στα ίχνη της γραφής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΣΙΑ
ΤΠΟΤΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑ΢, ΕΡΕΤΝΑ΢ ΚΑΙ ΘΡΗ΢ΚΕΤΜΑΣΩΝ

ΠΕΡ/ΚΗ Δ/Ν΢Η Α/ΘΜΙΑ΢ & Β/ΘΜΙΑ΢
ΕΚΠ/΢Η΢ Ν. ΑΙΓΑΙΟΤ

Δ/Ν΢Η Α/ΘΜΙΑ΢ ΕΚΠ/΢Η΢ Ν. ΚΤΚΛΑΔΩΝ

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΚΟΤΥΟΝΗ΢ΙΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΣΙ΢ΣΙΚΗ΢ ΑΓΩΓΗ΢

«Η ιστορία της γραφής και της γλώσσας στον ελλαδικό χώρο»

ΤΠΕΤΘΤΝΕ΢ ΔΑ΢ΚΑΛΕ΢: ΕΛΕΤΘΕΡΙΑ ΚΟΤΚΟΤΛΑΚΗ ΠΕ70
ΑΙΚΑΣΕΡΙΝΗ ΔΟΤΓΚΑΡΗ ΠΕ70

ΚΟΤΥΟΝΗ΢ΙΑ, ΙΟΤΝΙΟ΢ 2016

Σο πρόγραμμα αφιερώνεται
σε όσους ασχολούνται με τη γνώση
του παρελθόντος και την μεταδίδουν
στις νεότερες γενιές με βιωματικό τρόπο

2

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟ΢…………………………………………………..5
Οι βραχογραφίες……………………………………………6
Η σφηνοειδής γραφή ..……………………..……...……...9
Σα ιερογλυφικά……………………………………….…...12
Η στήλη της Ροζέτας……………………………………..15
Η κινέζικη γραφή……………………………………..…..16
Σα ιερογλυφικά της Ελλάδας………..………………....17
Η Γραμμική Β΄……………………………………...……....21
Γράψε όπως ένας Μυκηναίος…………………………..23
Η αρχαϊκή γραφή…………………………….…………...25
Η γραφή την κλασική εποχή………...…………………28
Ο οστρακισμός…………………………………………….30
Σα υπόβαθρα της γραφής……………………………….32
Ο πάπυρος…………………………………………………..34
Περγαμηνή & Φαρτί………………………………...…….35
Ο πάπυρος του Δερβενίου & Οι πάπυροι του
Ερκολάνο……………………………………………………36
Σο ελληνικό αλφάβητο πρότυπο άλλων γραφών….37
Η ελληνιστική κοινή ως lingua franca (διάλεκτος
παγκόσμιας συνεννόησης).……………...…………......39
Η γραφή στο Βυζάντιο……...……………………………40

3

Οι ιδιαιτερότητες των βυζαντινών γραφέων……….42
Η τυπογραφία……………………………………………...44
Η γραφή Braille……………………….……….……….…..45
Η νοηματική γλώσσα…………………..………………..48
ΕΠΙΛΟΓΟ΢……………………………....……………….…50
ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ…………………………...….………………51
ΠΗΓΕ΢………………….………………………..…………..63

4

ΠΡΟΛΟΓΟ΢

«Ενώ οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν από δω κι ένα
εκατομμύριο χρόνια, δεν γράφουν από δω κι έξι χιλιάδες χρόνια».

Ετιάμπλ

Κι όμως σ’ αυτά τα έξι χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος έχει
χρησιμοποιήσει περίπου 140.000 γλώσσες. ΢ήμερα υπολογίζεται ότι
οι ομιλούμενες γλώσσες είναι περίπου 6.400, από τις οποίες, σε
εκατό χρόνια, οι 3.000 θα πάψουν να υφίστανται. Η ιστορία της
γραφής είναι συναρπαστική.

΢το πλαίσιο των προγραμμάτων Πολιτιστικής Αγωγής
επιλέχθηκε ως θέμα η ιστορία της γραφής και επιχειρήθηκε μια
ιστοριογραμμή της. Κυρίαρχος στόχος υπήρξε η γνωριμία των
συμμετεχόντων με τα στάδια και την εξέλιξη της γραφής.
Μεθοδολογικά πέρα από την βιωματική προσέγγιση του θέματος, οι
συμμετέχοντες δούλεψαν και ομαδοσυνεργατικά. Επιπλέον, έκαναν
μελέτη πεδίου και χρήση πολλών εποπτειών.

