontrol listesi de gün içinde Ameliyathanedeki ekip çalışmasını geliştirmek için
daha karmaşık hale gelen ameliyathanelerde etkili havacılıkta kullanılan ekip kaynak yönetimi (CRM)
olabilir mi? eğitim programını uyarladılar. Üçlü hasta güvenliği
modeli, havacılık literatürden ilham almıştır. Bu mo-
Kanıtlanmış prosedürlerin uygun zamanda yapıl- del James Reason’un, İsviçre Peyniri Kaza Neden-
masını amaçlayan listeye “Güvenli Cerrahi Kontrol sellik Modeli üzerine kuruludur (5,6).
Listesi” denir. Kontrol listesi üç aşamada kullanıla-
bilir: 2. STERIL KOKPIT

Havacıların ‘steril kokpit’ kuralı, inişte ve kal-
kışta 10 bin feet sınırında sadece uçuş emniyetini
ilgilendiren kısa/net konuşmalar yapılması ile ilgili-
dir. Ameliyathanelerde cerrahlar bunu bir dereceye
kadar zaten yapıyor, ancak izleme ve görüntüleme
cihazlarının artan kullanımı ile ve ameliyat sırasında
yardımcı personel sayısı göz önüne alındığında ope-
rasyonun kritik bir aşamasında belki de benzer bir
standart sinyalin tüm personeli uyarması iyi olabilir.

1. Anesteziden önce,
2. Ameliyatta ilk kesi yapılmadan önce,
3. Hasta ameliyathaneden ayrılmadan önce...
Kontrol listesinin, hem gelişmiş hem de geliş-
mekte olan ülkelerdeki cerrahları kapsayan 8 mer-
kezli bir çalışmada komplikasyonları 1/3 oranında
azalttığı gösterilmiştir (1). Bu yoldan yalnızca İngil-
tere’de yılda yaklaşık 80 bin komplikasyondan kaçı-
nılacağı ön görülmektedir. 

EKIP ÇALIŞMASI

Pilotlar ve hastane personellerinin hata, stres ve

1349

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

3. GÜÇ MESAFESI BAĞLAMINDA İLETIŞIM Lord Ara Darzi, cerrahi eğitimde simulatörlerin
potansiyel kullanımını araştıran St. Mary Hastane-
Uçuş ekibinin tamamı, kimin ne yapacağını ve iş- si’nde öncü bir araştırma grubuna liderlik ediyor
lerin nasıl yapılacağını gözden geçirir ve iyi bir ile- (8). Sanal gerçeklik kullanarak laparoskopik cer-
tişimle bu bilgiler aktarılır. Takımın en genç üyesi rahiyi taklit eden MIST-VR (minimal invaziv cerrahi
‘bile’ takımın en kıdemlisine öneride bulunabilir ya eğitmeni - sanal gerçeklik) dahil olmak üzere çeşitli
da geri bildirim verebilir. Bu, takımdaki herkesten cerrahi simülatörler geliştiriyorlar. Kendisi cerrah
beklenen bir şeydir. Psikolog Kurt Lewin’in çalışma- ve amatör pilot olan Dr. Jonathan Sackier, bir dok-
larından görebiliriz ki, ‘demokratik kültür’, otoriter torun ilk yöneteceği krizin gerçek bir kriz durumu
kültüre göre riski yüksek iş yapan takımlarda daha olmaması gerektiğini söyledi (9).
başarılı olabiliyor. Yani güç mesafesinin yüksek, hi-
yerarşinin çok dik olduğu takımlarda (havacılıkta da
cerrahide de) başarının azaldığı görülmüştür (7).

Demokratik iklim, cerrahi kontrol listesinin çalış-
ması için gereklidir. Gerektiğinde ekip lideri (cerrah,
anestezist veya kıdemli hemşire) operasyon sonlan-
ması çağrısı yapabilir. Bu kısa periyodlarda ameli-
yathanedeki herkes kendilerini tanıtmak, kontroller
yapmak ve sıradaki operasyon hakkında netleşmek
için eylemleri ve konuşmaları duraklatmalıdır. Bu
tür yapılandırılmış ve kapsayıcı görüşmelerden kay-
naklanacak personel memnuniyetindeki iyileşmeler,
hasta güvenliğini artırmanın temel amacından daha
az önemli olmakla birlikte, önemsiz değildir ve göz-
den kaçırılmamalıdır. 

SIMULATÖRLER

Havacılık endüstrisi 1910’da Sanders Teacher ile
simulatör eğitimini yine cerrahlıktan önce kullanma-
ya başladı. Bugünün standartlarına göre belki ilkel
sayılabilirdi; sadece hareketli bir bağlantı üzerine
monte edilmiş eski uçakların parçalarını içeriyordu.
Gelişe gelişe bugünün eğitim amaçlı kullanılan uçuş
simulatörleri ortaya çıktı.

1350

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

KARA KUTU saptayabilir. Sağlık sisteminin mevcut ‘suçlama
kültüründe’’, böyle bir inceleme cerrahların pek is-
1954’te havacılık endüstrisi kriz noktasındaydı. temediği bir yöntem olabilir. Böylece sağlık sektörü-
Bir dizi ölümcül kaza, İngiliz üretici DeHavilland’ı ilk nün havacılık sektöründen alabileceği ilhamlardan
ticari jet uçağı olan DH106 Comets filosunun tama- bir tanesi suçlama kültürünün aksine “Adil Kültür”(-
mını yere inmeye zorladı. Bu tür felâketleri önleye- Just Culture) olarak bilinen kavramdır. Bu sistemde
cek bir keşif olmadan ne DeHavilland, ne de bütün hatalar raporlanır, raporlayanlara ceza verilmez ve
olarak ticari havayolu endüstrisi hayatta kalmış ol- böylece başka pilotların aynı hatayı yapma ihtimali
mayabilirdi. Pilotların konuşmalarını ve çarpışma azaltılmaya çalışılır.
öncesi verilerini kaydetmek için bir cihaz tasarlama-
yı düşünen Avustralyalı kimyager Dr. David Warren KAYNAKLAR
kurtarıcıları oldu. Enkazda öne çıkmasına yardımcı
olmak için turuncu-kırmızı boyalı, sağlam bir uçuş 1. Haynes AB, Weiser TG, Berry WR, et al. A surgical
veri kaydedicisi (Flight Data Recorder: FDR) olan ‘kır- safety checklist to reduce morbidity and mortality
mızı yumurta’ fikri ile geldi. in a global population. N Engl J Med 2009;360:491–
9 [PubMed] [Google Scholar]
“Kara kutu” olarak adlandırılan daha yeni bir
sürüm bugün halâ kullanılmaktadır ve pilotların 2. Sexton JB, Thomas EJ, Helmreich RL. Error, stress,
konuşmasından, uçak içindeki birçok teknik bilgiye and teamwork in medicine and aviation: cross se-
kadar her şeyi kayıt etmektedir. Bu yenilik; kazalar ctional surveys.  BMJ  2000;320:745–9  [PMC free
hakkında bilgi toplamamızı, nedenleri tam anlama- article] [PubMed] [Google Scholar]
mızı ve bunlardan gerekli dersleri çıkartmamızı sağ-
lamaktadır. 3. Catchpole K, Mishra A, Handa A, McCulloch P. Te-
amwork and error in the operating room: analysis of
Görünürde, ameliyatta böyle bir cihaza gerek skills and roles. Annals of Surgery 2008. 247:699–
yoktur. Pilotların aksine, cerrahlar çalışırken ken- 706 [PubMed] [Google Scholar]
di yaşamlarını riske atmazlar. Ameliyatla ilgili tüm
önemli bilgiler cerrah tarafından bilinir ve hatırla- 4. Catchpole KR, De Leval MR, McEwan A, et al. Patient
nabilir. Ama durum gerçekten böyle mi? Stresli du- handover from surgery to intensive care: using for-
rumlarda, operasyonun tüm ayrıntılarını hatırlamak mula one pit-stop and aviation models to improve
için tamamen cerraha güvenmemiz yeterli midir? safety and quality. Paediatr Anaesth 2007;17:470–
Fizyolojik dalgalanmaları elektronik olarak kayde- 8 [PubMed] [Google Scholar]
den otomatik bir kayıt oluşturulabilir mi?
5. Reason J.  Human error: models and manage-
Doğum uzmanları zaten bu kavramı zor doğum- ment.  BMJ  2000;320:768–770  [PMC free artic-
lardan öğrenmek için kullanıyorlar. Kara kutu ye- le] [PubMed] [Google Scholar]
rine, bebeğin ve annenin sağlık verilerini kaydeden
‘kardiyotakogram’ ve doğum şeması var. Kıdemli ve 6. Makary MA, Sexton JB, Freischlag JA, et al. Opera-
genç doğum uzmanları düzenli olarak bu çizelgelere ting room teamwork among physicians and nur-
bakarak verilen her kararı titizlikle incelerler. Ope- ses: teamwork in the eye of the beholder. J Am Coll
rasyon sırasında beklenmedik bir durumla karşıla- Surg 202:746–52 [PubMed] [Google Scholar]
şan cerrah ağır çekim tekrarlarından yararlanabilir.
7. Lewin K.  Frontiers in group dynamics: Concept,
Birçok cerrah bu tür yakın gözlemlere karşı di- method and reality in social science; social equilib-
rençlidir. Böyle bir sistem hasta güvenliğinin ge- ria and social change. Human Relations 1947;1:5–
nellikle sistem hatalarından ziyade bireyin per- 41 [Google Scholar]
formansıyla (insan faktörü ile) bağlantılı olduğunu
8. Torkington J, Smith SGT, Reest BI, Darzi A.  The
role of simulation in surgical training.  Ann R Coll
Surg Engl  2000;82:88–94  [PMC free article]  [Pub-
Med] [Google Scholar]

9. Sackier J.  Evaluation of technical surgical skills:
lessons from minimal access surgery.  Surg En-
dosc 1998;12:1109–10 [PubMed] [Google Scholar]

Ana Kaynak: Neil Singh. On a wing and a prayer: surgeons
learning from the aviation industry. Journal of The Royal
SocietyofMedicine.2009,Sep1;102(9):360–364.https://
www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2738773/

Çeviren: Ela Jean Demir,
Editleyen: Psk. Arınç Sönmez.

1351

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

MULTİPL SKLEROZ VE UÇUCULUK

Multipl skleroz, santral sinir sisteminin de- TANI:
ğişken seyirli ve miyelin hasarı ile karakteri-
ze bir hastalığıdır. Semptomlar değişkendir Multipl Skleroz tanısı, santral sinir sistemindeki
ve motor ve duyusal etkilenmeleri, yürüme lezyonların yerleşimine ve zamanlamasına dayanır.
anormallikleri, konuşma bozuklukları, işeme, Revize McDonald kriterlerine göre MS tanısı için, en
dışkılama ve görme problemleri, tremor, kog- az 24 saat süren ve 1 ay veya daha fazla zaman aralığı
nitif etkilenmeleri ve yorgunluğu içerir. Nede- olan 2 atak olmalıdır. Eğer bu kriterler klinik olarak
ni bilinmemekle birlikte, muhtemelen genetik karşılanamaz ise, tanı MR bulgularının yardımı ile
ve çevresel faktörlerin etkili olduğu düşünül- yapılır. Tanı koyarken, klinik belirtiler, MR bulguları,
mektedir.  uyarılmış yanıtlar ve Beyin Omurilik Sıvısı analizleri
göz önüne alınır. Başlangıç, optik nevrit, transvers
miyelit, boyun fleksiyonu ile boyundan aşağıya veya
kollara doğru elektriklenme hissi (Lhermitte bulgu-
su) ve sıcak banyo veya egzersizden sonra yakınma
olması (Uhthhoff fenomeni) şeklinde olabilir.

Hastalığın ana özelliği atak ve düzelmelerle
seyretmesidir; ataklar önceden tahmin edilemez.
Semptomların gelişimi saatler ve günler içerisinde
olur. Hastaların %25’i tüm hayatları boyunca mobi-
lite etkilenmesi olmaksızın yaşarlar, %15’inde ise
maluliyet hızlı bir şekilde yerleşir. Hastalık %85 ol-
guda atak ve remisyonlarla seyreden özellikte baş-
lar, bunların büyük bir kısmı daha sonra progressif
tipe dönüşecektir. Olguların %15’i ise progressif se-
yirli başlangıç gösterir. 

TEDAVI

Atak tedavisinde yaygınlıkla yüksek doz kor-
tikosteroid kullanılır. Atakların sıklık ve şiddetini
azaltmak için ise immunomodülatör tedaviler yapı-
lır. Bunlar ise interferonlar ve glatiramer asetattır.
Şiddetli vakalarda kemoterapotik ajanlarda kullanı-
labilir. 

Ortalama başlangıç yaşı 20-40 yaşlar olup, kadın- HAVACILIK ÇALIŞANLARINDA MS
larda 2/3 oranında daha sık görülür. Prevalansı 100
binde 120 (binde 1,2) civarındadır. Hastalık daha çok, Multipl Skleroz, bazı parametrelerin ortaya çıkışı
ılıman iklimlerde yaşayan genç erişkinleri etkiler. ile uçucularda zorluklara neden olur. Bunlar, kog-
nitif etkilenmeler, psikolojik fenomenler, yorgunluk
Prognozu, minimal nörolojik etkilenmeden ağır ve motor fenomenlerdir. Diğer bir konu, stresli uçuş
maluliyete kadar değişebilir... ortamının, hastalığın seyrini etkileyebileceğidir. 

Kognitif etkilenme, hastalığın tipi ve safhası ile
ilgisiz olarak %40-65 hastada görülür.

1352

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

zeri yakınmalar ve baş ağrılarıdır. Nezle benzeri ya-
kınmalar enjeksiyondan 2-8 saat sonra başlar ve bir-
kaç haftada kaybolur. Nadir de olsa psikiyatrik yan
etkiler de olabilir. Glatiramer asetatın yan etkileri
ise %15 olguda görülür; enjeksiyon yeri reaksiyonla-
rının yanı sıra 30 dakika kadar süren çarpıntı, nefes
darlığı, göğüs sıkışması, sıkıntı ve kızarma olabilir.   

 

Hastalar öğrenmede, hafızanın kullanılmasını AEROMEDIKAL KARAR:
gerektiren görevlerde, sözel ve görsel materyalin
hatırlanmasında, dikkat ve hızlı bilgilenme gerek- Bu süreçte gereken muayene ve testler şunlar-
tiren görevlerin yapılmasında problemler yaşarlar. dır: Nöroloji ve göz muayenesi; Uyarılmış yanıtlar,
Kognitif etkilenme, sadece hastalığın kendisiyle de- BOS IgG  indeksi, BOS’da Oligoklonal bantlama, Be-
ğil, yorgunluk ve kullanılan ilaçlarla da ilgili olabilir. yin MRI, Serum anti-miyelin antikorları (anti-MOG ve
Kognitif etkilenme, davranış terapisi ile ve farmako- anti-MBP).
lojik ajanlarla tedavi edilir. Kognitif fonksiyonlarda
düşüş, günlük yaşam aktivitelerinde ortaya çıkmaya İlk muayenede, MS tanısı varsa, tüm sınıflar
başlar. Kognitif etkilenmeyi gösteren nöropsikolo- için uçuşa elverişsizlik kararı verilir. Lisans
jik testler kullanılır. Uçuculara standardize edilmiş, sahibi uçucuda ise MS bulunmuşsa, hastalı-
rutin uygulamaya girmiş bir test bulunmamaktadır. ğın stabilitesi, defisitin derecesi ve natürü göz
Kognitif fonksiyonlar, uçuş görevlerinin yerine geti- önüne alınarak medikal sertifika için karar ve-
rilmesinde çok önemlidir.    rilir. Bir ekstremitede minör parestezi gibi bir
yakınma uçuşu etkilemeyebilirken, vertigo ve
Yorgunluk da uçucular için önemli bir konudur, diplopi gibi semptomlar uçuş emniyetini riske
%50-100 Multipl Sklerozlu hastada görüldüğü bildi- atar. Hasta ataktan sonra remisyona girdiğin-
rilmiştir. Hastalığın herhangi bir aşamasında görü- de, hastalığın stabilitesi gözlenerek sertifika
lebilir. Hastanın fiziksel durumu ile değil de, bazen verilebilir. Parestezi gibi küçük yakınmalı
kognitif bozulma ile paralellik gösterebilir. Yorgun- ataklardan sonra 3 aylık, daha ağır semptomlu
luk, beta interferon tedavisi, depresyon, vücut ısısı ve ataklar için 6-12 aylık gözlemler yeterlidir. MS
uyku bozuklukları ile etkilenebilir, stres ile ağırlaşır. tedavisinde kullanılan immunomodulatör
Bilinen bir tedavisi yoktur ve test edilmesi güç olsa ajanlar, sertifikasyona engel değildirler.
da, uçuş görevlerinin uygulanmasında hayati rol oy-
nar.  Hazırlayanlar:
Doç. Dr. Abdullah Özkardeş,
MS hastalarında diğer yaygın bir yakınma dep- Nöroloji Uzmanı ve Uçuş Hekimi
resyondur ve hastaların yaklaşık %50’sinde görülür.
Malûliyetin derecesi ve artması ile ilgisizdir. Stresle Dr. Burak Emre Aydın, Uçuş Hekimi
kötüleşir. Stresli bir ortamda çalışan havacılarda bu (Şişli Memorial Hastanesi, Havacılık Tıp Merkezi)
durum göz önünde bulundurulmalıdır. 

MS’de akut veya subakut başlangıçlı çeşitli yakın-
malar vardır. Bunlar diğer semptomlardan daha kısa
sürer, daha çok hastalığın başlangıç dönemlerinde
ortaya çıkarlar ve bazen ilk semptomdurlar. Bun-
lar, ağrılı tonik spazmlar, dizartri, ataksi, parastezi,
diplopi ve hemiparezidir. Bütün bu bulguların aksi-
ne nöbetler, seyrek olarak %2-3 hastada görülürler.
Uçuşta görevi engelleyebileceği için önem arz eder-
ler.