΢το σημείο αυτό, οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα
Πολιτιστικής Αγωγής, ευχαριστούν θερμά για τη συμβολή του και
την πολύτιμη καθοδήγηση στην υλοποίηση του προγράμματος, τον
εκπαιδευτικό κ. Φρήστο Γιώβο ΠΕ01-ΠΕ02. ΢το πρόγραμμα
συμμετείχαν όλοι οι μαθητές του Δημοτικού ΢χολείου. Τπεύθυνες
Δασκάλες: Ελευθερία Κουκουλάκη & Αικατερίνη Δούγκαρη.

Κουφονήσια, ΢χολικό Έτος 2015-2016

5

Οι βραχογραφίες

΢το σπήλαιο του Λασκό, στην Γαλλία, το
20000 π.Φ. για πρώτη φορά εμφανίζονται τα
πρώτα δείγματα τέχνης και επικοινωνίας.
Πρόκειται για τις βραχογραφίες, σχέδια
χαραγμένα στον βράχο του σπηλαίου.

Εκτός από τα σπήλαια οι άνθρωποι
σχεδίαζαν πάνω σε οστά, βότσαλα και ξύλα
διάφορες παραστάσεις από την καθημερινή
τους ζωή (κυνήγι, ζώα κλπ.) προσπαθώντας
να επικοινωνήσουν. Σα σχέδια αυτά δεν
θεωρούνται γραφή. Επειδή εξέφραζαν ένα
νόημα σήμερα ονομάζονται «πρωτογραφή» ή
«προβαθμίδες της γραφής» και έχουν βρεθεί
και στον ελλαδικό χώρο.

Οι βραχογραφίες συνεχίζονται και στην
εποχή μας! ΢την τέχνη των γκράφιτι! Πλέον
στις σύγχρονες πόλεις τα γκράφιτι είναι η
γραφή και η επικοινωνία των νέων ανθρώπων
στους τοίχους των κτιρίων των
μεγαλουπόλεων.

6

Η πρώτη μορφή τέχνης στο Λασκό 20000 π.Φ.

Σα πρώτα σχέδια επικοινωνίας των ανθρώπων.

7

Από τα μπλοκ των μαθητών.

Γκράφιτι, οι σύγχρονες βραχογραφίες. Εργασία των μαθητών.

8

Η σφηνοειδής γραφή

Οι πρώτες μορφές γραφής

 Πότε δημιουργήθηκε η γραφή; ΢τα τέλη του
4000 π.Φ.

 Πού δημιουργήθηκε η γραφή; ΢την
Μεσοποταμία (Πρώτοι οι ΢ουμέριοι)

 Γιατί δημιουργήθηκε η γραφή; Δεν μπορούσαν
να κρατήσουν προφορικώς κατάστιχα
(καταλόγους) λογαριασμών. Σα πρώτα γραπτά
κείμενα ήταν γεωργικοί λογαριασμοί.
Οι ΢ουμέριοι πρώτοι συνδύασαν ένα

εικονόγραμμα που έδειχνε όχι το αντικείμενο που
παρίστανε κατευθείαν, αλλά ένα άλλο αντικείμενο
με όνομα φωνητικά συγγενικό. Σαυτίζοντας τα
σημεία γραφής με ήχους μετέτρεψαν τα
εικονογράμματα-ιδεογράμματα σε ηχογράμματα ή
φωνογράμματα. Η σφηνοειδής γραφή αποτελείται
από 100 περίπου εικονογράμματα-ιδεογράμματα και
500 φωνογράμματα.

Οι ΢ουμέριοι έγραφαν πάνω σε άργιλο (πηλό)
με μυτερό καλάμι (γραφίδα) κάτι γράμματα με
γωνίες σαν σφήνες. Σο καλάμι αυτό ήταν το πρώτο
στυλό στην ιστορία. Απ’ αυτές τις γωνίες πήρε το
όνομά της η σφηνοειδής γραφή.
Αποκρυπτογραφήθηκε στα μέσα του 19ου αι. από τον
Φένρυ Ρώλινσον.

9

Πήλινη πινακίδα σε σφηνοειδή γραφή.

Οι «σφήνες», τα πρώτα φωνογράμματα της ιστορίας.

Η γραφίδα των ΢ουμέριων, το πρώτο στυλό στην ιστορία.

10

Από τα μπλοκ των μαθητών.

΢φηνοειδής γραφή & κινέζικα ιδεογράμματα. Εργασία μαθητή.

11

Σα ιερογλυφικά

Κατά τους Αιγύπτιους ο ίδιος ο Θεός Θωθ

δημιούργησε την γραφή και την έκανε δώρο

στους ανθρώπους. Η λέξη «ιερογλυφικά»

σημαίνει τη «γραφή των θεών». (από τα

ελληνικά ιερός και γλύφω: χαράζω). Σα

ιερογλυφικά χρονολογούνται από το 3000 π. Φ.

Σα ιερογλυφικά στην Αίγυπτο ήταν

εικονογράμματα, ιδεογράμματα και

φθογγογράμματα (φωνητικά γράμματα, ήχοι

που αντιστοιχούσαν σε έννοιες χωρίς να

ταυτίζονται με το αλφάβητο).

Διαβάζονται συνήθως από δεξιά προς

αριστερά χωρίς να αποκλείονται και άλλοι

τρόποι: πάνω-κάτω, βουστροφηδόν, αριστερά-

δεξιά. Ο αναγνώστης θα πρέπει να

κατευθύνεται προς τα κεφάλια ανθρώπων ή

ζώων, παραστάσεις θεών ή φαραώ για να βρει

το νόημα. Σα ονόματα των θεών και των

φαραώ γράφονταν με κόκκινο μελάνι.

12

Σα ιερογλυφικά οι Αιγύπτιοι τα γράφανε σε πάπυρο ή στους
τοίχους των μνημείων.

Εργασία της παιδαγωγικής ομάδας.

13

Από τα μπλοκ των μαθητών.

Σο όνομα των μαθητών στα ιερογλυφικά.

14

Η στήλη της Ροζέτας

Σο 1799 βρέθηκε μια στήλη που περιείχε
τρεις διαφορετικές γραφές (αιγυπτιακή
ιερογλυφική, δημοτική ιερογλυφική και
ελληνική γραφή). Ο Γάλλος μελετητής
΢αμπολλιόν από την ηλικία των δεκαεφτά
ετών άρχισε να μελετά τα ιερογλυφικά.
Πιστεύοντας ότι στη στήλη της Ροζέτας
υπάρχει το ίδιο κείμενο σε τρεις διαφορετικές
γραφές κατάφερε το 1822-1823 να
αποκρυπτογραφήσει τα ιερογλυφικά της
Αιγύπτου.

Η στήλη της Ροζέτας. Η αποκρυπτογράφηση.

15

Η κινέζικη γραφή

Όπως και τα Αιγυπτιακά ιερογλυφικά έτσι
και η κινέζικη γραφή αποτελείται από
εικονογράμματα, ιδεογράμματα και φωνητικά
γράμματα. Όλα τα κινέζικα γράμματα
καλλιγραφούνται γι’ αυτό παραδοσιακά
γράφονταν με πινέλο. Σο πόσο λεπτό ή παχύ
είναι ένα γράμμα αλλάζει το νόημα της λέξης.

΢τις μέρες μας γράφουν πιο απλοποιημένα
με όλα τα μέσα γραφής. Σο ιδιαίτερο στην
κινέζικη γραφή είναι ότι ένας ήχος (γράμμα)
μπορεί να αναφέρεται σε πάνω από δέκα
νοήματα-λέξεις. Διαβάζονται συνήθως από πάνω
προς τα κάτω και από δεξιά προς τα αριστερά.

Σα πέντε πρώτα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου στην
κινέζικη γραφή.

16

Σα ιερογλυφικά της Ελλάδος

΢την Κρήτη από τον 17ο αιώνα π.Φ. έχουν
βρεθεί αρκετές πινακίδες με ιερογλυφική
γραφή. Σο πιο γνωστό αντικείμενο αυτής της
περιόδου είναι ο δίσκος της Υαιστού.
Πρόκειται για μια πήλινη σφραγίδα που
περιέχει στις δύο όψεις της, 45 ιερογλυφικά
σύμβολα σε σπειροειδή διάταξη. Σα σημεία
είναι μορφές ζώων, αντικείμενα της
καθημερινής ζωής, σπίτια.