MS tedavilerinin yan etkileri, uçucuları ilgilendi-
ren diğer bir konudur. IFN beta grubunun en yaygın
yan etkileri, enjeksiyon yeri reaksiyonları, nezle ben-

1353

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

NORMANDİYA ÇIKARTMASINDA HEKİMLERİN YARARLILIĞI

Müttefiklerin Normandiya’da karaya çıkışı dım etmek zorunda kalmış… “Savaş cerrahisini biz
İkinci Dünya Savaşı’nın sonunu başlatmıştı. On orada öğrendik, hiçbirimiz daha önce böyle bir şey
binlerce asker yaşamlarını kaybettiler. Ama yaşamamıştı” diye yazmış. Çok sayıdaki Amerikalı ve
zamanın yeni tıbbi donanımı ve ilk defa geniş Kanadalı meslektaşları da “böyle bir şey için eğitim
kapsamlı olarak kullanılan penisilin sayesin- almadıklarını” ifade etmişler. Watts gene de iki zor
de, önceden tahmin edilenden çok daha fazla ameliyat arasında bir Fransızın çocuğunu dünyaya
insanın yaşamı kurtarılabildi.
getirmesini sağlamış.
6 Haziran 1944’de Normandiya sahillerine 156
bin asker ile birlikte sadece alay tabipleri ve sıhhiye- İngiliz Tğm. Holliday de, bir mayın tarlası duru-
ciler çıkmadı. Ayrıca 1.500 kişilik bir mobil hastane
ve her biri 16 araç ve 180 kişiden oluşan ve yine her mundaki çıkarma bölgesinde benzer yaşanmışlıklar
biri 170 yaralıyı tedavi edebilen 35 cerrahi müdaha- bildirmiş. Bir çadırın altına saklanarak ve “yaban
le birimi de çıkarıldı. Müttefikler bunlara ek olarak arılarının verdiği ızdırap altında” bitkin düşene kadar
yeni teknolojiler ve 9.000 litre kan, 4.500 litre plazma neredeyse tek başına yaralıları tedavi etmiş. Ağrı ke-
ve ilk defa geniş kapsamlı olarak kullanılacak olan
çok miktarda penisilin gibi ilaçlar getirdiler. siciler olmadığından sadece iki mucize ilaç varmış:
“Viskili Çay ve bol miktarda Sigara”.
1943 sonbaharından itibaren çıkarmanın tıbbi
yönü detaylı bir şekilde plânlanmıştı. Plânlamalar Cerrahi müdahale birimlerinin hepsi güven-
çok sayıdaki yaralıyı Fransa’da tedavi etmek yerine
mümkün olduğunca İngiltere’ye taşınmasını öngör- li ve korunmalı yerlerde inşa edilmemişti. Örneğin
düğünden, tüm İngiltere’de hastaneler hazırlanmış-
tı. Her ne kadar çıkarma, beklenen yaralı sayısının ABD’nin bir tank alayının cerrahı Dr. William Cohen,
yarısından azına mal olsa da tahliyeler plânlanandan
daha zor gerçekleşti. kumsalda ameliyat yapmış. Ama bütün hastaları

Londra Tıp Tarihi Enstitüsü’nde hekimlerin, çı- tedavi edebilmek için çok az sayıda hekim bulundu-
karmadan sonraki ilk saatler ve günlere ilişkin sa-
yısız anı ve tanıklığı belgelenmiştir: Birçok hekim,
çoğunlukla yeterli acil tıp eğitimi olmadan, hastaları
neredeyse yürüyen bant üzerinde ameliyat etmek
zorunda kaldılar. Örneğin İngiliz paraşütçü ve hekim
olan J.C. Watts, ampütasyonlar, ağır batın yaralan-
maları ve bacak kırıklarını gecenin geç saatlerine
kadar tedavi ettiklerini anlatıyor. Asistanı karaya çok
önce çıktığından ve bu nedenle vurulmuş veya esir
alınmış olduğundan, kendisine genç bir berber yar-

1354

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

ğundan, gün boyunca çok defa başka acil kurtarma normalde ağır yaralarından veya enfeksiyonlardan
noktalarına gidip gelmiş. Ancak birkaç gün sonra ölecek olan askerlerin sayısını belirgin olarak azalt-
ilave mobil hastaneler ve cerrahi birimler getirilmiş maya katkı sağlamıştır. Çıkarma sırasında 25 bin
ve ağır yaralılar nihayet gemi ile geri nakledilebil- askerin öleceğini tahmin eden müttefikler 6 Hazi-
mişler. ran’da ‘sadece 10.600 ölü ve yaralı’ vermişler. Nor-
mandiya’nın tekrar ele geçirilmesinin tamamlandığı
Bu savaş sırasında birçok yeni tıbbi ve organi- 29 Ağustos’ta müttefikler toplam 160 bin yaralı ve
yaklaşık 37 bin ölü kaydetmişlerdir. Almanların kay-
zasyonel kazanımlar sağlandı. Çıkarma gemilerin- bı, 200 bin ölü idi.

den inen modern donanımlı ambulanslar kurtarma Savaştan sonra İngiliz Mareşal Bernard Mont-
gomery Normandiya’daki kapsamlı savaşın “he-
hizmetlerinde yeni perspektifler açtı. Keza, Ameri- kimlerin ve tıbbın zaferi” olduğunu yazmıştır. Tıp
gerçekten de, bütün savaşlarda olduğu gibi, bu de-
ka’dan gelen kan nakli için yeni cihazlar, şok teda- neyimlerden de fayda sağlamıştır. Birinci Dünya Sa-
vaşı travmatoloji, cerrahi, protetik (protez bilimi) ve
visi ve reanimasyon için yeni yöntemler vardı. Ama hijyende önemli ilerlemeler sağlarken, İkinci Dünya
Savaşı’nın son dönemi, yoğun bakım ve afet tıbbın-
bazı hekimler, ilk bakışta hayranlık uyandıran çok da donanım ve ilaçların hayrete düşürdüğü yeni bir
çağ açmıştır. Savaştan sonra hekimlerin eğitimi de
modern cerrahi birimlerin bazılarının gerekli aletle- değişmiştir.

re ve yeterli malzemeye sahip olmadığını bildirmiş. Hazırlayan: Uzm. Dr. Tevfik Çakmakçı

Bazı hastalar sedyeler üzerinde, anestezi ve solu- YARARLANILAN KAYNAKLAR:

num cihazı olmadan ameliyat edilmiş. 1. www.https://www.iwm.org.uk/visits/iwm-london
2. www.aerztezeitung.de
Ama kesin olan şudur; bütün bu tıbbi birimler

1355

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

KOVİD-19 HASTALIĞINDA ‘HBOT’ SERVİSİ VE
PANDEMİ DÖNEMİ TEDBİRLERİ

Çin’in Wuhan kentinde 2019 yılının sonunda ortaya Son aylarda özellikle Kovid-19 geçirmiş hastalarda
çıkan yeni tip korona virüs enfeksiyonu tüm Dünyaya yaygın görülmeye başlayan Ani İdiyopatik İşitme Kaybı
yayılmış ve Kovid-19 hastalığı olarak isimlendirilmiştir. ve Retinal Arter/Ven Oklüzyonu durumlarında HBOT
Ülkemizde ilk vaka 11 Mart tarihinde rapor edilmiş ve kullanımı gündeme gelmiştir (Bu endikasyon pande-
bu tarihten itibaren yoğun tedbirler uygulanmaya baş- mi öncesinde de rutin idi). Keza, Mukormikoz hastalığı
lanmıştır. yüksek oranda anjiyoinvaziv olduğundan, vaskülariteyi
ve anjiyogenezi, dolayısıyla oksijen dağıtımını arttırıcı
Salgının başladığı günlerde Hiperbarik Oksijen Te- etkisiyle HBOT yardımcı bir tedavi olarak kullanılabilir.
davi (HBOT) servislerinin nasıl çalışması gerektiği ko- 28 vakanın gözden geçirildiği bir çalışmada HBOT’nin
nusunda bir belirsizlik yaşanmıştır. Bu kapsamda iki Diyabetes Mellitus’lu hastalarda %94 sağ kalım ile
önemli soru gündeme gelmiştir. İlki, Kovid-19 tedavi- faydalı olduğu, ancak malignitesi veya transplantas-
sinde HBOT yararlı olabilir mi? İkincisi de acil ve rutin yonu olan hastalarda yararlı olmadığı gösterilmiştir.
HBOT seanslarında Kovid-19 bulaşma riskine karşı ne
tür tedbirler alınması gerektiğidir. Sonuç olarak halihazırdaki uygulamalarda araş-
tırma amaçlı veya başka bir nedenle acil olarak
1. Kovid-19 tedavisinde HBOT etkin olarak kulla- HBOT alması gereken Kovid-19 (+) hastalar hariç
olmak üzere, rutin olarak Kovid-19 pozitif hastalara
nılabilir mi? tedavi amaçlı HBOT plânlanmamaktadır.
Salgının başında SARS ve MERS salgınları esna-
Not: Türkiye’de 16’sı İstanbul’da olmak üzere,
sında Çin’de yapılmış, enfeksiyonu ağır geçiren ve so- kamu ve özel toplamı 50 HBOT Merkezi bulunmakta-
lunum yetersizliğine giren bazı hastalarda HBOT’nin dır.
olumlu etkilerini gösteren bazı yayınların ışığında
Kovid-19 hastalığında da belli aşamada HBOT kulla- 2. Acil ve rutin HBOT seanslarında Kovid-19 bu-
nımının faydalı olabileceği öngörüsüyle, ülkemizde ve
Dünyada birçok merkezde HBOT kullanılmıştır. Ağır laşma riskine karşı ne tür tedbirler alınmaktadır?
Kovid-19 hastalığının patofizyolojisinde hipoksi ve inf-
lamasyon önemli rol oynadığından, HBOT uygulama- Kapalı bir ortamda yakın temas halindeki hasta
sının olumlu etkisinin olabileceği akla yakındır. Kovid gruplarının tedavi edilmekte olduğu çok kişilik HBOT
-19 hastalarında kullanımına dair olgu raporlarından, cihazlarında Kovid-19 salgını sürecinde nasıl bir yön-
anekdot niteliğinde bazı kanıtlar da ortaya çıkmıştır. temle tedaviye devam edileceği konusunda, ECHM
Yapılan çalışmalarda, HBOT’nin güvenli olduğu, oksi- (European Committee of Hyperbaric Medicine) tara-
jenasyonu artırabileceği, inflamasyonu azaltabileceği fından bir rehber hazırlanmıştır. HBOT alması gerek-
ve ağır Kovid-19 hastalarının klinik durumunu iyileşti- li olan rutin hastaların, Kovid-19 hastalarıyla birlikte
rebileceği raporlanmıştır. HBOT’nin yatan hasta mor- tedavi seanslarına alınması nedeniyle mağduriyet ya-
talitesi üzerindeki etkisini daha iyi değerlendirmek şamaması için gereken tedbirler alınmış; ancak böyle
için daha büyük ölçekli çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu- bir talep gerçekleşmemiştir. Pandemi başlangıcında
nunla beraber hangi hastada, hangi aşamada ve özel- acil HBOT ihtiyacı olmayan kronik hastalık endikas-
likle hangi dozda ve profilde HBOT verilmesi gerektiği yonu ile başvuran hastalar bekleme listesine alınarak
hususlarında kanıtlanmış bulgular olmaması nede- tedavileri ertelenmiştir. Salgının artarak yayılmaya
niyle, halen daha Kovid-19 hastalarında HBOT kulla- devam ettiği günlerde, hastaların çekinceleri ile HBOT
nımı konusunda kesin bir uzlaşı bulunmamaktadır. almak üzere başvuran hasta sayısı oldukça düşmüş-
tür. Mevcut tedavi seansları devam eden hastaların
tedavileri ise seanslardaki hasta sayısı tedricen azal-
tılmak suretiyle tamamlanmaya çalışılmıştır. Tedavi
servisimizde bulunan HBOT cihazında, ana kabin 12
hasta + 1 iç gözlemci, ara kabin ise 2 hasta + 1 iç göz-
lemci koltuk kapasitesi vardır. Salgın öncesi her se-
ans ortalama 11 hasta alınmakta iken, salgın süresin-
ce sosyal mesafe kuralı gereği, hastalar birer aralıklı
koltuklarda oturtularak seanslar ortalama 6 hasta + 1
iç gözlemci ile devam edilmiştir.

HBOT talep edilen yeni hastaların değerlendiril-
mesinde (Kovid-19) salgınına bağlı güncel epidemi-
yolojik durum göz önüne alınarak, spesifik endikas-
yonlar için HBOT kullanmanın riskleri, standart risk
analizinin bir uzantısı olacak şekilde Sağlık Bakanlığı
direktif ve önerilerine uyumlu olarak değerlendirilmiş
ve şu koşullarda çalışılmıştır:

1356

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

3. Her bir hasta için HBO tedavisinin aciliyeti d. İç gözlemcilerin, cihaz içerisinde oksijen mas-
Tedaviye kabul edilen yeni hastaların tanıları ço- kesi takmadığı sürede uygun koruma özellikli kişisel
ğunlukla CO zehirlenmesi, Akut retinal arter ok- koruyucu maske kullanmaları sağlanmıştır.
lüzyonu, Ani işitme kaybı, Osteonekroz’dur. Kronik
osteomiyelit ve iyileşmeyen yaralar gibi aciliyeti ol- e. Her HBOT seansı sonrası hastanın kullandığı
mayan HBOT tanıları olan hastaların bekleme liste- maske ya da başlık ve yardımcı sistemler ile basınç
sine alınmalarına karar verilmiştir. Kovid-19 tanısı kabini dezenfekte edilmiştir.
kesinleşmiş olan ve HBOT alması hayati önem taşıyan
(Dekompresyon hastalığı, Hava veya Gaz embolisi, CO f. Seans aralarında basınç odası, virüslere karşı et-
zehirlenmesi, Gazlı gangren, Akut travmatik iskemi- kili solüsyonlar ile dezenfekte edilmiştir.
ler vb.) hastaların personele bulaşma riskini en aza
indirilerek HBOT alması için gereken kişisel koruyucu 5. Doğrulanmış ya da şüpheli KOVID-19 hastasın-
donanımlar belirlenerek hazır tutulması sağlanmıştır. da HBOT’nin endike olduğu doğrudan hayatı tehdit
Bu süreçte HBO tedavisi devam eden ya da tedavisi edici ağır hastalık (örneğin, gaz embolisi, nekrotizan
yeni başlaması uygun görülen hastalara HBOT servisi yumuşak doku infeksiyonu, gazlı gangren, ağır kar-
olarak alınan tedbirler ve bunlara rağmen basınç oda- bonmonoksit intoksikasyonu) varsa;
sı içerisinde Kovid-19 bulaş riski olduğu hakkında bil-
gilendirme yapılarak, onam formları imzalatılmıştır. Primer hastalık, komorbiditeler, nakil ile ilgili ola-
Hastane tarafından ilan edilen tüm diğer genel sılıklar ve HBO seansının güvenliği ile ilgili tüm riskler
önerilere, örneğin ateş ölçümü, el yıkama, dezenfek- dikkatle değerlendirildikten sonra HBOT planlanması
tan/maske kullanımı, bekleme alanı ve soyunma oda- yapılmış ve aşağıdaki tedbirler göz önünde bulundu-
sında insan sayısı kısıtlanması gibi ilâve olarak cihaz rulmuştur;
içerisinde alınan tedbirler eklenmiştir.
a. İç yardımcı, HBO seansı sırasında standart ko-
4. Doğrulanmış ya da şüpheli KOVID-19 hastası ronavirüs uygulamalarında belirtilen şekilde kişisel
olmayan her normal (yoğun bakım özelliği olmayan) maskenin de dahil olduğu uygun izolasyon kıyafet-
HBO seansı için uygulanan tedbirler: lerini giymelidir. HBO uyumlu olmayan materyaller
kullanıldığında yangın riski olasılığı akılda tutulmalı-
a. İnfeksiyon belirti / bulgusu olan ya da yakın za- dır. Yangın söndürme sisteminin ve yangın söndürme
manda yurt dışına çıkma veya yurt dışından dönen bir tüplerinin kontrol edilmesi gerekir. Bölgesel oksijen
kişi ile temas, yüksek ateş öyküsü olan hasta ya da kümelenmesi (oksijen bulutları) göz önünde bulun-
sağlık çalışanlarının tedaviye girmesine izin verilme- durularak basınç odası içinde oksijen oranı % 21’de
miştir. Seansa gelen hastalara her gün ateş ölçümü tutulmalıdır.
ve semptom sorgulaması yapılmıştır.
b. Bilinci açık hastalar, maske ya da başlıktan so-
b. Seanslarda, basınç odası içindeki kişi sayısı, lumaya başlayana kadar uygun koruyucu maske tak-
bireyler arasında uygun mesafe olmasını sağlayacak malıdır. Koruyucu maskenin tüm HBO seansı boyunca
şekilde (her yönde en az 1 metre) azaltılmıştır. Otur- başlık içinde kullanılabilme olasılığı vardır ancak bu,
ma düzeni birer koltuk boş bırakılarak yapılmıştır. maskenin materyaline bağlıdır ve tekrar risk analizi
yapılmalıdır. Tercihan, anaerobik olmayan infeksiyon-
c. Hastalar basınç odasına alındıktan hemen son- larda serebral oksjen toksisitesi riskini azaltmak için
ra, tedavi basıncına ulaşmayı da beklemeden, kendi HBO tedavi basıncı 2,4-2,5 ATA’dan 2,0-2,2 ATA’ya dü-
maske ya da başlıklarından solumaya başlatılmıştır. şürülmesi gerekeceği akılda tutulmalıdır.
Hava molalarında da maske ya da başlıklar çıkarıl-
mamış, oksijen oranları değiştirilerek takmaya devam Eskişehir Yunus Emre Devlet Hastanesi tedavi
ettirilmiştir. servisimizde Mart 2020-Haziran 2021 tarihleri itiba-
riyle alınmış olan tedbirler, vaka sayısı ve kısıtlama
tedbirleri ile paralel olarak sıkılaştırılmış ya da gev-
şetilmiştir. Bu dönem boyunca, sonradan Kovid (+)
olduğu anlaşılan semptomsuz 2 hasta, birer kez teda-
vi seanslarına girmişlerdir. Daha sonra yapılan PCR
testleri ve temaslı izlemi sonucunda, her iki olayda da
kabindeki diğer hastalara ya da iç gözlemcilere bulaş
olmadığı belirlenmiştir. Sonuç olarak tedavi servisi-
mizde Kovid-19 yayılımına karşı alınan tedbirlerin et-
kili ve yeterli olduğunu düşünmekteyiz.