Ο δίσκος της Υαιστού παρουσιάζει την
εξής ιδιαιτερότητα: τα ιερογλυφικά σημεία
στον νωπό πηλό έγιναν με την βοήθεια
μικρών σφραγίδων. Σο σύστημα αυτό είναι
ίσως το πρώτο βήμα του ανθρώπου προς την
τυπογραφία με χωριστά σημεία που
ανακαλύφθηκε αργότερα από τον
Γουτεμβέργιο. Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί.

Η Γραμμική Α΄ είναι γραμμική εξέλιξη
των ιερογλυφικών της Κρήτης του 17ου αιώνα
π.Φ. Διασώζεται σε πήλινες πινακίδες οι
οποίες δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί.

17

Σα 45 ιερογλυφικά σχέδια του δίσκου της Υαιστού.

Γραμμική Α΄ γραφή.

18

Από τα μπλοκ των μαθητών.

Εργασία μαθητή.

19

Ο δίσκος της Υαιστού & μενταγιόν με τα ιερογλυφικά του.
Παιδαγωγική ομάδα & εργασίες των μαθητών.

Εργασία μαθήτριας.

20

Η Γραμμική Β΄

Η Γραμμική Β΄ είναι γνωστή από πινακίδες που
βρέθηκαν στην Κνωσό, την Πύλο, τη Θήβα και τις
Μυκήνες. Είναι η γραφή των Μυκηναίων.
Φρονολογείται από το 1500 π.Φ. μέχρι το 1200 π.Φ. και
είναι συλλαβογραφική αλλά και ιερογλυφική.
Αποτελείται από 90 συλλαβογράμματα και 160
ιδεογράμματα. Οι πινακίδες ήταν κάθετες σε σχήμα
φύλλου ή οριζόντιες (πιο μικρές και μακρόστενες)
και χωρίζονταν με γραμμές. Σο 1952 οι Βέντρις και
Σσάντγουικ αποκρυπτογράφησαν τις πινακίδες με
την Γραμμική Β΄.

21

Μάικλ Βέντρις Σζων Σσάντγουικ

Εργασία της παιδαγωγικής ομάδας.

22

Γράψε όπως ένας Μυκηναίος

23

Κάθετες και οριζόντιες πινακίδες με το Κουφονήσι σε
Γραμμική Β΄. Παιδαγωγική ομάδα & εργασίες μαθητών.

Εργασία μαθήτριας.

24

Η αρχαϊκή γραφή

Σο Φοινικικό αλφάβητο

Μεταξύ του 13ου και του 11ου αιώνα π.Φ.
δημιουργήθηκε το φοινικικό «αλφάβητο». Για
λόγους εμπορικών συναλλαγών οι Υοίνικες
δημιούργησαν ένα αλφάβητο που περιείχε 22
σύμφωνα και ημίφωνα. Δεν υπήρχαν στο
αλφάβητο αυτό τα φωνήεντα, μόνο κατά την
ανάγνωση πρόφεραν ορισμένα! Σο πρώτο
γράμμα του φοινικικού αλφαβήτου ονομάζεται
«άλεφ».

Φοίνικες & ΢ημίτες

Από το φοινικικό αλφάβητο επηρεάστηκαν
οι Αραμαίοι, οι Εβραίοι και οι Άραβες. ΢την
αραμαϊκή και στην εβραϊκή γλώσσα είναι
γραμμένη η Παλαιά Διαθήκη. Ενώ η αραβική
γλώσσα είναι η γλώσσα του Ισλάμ.

Φοίνικες και Έλληνες

Από το φοινικικό αλφάβητο προήλθε το
ελληνικό. Οι Έλληνες μέχρι τον 8ο αιώνα π.Φ.
υιοθέτησαν τα 22 σύμφωνα-ημίφωνα του
φοινικικού αλφαβήτου και πρόσθεσαν τα
φωνήεντα μετατρέποντας ορισμένα σύμφωνα-
ημίφωνα σε φωνήεντα. Αυτό το έκαναν για να
ταυτίζονται πλήρως τα γράμματα με την ομιλία.

25

Σο φοινικικό άλεφ, ο πρόγονος του ελληνικού άλφα.

Υοινικικό και ελληνικά αρχαϊκά αλφάβητα, σύγκριση.

26

Σο όνομα των μαθητών στο φοινικικό αλφάβητο.