Hazırlayan: Dr. M. Savaş İLBASMIŞ
(Hava ve Uzay Hekimliği Uzmanı)

Eskişehir Yunus Emre Devlet Hastanesi
Hiperbarik Oksijen Tedavi Servisi Sorumlusu

1357

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

UÇAKTA KORONAVİRÜS NASIL BULAŞIYOR?

Emerging Infectious Diseases valandırılmayan karantina oteli
dergisinde yayımlanan araştırmada, de yayılımı kolaylaştırdı…
uluslararası bir hava yolu seferinde
seyahat eden ve sefer sonrası ka- Uçaktan inen yolcular, bal-
rantinaya giren kişilere Kovid-19’un kon, tuvalet ve banyoları birbirin-
nasıl bulaştığı incelendi. Araştır- den bağımsız şekilde bulunan bir
maya göre, Ağustos 2020’de Hin- otelde ayrı ayrı odalarda karanti-
distan’dan Yeni Zelanda’ya seyahat naya alındı. Bu süreçte herhangi
eden yolculardan ‘Hasta G’ kod adı bir şekilde birbiriyle fiziksel
verilen kişi, seyahatin ardından 14 temasa girmeyen yolcuların
günlük karantina sürecini tamam- Kovid-19 testlerinin pozitif çık-
ladı ve yapılan iki Kovid-19 testi ması sonucu, virüsün genetik izi
negatif çıktı. Karantinadan serbest takip edildi. Bu 9 kişinin virüsleri
kalan bu kişinin 18 Eylül 2020’de Ko- arasında genetik bir benzerlik
vid-19 testi pozitif çıktı. ‘Hasta G’ ile bulunduğu görüldü. Alınan sıkı
beraber Hindistan’dan Y. Zelanda’ya önlemlere ve birbiriyle temas
gelen yolculardan 8’inin karantina etmemelerine rağmen bu kişile-
sürecinde Kovid-19 testleri pozitif rin salgına yakalanmasının ana
sonuç verdi. Söz konusu 8 kişiyle ‘Hasta G’nin, yak- nedeninin, havada asılı kalan partiküller olabileceği
laşık 1/3 doluluk oranıyla sefer yapan, maske takma sonucuna varıldı. Kapalı ve yeterince havalandırılma-
ve koltuklar arasında belli mesafe zorunluluğu olan yan karantina otelinin de bu yayılımı kolaylaştırdığı
uçakta birlikte seyahat ettiği kaydedildi. Yeterince ha- bildirildi.

Hindistan’dan Yeni Zelanda’ya Uçuşta ve Otelde Kovid-19 Bulaşı

(Kişiden kişiye doğrudan temas olmaksızın aerosol bulaşma zinciri)

Yeni Zelandalı araştırmacılar, yetkililerin hasta- gösterildi ve bunlar çalışmada A, B ve C vaka has-
ları karantinaya almak ve izole etmek için göster- taları olarak belirtildi. Yaklaşık %35 doluluk ora-
diği çabalara rağmen, koronavirüsün uluslararası nıyla Yeni Delhi’den Nadi’ye ilk uçuş sırasında, tüm
bir uçuşta, bir otel koridorunda ve ardından ev halkı yolcular uçak içinde eşit aralıklarla yerleştirildi ve
temaslılarına bulaştığını ortaya koydu. “Emerging A,B,C hastaları birer sıra boşluk kalacak şekilde
Infectious Diseases” dergisinde yayınlanan bir ça- oturtuldu.
lışmada, araştırmacılar, kişiden kişiye doğrudan te-
mas olmaksızın, olası bir aerosol bulaşı ile 9 hasta A ve B hastalarının Kovid-19 testleri 30 Ağus-
arasında koranavirüsün çok dallı bir bulaşma zinciri tos’ta (+) iken, C hastasının ise 6 Eylül’de semp-
olduğunu belirledi. tomları oldu ve 8 Eylül’de testi pozitif geldi. Semp-
tomlar gösteren C hastasının zamanlamasının,
Araştırmacılara göre, ülkesine geri gönderilen Hindistan’dan Yeni Zelanda’ya uçuş sırasında A
Yeni Zelanda vatandaşı olan veya orada daimi ikâ- veya B hastaları tarafından bulaşma ile uyumlu ol-
met eden 149 kişi, (herhangi bir ön test olmaksızın) duğu belirtildi. Araştırmacılar, uçuş mürettebatı ve
26 Ağustos 2020’de Yeni Delhi’den Christchurch’e, yolcular tarafından uçuş süresince maske takılması
Nadi-Fiji üzerinden Boeing 747 charter uçuşu ile gibi gereken enfeksiyon önleme tedbirlerinin uygu-
seyahat etti. Birkaç yolcu Fiji’de kalırken diğerleri landığının altını çizerek, “A ve B hastaları, ortak bir
Christchurch’e geldi ve 14 gün boyunca kontrollü kaynaktan uçuş sırasında veya öncesinde enfekte
tecrit ve karantina (MIQ) altına alındı. olmuş olabilir... Bu yolcular birlikte seyahat etme-
mişlerdi ve birbirlerini tanımıyorlardı” diye yazdılar.
Charter uçuşuyla Christchurch’e gelen yolcu- Daha sonra, başka bir amaçla tasarlanmış ticari bir
ların 8’inde Kovid-19 (+) tespit edildi. Çalışmadaki otel olan ve her odasında kendi banyosuna sahip ve
hastaların 3’ünün genomik olarak ilişkili olduğu balkonsuz, kontrollü tecrit ve karantina tesisinde
bulaş yolu açısından kanıt buldular.

C hastası, zorunlu karantina döneminin 12. gü-
nünde pozitif bulunmuş ve tesisin izolasyon bölü-
müne taşınmıştı. C hastasının yerinin değiştirilme-

1358

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

sinden önce, her ikisi de aynı uçakla Hindistan’dan vid-19 test sonucundan sonra, yolcuların bir kısmı
dönen yetişkin ve süt çocuğu döneminde bir bebek, bir charter uçuşuyla Auckland’a uçtu ve ev halkı
bitişik odada karantinaya alınmıştı. Bu yetişkin ve ile temas etti. Yakın zamanda Yeni Zelanda dışına
bebek, 14 günlük karantinasını tamamlamış ve 2 seyahat öyküsü olmayan bu temaslı kişilerden ikisi
kez Kovid-19 (-) çıkmıştı. Bununla birlikte, çalışma- enfekte oldu. 9 vaka hastasından izole edilen ko-
da vaka hastaları D ve E olarak belirtilen bu ikili, ronavirüs arasında genomik bir ilişki bulundu. Bu
daha sonra toplumdayken SARS-CoV-2 (+) tespit bulguların, Kovid-19’un ortadan kaldırılmasını he-
edilmişti. Araştırmacılar, “Bu 2 vakanın kontrollü defleyen ülkeler için sıkı sınır kontrol süreçlerinin
tecrit ve karantina tesisinde enfekte olduğunu dü- yanı sıra, salgın araştırmalarında genomik ve epi-
şünüyoruz” dedi. [9 vakanın izole edilen koronavi- demiyolojik verilerin gerçek zamanlı entegrasyonu-
rüs arasında genomik bir ilişki bulundu -Emergigng na olan ihtiyacı pekiştirdiği belirtildi.
Infectious Diseases]
Çeviri: Dr. Nihal Koç
Çalışmada araştırmacılar C, D ve E hastalarının (Başakşehir Çam ve Sakura Hastanesi)
gelişi ile C hastasının izolasyon bölümüne trans- KAYNAK:
feri arasındaki kapalı devre kamera görüntülerini Kunal Gaurav. Covid-19 transmission on flight from
incelediler. Bu 3 kişinin aynı anda odalarının dışın- New Delhi, in hotel corridor, finds New Zealand study.
da olduğu bir durumun olmadığı anlaşıldı. Bununla Hindustan Times, New Delhi (Mar 19, 2021). https://
birlikte, 12. günde otel odalarının girişinde yapılan www.hindustantimes.com/world-news/covid19-trans-
rutin testler sırasında, C hastasının odasının kapısı- mission-on-flight-from-new-delhi-in-hotel-corridor-
nın kapatılması ile D ve E hastalarının oda kapısının study-101616150033499.html
açılması arasında 50 saniyelik bir zaman farkı var-
dı. Bu nedenle, askıda kalmış aerosol partikülleri-
nin bu durumda olası bulaşma şekli olduğu ve otel
koridorundaki kapalı ve havalandırılmamış alanın
muhtemelen bu olayı kolaylaştırdığı varsayıldı.

Zorunlu karantina ve tekrarlanan negatif Ko-

UÇUŞ EKİPLERİNİN AŞI KARŞITLIĞI;
PROFESYONEL KÜLTÜR VE ETİK

2019 yılı Aralık ayından başlayarak Dünyanın her larıyla geliştirdikleri aşıların virüse direnç kazan-
ülkesinde dehşet yaratan Koronavirüs pandemisi, dırdığına dair çok inandırıcı kanıtlar ortada iken, bi-
2021 yılı Eylül ayı son haftası itibariyle Dünyada 4,7 limdışı komplo teorileri doğrultusunda aşı karşıtlığı
milyondan, Türkiye’de 62 binden fazla can aldı. Aynı kampanyaları yapılıyor olmasının amacını anlamak
ay ülkemizde her gün 25-30 bin yeni vaka görülmek- mümkün değil… Bunun havacılık emniyeti kültürü,
te ve ortalama 250 insanımız yaşamını yitirmekte- temel insan hakları, etik ve profesyonalizm açıla-
dir. Bu durum, ülkemizde her gün bir uçak dolusu rından savunulur tarafı olmadığını düşünüyoruz.
insanın yaşamını yitirdiği bir kaza kadar trajik olma- Aşı karşıtı kişiler, aşıdan uzaklaştırdıkları başka in-
sına karşın tuhaf bir kanıksama ve lâkaydi içindeyiz! sanların hastalanmalarının ve belki de ölümlerinin
Her akşam TV’den öğrendiğimiz günlük Kovid-19
ölüm sayıları medyada ve toplum genelinde neden-
se sansasyon yaratmıyor! Artık haber ve tartışma
programlarında bu konuların arka sıralara gerile-
diğini görüyoruz. Bazılarımız birkaç kez aşılanmış
olmakla tam korunma altında olduğunu sanıyor.
Bazıları da hem bu salgının hem de aşıların yalan
olduğu illüzyonu içinde akıl dışı duyarsız tutumlar
sergiliyor... Referans batı ülkelerinde de durum pek
farklı değil…

Havacılığın da dahil olduğu tüm sektörleri altüst
eden, büyük ekonomik kayıplara yol açan pandemi
karşısında insanlığın elinde etkili bir ilaç yok; ama
etkili aşılar var! Bilim insanlarının özverili çalışma-

1359

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

vicdani sorum- Eğer bazı uçuş ekiplerinin aşısız olduklarını bilme
luluğu altında imkânları olsaydı, kesinlikle buna karşı çıkanlar ve
olduklarının ses getiren tartışmalara girenler olabilirdi…
farkında mıdır,
bilemiyoruz... ABD’de United Airlines, Covid-19 aşısı yaptır-
Aşılanmayı mayı reddeden uçuş ekiplerini işten çıkarma kararı
çeşitli gerek- aldı (*). İsviçre Havayolları (Swiss Air) aşıdan imtina
çelerle kabul eden ekiplerine Kasım ayına kadar süre verdi (**).
etmemek bir Medyaya yansıyan haberlere göre Qantas, Delta,
kişisel tercih American Airlines ve Etihad aşı oranını %100’e çı-
veya hak ola- kardı; diğer sektörlerden Google, Disney, Facebook,
100% OF OUR bilir; ama (aşı- Microsoft, Netflix ve Walmart da aşısız personelinin
CREW ARE sız bireylerin kalmaması kararı aldı. ABD’den Avustralya’ya, Ma-
VACCINATTED lezya’dan Birleşik Arap Emirlikleri’ne ve İsviçre’ye
hastalığa yaka- kadar çok sayıda ülkede uçuş ekiplerinin aşılanma
lanma ve bunu oranının %100’e çıkarılmakta olması, yolcuların bu
başkalarına bulaştırma olasılıklarının yüksekliği şirketlere olan güvenlerini arttıran bir unsur olsa
dikkate alındığında), bu hakların sadece bireysel gerektir. Darısı bizim başımıza…
plânda kullanılabileceği, kamusal alanlarda böyle
bir hak ve özgürlüğün olmadığı aşikârdır. PCR testi Hazırlayan: M. Çetingüç
yaptırmayan ve aşı olmayan yolcuların uçağa adım * https://www.yenisafak.com/ekonomi/dev-sirket-ta-
atamadığı bir sektörde, yolcularla yakın temasta
bulunan kabin ekiplerinin aşısız olmaları mantıklı rih-verdi-asi-olmayanlar-kovulacak-3676354
değildir. Dünyada ve ülkemizde sağlık bilinci yüksek ** https://swiss.newsmarket.com/english/
bazı yolcular uçağa kabul edilenlerin PCR testleri-
nin negatif olduklarına emin oldukları için sadece press-releases/swiss-introduces-manda-
maske takmayan yolcularla tartışıyor. Ama hangi tory-covid-19-vaccination-for-crews/s/
uçakta hangi uçuş ekiplerinin aşısız olduklarını bil- 3bc803c8-23b5-408a-8cd4-977e8001e597
medikleri için onlara yönelik bir tepkileri olmuyor.
Not: Bu yazı Airkule sitesinde 24 Eylül 2021
günü yayınlanmıştır.

UÇAK TUTMASI

Hareket hastalığı, anormal gibi iyi eğitilmiş ve kritik görevler- niz tutmasıyla başlar. Yani ‘tutma’
hareket uyaranlarına verilen de kullanılacak kişiler tutma yü- hastalığının tarihi denizcilik kadar
normal bir rahatsızlık tepkisi- zünden işlevselliklerini yitirebilir. eskidir; ilk olarak denizcilikte or-
dir (malady); yani aslında bir Özgüven ve performansları azalır; taya çıktığı için ‘Mal de Mer’ olarak
hastalık değil semptomdur (1). ölüm kalım mücadelesi gereken bilinir. Sal üzerinde dalgalı deniz
Hareket hastalığının (Motion durumlarda bile pasif kalabilirler. simulasyonuna maruz bırakılan
sickness) havacılıktaki karşı- Hassas kişilerde fiziksel, bilişsel insanların %76’sı kusar; şiddetli
lığı olan uçak tutmasının (Air ve psikolojik belirtiler birkaç gün denizde bu oran %99 olur. Hava-
sickness) belirtileri; bulan- devam edebilir. cılıktaki oranlar bu kadar yüksek
tı-kusma, soğuk terleme, ateş değildir. Türkiye’de ilk yolcu uçağı
basması, sararma, karında ra- Hareket hastalığının tarihi de- uçuşlarından birinde (1935 yılı), İs-
hatsızlık hissi, baş ağrısı, baş tanbul üzerinde heyecan verici bir
dönmesi, esneme, vs’dir. Bu fi- uçuş yapan bir gazetecinin yazdığı-
ziksel semptomlara sersemlik, na bakılırsa, her koltukta ‘havada
uyuşukluk, halsizlik, odaklana- deniz tutanlara mahsus’(!) kese
mama, depresyon gibi bilişsel kâğıtları bulunmakta idi (2). Yani
bozukluklar da eklenebilir. uçak tutması diye bir kavramdan
haberi olmayanlar, durumu deniz-
‘Tutma’ hali içindeki insanların cilikten ödünç aldıkları bir kavram-
%46’sında bulantı, %65’inde biliş- la tarif etmekteydiler...
sel semptomlar önde olup, karı-
şık seyirliler daha çoktur. Askeri Bilindiği gibi hareket hastalığı
operasyonlarda paraşütçü, deniz sadece denizde ve uçaklarda ol-
piyadesi, komando; hava ambulans maz; otomobil, tren, tank, salıncak,
uçuşlarında ise sağlık personeli fil ve deve binişlerinde (Lawrance