Όστρακο με το Κουφονήσι σε αρχαϊκή αττική διάλεκτο.

27

Η γραφή την κλασική εποχή

Ενώ την αρχαϊκή περίοδο υπήρχαν πολλά
αλφάβητα στον ελλαδικό χώρο, από τον 5ο αιώνα
π.Φ. κυριαρχεί το ιωνικό αλφάβητο. Ξεκίνησε από
την Μίλητο και αποτελούνταν από 24 γράμματα.

Η μορφή των σημερινών κεφαλαίων
γραμμάτων που έχει το αλφάβητό μας είναι ίδια
με τα 24 γράμματα του ιωνικού αλφαβήτου 5ος
αιώνα π.Φ.

Οι αρχαίοι Έλληνες γράφανε μόνο με
κεφαλαία γράμματα, κολλητά το ένα με το άλλο
και χωρίς σημεία στίξης για να μπορούν να τα
χαράσσουν πιο εύκολα στις σκληρές επιφάνειες
(πέτρα-μάρμαρο).

Οι τόνοι [( ΄ ) οξεία, ( ̀ ) βαρεία, ( ̃ )
περισπωμένη+ και τα πνεύματα *( ᾿ ) ψιλή και

( ῾ ) δασεία εισήχθησαν την ελληνιστική εποχή
από τον Αριστοφάνη Βυζάντιο (257-185 π.Φ. ).

Ως προς την κατεύθυνση της γραφής, οι
αρχαίοι κλασικοί γράφανε με τρεις τρόπους: (επί
τα λαιά) δηλαδή από δεξιά προς τα αριστερά, (εις
το ευθύ) από αριστερά προς τα δεξιά,
(βουστροφηδόν) ξεκινούσε από δεξιά προς τα
αριστερά αλλά μόλις άλλαζε η γραμμή άλλαζε
και η κατεύθυνση (κατά μίμηση του βοδιού που
οργώνει).

28

Η γραφή της κλασικής εποχής.

Όστρακο της κλασικής εποχής.

29

Ο οστρακισμός

΢την δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας
υπήρχε η δυνατότητα οι πολίτες να διώξουν
για δέκα χρόνια από την πόλη τους με
ψηφοφορία, όποιον πολιτικό θεωρούσαν
επικίνδυνο για την δημοκρατία. Σην χρονιά
που θα γινόταν οστρακοφορία, έγραφαν πάνω
σε ένα όστρακο (κομμάτι από πήλινο αγγείο)
το όνομα και το πατρώνυμο του πολιτικού που
ήθελαν να εξορίσουν και το έριχναν σε ένα
σημείο της Αγοράς. Για να εξοριστεί κάποιος
έπρεπε να ψηφίσουν τουλάχιστον 6000
Αθηναίοι.

Γράψε όπως ένας Αθηναίος του 5ου αιώνα π.Φ.

30

Όστρακα σε αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα π.Φ. Εργασία
μαθητών.

Σο όνομα των μαθητών σε αττική διάλεκτο της κλασικής
εποχής. Εργασία μαθητή.

Παιδαγωγική ομάδα.

31

Σα υπόβαθρα της γραφής

Λίθος: Η πέτρα, κυρίως το μάρμαρο αλλά και
ημιπολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιήθηκαν από τους
αρχαίους ως υλικά γραφής. Σα κείμενα
χαράσσονταν ή σκαλίζονταν πάνω στη σκληρή
επιφάνεια του λίθου και είχαν μεγάλο κόστος. Σα
γράμματα ήταν κεφαλαία και χωρίς στίξη
(μεγαλογράμματη γραφή). Οι επιγραφές είχαν
μνημειακό περιεχόμενο.

Μέταλλο: Ως αντικείμενα της γραφής
χρησιμοποιήθηκαν και τα μέταλλα, κυρίως ο
χαλκός, ο κασσίτερος και ο μόλυβδος και
σπανιότερα ο άργυρος και ο χρυσός. Και εδώ το
κόστος του υλικού ήταν μεγάλο.

Ξύλο: Σο ξύλο ήταν από τα πιο διαδεδομένα
υλικά γραφής που τα χρησιμοποιούσαν στην
καθημερινότητά τους. Δεν έγραφαν απευθείας πάνω
στο ξύλο αλλά σε ξύλινες πινακίδες τις οποίες είχαν
επιστρώσει με γύψο ή κερί. Οι ξύλινες πινακίδες
ενώνονταν μεταξύ τους με κάποια άρθρωση όπως
τα σημερινά βιβλία. ΢τη ρωμαϊκή εποχή επικράτησε
δύο ή περισσότερες πινακίδες να ονομάζονται codex
ή caudex δηλαδή κώδικας.

Πηλός: Ο πηλός ήταν η γραφική ύλη των
φτωχών. Οι περισσότεροι έγραφαν πάνω στα
όστρακα. Πολλές φορές επιγραφές γράφονταν πάνω
στην επιφάνεια των αγγείων πριν και μετά το
ψήσιμό τους.

32

Επίγραμμα σε λευκό μάρμαρο.
Μεταλλικό έλασμα από ορφικό φυλαχτό.

Ξύλινο βιβλίο ίσον «κώδικας».

Ο πηλός ήταν το υλικό γραφής των φτωχών.

33

Ο πάπυρος

Πάπυρος: Ήταν το πιο διαδεδομένο υλικό
γραφής στην αρχαιότητα στο οποίο έγραφαν
μεγάλα και επίσημα κείμενα. Ήταν τα βιβλία
της αρχαιότητας. Ο πάπυρος προέρχεται από
το ομώνυμο φυτό τον πάπυρο, έναν θάμνο που
φύτρωνε στις όχθες του Νείλου. ΢τα λατινικά
ονομάζεται papyrus ενώ στα γαλλικά papier
και στα αγγλικά paper. Οι αρχαίοι Έλληνες
αγόραζαν πάπυρους από την φοινικική πόλη
Βύβλο, όπου στα ελληνικά έγινε Βίβλος και
βιβλίο. Οι πάπυροι ως βιβλία είχαν κυλινδρική
μορφή και γράφανε κατά μήκος σε κάθετες
στήλες μόνο στην εσωτερική πλευρά του
πάπυρου. Όταν θέλανε να διαβάσουν το
κείμενο ξετυλίγανε από τη μια πλευρά και
τυλίγανε από την άλλη. ΢κεφτείτε ότι ένας
κύλινδρος έφτανε μέχρι και τα 20 μέτρα
μήκος. Μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Φ. ο πάπυρος ως
βιβλίο είχε τη μορφή κυλίνδρου.

34

Περγαμηνή & Χαρτί

Η περγαμηνή: Ένα υλικό πιο σκληρό και
ανθεκτικό ήταν η περγαμηνή που προερχόταν
από δέρμα ζώου. Από το 2ο αιώνα π.Φ.
τελειοποιήθηκε στο βασίλειο της Περγάμου η
γραφή σε περγαμηνή. Σο δέρμα νεαρών
κατσικιών, προβάτων, μοσχαριών, όνων κλπ
ύστερα από επεξεργασία χωριζόταν σε φύλλα
(όπως τα σημερινά βιβλία) στα οποία έγραφαν
και στις δύο πλευρές με διάφορα μελάνια. 4
φύλλα περγαμηνής (διπλωμένα 4x2=8 φύλλα ή 16
σελίδες) δημιουργούσαν το τετράδιο και πολλά
τετράδια μαζί τους περίφημους κώδικες
περγαμηνής. Ο τελευταίος για να κατασκευαστεί
έπρεπε να θανατωθούν 50 ζώα.

Σο χαρτί: Σο χαρτί προέρχεται από την Κίνα
όπου το 107 μ.Φ. το είχε ανακαλύψει ο Σσάι Λουν,
ο «θεός του χαρτιού». Ήταν ένας πολτός από
κάνναβη, φλοιούς δένδρων, λινάρι, βαμβάκι
αναμεμειγμένο με ράκη λινού και παλιά δίχτυα.
Οι Κινέζοι κρατούσαν μυστική την συνταγή του
χαρτιού μέχρι τον 8ο αιώνα μ.Φ. που διέρρευσε
στους Άραβες. Οι Βυζαντινοί γνώρισαν το χαρτί
από τους Άραβες τον 12ο αιώνα μ.Φ.