1360

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

of Arabia Sick) de olur. Sisli hava- dir. Bir diğer hipo- tu yararlı olabilir.
larda kayakçılarda (ski sickness), tez ise, asimetrik Havacılıkta uçak tutmasının
uzayda yerçekimsizlik koşullarında yerleşimli sağ ve
da (space sickness) bulantı ve kus- sol otolit organları en önemli mağdurları pilot aday-
ma görülebilir. Geniş açı ekranlı olan kişilerde bey- larıdır. Kusacağı beklentisi içinde
(imax) sinemalar, sanal gerçeklik ne gelen hareket olmak, tutmayı kolaylaştıran psi-
(virtual reality) veya 3-D gözlükler, algılarının farklı kolojik bir unsurdur. Sık uçmak ve
simulatör cihazları ise, fiziksel ha- olmasının (mis- tutmayı yenme azmi, hareket uya-
reketler olmaksızın, sadece görsel match) tutmayı te- ranlarına karşı bir duyarsızlaşma
hareket uyaranlarıyla tetiklenen tikleyebileceğidir. ve tutmaya karşı bağışıklık kazan-
tutma durumları yaratabilir… Uzun Kadınların deniz, dırır (9). Kendisinden önceki pilotaj
süre deniz yolculuğu yapan insan- uçak, lunapark ve öğrencisinin kusmuş olması, kok-
ların dalga salınımlarına alışkanlık jimnastik araç- pitteki koku ve kusmuk görüntüleri
kazandıktan sonra karaya çıktık- larında daha çok negatif koşullanma yaratabilir.
larında yaşadıkları dengesizlik de tutma belirtileri gösterdiği bilinir.
‘kara tutması’ olarak adlandırıl- Stresli durumlarda, anksiyete ve TEDAVIDE DAVRANIŞSAL
mıştır. migrenlilerde tutma fazladır. Alkol ÖNLEMLER
ve vibrasyon da tetikleyici faktörler
HAVACILIKTA TUTMA arasındadır. Çok duyarlı insan- - Gece iyi uyku uyuma,
larda bile hareket uyaranlarına - Uçuştan önce tıka basa ve yağlı
Uçak tutmasının birinci nedeni maruziyet devam ettikçe, beynin yememe, gazlı içeceklerden ka-
türbulanstır. Denizdeki dalgaların nöroplastisite yeteneği sayesinde çınma, aç olmama,
havadaki eşdeğeri olan türbulans, 2-3 gün ile 1 yıl gibi süreler içinde - Pencere kenarı ve kanat üstü kol-
duyarlı kişilerin ‘içlerini dışarı çı- bağışıklık kazanılmaktadır (5,6,7). tuklarda oturma,
kartır.’ Sivil havacılıktaki konforlu Bir hareketin başlama anını, yönü- - Bulantı hissedildiğinde diyafrag-
uçaklarda uçak tutması %1 gibi nü ve şiddetini bilen kişilerde tut- matik solunum ve gevşeme tekni-
çok düşük oranlarda görülür, ama maya karşı dayanıklılık artmakta; ği uygulama,
türbulanslı uçuşlarda oran %20 beklenmedik hareket uyaranlarına - Baş hareketlerini kısıtlama,
’lere kadar yükselir. Sivil havacılık- pasif biçimde maruz kalanlarda ise gözleri kapama, kitap okumama,
ta uçakların konforunun artması tutma belirtileri daha çok görül- uzaklara bakma, uyuma,
ve pilotların türbulans yaratan mektedir (7). Bu nedenle dışarıyı - Geçmeyen bulantılarda yere yü-
bulutlardan kaçınmaları sayesin- görerek uçağa kumanda eden pilot züstü yatma, zorla kusma...
de uçaklarda artık kusan yolcular ve uçuş ekibinde tutma daha az; - Semptomları devam eden pilot
çok azalmıştır. Ama pilotaj öğren- görüş referansından mahrum olan adaylarına vestibüler uyarım ve
cilerinde tutma devam etmektedir; uçuş görevlileri ve yolcularda daha baş dönmesi simülasyonu yapan
sırf bu rahatsızlık yüzünden uçucu fazladır. cihazlarda (Örn. Barany sandal-
olma ideallerine veda eden gençler yesi) veya sanal gerçeklik (VR)
olur. TEDAVI gözlüğünde duyarsızlaştırma tek-
nikleri uygulanır (6,7,8). Bu tedavi
Askeri havacılıkta pilot adayla- Uçak tutmasına karşı önlem ve programının başarı oranı, erken
rında görülme oranı %11-39’dur. tedavi olarak ileri sürülen 3 yön- olgularda %84-96 arasındadır (1).
Çoğu aday kısa zamanda bulantı tem; sık uçarak alışkanlık ve du-
yaratan akselerasyonlu uçuş ha- yarsızlık kazanmak (habituation), TUTMAYLA ILGILI
reketlerine alışır; ancak uçuştan bulantı giderici ilaçlar kullanmak ANEKDOTLAR VE AMPIRIK
bir süre ayrı kalan kişiler yeniden ve davranış tedavisidir. Sık uçma- ÖNLEMLER
uçuşa döndüklerinde tutma tekrar nın uçuş anksiyetesini azalttığı ve
başlayabilir (4). Tutma olgularının hareket uyaranlarına karşı du- * 19. Yüzyılda insanın türeyişi ve
hepsi uçuştan ayrılmaz; iyi uçuş yarsızlaşma sağladığı bilinir. Az
öğretmenlerinin desteğiyle bu du- uçan veya bünyesel olarak duyarlı
rumdan kurtulanlar olur. Ama pes kişilere bazı ilaçlar önerilir; ama
ederek ya idari kararlarla ya da bunların psikomotor yan etkileri
kendi istekleriyle uçuştan ayrılan- nedeniyle uçuş ekiplerince alın-
lar da çoktur. Bu grup için ‘istikbal ması uygun değildir. Kritik operas-
göklerde değil yerdedir’ ☺. yonlara uçakla götürülen sağlık ve
teknik personele türbulanslı uçuş-
Vasıta tutması hastalığının eti- larda bu ilaçlar hafif/orta dozlarda
yolojisi tam aydınlatılamamıştır. İç verilebilir. Bitkisel ilaçlar olarak
kulak denge organının (vestibül) ginger (zencefil), nane, limon suyu,
hareket algılarıyla görsel algıların yeşil elma, elma sirkesi ve köpeko-
örtüşmediği anormal durumlarda
bulantı başladığı iddia edilmekte-

1361

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

türlerin kökeni araştırmaları için Schwarzkopf, gençlik döneminde ‘Acupressure’ yöntemiyle baskı
gemiyle seyahat eden Charles türbulanslı bir uçuşta uçak tutma- yapan bileklikler üretmiştir ve
Darwin’in babasına yazdığı mek- sını o kadar şiddetli yaşamıştı ki, havaalanlarında satılmaktadır.
tuptaki ifadesi: “Deniz tutması ol- bir daha uçağa binmemeye yemin (Yararı konusunda zıt rivayetler
masaydı, tüm dünya insanları de- etmişti. Sonraki yıllarda bunu ye- vardır…)
nizci olurdu...” nerek Vietnam ve Irak dahil pek
* Türk Askeri Havacılığının kuruluş çok operasyonda binlerce kez uça- Hazırlayan:
yıllarına ait 1911 tarihli bir emir- ğa binebilmişti (12). Dr. Muzaffer Çetingüç
de, Avrupa’ya tayyarecilik eğitimi- * 1968 yılında Apollo-8 komutanı
ne gönderilmek üzere başvuran olan astronot Frank Borman’ın KAYNAKLAR:
subayların özellikleri arasında ilk kusmaları yüzünden görevi kısa
sırada “deniz ve salıncaktan baş- kesilmişti. 1. Jones DR, Marsh RW, Patterson JC, et
larının dönmemesi” istenmişti (3). * 1985 yılında Shuttle uçuşunda çok al. Aviation Neuropsychiatry. USAF
* ABD’nin süper pilotlarından Ge- fazla kusan Jake Garn’ın adına ya- School of Aerospace Medicine, Brooks
neral Charles Yeager pilotaj öğ- pılan ironik bir atıfla, uzay kusma- AFB. TX. USA, June 2000. pp. 31-33.
renciliği döneminde kustuğu için larının derecelendirmesinde ‘Garn
uçuştan nefret etmekteydi; ama Skalası’ terimi kullanılmaktadır. 2. Akın S. Ay Hırsızı. İş Bankası Kültür Ya-
uçuşa devam ettikçe bundan kur- * Aldous Huxley’in bilim-kurgu ro- yınları. İstanbul 2009. s. 197.
tulmuştu. Efsane pilot 2. Dünya manı ‘Cesur Yeni Dünya’da hareket
Savaşında çok sayıda uçak düşür- hastalığına karşı üretilen fantastik 3. Kural F. Türkiye’de Havacılıkla İlgili İlk
müş, 180 tip askeri uçakta toplam çözüm şöyleydi: Toptan üretim ya- Girişimler. Kuruluş Yıllarında Türk As-
10 bin saat uçmuş ve 1947 yılında pılan ‘Kuluçkalama-Şartlandırma keri Havacılığı Belgeleri (1909-1913).
ses hızını geçen ilk pilot olmuştu. Merkezlerinde’ roket mühendisi Etimesgut: Hv. Basım ve Neş. Md.lüğü;
Lâkabı ‘Chuck’ idi. Bunun Char- olacak ceninler tüpler içinde hızla 1975. s. 10-53.
les’in kısaltması olması yanında, döndürülüp, belirli periyodlarda
argoda chuck’ın kusma anlamına baş aşağı bekletilerek denge du- 4. Lucertini M, Lugli V, Casagrande M, Tri-
gelmesiyle ilgili ironik bir yönü de yuları düzenlenmekte ve bir çeşit velloni P. Effects of airsickness in male
vardır. duyarsızlaştırılma programına and female student pilots: adaptation
* 2. Dünya Savaşı sırasında Çinli tabi tutulmaktaydılar (10). rates and 4-year outcomes. Aviat Spa-
askerlerin uçakla transferi sıra- * Türk Hava Kuvvetleri Uçuş Oku- ce Environ Med. 2008;79: 677-84.
sında bir askerin uçak tutması o lunda uçak tutması sonucu kusan
kadar şiddetliydi ki, komutanı onu pilot adayı öğrencilerden uçağı 5. Shupak A, Gordon CR. Motion sickness:
paraşütsüz olarak uçaktan aşağı kendilerinin temizlemesi istenir. advances in pathogenesis, prediction,
atmıştı (11). ‘Anadolu Kartalları’ filminde de prevention, and treatment. Aviat Space
* ABD Ordusunun efsane general- işlenmiş olan bu gelenek; adayın Environ Med. 2006;77: 1213-23.
lerinden 1991 Körfez Savaşının ko- sonraki uçuşta tekrar kusmaması
mutanı, ‘Çöl Ayısı’ lâkaplı Norman yönünde psikolojik bir baskı (dav- 6. Airsickness treatment tips. https://www.
ranış tedavisi) işlevi görür. onebagger.com/air-sickness/
* Deniz tutmasına karşı ampirik
ve egzotik tedaviler: Ülkemizde 7. Parmet AJ, Ercoline WR. Spatial orienta-
bazı denizciler tutma durumla- tion in flight. In: Fundamentals of Ae-
rında kızarmış ekmek-peynir rospace Medicine. 4th Edit. Lippincott
yer… Geleneksel yöntemlerden Williams & Wilkins. Philadelphia, USA,
bazıları şunlardır: Mide üze- 2008. pp. 186,193-203.
rine sıkı kuşak bağlama (anti
mal de mer belts), karın böl- 8. Green RG, Muir H, James M, et al. Hu-
gesine iç çamaşırlarının altına man Factors for Pilots. 2nd Edit. Ash-
gate, USA.2007. pp. 16,25,72,85.
kâğıt koyma, toprak,
çamur veya kahve- 9. Edwards DC. Pilot, Mental and Physical
rengi kâğıt üstüne Performance. 2nd Edit. Iowa State Uni-
oturma, yanına yeşil versity Press. 1995. pp. 3-18.
bakırtaşı alma, de-
niz suyu veya sintine 10. Huxley A. Cesur Yeni Dünya. Çeviri:
suyu içme… Çağdaş Ender Gürol. Güneş Yayınları. İstanbul,
ticaret dünyası, el bi- 1989. s. 19.
leği iç yüzündeki Ne-
ikuan-P6 noktasına 11. https://library.nashville.org/sites/defa-
ult/files/special_collections_division_
finding_aid_vhp_summaries.pdf

12. Petre P. Kahraman Olmak Gerekmez.
(N. Schwarzkopf’un Askerlik Yılları Anı-
ları) Çeviri: M. Harmancı. Milliyet Yayın-
ları. 1. Baskı, İstanbul 1993. s. 45.

Not: Bu yazı 15 Eylül 2020’de Airkule
sitesinde yayınlanmıştır.

1362

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

UÇAKLARDA POLİS YERİNE KEŞKE DOKTOR OLSA!

Uçak yolculuklarının en zor an- Uçak yolculukları sırasında kalp
larından bir tanesi de uçakta tıbbi krizi vakaları sıkça karşılaşılan bir
müdahale getiren zamanlar. Bu gibi durum. Uçaklarda ise doktor kitleri
hallerde gerek kabin memurları- ne yazık ki ya bulunmuyor, ya da iç-
nın müdahalesi ve gerekse uçakta leri eksik. Hatta milli bayrak taşıyı-
bulunan doktor yolculardan destek cımız Türk Hava Yolları bu eksikleri
alınıyor. görmüş olacak ki 600 adet Doktor
Kiti alımı ihalesi açıyor. Kabin me-
2019 yılında yayınlanan genelge murlarının ise toplam eğitim süre-
ile (uzun menzilli veya riskli bölge- leri ortalama 45 gün. Acil durumlar
lere yapılan uçuşlarda) uçaklarda için eğitimler verilse de olay anında
polis (Air Marshal) bulundurulması ne yazık ki yetersiz kalınıyor. İnsan
zorunluluğu getirildi. Yolcu gibi gi- sağlığının ve canının ne kadar de-
yinmiş az iki polis memurunun gö- ğerli olduğunu biliyoruz. Risk ana-
rev yapacağı uçaklarda emniyetin lizi yapıldığında da terör olaylarının
sağlanması hedeflenmekte. Ancak, yanında sağlık vakaları çok daha
yolcuların uçak koltuğuna oturana fazla. Bu bağlamda uçak içerisin-
kadar geçen sürede zaten her tür- de görevli bir genel tıp doktorunun
lü incelemesi yapılmış oluyor. Ba- veya hemşirenin bulunması daha
gajları X-ray cihazlarından tekrar mantıklı gibi duruyor.
tekrar geçiriliyor. Herhangi bir risk
teşkil edecek durum olacaksa bu Hazırlayan: Serdar Başağaoğlu
durum operasyonel alanlardaki em- (Airlinehaber.com 29.10.2019)
niyet tedbirsizliklerinden olacaktır.

ÇINLI DOKTOR HASTANIN IDRARINI EMEREK

YAŞAMINI KURTARDI

19 Kasım 2019 günü China Southern Havayol- dakikada boşalttılar. (Yer koşullarında basınç far-
larının Guangzhou-New York uçuşunda (Flight kı nedeniyle spontan drenaj olabilecekken, uçakta
CZ399), akut üriner retansiyonu olan yaşlı bir yolcu bu mümkün olmadığı için sifon yapmak ve emmek
şoka girmek üzereyken şans eseri uçakta bulunan zorunluluğu doğdu; ancak emilme işleminde has-
iki Çinli doktor yardıma koştu. New York’a inişe 6 tanın idrarı doktorların ağızlarına gelmedi, sadece
saatlik zaman kaldığı ve mesane yırtılması olasılığı negatif basınç yaratılmış oldu). Hainan Hastanesi,
yüzünden acil müdahale gerekmekteydi. özverili doktorlara 100 bin Yuan (19,400 $) ödül
verdi.
Dr. Zhang ve Dr. Xiao, mesane kapasitesi olan
600 ml’den fazla (800 ml) idrarı, mesaneye bir iğ- Dr. M. Çetingüç
neyle girip, oksijen maskesinin nasal kanülü ve
meşrubat pipeti kullanarak ağızlarıyla emerek 37 KAYNAKLAR:

1. Lam Min Lee. Chinese doctors save
elderly man’s life by sucking out his uri-
ne on long-haul flight. AsiaOne. (22 Nov,
2019) https://www.asiaone.com/china/
chinese-doctors-save-elderly-mans-life-su-
cking-out-his-urine-long-haul-flight
2. Chinese doctors honoured for coura-
geous life-saving acts on flight. China Daily
(22 Nov, 2019) https://www.asiaone.com/
china/chinese-doctors-honoured-courage-
ous-life-saving-acts-flight

1363

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

UZAYDA RESÜSİTASYON OLUR MU?

ÖZET süredir sürekli bir insan varlığı mevcut. O zamandan bu
yana toplam 244 farklı astronot ISS’i ziyaret etti.4 İstas-
2021 yılında yayınlanan ve aşağıda detayları yer alan yonda en kalabalık olunan zamanda, toplam 13 kişi aynı
makalede mikroçekim ortamında Kardiyopulmoner Re- anda (NASA’nın STS-127 Endeavour uzay mekiği görevi,
süsitasyon (KPR) ilkelerinin belirlenmesi için retrospektif 2009) uzay istasyonundaydı5. Yine Skylab projesinde 6 ay
olarak, literatürdeki çalışmalar derlenmiş ve 22 tane hi- boyunca 3 kişilik bir ekip sürekli Skylab’da idi. MIR Uzay
potez/öneri üzerinde makale ekibi tarafından fikir birliği İstasyonunda ise yaklaşık 10 yıllık süre boyunca (2001 yılı-
sağlanmıştır. Bu öneriler kısaca yazımızda belirtilmiştir. na kadar) kesintisiz olarak ortalama 3 kişilik ekip sürekli
Önerilerin bilimsel dayanakları ve kanıtsal özetleri orijinal bulunuyordu.
metinden edinilebilir. Aynı zamanda mikroçekim ortamın-
da farklı durumlarda uygulanabilecek göğüs kompresyo- Ortalama 3-6 kişinin sürekli bulunduğu ve her şeyden
nu yöntemleri de bu yazıda açıklanmış ve tarif edilmiştir. ve her yerden haftalarca uzak bu kapalı ortamlarda, bir
kişinin tıbbi bir acil durum yaşama veya resüsitasyona ih-
SONUÇLAR tiyaç duyma olasılığı nedir?

Mikroçekim ortamında KPR’u iki zincir halkası olarak İnsan varlığının günden güne arttığı mikroçekimli uzay
ele almalıyız: Temel Yaşam Desteği (TYD) ve İleri Yaşam ortamında, astronotlar üzerindeki fiziksel ve psikolojik
Desteği (İYD). TYD’de kompresyon için öncelikle Evet- baskının ötesinde, tıbbi acil durumların yaşanma riski de
ts-Russomano (ER) yöntemi uygulanmalıdır. İYD uygula- giderek artmaktadır. Mikroçekim ortamında oluşacak acil
masında ise hasta uçak gövdesine tesbit edilerek amu- durumlar için şimdiye kadar bir kılavuz oluşturulmamıştı.
da kalkma yöntemi uygulanabilir. Havayolu yönetimi için Bu sebeple uluslararası bir araştırmacı grubu kurularak
hastanın tesbit edilmiş olması ve en az iki kurtarıcı bulun- böylesi zorlu bir ortamda başa gelebilecek belki de en zor-
ması önerilir. Ekip üyeleri entübasyon konusunda eğitimli lu tıbbi acil durum olan kardiak arrest için kanıta dayalı bir
değilse, supraglottik havayolu uygulanmalıdır. kılavuz hazırlandı.

Her şeyden ve her insandan 400 km ve haftalarca sü- METODLAR
recek bir mesafede olan ve 20 yıldır sürekli insan bulunan
bir ortamda kardiyopulmoner resüsitasyon ihtiyacı olası- İlgili araştırmada 27 kişilik, tıp doktoru ağırlıklı bir ekip
lığı nedir? literatür taraması yaparak belirledikleri 27 sorun/öneriyi
literatürdeki kanıta dayalı yayınları araştırıp derleyerek
Geride bıraktığımız 2020 yılı, 5 yılda bir yenilenen Kar- bir araya getirdi. 27 önerinin 22 tanesi üzerinde güçlü fi-
diyopulmoner Resüsitasyon Kılavuzlarının (AHA1, ERC2) kir birliği (%90’dan fazla) sağlandı. 1 öneride düşük fikir
güncellemelerinin geldiği yıl olmasının yanısıra, belki birliği sağlandı (%50-70), orta derece fikir birliği sağla-
de bir ilkin yaşandığı bir yıl oldu: Uzayda Resüsitasyon nan öneri olmadı. 3 öneride ise fikir birliği sağlanamadı
Kılavuzu, Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation (%50’den düşük). Güçlü fikir birliği sağlanan 22 öneri aşa-
and Emergency Medicine’da German Society of Aerospa- ğıya alınmıştır:
ce Medicine (DGLRM) ve European Society of Aerospace
Medicine Space Medicine Group (ESAM-SMG) tarafından Öneri 1: Mikroçekim ortamında yapılacak kardiyopul-
yayınlandı3. Yazımızda bu kılavuzu inceleyeceğiz ve dünya moner resüsitasyon (KPR), Temel Yaşam Desteği (TYD)
dışında da filizlenmeye başlayan insan medeniyetinin ve ve İleri Yaşam Desteği (İYD) olarak iki zincir halkasından
onun merkezindeki insan bedeninin, resüsitasyon konu- oluşmalı.
sunda uzayla imtihanına değineceğiz.
Öneri 2: Olay mahalinde TYD’ye başlarken göğüs kom-
İnsan medeniyetinin dünya dışındaki varlığı gün presyonu için öncelikle Evetts-Russomano (ER) yöntemi
geçtikçe artıyor. 20 yıldır insanlara sürekli ev sahipli- izlenmeli, eğer yeterli göğüs kompresyon sağlanamıyorsa
ği yapan ve 2025’de kullanım ömrünü dolduracak olan Ters Ayı-Kucaklaması (TAK) yöntemine geçilebilir.
Uluslararası Uzay İstasyonu’nu (ISS) ve yerine kurulacak
yeni uzay istasyonu, 1973-74 yıllarında aktif olan ABD’nin EVETTS-RUSSOMANO (ER) GÖĞÜS
Skylab İstayonu (3 kişilik ekip), 1986-2001 arasında faa-
liyet gösteren MIR Uzay İstasyonu (3 kişilik ekip) şu ana KOMPRESYON TEKNIĞI:
kadar gerçekleşen projelerden öne çıkanlar. Önümüzdeki
yıllarda mikroçekim ortamındaki insan varlığı daha da Bu teknik ağırlıksız ortamda serbestçe ve bir yere sa-
artacak: Ay’da kalıcı üs kurulması plânlanıyor (Artemis bitlenmemiş şekilde “uçmakta” olan arrest hastasına hız-
Projesi). Bu üssü desteklemek üzere yine Ay yörüngesin- lıca KPR başlamak için idealdir. Teknikte kurtarıcı havada
de kalıcı bir uzay istasyonu kurulacak (Lunar Gateway). uçan ve supin vaziyette bulunan hastanın göğsüne oturur.
Mars’a insansız roverlar ve dronelar gönderiliyor. Yakın Sol bacağını hastanın sağ omzunun üstünden, sağ baca-
gelecekte Mars’a ilk insanlı uçuşun yapılması ve kalıcı ğını da kaburgaların bitiminden aşağıya geçirip, hastanın
insanlı üslerin yapılması planlanıyor. Ülkemizin de uzaya sırtında ayaklarını kilitler. Böylece hasta sabitlenmiş olur.
insan gönderme projesi bulunmakta. Bunun ilk ayağı Göğüste oturan kurtarıcı İki elle göğüs kompresyonu ya-
olarak aya sert iniş yapacak bir fırlatma yapılması planları par. Bu esnada çevredeki diğer ekip üyeleri kurtarıcı ve
son günlerde oldukça somutlaştı. hastayı elleri ile tutarak sabitler veya daha güvenli bir or-
tama götürür. En hızlı başlatılabilen kompresyon tekniği-
ISS’de 2 Kasım 2000 tarihinden beri 20 yılı aşkın bir
dir. Kaynak: Deutsche Welle www.dg.com

1364

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

TERS AYI-KUCAKLAMASI (TAK) GÖĞÜS mümkün değil ise hem kurtarıcı hem de hastanın
KOMPRESYON TEKNIĞI: kemerle sabitlendiği standart veya eğere binme (karna
oturularak) yapılan kompresyon tekniği uygulanmalı-
Bu yöntemde Kurtarıcı hastanın arkasına geçip elle- dır.
rini koltuk altlarında geçirerek sternum üzerinde kilit-
ler ve kompresyon yapar (Heimlich manevrası benzeri).

RESİM 4: Standart Kemerle tesbitli KPR.

RESİM 1: Evetts-Russomano (ER) Göğüs Kompres-
yon Tekniği.

RESİM 5: Eğere Binme Yöntemi ile KPR

RESİM 2: Ters Ayı-Kucaklaması (TAK) Göğüs OTOMATIK KOMPRESYON CIHAZLARI
Kompresyon Tekniği. Heimlich manevrası benzeri bir
Öneri 5: Eğer hasta kemer ile tesbit edilebilmişse,
pozisyon. Otomatik Kompresyon cihazı kullanılabilir. Ancak ciha-
Kaynak: Deutsche Welle www.dg.com zın hazırlanması yüksek kaliteli kompresyonu geciktir-
memelidir.

Öneri 3: Hasta istasyon gövdesine sabitlenir sabit- HAVAYOLU YÖNETIMI VE VENTILASYON
lenmez göğüs kompresyonu için Amuda Kalkma (Han-
dstand) tekniğine geçilir (Uçağın iç gövde çapı izin ve- Öneri 6: Eğer kurtarıcı trakeal entübasyon konu-
riyorsa). sunda çok tecrübeli değilse, havayolu yönetimi için
supraglottik havayolu kullanılmalıdır.
AMUDA KALKARAK GÖĞÜS KOMPRESYON
TEKNIĞI (HANDTSAND): Öneri 7: Trakeal entübasyon, havayolu yönetimi için
altın standarttır ve tecrübeli kurtarıcı varsa uygulan-
Bu teknikte hasta uçak gövdesine supin pozisyonda malıdır.
kemerlerle sabitlenir. Kurtarıcı karşı taraftaki istasyon
gövde duvarından ayaklarıyla destek alıp ellerini düz Öneri 8: Eğer trakeal entübasyon denenecekse,
bir şekilde uzatır ve ellerini sternum üzerine yerleşti- hasta da kurtarıcı da kendilerini kemerle uçak gövde-
rir. Diz ve kalça fleksiyonu ile kompresyon yapar. Bu sine sabitlemelidir.
teknik için uygun gövde çapı 2-2,5 metre olmalı. Diz ve
kalça kasları kullanıldığı için bu teknikte kurtarıcı daha Öneri 9: Manüel aspirasyon cihazı, acil çantalarında
az efor sarf eder. bulundurulmalıdır ve özellikle havayolu yönetiminde
kullanıma hazır tutulmalıdır.
RESİM 3 Amuda kalkarak göğüs kompresyon
tekniği. Hastanın sabitlenmiş olması ve istasyon gövde DEFIBRILASYON

çapının yeterince büyük olması gerekli. Öneri 10: Defibrilatör sadece hasta, elektirik yalıtı-
Kaynak: Deutsche Welle www.dg.com mı yapılmış güvenli bir yüzeye tesbit edilebilmişse de-
nenmelidir.
Öneri 4: Eğer Amuda kalkma yöntemini uygulamak
Öneri 11: Uzay aracının acil ekipmanları arasında,
uzun raf ve pil ömrü olan, kendinden yapışmalı pedleri
olan bir Otomatik Eksternal Defibrilatör (OED) bulun-
durulmalıdır.

Öneri 12: OED’nin kullanıcı dostu ve sesli arayüzü
olmalı. Pedlerin pozisyonlanmasını, şok verilmesini ve
doğru kompresyon/ventilasyon oranını sesli biçimde
geri bildirim yapmalıdır.

Öneri 13: Tüm ekibin o uçuşta kullanılan OED için
eğitimi olmalıdır.

Öneri 14: Kardiak arrest olduğu düşünülen her has-
tada, defibrilatör olmadan hayatta kalma şansı düşük

1365

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

dahi olsa dahi KPR’ye başlanmalıdır. iple yukarıdan askıya alındığı ortamlarda suboptimal
Öneri 15: Resüsitasyon sonrası uzun dönemli bakım seviyede yapılmıştır. Bu kılavuz mikroçekim ortamında
kardiak arrest durumunda izlenecek yollardan kanıta
için yeterli ekip ve ekipman olmasa dahi, defibrilasyon dayalı olarak en etkin olanlarını belirleyip derlemiştir.
uygun olduğunda yapılmalıdır.

INTRVENÖZ DAMARYOLU VE Hazırlayan: Dr Mevlüt Cengiz.
[email protected]
İLAÇ UYGULAMASI
(Marmara Asistance, Pendik, İstanbul).
Öneri 16: Venöz damar yolu erişimi, sadece ikiden
fazla kurtarıcı varsa ve KPR etkili biçimde yapılabiliyor- KAYNAKÇA:
sa denenmelidir.
1. Raina M. Merchant,  Alexis A. Topjian, Ashish R.
Öneri 17: Sistemik ilaç vermek için ilk denenecek Panchal, Adam Cheng, Khalid Aziz, Katherine M.
yol venöz damar yolu olmalıdır. Berg, Eric J. Lavonas, David J. Magid, and On be-
half of the Adult Basic and Advanced Life Support,
Öneri 18: Venöz damar yolu açılamıyorsa, intraos- Pediatric Basic and Advanced Life Support, Neona-
seöz yol denenmelidir. tal Life Support, Resuscitation Education Science,
and Systems of Care Writing Groups Originally
Öneri 19: IV veya IO yol ile sıvı verilecekse, degaze published 21 Oct 2020 https://doi.org/10.1161/
edilmiş (havası alınmış/vakumlanmış) serum torbaları, CIR.0000000000000918Circulation. 2020;142:S337–
basıncı artırılabilir bir kap içinde verilmelidir. S357

TELETIP 2. T.M. Olasveengen, et al., European Resuscitation
Council Guidelines 2021: Basic Life Support, Resus-
Öneri 20: Uzay aracı, alçak dünya irtifasında ise citation (2021), https://doi.org/10.1016/j.resuscitati-
teletıp yöntemi ile tıbbi danışmanlık alınabilir. Ancak on.2021.02.009
bunu yapacak yeterli personel mevcut olmalı.
3. Hinkelbein, J., Kerkhoff, S., Adler, C. et al. Cardiopul-
Öneri 21: Uzak mesafelere (örn. Mars) yapılacak monary resuscitation (CPR) during spaceflight - a
keşif uçuşlarında KPR sırasında teletıp ile danışma guideline for CPR in microgravity from the German
almak pratik olmayacaktır (3-23 dk tek yönlü iletişim Society of Aerospace Medicine (DGLRM) and the
gecikmesi yaşanacağından). Eğer hastanın bakımında European Society of Aerospace Medicine Space Me-
görev almayan bir ekip üyesi varsa ancak o zaman bu dicine Group (ESAM-SMG). Scand J Trauma Resusc
seçenek düşünülebilir. Emerg Med 28, 108 (2020). https://doi.org/10.1186/
s13049-020-00793-y
Öneri 22: KPR sonlandırılması kararı ekipteki tıbbi
eğitimi en çok olan kişi tarafından, teletıp ile danışma 4. https://www.nasa.gov/feature/facts-and-figures
alındıktan sonra yapılmalı. Teletıp mümkün değil veya 5. https://www.space.com/16748-international-spa-
mesafeden dolayı pratik değilse o zaman en eğitimli
ekip üyesi kararı kendi başına verebilir. ce-station.html
6. Kouwenhoven WB, Jude JR, Knickerbocker G.
ÖZET VE SONUÇ
Closed-chest cardiac massage. J Am Med Assoc.
Bahsi geçen çalışmanın3 amacı şu ana kadar ya- 1960;173(10):94–7.
yınlanmış kanıtların derlenip düzenlenerek tek bir kı- 7. Acosta P, Varon J, Sternbach GL, Baskett P. Kouwen-
lavuza indirgenmesidir. Yeryüzü için hazırlanmış KPR hoven, Jude and Knickerbocker. The introduction of
kılavuzları 1950-1960 yıllarında Kouwenhove, Jude ve defibrillation and external chest compressions into
Knickerbocker’ın6,7 çalışmalarıyla başlamış ve zamanla modern resuscitation. Resuscitation. 2005;64:139–
oldukça olgunlaştırılıp günümüzdeki modern ve 43.
kanıta dayalı halini almıştır. Güncel kılavuzlarda “Özel 8. Barratt MR, Billica RD. Delivery of cardiopulmonary
durumlarda KPR” bölümleri hazırlanmış ancak mikro- resuscitation in the microgravity environment. In:
çekim ortamı için bir kılavuz hazırlanmamıştır. Uzayda Aerospace Medical Association 63rd Annual Scientif-
KPR ile ilgili ilk referans 1968 yılında yapılmış sonrasın- ic Meeting Program; 1992. p. 21.
da yine düzinelerce çalışma yapılmıştır. NASA 1992’de 9. Barratt MR, Pool SL.Principles of clinical medicine for
ilk göğüs kompresyon cihazını denemiştir.8 1997’de de space flight. Barratt MR, Pool SL, editors. New York:
ilk kez Crew Medical Restraint System (CMRS) sistemi- Springer New York; 2008. p. 141. http://link.springer.
ni deneyerek9 hasta ve kurtarıcıyı KPR’ için uygun vazi- com/10.1007/978-0-387-68164-1.
yette tesbit etmeyi sağlamıştır. Ancak araştırmaların
odağı çoğunlukla göğüs kompresyonu olmuştur. Ha-
vayolu yönetimi ile ilgili literatürde sadece 4 çalışma
bulunmaktadır. Ayrıca damar yolu açılması, ilaç uygu-
laması, post-resüsitatif bakım ile ilgili yeterince çalış-
ma bulunmamaktadır. Yapılmış gözlem ve deneylerin
çoğunluğu 20-30 saniye geçici mikroçekim oluşturula-
bilen parabolik uçuşlarda, su altında veya kurtarıcının

1366

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

EVRENE UÇUŞ IÇIN SANTRIFÜJ
VE KLINOSTATLARLA EGZERSIZ

Astronotlarda uzayda uzun süreli kalış, yatalak ARTTIRILMIŞ İVMELENME KUVVETLERININ
SONUCU GELIŞEN TIBBI BELIRTILER
hastalardakine benzer tarzda çeşitli fizyolo-
Uzun süren baştan ayaklar yönündeki ivmelenmeler
jik problemlere yol açar: Kemik yoğunluğunda (pozitif Gz), vücutta aşağı dokulara (alt ekstremitelere)
kan ve sıvı itilmesine yol açar. Bundan bağımsız olarak
azalma, kaslarda erime, bağışıklık sisteminin kalbe venöz geri dönüş azalır. Eğer kalp frekansındaki
artış ve direnç damarlarının (arterioller) kontraksiyonu
zayıflaması, vs. Bunun temelinde yatan meka- kan basıncında gerekli olan artışa yetmezse serebral
kan akımında kritik bir azalma olur. Bu kanlanma ye-
nizmaları bulmak amacıyla, yeryüzü tesislerinde tersizliğinin ilk klinik belirtisi olarak görme bozukluk-
ları ortaya çıkar (örn. retina kanlanmasındaki azalma,
değiştirilmiş yer çekimi koşullarında, hem tek tünel görüşü ya da renkli görme kaybı (Greyout). Kan
akımı daha da azalırsa nihayet bilinç kaybı olur (G-LOC:
tek hücrelerle hem de insanda deneysel araştır- G-induced Loss Of Consciousness). Böyle bir bilinç kay-
bının eşik değeri kişisel olarak farklıdır ve örneğin fizik
malar yapılmaktadır. Köln’deki Alman Hava ve kondisyon, fizyonomi (özellikle kalp-beyin mesafesi)
veya uyku yetersizliği gibi birçok faktöre bağlıdır. Zor-
Uzay Merkezi’nin (DLR) Hava ve Uzay Hekimliği lanma dakikalarca sürerse antrenmansız deneklerde
yaklaşık 3 g’den (+Gz) itibaren bile görme alanında bir
Enstitüsü, hipergravitasyon ve simüle edilmiş daralma ve takiben Grayout, 4-5 g’de (+Gz) görmenin
tam kaybı (Blackout) ve 5-6 g’de (+Gz) bilinç kaybı bek-
mikrogravitasyon koşulları altındaki araştırma- lenir. İvmelenme kuvvetleri sona erer veya azalırsa,
beyin ve retina kanlanması normale döner. Bilincini
lar için çok sayıda santrifüj ve klinostata sahiptir. kaybetmiş olan kişi hızla kendine gelir.
Yer çekimi Dünyadakiki bütün canlılar üzerine sabit
Uçakta insanı koltuktan kaldıran dış loop hareketi
etki gösterir. Bu çekim serbest düşen cisimler veya başa doğru yönlenmiş ivmelenmenin bir örneğidir (ne-
kişiler üzerine 9,81 m/s2’lik bir ivmeyi indükler. Bu öz- gatif Gz etkisi). İnsan organizması bundan kaynaklanan
gün ivme 1 g olarak da tanımlanır. başa doğru kan akımını ayaklara doğru artmış bir kan
akımına göre belirgin olarak daha kötü tolere eder. 2-3
ARTTIRILMIŞ YER ÇEKIMI g’lik negatif bir ivmelenme bile kası olmayan alt göz
kapağını göz küresi üzerine iterek görme alanını kırmı-
İvmelenme (akselerasyon) ve frenleme (negatif iv- zıya boyayabilir (Redout). Bunun ötesinde G zorlanma-
melenme) süreçlerinde, yer çekimine ek olarak normal ları beyinde damar rüptürlerine yol açabilir ve hemora-
yer çekimi ivmesinden daha fazlası ortaya çıkabilir. jik bir beyin infaktına neden olabilir.