35

Ο πάπυρος του Δερβενίου & Οι
πάπυροι του Ερκολάνο

Ο πάπυρος του Δερβενίου: Οι περισσότεροι
πάπυροι που διασώθηκαν μέχρι και σήμερα
προέρχονται από την Αίγυπτο γιατί εκεί το κλίμα
είναι ξηρό. Ο πάπυρος έχει ένα μειονέκτημα,
χαλάει εύκολα και αλλοιώνεται με την υγρασία.
΢το Δερβένι της Θεσσαλονίκης, μέσα σε τάφο,
βρέθηκε καμένος ο αρχαιότερος πάπυρος στην
ελληνική γραφή 4ος αιώνας π.Φ. (Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης).

Οι πάπυροι του Ερκολάνο: Σο 79 μ.Φ. το
ηφαίστειο Βεζούβιος με μια μεγάλη έκρηξη
εξαφάνισε τις πόλεις Πομπηία και Ερκολάνο.
Εκεί πριν λίγα χρόνια βρέθηκαν 2000 πάπυροι
καμένοι από τη λάβα. ΢ήμερα έχουμε καταφέρει
να τους διαβάσουμε. Δείτε την ταινία του
Θόδωρου Μαραγκού, «Black μπεε» για
περισσότερες λεπτομέρειες https://www.youtube-
.com/watch?v=ko7m-YSvNcg.

36

Σο ελληνικό αλφάβητο
πρότυπο άλλων γραφών

Από τη διάδοση του ελληνικού αλφαβήτου στις
ακτές του Εύξεινου Πόντου και της Μικράς Ασίας
γεννήθηκαν τα ανατολιακά ή μικρασιατικά
αλφάβητα (καρικό, λυκιακό, φρυγικό, λυδικό),
ενώ από τη διάδοσή του στις ακτές της
χερσονήσου των Απεννίνων γεννήθηκαν τα
ιταλικά αλφάβητα (ετρουσκικό, λατινικό,
οσκικό, φαλισκικό, ουμβρικό, μεσσαπικό).

Σο λατινικό αλφάβητο προέρχεται, κατά την
επικρατέστερη θεωρία, από το ελληνικό
αλφάβητο και κατά άλλους από το ετρουσκικό.
Οι Ρωμαίοι κράτησαν χωρίς αλλαγές τα
ελληνικά κεφαλαία γράμματα Α, Β, Ε, Ζ, Ι, Κ, Μ,
Ν, Ο, Σ, Φ, και Τ, ενώ αντικατέστησαν τα
υπόλοιπα ελληνικά με τα C, G, J, L, S, P, R, και D.
Σα γράμματα V, F και Q αν και ελληνικά σε
αχρησία αποκαταστάθηκαν από τους Ρωμαίους.

Σο λατινικό αλφάβητο έχει 26 γράμματα

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

Σο ελληνικό αλφάβητο έχει 24 γράμματα

37

Αγγλικές λέξεις με ελληνική ρίζα. Εργασία μαθητών.

Από το μπλοκ μαθήτριας.

38

Η Ελληνιστική Κοινή ως lingua
franca (διάλεκτος παγκόσμιας συνεννόησης)

Η Ελληνιστική Κοινή (κοινή εννοείται
διάλεκτος) είναι η λαϊκή μορφή της αρχαίας
ελληνικής γλώσσας που εμφανίστηκε στη
μετακλασσική αρχαιότητα (περ. 300 π.Φ. - 300
μ.Φ. ). Άλλες ονομασίες της είναι Αλεξανδρινή,
Ελληνιστική, Κοινή ή Ελληνική της Καινής
Διαθήκης. Η Κοινή είναι σημαντική όχι μόνο
για τους Έλληνες, καθώς αποτέλεσε την
πρώτη τους κοινή διάλεκτο και προπομπό της
δημοτικής, αλλά και για τον Δυτικό
πολιτισμό, για τον οποίο αποτέλεσε την lingua
franca στην περιοχή της Μεσογείου. Η Κοινή
ήταν επίσης η γλώσσα στην οποία
γράφτηκαν τα Ευαγγέλια καθώς και η
γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για την
διδασκαλία και την εξάπλωση του
Φριστιανισμού στα πρώτα χρόνια μετά
Φριστόν.

Η αρχή της Βίβλου στην Ελληνιστική Κοινή διάλεκτο.