Bu ivmelenme kuvvetlerini incelemek (ölçmek, ma- MIKROGRAVITASYON
tematik olarak açıklanabilir hale getirmek) için, yer Yer çekimi, kütlelerin karşılıklı olarak birbirini
çekimi ivmelenmesi ile ilişkilendirilir ve bir G faktörün- çekmesidir. Yer üzerinde dururken vücudumuz
den söz edilir: Bu ilişkide 3 g’nin anlamı 3 kat yer çeki- ve yerküre karşılıklı olarak birbirini çeker.
mi ivmesidir (yani yaklaşık 29 m/s2). Bu ivmelenmelerin Bir sistem kuvvetlerin olmadığı bir durumda
insan için hangi etkilere sahip olduğu sadece bunların bulunuyorsa (örneğin düşen bir cisim) yer çekimi
ölçüsüne ve etki süresine bağlı değildir. Vücut eksen- yokluğundan söz edilir. Bununla birlikte her
lerine dayalı olarak, ivmelenmenin yönü de önemlidir: cisim bir kütleye sahip olduğundan mutlak bir
yer çekimi yokluğu hiçbir zaman olamaz. Rezi-
Gz = Dikey ivmelenmeler (baştan ayaklara doğru düel ivmeler her zaman ve her yerde mevcut-
veya tersi yönde) tur. Bu nedenle bilimde yer çekimi yokluğu değil
mikrogravitasyon terimi kullanılır. Bu, dünyanın
Gx = Transvers ivmelenmeler (önden arkaya veya mikrogravitasyon alanında kısa süreli yaşana-
tersi) bilir; vakumda (havası boşaltılmış alanda) üre-
tilebilir ya da simüle edilebilir. Bilimsel amaçlı
Gy = Yatay ivmelenmeler (soldan sağa veya sağdan geçici mikrogravitasyon örneğin şuralarda elde
sola) edilir:

İvmelenmeler için örnekler:
• Jumbojet (kalkışta, tam dolu): Gx yaklaşık 0,16 g
• Bisiklet sürücüsü: Gx 0,2 g’ye kadar
• Formula 1 aracı (harekete geçerken): Gx 1,2

g’ye kadar
• Uzay mekiği (kalkışta) : yaklaşık 3 g
• Eğlence treni (örn. Sky Wheel): 5 g
• Yüksek performanslı uçak (kontrollü yön: 12

g’ye kadar değişimi manevralarında)
• Fırlatma koltuğu (modele göre değişik): 12-23 g
Ekstrem ivmelenmelerin etkileri sağlığı tehlikeye
soktuğundan, lunapark ve oyun alanları için hız sınırı
bulunmaktadır (TS EN 13814’e göre Gz: 6 g / Gy: 2 g).
Yüksek G kuvvetleri etkisinin sonuçları boyun omurları-
nın distorsiyonu veya spontan burun kanaması olabilir.

1367

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

Serbest düşüş kulesi ZARM (Zentrum für Angewan- AMACA UYGUN KARŞI ÖNLEMLER
dte Raumfahrt Mikrogravitation = Uygulamalı Uzay Yol-
culuğu Mikrogravitasyon Merkezi), Bremen: 9,48 sani- Astronotların uzun süren bir görev sonrasında dün-
yeye kadar yaya geri dönüşlerindeki zorluklar özellikle ilk zaman-
lar aktif olarak ayağa kalkamamaları ile kendini göste-
Airbus A300 ZERO G ile parabolik uçuş: Parabol ba- rir. Uzay hekimliği on yıllar öncesinden, karşı önlemler
şına yaklaşık 22 saniye ve rehabilitasyon çalışmaları geliştirmiştir. Astronotlar
Uluslararası Uzay İstasyonu’nda (ISS) geçirdikleri uzun
Yüksek irtifa araştırma roketleri MiniTexus – süreç boyunca her gün yaklaşık 2 saat koşu bandı ve/
Maxus’da: 3-13 dakika veya ergometri egzersizi ve ayrıca kuvvetlendirme eg-
zersizleri yaparlar. Egzersiz aktiviteleri zahmetlidir ve
Foton, Bion uyduları ile: Ortalama 12 gün. bir zaman harcanması anlamına gelir. Bu nedenle bun-
dan sonraki Ay ve özellikle olası Mars uçuşları yeni eg-
zersiz çeşitleri gerektirmektedir. Uzay turizmi alanın-
daki gelecekteki gelişmeler için de böyle alternatifler
enteresan olacaktır.

MIKROGRAVITASYONLARDA Yapay yerçekimi: Yapay yer çekimi uzayda 2 şekilde
TIBBI BELIRTILER oluşturulabilir:

İnsan bedeni yer çekimsiz ortama alışık değildir. 1. Wernher von Braun’un önerdiği gibi dönen büyük
Bütün vücut fonksiyonları Dünyanın yer çekiminin de- uzay istasyonları ile ya da bir uzay istasyonunun bile-
ğişmez uyarılarına ve etkilerine uyum sağlamıştır. Bu şeni olarak kompakt bir santrifüj ile. Örneğin NASA’da
nedenle insanlar buna denge duyusunun irritasyonun Nautilus-X-Konzept içinde, 12 m yarı çapı olan bir sant-
yol açtığı ‘uzay hastalığı’ ile tepki verirler: İnsanın iç rifüj vasıtasıyla direkt uzayın içinde yapay yer çekimi
kulağındaki otolit organ lineer ivmelenmeler hakkında oluşturabilen insanlı bir uzay aracı geliştirilmişti.
bilgi sağlamak için jelatin kitle içinde yerleşmiş çok kü-
çük kristallerin itilmesine göre bir hareket algısı üretir. 2. Yarıçapı azami 2,5 m olan kısa kollu bir santri-
Bu, yer çekimi olmadığında çalışmaz. Mekânsal oryan- füjün bir uzay istasyonunda kurulması düşünülüyor.
tasyon ve hareket algılanmasından sorumlu sistemler- Böylelikle günlük harcanan zaman santrifüjleme ile
de (iç kulaktaki yarım daire kanalları, görsel sistem ve titreşim paltformu, ergometre ve diğer aletlerin eş za-
propriyorezeptörler) bozukluklar olur. Ayrıca, yer çe- manlı kombinasyonu ile belirgin olarak azaltılabilecek-
kimi etkisi altında insanın bunlara uyum sağladığı sağ tir.
ve sol her iki otolit organ arasındaki dengesizlikler, yer
çekiminin ortadan kalkması sırasında yeniden belirgin
hale gelir; çünkü otolit organın öğrenilmiş düzeltmesi
işlev görmez. Mikrogravitasyon devam ettikçe insan bu
duruma alışmaya başlar ve daha az belirti (baş dönme-
si hissi, bulantı, kusma) gösterir.

Yer çekimi ortadan kalkınca vücut sıvıları vücudun
alt kısımlarından baş ve göğüs bölgesine itilir. Bu yer
değişikliğin olası sonucu olarak yüz ödemi (puffy face
= şişkin yüz) ya da görme sinirinde değişimler ortaya
çıkabilir. Ayrıca ilk 24 saat içinde, astronotların baş-
langıçta susamaması ve acıkmamasının yol açtığı sıvı
atılımında azalma oluşur.

Uzun süren yer çekimsizlik (2 ay ve fazlası), insanın
adaptasyona devam etmesiyle vücutta hissedilebilen
hafiflemeye (özellikle omurga bölgesi ve alt ekstremi-
teler bölgesinde) yol açar: Kemik ve kas kitlesi azalır.
Dünyaya dönüşte astronotlar periferdeki direnç da-
marlarının kontraksiyon yapmaması nedeniyle önceleri
ortostatik dolaşım disregülasyonuna yatkındırlar.

Kemik ve kas doku kaybının telafisi oldukça uzun
sürer. Bunun için astronotlar 12-18 aylık kapsamlı bir
egzersiz programını tamamlarlar. Kemik ve kas kaybı,
uzay uçuşu sırasında da uygun egzersiz programlarına
rağmen bir ölçüde ortaya çıkar. Bu değişimler, yatalak
hastalardakine çok benzer.

1368

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

araştırmalar için de önemlidir ve rehabilitasyon ön-
lemlerinin geliştirilmesine gelecekte katkı sağlaya-
caktır. Böyle santrifüjler nörovestibüler ve kardiyo-
vasküler belirsizlikler açısından da yararlı araştırma
yaklaşımları sağlayacaktır.

İNSAN SANTRIFÜJLERI İNSAN ÜZERINDEKI ETKIYE YÖNELIK
YANITLANMAMIŞ SORULAR
Uzayın içinden geçen yolda kompakt bir santrifüjün
kullanılması gelecekte cazip bir egzersiz alternati- Kısa kollu santrifüjde hareket sırasındaki ivmelen-
fi oluşturacaktır. Böyle bir tertibat, kısa santrifüj kolu me kuvvetleri vücut ekseni boyunca farklıdır: Dönme
üzerindeki deneğin döndürülmesi sırasında oluşan noktasına yakın olan baş ve boyun bölgesinde oldukça
santrifüj (merkezkaç) kuvvetleri sayesinde yapay yer düşük ve alt ekstremitelerde belirgin olarak daha fazla
çekimi oluşturur. Bu tür önlemin etkinliği kanıtlanmış- yük vardır. Bu etkiler uzun kollu bir santrifüjdeki etki-
tır. Ama şimdiye kadarki araştırmalar bu egzersizin ne lerden farklıdır: Vücudun, kan sütununun alt vücut kı-
kadar sürede, hangi yoğunlukta veya hangi sıklıkta ya- sımlarına itilmesine karşı koyan en bilinen kompansas-
pılması gerektiğinin tam olarak anlaşılmasına yetme- yon mekanizmaları bu yüzden etkisiz kalmış gözükür.
miştir. Bu duruma uygun olarak düşük G yüklenmelerinde bile
G-LOC ortaya çıkabilir. Ayrıca, dolaşım toleransının
Bu santrifüjler egzersiz alternatifi olarak uzay- yüksek G yüklenmelerine karşı antrene edilebileceğine
da kullanılmadan önce kısa kollu santrifüjün (SACH= dair bilgiler bulunmaktadır. Bu, santrifüjün pratikteki
Short-Arm Human Centrifuge) tam olarak etki tarzı ön- kullanımında hem uzay istasyonunda hem de yerdeki
celikle yeryüzünde araştırılmaya devam edilmelidir. araştırmalar için bir avantaj olabilir.
Günümüzde Almanya’da bu çeşit bir santrifüj Köln’deki
DLR Hava ve Uzay Hekimliği Enstitüsü’nde mevcuttur. Bu örnekler SAHC’nin insan organizması üzerindeki
Bir başka özdeş model Toulouse’da bulunmaktadır. Av- etkilerinin öncelikle neden yeryüzünde özenli ve siste-
rupa Uzay Ajansı’nın (ESA), DLR’nin kullanımına verdiği matik bir şekilde araştırılması gerektiğini göstermek-
bu SAHC ile 1 veya eş zamanlı 2 denek, her biri aynı tedir. Yanıtlanmamış birçok soru vardır:
pozisyonda (oturarak veya yatarak) ‘santrifüj’ edilebilir.
Pozisyonların eğim açısı değişkendir (-10°’den +90°’ye • İnsan vücudu gibi karmaşık bir sistem değişen
kadar oturarak ve +45°’ye kadar yatarak). Kolların ya- yer çekimi koşullarına nasıl adapte olur?
rıçapı da değişkendir (2,8 m’ye kadar). Ulaşılabilen en
yüksek G yükü yaklaşık 4,5 g’dir. • Buradan sağlıkla ilgili hangi sonuçlar çıkar ve
bunlar nasıl azaltılır?
Denekler hareket sırasında hem tıbbi hem de teknik
olarak gözetim altında tutulurlar. Örneğin sürekli ola- HÜCRE FONKSIYONLARINDA KISITLANMA
rak kan basıncı, solunum frekansı, EKG, oksijen satü-
rasyonu ve toraks empedansı vasıtasıyla kanın vücudun Enteresan bir şekilde, artmış veya azalmış yer çeki-
üst kısmından itilmesi ölçülür. Rotasyon sonucu oluşan minin vücudumuzun yapı taşları olan hücreler üzerinde
santrifüj kuvveti yatar pozisyondaki denekte şu etkileri direkt etkileri gözlenmektedir. Yer çekimi uyaranları-
gösterir: nın sinyallerinin işlenmesiyle sadece belirli sinyal yol-
ları ilgilenir. Bu bilgi astronotların zayıflamış bağışıklık
• Kemik ve destek sitemi kompresyona maruz sistemleri için bir açıklama olabilir. Makrofajların (ba-
kalır ğışıklık sisteminin vücuttaki patojenlerin bertaraf edil-
mesini üstlenmiş olan önemli bileşenleri) fonksiyonu
• Sıvılar alt ekstremiteler yönünde itilir mikrogravitasyonda oldukça kısıtlanmıştır. Günümüz-
• Başın ve vücudun dönme hareketlerini kayde- de buna yol açan mekanizmalar araştırılmaktadır.

den yarım daire kanalları (orta kulaktaki denge KLINOSTATLAR VE SANTRIFÜJLER
organının bileşenleri) dönme ivmesiyle resep-
törlerin stimülasyonu sonucu uyarılır. Klinostat, yer çekiminin bitki büyümesi ve gelişimi
SAHC‘nin araştırma alanı geniştir ve sadece üzerindeki etkilerini azaltmak için rotasyon kullanan
önlemlerin geliştirilmesini içermez: Bununla pilot- cihazlardır. Mikro yerçekiminin hücre kültürleri, hay-
lardaki/astronotlardaki ortostatik ve nörovestibüler van embriyoları ve örümcek ağları üzerindeki etkilerini
tolerans için uygun bir egzersiz de yer yüzeyinde test incelemek için de kullanılmıştır. Gravitasyon biyolog-
edilebilir. Bu yolla kazanılan bilgiler ayrıca, örneğin ları değiştirilmiş yer çekimi koşullarının biyolojik sis-
kemik oluşumu ve kas atrofisine yönelik tıbbi temel temler üzerindeki etkilerini araştırırlar. Objeler dönen
platformlar veklinostatlar üzerine yerleştirildi. Kli-
nostatlarda araştırma objeleri yatay olarak yatırıldı ve
döndürüldü. Bu, tek taraflı yer çekimi uyaranını çok ta-
raflı (omnilateral) bir uyarana dönüştürür: Örneğin ne
kadar hızlı döndüğüne bağlı olarak, dönen yer çekimi
vektörünü kaydeder. Amaç, dönme hızını gravitas-

1369

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

yon algılanmayacak şekilde seçmektir. Sistem simüle KAYNAKLAR:
edilmiş mikrogravitasyon durumunda bulunmalı, aynı
zamanda sentrifugal (merkezden çevreye) ivmelenme- 1. Nicogossian AE, Huntoon CL, Pool SL. Space Physi-
lere maruz kalmamalıdır. ology and Medicine, 3rd Edition, Philadelphia: Lea &
Febinger; 1994
Bu temel bilgiler üzerine DLR Hava ve Uzay Hekim-
liği Enstitüsü araştırmacısı Wolfgang Briegleb 1960’lı 2. Gerzer R, Hemmersbach R, Horneck G. Life sciences.
yılların başında dünyada ilk kez, içinde rotasyondaki In:Feuerbacher B, Stoewer H, Hrsg. Utilization of Spa-
örneğin davranışı direkt gözlenebilen bir klinostat mik- ce, Berlin, Heidelberg: Springer; 2005: 341-76
roskobu geliştirdi. Son yıllarda DLR’deki bilim insan-
ları ve teknikerler, değiştirilmiş gravitasyon koşulları 3. Mader TH, Gibson CR, Anastas F et al. Optic disc ede-
altındaki biyolojik sorunların geniş spektrumunu ince- ma, globe flattening, choroidal folds and hyperopic
leyebilmek için laboratuvar santrifüjleri ve klinostatlar shifts observed in astronauts after long-duration spa-
geliştirdiler. ce flight. Ophthalmology 2011; 118: 2058-69

Yeryüzündeki simülasyon yaklaşımının hızla dönen 4. Drummer C, Gerzer R, Baisch F et al. Body fluid regu-
bir klinostat yardımıyla doğru yöne sevk edildiği ve bu lation in micro-gravity differs from that on Earth: an
sayede uzay deneylerinin hazırlanması ve istatistiksel overview. Pflugers Arch 2000; 441 Suppl: R66-72
güven için çok uygun olduğu yolundaki pozitif bulgular
çoğalmaktadır. Böyle pozitif bulgulara şunlar örnektir: 5. Drummer C, Norsk P, Heer M. Water and sodium ba-
• Yeryüzünde sedimante edilen objeler hızlı rotas- lance in space. Am J Kidney Dis 2001; 38: 684-90

yonda (dakikada 60 dönüş) rastgele dağılırlar ve 6. Clement G, Bukley A Hrsg. Artificial Gravity. New York:
böylece gerçek yer çekimsizliktekiyle aynı davra- Springer; 2007
nışı gösterirler.
• Statolitlerin (yer çekimi cisimcikleri) sediman- 7. Lackner, JR, DİZİo P. Artificial gravity as a counter-
tasyonu bitkilerin yer çekimini algılayan hücreleri measure in long duration space flight. JNeurosci Res
içinde sona erdirilir. Yer çekimine duyarlı yapılar 2000; 62: 169-76
üzerine bir baskı oluşmaz. Bitkiler simüle edilmiş
mikrogravitasyon koşulları altında dümdüz büyü- 8. Kaderka, J, Young LR, Paloski WH. A critical benefit
meye devam eder, aşağı veya yukarı yönlenmez. analysis of artificial gravity as a microgravity counter-
• Daha önce yer çekimi yardımıyla yukarı veya aşağı measure. Acta Astronaut 2010, 67: 1090-1102
yönlenebilen tek hücreliler bütün yönlere yüzerler.
• Bağışıklık sistemimizin önemli hücreleri olan 9. Barett MR, Pool SL Hrsg. Principles of Clinical Medici-
makrofajlar bile daha az reaktif oksijen (ROS) üre- ne for Space Flight. New York: Springer; 2008
tirler. Bu, hücrelerin fonksiyonelliğine ilişkin bir
parametredir. 10. Newman DG, White SW, Callister R. Evidence of baro-
Magdeburg ve Zürih Üniversiteleri ile DLR’nin reflex adaptation to repetitive +gz in fighterpilots. Aviat
araştırmacıları gerçek mikrogravitasyonda (parabolik Space Environ med 1998; 69: 441-51
uçuşta) da makrofajların ROS üretiminin bozulduğunu
gösterdiler. Aynı zamanda bununla, hızlı dönen bir kli- 11. Hemmersbach R, von der Wiesche M, Seibt D.
nostat yardımıyla simülasyonun niteliğini yer yüzeyinde Ground-based experimental platforms in gravitational
gösterdiler. Santrifüjler sayesinde gerçek uçuş dene- biology and human physiology. Signal Transduction
yinden önce obje üzerindeki fırlatma ve iniş ivmeleri 2006, 6: 381-7
test edilebilmektedir. Parabolik uçuşta mikrogravitas-
yon fazlarının değişiminde ortaya çıkan hipergravitas- 12. Häder DP, Hemmersbach R, Lebert M Hrsg. Gravity
yon fazlarının etkileri de böylece tahmin edilebilmek- and the behaviour of unicellular organisms. Cambrid-
tedir. Uzun süreli değiştirilmiş gravitasyon koşullarına ge: Cambridge University Press; 2005
uyum süreçleri biyolojik örneklerin uzaya uçuşuna ha-
zırlığının bir parçasıdır.

Hazırlayan: Dr. Tevfik Çakmakçı
(Halk Sağlığı Uzm. Uçuş Hekimi).

1370

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

UZAY ARAÇLARINDA MİKROBİYOLOJİ

Bağışıklık sistemi, uzay uçuşlarında insan vücu- run florasında patojen olmayan bakterilerde azalma ve
dunun en fazla olumsuz etkilendiği sistemlerin- patojen bakterilerde artma gözlenmiştir. Bu değişiklik-
dendir. Bir uzay aracının mikrobiyal ortamı say- lerin nedeni bir taraftan ekip üyelerinin kendileri olabi-
sız mikroorganizmadan ve materyallerde hasar lir, çünkü içerideki izolasyon koşullarında ekip üyeleri
oluşturabilecek çeşitli biyodestrüktif özellikler- arasında karşılıklı olarak epeyce mikroorganizma de-
den oluşur. Uzay uçuşu koşulları altında şiddet- ğiş tokuşu olmaktadır. Bu değiş tokuş sadece üst solu-
lenmiş bir proliferasyon, artmış bir virülans ve num yollarını değil, bağırsak bakterilerini de ilgilendir-
antibiyotiklere karşı artmış bir direnç gözlen- mektedir. İntestinal flora önemli oranda değişmektedir
miştir. Karmaşık bir immun bozukluğun değiş- ve 2 haftalık uzay uçuşundan sonra gastrointestinal
miş bir endojen mikrobiyal flora ile çok dirençli kanaldan izole edilebilen bakteri türleri belirgin olarak
ve virülan bakterilerle kombinasyonunun uzun artmaktadır.
süreli bir uzay uçuşunda ağır enfeksiyonlar için
önemli bir risk olduğu kabul edilir. Bir diğer neden araçtaki gıdalar olabilir; çünkü
sterilize ve dehidrate gıdanın sürekli alımı bifidobak-
Uzun süreli uzay uçuşlarının tıbbi risklerini ve buna teriler ile laktobasillerin hızla azalmasına yol açar ve
uygun profilaktik ve terapötik önlemleri tahmin etmek antibiyotik direncinin ve oppotunistik enfeksiyonların
için uzay araçları içindeki mikrobiyolojik ortam ve bu- yayılmasını kolaylaştırır. Öyleyse, steril ortam koşulları
rada yaşayan mikroorganizmalar üzerinde uzaya özgü altındaki uzay araçlarının iç yapısı ve uzay istasyonları-
faktörlerin etkisi hakkındaki bilgiler temel oluşturacak nın bileşenleri mürettebat tarafından getirilen floranın
önemdedir. Görece kısa süreli Apollo misyonlarında yerleşimine uğrar: Havada ve yüzeylerde tespit edilen
bile, influenza virüsleri, psödomonas aeruginosa ve mikroorganizmalar ekip üyelerinden kaynaklanmakta-
ß-streptokoklar ile çeşitli bakteriyel ve viral enfek- dır.
siyonlar olmuştu. Uzun süreli kalışlarda Sovyet uzay
istasyonu MIR içinde solunum yollarında, konjunktiva MIR VE ISS’DEKI MIKROBIYAL YERLEŞIM
ve dişlerde akut enfeksiyonlar ortaya çıkmış; Shuttle
(uzay mekiği) görevlerinde astronotlarda Epstein-Barr MIR’de 1986-2001 arasındaki görevler sırasında
virüsünün reaktivasyonu tespit edilmişti. Tablo 1, ağır- çeşitli mikrobiyolojik araştırmalar yapılmıştır (Tablo
lıklı olarak MIR uzay istasyonu ve Uluslararası Uzay 1). Bir araştırmada, önemli bir kısmı patojen mikroor-
İstasyonu’nda (ISS) olmak üzere uzay araçları içindeki ganizmalar olduğu tahmin edilen 58 tür bakteri ile 36
mikrobiyolojik duruma genel bir bakış sunuyor. tür küf ve maya mantarı bulunmuştur. Ayrıca materyal
destrüktif özelliği olan mantar çeşitleri belirlenmiştir.
EKIP ÜYELERININ MIKROFLORALARINDAKI Bunu takip eden bir başka çalışmada 108 tür bakteri ve
DEĞIŞIMLER 206 tür mantar bulunmuştur, bunların çoğunluğu pato-
jen ve/veya materyal destrüktif türlerdir
Apollo ve Skylab görevlerindeki ekip üyeleri ve
Sovyet kozmonotlarındaki incelemeler, uzay uçuşu Damıtılmış su, Serratia liquefaciens, Yersinia ente-
koşulları altında intestinal, oral ve nazal mikroflorada rocolitica ve Stenotrophomonas ile kontamineydi. Rad-
esaslı değişiklikler olduğunu göstermiştir. Örneğin bu- yasyona dirençli bakteriler de tespit edilmiştir. MIR’in
cihaz paneli arkasında toplanmış olan, görsel olarak
bulanık durumdaki damıtılmış suyun incelenmesinde
enterobakteriler, escherichia coli, serratia marces-
cens, legionella türleri, spiroketler ve akarlar bulun-
muştu. Bu, MIR’in izole ortamındaki mikrobiyal flora-
nın gelişiminin lineer değil, daha çok hakim türlerin
zaman içinde vuku bulan değişimiyle dalga şeklindeki
oluştuğunu kanıtlıyor. Bu arada ISS’de de önemli öl-
çüde mikroorganizmalar yerleşmişti. ISS’nin içindeki
mikrobiyolojik ortamın 6 yıl süren incelenmesinde
stafilokok, aspergillus ve penisilium türleri solunum
havasında; sphingomonas ve metilobakterium türleri
suda ve stafilokok, aspergillus ve kladosporium türleri
yüzeylerde hakimdi. Kültürden bağımsız tespit yön-
temleriyle yapılan araştırmalarla birçok Gramm+,
Gramm- mikroorganizmalar, aktinomisetler ve man-
tarlar gösterilmiştir. ISS’nin içme suyunda da patojen
mikroorganizmalar tespit edilmiştir. Burada bulunan
bakteri ve mantar türlerinin spektrumu MIR içindekiyle
benzerlik göstermekteydi.

1371

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

yon riski göz önüne alındığında, uzay uçuşu koşullarının
mikroorganizmaların özelliklerini de değiştirip değiş-
tirmediği ya da yeryüzü koşullarının benzer durumları
oluşturup oluşturmadığı sorusu gündeme gelmektedir.

Enteresan bir şekilde, 15 yaşındaki MIR içinde bu- UZAY UÇUŞU KOŞULLARI ALTINDA ARTAN
lunmuş olan esas bakteri ve mantar türleri uzay me- DIRENÇ
kiği içinde bulunanlarla benzerdi. Bu nedenle, bir uzay
aracında mikrobiyolojik bir kontaminasyon olduğunda, Uzay koşulları birçok mikroorganizmanın özellikle-
insanlarla temas ettiği ve bu kontaminasyonun kısmen rini değiştiriyor (Tablo 3): Uzay aracının içinde mikrobi-
karşılaştırılabilir bir spektruma sahip olduğu sonucuna yal proliferasyonda artış, mikroflorada değişiklik, virü-
varılmaktadır. lansta artış ve antibiyotik etkinliğinde azalma oluşur.
Ama antibiyotik direncindeki değişiklikler türe göre çok
MIKROBIYAL KONTAMINASYONLA OLUŞAN farklı gelişebilir ve Dünyaya dönüşten sonra büyük öl-
MALZEME HASARLARI çüde kaybolur.

Birçok patojen mikroorganizma da içeren bir uzay Bakterilerin yerçekimsizlikte ozmolarite, pH, ısı ve
aracının mikrobiyolojik ortamına, uzay uçuşu koşulları antimikrobiyal maddeler gibi stresörleri daha iyi atlata-
altında hem spesifik hem de doğuştan gelen savunma bildiği görünüyor. Yerçekimsizlikte ayrıca bakterilerin
fonksiyonu (karmaşık fonksiyon bozukluğu) olumsuz hücre duvarında, Dünya ortamına döndükten sonra ge-
etkilenmiş olan, bağışıklık sistemi karşı durur. Böyle- rileyen bir kalınlaşma gözlenir. Yerçekimsizlikte mik-
likle her iki şekilde de tehlikeli enfeksiyon hastalıkları roorganizmaların yüzeyleri üzerindeki azalan ‘stres’,
riski artar. direkt olarak gen ekspresyonunu da değiştirebilir ve
fizyolojik fonksiyonları etkileyebilir.
Mikrobiyolojik ortam sadece ekip için risklere ne-
den olmaz, uzay aracının kendisi için de risk taşır (Tab- Bir uzay aracının içindeki mikroorganizmalara yer-
lo 1). MIR’de tespit edilen mikroorganizmalar arasında, çekimsizliğin etkileri yanında, mutasyon frekansında
kabin donanımında, yapay malzeme sızdırmazlığında, belirgin artışa neden olan yüksek doz kozmik ışınım da
kablolarda ve aydınlatmada önemli hasarlara neden etki eder. Öyleyse, uzay uçuşu koşulları muhtemelen,
olan biyodestrüktif özelliği olan birçok tür bulunmak- yer çekimsizliğe ve uzay aracı ortamına iyi uyum sağla-
taydı. MIR’de malzemenin terkibini mış olan bakterilerin proliferasyonu ve seleksiyonunda
bozan bir biyodestrüktif mantar olan (gelecek nesilleri üretmek için kullanılacak genomla-
penicillium chrysogenum yayılımı rın seçildiği genetik algoritma aşaması) artışa yol açar.
gözlenmişti. Mikroorganizmalar çoğu Bu uyum süreçleri yanında, yer çekimsizlikte bakteriler
ISS’de de kullanılan materyallerin ara tarafından oluşturulmuş olan fenotip çevre koşullarına
yüzeylerinde, materyalin terkibini bo- karşı oldukça dirençli gözükmektedir. Yani insan hüc-
zabilen ince biyofilmler oluşturuyorlar. relerinin (örneğin bağışıklık sistemi hücreleri) aksine,
Biyofilmlerde organize olan bakteriler bakteriler uzay koşulları altındaki bir yaşam için daha
ayrıca çok şiddetli bir antibiyotik diren- ‘hazır’ durumdadırlar.
ci göstermektedirler.
UZUN SÜRELI GÖREVLERDEKI RISK
Damıtılmış su, yüzeyler ve mater-
yallere mikrobiyal yerleşim ve astro- Bu nedenle, uzun süreli bir uzay uçuşunda bozulmuş
notlar için bununla bağlantılı enfeksi- bir bağışıklık sistemi, değişmiş bir endojen mikrobiyal
flora ile çok dirençli ve virülan bakterilerin kombinas-
yonunun ağır enfeksiyonlar için önemli oranda artmış
bir riski beraberinde getirdiği kabul edilir. Burada, akut

1372

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

enfeksiyonların antibiyotikle tedavisine ilişkin değişik KAYNAKLAR:
yöntemlerin, optimal bir tedavi rejiminde uzay uçuşu
koşulları altında yüksek bir direnç gelişimi nedeniyle, 1. Hales Nw, Yamauchi K, Alicea A et al. A counterme-
muhtemelen er ya da geç sınırlanacağı tahmin edile- asure to ameliorate immune dysfunction in in vitro
bilmektedir. simulated microgravity environment. Role of cellular
nucleotide nutrition. In vitro Dev Biol Anim 2002; 38:
Araç içindeki bakteriyel spektrum esas olarak üçün- 213-7
cü jenerasyon sefalosporinler, glikopeptid antibiyotik-
ler ve makrolid antibiyotikler ile, mantar enfeksiyonları 2. Taylor PW, Sommer AP, Towards rational treatment of
azol antimikotikler (örneğin vorikonazol) ile tedavi edi- bavterial infektions during extended space travel. Int J
lebilir. Bir uzay istasyonu ya da uzay aracı içinde tanı Amtimicrob Agents 2005; 26: 183-7
olanaklarının sınırlı olmasından dolayı, burada öncelik-
le intestinal ve respiratuar 3. Makimura K, Satoh K, Sugita T et al. Fungal biota in
manned space environment and impact on human
mikrofloranın bileşimlerinden dolayı iyi etki gös- health. Nihon Eiseigaku zasshi 2011; 66: 77-82
teren geniş spektrumlu antibiyotikler kullanılır. Far-
makodinamiğin bilinmeyen faktörleri yanında ilaçların 4. Ott CM, Bruce RJ, Pierson DL. Microbial characteriza-
biyoyararlanımının yer çekimsizlikte daha az olması tion of free floating condensate aboard the Mir space
beklenmektedir. Bu nedenle, dünya ölçütlerine göre station. Microb Ecol 2004; 47: 133-6
olan bir antibiyotik tedavisi uzay uçuşu koşulları altın-
da pek mümkün olmaz. Buradaki temel bir tehlike de, 5. Novikova ND. Review of the knowledge of microbial
antibiyotik tedavisi altında bile hızlı direnç gelişimidir. contamination of the Russian manned spacecraft.
Microb Rcol 2004; 47: 127-32
Aylar boyunca bağışıklığı zayıflamış bir ekiple
Mars’a doğru yolda olan kapalı bir uzay gemisi içinde 6. Pierson DL. Microbial contamination of spacecraft.
çoklu dirençli bakterilerin oluşumu, görev hedefi için Gravit Space Biol bull. 2001; 14: 1-6
gerçekten var olan temel bir risktir. Bu nedenle anti-
mikrobiyal profilaksi ve tedavi esasen yeni yaklaşımlar 7. Gu JD, Roman M, Esselman T et al. The role of mic-
izlemelidir. Örneğin topikal enfeksiyonların tedavi- robial biofilms in deterioration of space station can-
si veya biyofilmlerin uzaklaştırılması için fotosensitif didate materials, Int Biodeterior. Biodegradation 1998;
ajanların (porfirin, ftalosiyanin ve bakteriyoklorin gibi) 41: 25-33
ışık ile kombinasyonunun kullanımı düşünülebilir.
8. Mah TC, O’Toole GA, Mechanisms of biofilm resistan-
Kontaminasyonun primer kaynağının ne uzay ara- ce to antimicrobial agents. Trends Microbiol. 2001; 9:
cının kendisinde ne de orada bulunan gıda ve suda 34-9
olmadığı, astronotların beraberinde getirdiği endojen
florada olduğu kabul edilmektedir. Uzay araçlarındaki 9. Juergensmeyer MA, Juergensmeyer EA, Guikema JA.
mikrobiyolojik ortam, ekiplerin beraberlerinde getir- Long-term exposure to space flight conditions affects
dikleri ile oluştuğundan, tanımlı ve bilinen bir ekibin bacterial response to antibiotics. Microgravity Sci Te-
bulunacağı uzun süreli bir görevde belki de uçuş hazır- chnol 1999; 12: 41-7
lığı sırasında profilaktik önlemler mümkündür.
10. Rosenzweig JA, Abogunde O, Thomas K et al. Space
Bu bağlamda, uzay uçuşlarında gastrointestinal flight and modeled microgravity effects on microbial
floranın dinamiğine yönelik ve bunların sağlık durumu growth and virulence. Appl Microbial Biotechnol 2010;
üzerindeki etkilerini hedefleyen gelecekteki araştırma- 85: 885-91
lar önemlidir.
11. Wilson JW, Ott CM, Höner zu Bentrup K, et al. Space
Uzayda uzun süreli kalışlar bakımından karmaşık flight alters bacterial gene expression and virulence
yaşam destek sistemlerinin (örneğin MELiSSA, Mic- and reveals a role for global regülatör Hfq. Proc Nati
ro-Ecological Life Support System Alternative) bulun- Acad Sci USA 2007; 104. 16299-304
duğu etkileşimler mikrobiyolojik özelliklerin değişimi
açısından dikkate alınmalıdır. Patojenlerin, konak 12. Horneck G, Klaus DM, Mancinelli RL. Space microbio-
dokusunun ve konak hücrelerinin interaksiyonlarına logy. Microbiol Mol Biol Rev 2010; 74 (1): 121-56
yönelik in-vitro çalışmalar için olağanüstü bir olana-
ğı, hücre ve dokuların 3 boyutlu bağlamda kültürlen- 13. Baker PW, Leff L. Intraspecific differences in bacterial
mesine imkân veren ‘Rotating wall vessel bioreactor’ responses to modeled reduced gravity. J Appl Micro-
sağlar. biol 2005; 98: 1239-46

İnsanlı araştırma görevlerinde ayrıca, bir in- 14. Lathers CM, Charles JB, Bungo MW. Pharmacology
sanın yaklaşık 1014 bakteri taşıyıcısı olduğu göz in space. Part 1. Influence of adaptive changes on
önünde bulundurulmalıdır. Bunlar o kişiyle bir- pharmacokinetics. Trends Pharmacol Sci 1989; 10:
likte seyahat ederler ve Dünya dışı yaşam arayışı 193-200
sırasında bir kontaminasyon için önemli bir risk-
tirler. 15. Barilla J, Radtke AL, Crabbe A, et al. Organotypic 3D
cell culture models: using the rotating Wall vessel to
Hazırlayan: Dr. Tevfik Çakmakçı study host-pathogen interactions. Nat rev Microbiol
2010; 8: 791-801

1373

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

DERIN BEYIN UYARIMIYLA MAJOR DEPRESYON TEDAVISI

DBS (Deep Brain Stimulation) ile ilgili araştırmalar tesi ortaya çıktığında değil,
daha önceye dayansa da, ilk defa 1997 yılında FDA tara- önceden belirlenmiş aralık-
fından Parkinson hastalığında kullanılmak üzere onay larla geniş bir alan sürekli
aldı. Nöroşirürjinin diğer yöntemlerine nazaran çok olarak uyarılırdı. Bu da ba-
yeni sayılabilecek bu gelişme tüm tıp camiasında büyük şarı şansını düşürmekteydi.
bir heyecanla karşılandı. İlaçlarla kontrol altına alına- Yeni geliştirilen yöntem ile
mayan birçok hastalık bir pil yardımıyla tedavi edilebi- daha spesifik bir bölge bu-
lecekti. Tabii ki kısa sürede psikiyatrik bozuklukların lunarak burada ortaya çıkan
da bu yöntemle iyileştirilebileceği teorisi ortaya atıldı sinyalin izdüşümü belirle-
ve bu alanda çalışmalar hızlandı. 2009 yılında Obsesif nerek daha keskin müdahele amaçlanmış gibi görü-
Kompulsif Bozukluk’ta kullanım onayı alındı. Bunun nüyor. Bir nevi depresyonun ‘izi sürülerek kaynağına
dışında Tourette Sendromu, Major depresyon gibi du- ulaşılmaya’ çalışılıyor.
rumlar için de deneysel çalışmalar devam etmekteydi.
Bu yöntemin temelinde bir biyobelirteç (bio marker)
Major depresyon toplumun önemli bir kesimini ilgi- yatıyor. Araştırmacılar depresyon hastalarının beyin
lendiren ciddi bir hastalıktır. Dünya Sağlık Örgütü veri- sinyallerini incelediklerinde bir maddenin farklı nöron
lerine göre Dünya nüfüsunun yaklaşık %3,8’i bu hasta- yapılarında ortaya çıktığını, anormal derecede yük-
lıktan etkilenmiş durumda. Bu da tahmini 280 milyon seldiğini far-
kişiye tekabül ediyor. Her yıl yaklaşık 700 bin kişinin kederek bu
depresyon nedeniyle intihar ettiği düşünülüyor. İntihar biyobelirtecin
15-29 yaş arası nüfusta en sık 4. ölüm nedeni olarak ne zaman ve
nerede ifa-
bilinmektedir. Bu ciddi de edildiğini
hastalığa yakalananların (beyinin hangi
yaklaşık üçte biri medikal, hücrelerinde
psikoterapi veya EKT gibi ortaya çıktığı-
farklı uygulamalara ye- nı) tespit ede-
terli cevap vermeyerek di- rek makineyi (DBS cihazını) kişiselleştirmişler. Ekip,
rençli olarak nitelendiril- biyobelirtecin bulunduğu beyin bölgesine bir elektrot
mektedirler. Son yıllarda ucu ve hastanın depresyon devresi’nin bulunduğu yere
bu soruna yönelik DBS ça- de ikinci bir elektrot yerleştirmiş. İlk elektrot biyolojik
lışmaları yoğunlaşmıştır. belirteci tespit edecek ve ikinci elektrot 6 saniye boyun-
DBS uygulaması kafatasında küçük bir delik açıla- ca hedeflenen bölgede küçük bir miktar elektrik üre-
rak, koordinatlar kullanılarak hastalığa sebep olduğu tecek.
düşünülen beyin bölgesine bir pil veya elektrot yerleş-
tirilmesi (brain pacemaker veya neurostimulator), bu Ekipten Psikiyatrist Katherine Scangos bu başarıyı,
elektrotlar yardımıyla sürekli sinyal gönderilerek (böl- ‘’Ruhsal bozuklukların altında yatan beyin işlevleriyle il-
geyi uyararak) nonfonksiyone veya düzensiz sinyal üre- gili bilgilerimizde müthiş bir ilerleme sağladı” şeklinde
ten bölgeyi normal sinyal seviyesine getirerek hastalığı yorumluyor.
tedavi etmeye yönelik bir cerrahi işlemdir.
Dünyanın en saygın bilim dergisi olarak kabul edilen Scangos, ‘’Bu yeni, başarılı sonucun şu ana kadar sa-
NATURE’da yayınlanan bir makaleye göre UCSF (Uni- dece bir hastada elde edildiğini vurgulamak gerekiyor.
versity of California, San Francisco)’ya bağlı ekipler bu Derin beyin stimülasyonunu araştıran denemelerde mey-
çalışmaları bir adım öteye taşımış gibi görünüyor. Daha ve vermeyen birçok başka çalışma var ve bu yaklaşımın
öncede MD tedavisinde, spesifik depresif beyin aktivi- zaman içinde nasıl sonuçlanacağını henüz bilmiyoruz’’
diye ekliyor.

Yöntemin başarısının önündeki en büyük engel her
hastada bu spesifik biyomarkerin hareket yolağını bul-
mak olduğu düşünülüyor. Şu ana kadar sadece bir ki-
şide uygulansa da araştırmaya daha çok gönüllü dahil
edilerek eldeki veriler artırılmaya çalışılıyor.

Çeviri: Dr. Araz Aliyev (Çukurova Üniversitesi
Beyin Sinir ve Omurilik Cerrahisi AD)

KAYNAK:

https://www.nature.com/articles/s41591-021-01480-w.
pdf

1374

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

RESILIENCE:
ZOR DURUMLARDA DAYANIKLILIK VE HATA YAPMAK

Çok sık kullanılmaya başlanan ‘resilience’ te- bazıları daha kolay etkilenirken, bazılarının baş etme
kapasitesi daha yüksektir.
rimi, bizim zor durumlarla baş etme kabiliyeti-
Stres kapasitemiz yüksek olsa da, dayanıklılığımı-
mizi, kriz yönetme şeklimizi ve dayanıklılığımızı zı birden fazla neden etkileyebilir. Önceden defalarca
aynı zorlukların yaşanmış olmasına rağmen tekrar ya-
tanımlıyor. Dilimizde ‘dayanıklılık’ olarak karşı- şandığında birçok farklı faktör, birikip farkında olma-
dan bizi kırılma noktasına itebilir.
lık bulan bu terim, öğrenilir mi yoksa doğuştan
Kurum açısından çalışan dayanıklılığını kıran bir et-
gelen bir kişilik özelliği midir? Var olan bu olgu- ken de çalışanları yaptıkları başarılar için kutlamamak,
sadece hata veya sorun olduğunda müdahale etmek.
yu sürekli olarak daha da geliştirmek mümkün Örneğin; acil bir durumdan dolayı uçağı başarılı bir
şekilde başka bir havalananına yönlendiren pilot övgü
müdür? Dayanıklılığı ve zor durumlarla baş etme almazken, kariyeri boyunca ilk defa doğru davranışı
göstermeyen bir pilotun kınanması gibi.
biçimini neler etkiliyor?
Yüz defa aynı ameliyatı gerçekleştiren bir doktor, Özellikle yüksek risk endüstrileri, minimum hata
ile işlemesi gereken yerlerdir. Yanlış bir e-posta gön-
yüz-birinci denemede neden hata yapar? On yıldır pi- dermek ile kokpitte veya ameliyathanede yapılan hata
lotluk yapan bir kaptan sürekli olarak indiği pistte, ru- çok farklı sonuçlar doğurur. İnsanın makine olmadığı;
tin olarak yaptığı işte neden bir anda riski yönetemez ‘resilience’, ‘kişisel yönetim’, ‘kriz yönetimi’ gibi verilen
duruma gelir? İnsanın bilgi sahibi olduğu ve önceden birçok eğitimin yanında duygularımız ile irrasyonel bir
karşılaştığı durumlar ile baş edememesinin altında ya- şekilde hareket edebileceğimizi bilmek gerekiyor. Yüz
tan etkenler nelerdir?

Hepimizin bir kırılma noktası vardır; rutin olarak
yaptığımız, zor olsa bile başardığımız işler, bir an gelir
aşılamaz hale gelebilir. Bazen uzun bir zaman dayanır
ve güçlü kaldığımızı hissederiz, ama limitlerimizin so-
nuna geliriz. Aslında dayanıklılığın sürekli olarak art-
tırılabilir ve sınırsız bir yetenek olduğu bir yanılgıdır.
Dayanıklılık hayatta farklı alanlarda ve değişik şekil-
lerde gösterilebilen bir özelliktir. Özel hayatında zor-
luklarla baş edemeyen bir insan iş hayatında daha katı
olabilir. Bir gün krizi çok iyi yöneten biri, hayatının bir
döneminde karşılaştıklarıyla baş edemez durumda bu-
labilir kendini (Southwick, 2014). Bugün veya geçmişte
zorluklara hep adapte olmamız, bundan sonra da hep
olacağımızı maalesef garantilemiyor. Alınan tüm eği-
timlere veya kişisel başa çıkma becerilerimize rağmen,
yıllar öncesinden gelen bir anı, biriken yorgunluk veya
yaşadığımız olumsuzluklar bizi tetikleyip, bir noktada
etkileyebilir. Her insan bu konuda farklılık gösterir;

1375

HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ ARALIK 2021 / SAYI 37

sandığımız kadar rasyonel olmadığı ve duygularımız-
dan etkilendiğini de bilerek hareket etmek gerekiyor
(Kahneman, 2011).

Bu doğrultuda kurumlarda, özellikle yüksek risk-
li işlerde verilen eğitimlerin yanında, doğru zihniyetin
oluşturulması ve hatalar hakkında açıkça konuşulan
bir kültürün yapılandırılması önemlidir. Araştırmalara
göre, yüksek direnç veya resilience, kendimizi yetkin
ve özgür hissetmemizden geçer (Shing, 2016). Hazırlık,
plân, güven ve bilgi ise güçlü bir zihniyetin kilit nokta-
larıdır.

kez yaptığımız bir iş, yüz birinci denemede yanlış olabi- Hazırlayan: Psk. Deniz Kılıçgedik
lir. Bunu değerlendirirken de birçok etken göz önünde (SunExpress Havayolları, Antalya)
bulundurularak önlem alınmalıdır.
KAYNAKLAR
İncelenen uçak kaza raporlarında kurum kültürün-
den, görev dağılımındaki yüke, hava şartlarına, önceki 1. Kahneman, D. (2011). Thinking Fast and Slow. Farrar,
uçuşlardan ve görev fazlalığından gelen bilişsel yor- Straus and Giroux.
gunluğa kadar birçok etkenin karar verme mekaniz-
masını etkilediğini değerlendirmek gerekir. Ömrünün 2. Landman, A. &. (2018). Training Pilots for Unexpected
uzun bir kısmını bu işi yaparak geçiren bir insanın aynı Events: A Simulator Study on the Advantage of Unp-
hava şartlarında sayısız defa doğru kararı verdiği du- redictable and Variable Scenarios. Human Factors:
rumlarda belki de hiç övgü almazken, hatalı bir davra- The Journal of the Human Factors and Ergonomics
nışı yüzünden acımasızca yüklenmektense, arkasında Society.
yatan nedenlere bakmak daha doğru olur.
3. Landman, A. G. (2017). Dealing With Unexpected
Bu tür durumlara hazır olabilmek için sivil havayo- Events on the Flight Deck: A Conceptual Model of
lu şirketlerinde dayanıklılık eğitimi genelde CRM eği- Startle and Surprise. Human Factors, 1161-1172.
timlerine entegre teorik dersler olarak veriliyor. Teo-
rik eğitimin önemi tartışılmaz ancak, gerçek vakalar 4. Shing, Y. (2016). Effects of Prior Knowledge on Me-
ile uygulamalı bir eğitim hem dayanıklılık geliştirmek mory: Implications for Education. Mind, Brain and
hem de gelişime açık alanları tespit etmek için fayda Education, 153-161.
sağlıyor. Simülatör sınavları ve eğitimleri de dayanık-
lılık ölçmenin ve geliştirmenin bir yolu. Özellikle nor- 5. Southwick, B. M.-B. (2014). Resilience definitions, the-
mal dışı durumların oluşturulduğu simulatör uçuşla- ory, and challenges: interdisciplinary perspectives.
rında, pilotların stresi yönetebilme ve ani gerçekleşen European Journal of Psychotraumatology, 5-10.
durumlarla başa çıkma becerileri sınanıyor. Burada
önemli olan görevi yönetip, teorik bilgiyi doğru bir şe-
kilde kullanmaktır. Fakat yapay ortamda gerçekleşen
bu simulatör senaryoları, gerçek uçuşlarda yaşanan
her acil durumu kapsayamayacağı için bir yönden de
dayanıklılık için kısıtlı kalabilir (Landman A. &, 2018).
Uçuşta yaşanan acil durumların ‘sürpriz’ etkisi simula-
tör uçuşlarında yaşanmadığı için, verilecek tepkiler de
doğru değerlendirilmeyebilir (Landman A.G, 2017). Si-
mülatörde değerlendirmeye alınması ve üzerine araş-
tırılması gereken diğer etkenler de kişilerin psikolojisi,
kişilere özgü tepkiler ve başa çıkma mekanizmaları
olmalıdır.

İnsanın bir makine gibi işleyebileceği ve her durum-
da, daima güçlü olması gerektiği düşüncesi bir yanılsa-
madır. Hepimizin hayatında kötü geçen günler, hatalı
davranışlar olmuştur. ‘Hızlı ve Yavaş Düşünme’ isimli
kitapta değinildiği üzere, karar verme mekanizmamızın

1376

ARALIK 2021 / SAYI 37 HAVACILIK ve UZAY TIBBI BÜLTENİ

UÇUŞ KAZALARI rüldü; bunlar reddedildi. Pilotun sis ve kar nede-
niyle çevresel görüşünü kaybederek dizoryante
TATVAN’DA COUGAR olması üzerinde duruldu. Bu hava koşullarında
HELIKOPTER KAZASI Skorsky helikopteri için uygun olan görevin,
Cougar için uygun olmadığı öne sürüldü. Çün-
4 Mart 2021 günü Bingöl’den Tatvan’a git- kü Cougar’ın 5 km görüş mesafesinde (5/8’den
mek üzere saat 13.55’te havalanan Kara K.K’na daha az bulutta) uçması gerekiyordu. Hangi ha-
ait Eurocopter AS532 Cougar tipi bir helikopter rekât zorunlulukları yüzünden böyle bir uçuş
saat 14.41’de kazaya uğradı. emri verildiği, havaaracı komutanı olan pilot
yüzbaşının komutana itiraz edip edemediği ya da
riski komutana bildirmeden inisiyatif mi kullan-
dığı gibi soruların yanıtları bilinmemekte...

Yoğun sis yüzünden görüşün kötü olduğu dağ- HELIKOPTER’IN KÜNYESI
lık arazide Bitlis yakınlarına düşen helikopter-
deki 13 askerden 11’i şehit oldu. MSB tarafından İlk uçuşunu Eylül 1977 de yapmış olan Euro-
yapılan açıklamada, “Kazanın hava koşullarının copter Cougar’ların üreticisi Fransız Eurospa-
ani değişimiyle ortaya çıkan olumsuz durumdan tiale’dir. Avrupa Gümrük Birliğine girme iste-
meydana geldiği, enkazda bir patlama ve yanma ğimizin olduğu yılların (1993) Başbakanı Tansu
emaresine rastlanmadığı, bir motor arızasının Çiller, zor durumdaki Fransız şirketinden 20
da söz konusu olmadığı” bildirildi. helikopter sipariş etmiş, şirkete cansuyu gibi
gelen bu sipariş sonrası Türkiye’ye karşı sert
Helikopterdeki 8’inci Kolordu Kom.Korg. Os- olan Fransız politikaları yumuşamıştı. Dağlık
man Erbaş, Jand.Kur.Alb. Şentürk Aydınyer (49), arazilerde, yüksek rakımlarda, olumsuz hava
Plt.Yzb. Tayfun Kureş (36), Yzb. Salih Sarıoğlu koşullarında icra edilecek operasyonlarda kul-
(34), Plt.Yzb. Gökhan Uysal, Kd.Bçvş. Mehmet lanılmak için üretilmemiş olan bu helkopterle-
Demir, Üçvş. Ömer Umulu (40), Üçvş. Nazmi Yıl- rin alımına Hava K.K. ve Kara K. Kara Havacılık
maz, Teknisyen Kd.Çvş. Şükrü Karadirek (29), Dairesi karşı çıkmıştı.
Piyade Uz.Çvş.Hakan Gül (45), Uz.Çvş. Tolga De-
mirci şehit oldular. Üretiliş amacı; barış koşullarında havaalan-
ları arasında ve cephe gerisine personel taşı-
KAZANIN OLUŞ SENARYOLARI maktı. Silüetinin büyük, manevra kabiliyetinin az
ve füze koruma kalkanı olmayışı yüzünden savaş
Fetö ve PKK ile ilgili komplo teorileri öne sü- koşullarına uygun değildi. Bu yüzden İzmir’de-
ki Ege Ordu K’lığı envanterine alınmıştı. Ama
güneydoğuda savaş koşullarında kullanılmak
zorunda kalındı. Aslında Doğu Anadolu şartları-
na en uygun genel maksat helikopteri Sikorsky
S-70’lerdir (UH-60 Black Hawk). 90’lı yılların ba-
şında ABD’den 50 adet nakliye ve saldırı amaçlı
Sikorsky S-70 satın alınmış, 2011 yılında da ABD
Sikorsky firması ile Türkiye’de üretilmek üzere
109 adet S-70 anlaşması imzalanmıştı. Bunlar
Türkiye’ye özel değişikliklerle T-70 adını ala-
caktı. Ancak 2017’de konulan ambargo yüzün-
den bu proje rafa kaldırıldı.

COUGAR KAZALARI

4 Haziran 1997 günü Kuzey Irak Zap bölge-
sinde füze ile vurulan helikopterdeki 11 asker
şehit oldu. Bundan sonra füze kalkanı takılan
Cougar’lardan ikincisi, 29 Nisan 2003 tarihinde

1377