39

Η γραφή στο Βυζάντιο

Μέχρι και τον 9ο αιώνα μ.Φ. οι Βυζαντινοί
ακολούθησαν τη μεγαλογράμματη γραφή της
ελληνιστικής Κοινής με κάποιες παραλλαγές:
την έντονη φωτοσκίαση, το πάτημα του
κονδύλου και τη χρήση χρώματος στη γραφή
(όπως χρυσό, πορφυρό, ασημί) για να
προσδώσουν κύρος.

Από τον 9ο αιώνα και μέχρι την
τυπογραφία καθιερώθηκε η μικρογράμματη
γραφή για να μπορούν οι αντιγραφείς πιο
εύκολα να διαβάζουν και να αντιγράφουν τα
χειρόγραφα. Σα πεζά (μικρά) γράμματα του
σημερινού μας αλφάβητου προέρχονται από
τη μικρογράμματη γραφή του Βυζαντίου, 9ος
αιώνας.

40

Μεγαλογράμματη βυζαντινή γραφή.
Βυζαντινοί αντιγραφείς.

Μικρογράμματη μεσαιωνική γραφή.

41

Οι ιδιαιτερότητες των
βυζαντινών γραφέων

Οι βυζαντινοί αντιγραφείς διακοσμούσαν τα
χειρόγραφα με ζωγραφιές που ονομάζονται
μικροτεχνίες. Αυτές σήμερα μας δίνουν
πολύτιμες ιστορικές μαρτυρίες για την εποχή
εκείνη.

Ο πάπυρος, η περγαμηνή και το χαρτί
χρησιμοποιήθηκαν από τους βυζαντινούς ως
υλικά γραφής. Ο πάπυρος κυρίως σε μορφή
ειληταρίου (τυλιχτός), η περγαμηνή και το χαρτί,
κυρίως σε μορφή κώδικα (μεγάλο βιβλίο). Σα
χρυσόβουλλα ήταν ειλητάρια σε κάθετη μορφή
και περιείχαν αυτοκρατορικά διατάγματα. Ο
Αυτοκράτορας υπέγραφε τα χρυσόβουλλα με ένα
ειδικό μελάνι την κιννάβαρι.

Σέλος, η δουλειά του αντιγραφέα στο
Βυζάντιο ήταν πολύ δύσκολη καθώς απαιτούσε
πολλές ώρες εργασίας. Σα περισσότερα
αντιγραφικά εργαστήρια βρίσκονταν μέσα στα
μοναστήρια. ΢τα θρησκευτικά βιβλία οι
βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν την καλλιγραφία
και την παρασημαντική, οι οποίες ήταν
εξειδικευμένες τεχνικές.

42

Αναπαράσταση από βυζαντινό ειλητάριο σε οριζόντια
διάσταση. Εργασία μαθητή.

Κάθετο ειλητάριο. Παιδαγωγική ομάδα.

43

Η τυπογραφία

΢ε ολόκληρη την διάρκεια του μεσαίωνα
τα βιβλία ήταν χειρόγραφα, πολύ ακριβά και
τα κατείχαν μόνο οι εύποροι. Οι Κινέζοι
πρώτοι χρησιμοποίησαν ξύλινες και
μεταλλικές πλάκες για την αποτύπωση
σημείων της γραφής (11ος-14ος αιώνας μ.Φ. ).

΢την Ευρώπη, πατέρας της τυπογραφίας
θεωρείται ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος. Σο 1441
ίδρυσε το πρώτο πιεστήριο που
χρησιμοποιούσε μεταλλικά στοιχεία και
ποιοτικότερο μελάνι. Σο πρώτο βιβλίο που
τύπωσε ο Γουτεμβέργιος ήταν η Βίβλος. Σο
κόστος όμως του εγχειρήματος ήταν τόσο
μεγάλο ώστε ο Γουτεμβέργιος να χρεοκοπήσει
και να πεθάνει πάμφτωχος!

΢τη σύγχρονη εποχή η τελευταία
τεχνολογική εξέλιξη στην εκτύπωση είναι οι
τρισδιάστατοι εκτυπωτές (3D).

44

Η γραφή Braille

Κώδικας Μπράιγ ονομάζεται το σύστημα
γραφής και ανάγνωσης των τυφλών. Σο
όνομά του οφείλεται στον εφευρέτη του
Λουδοβίκο Μπράιγ (γαλλ. Louis Braille). Ο
Λουδοβίκοs είχε τυφλωθεί πολύ μικρός και δεν
ήταν ευχαριστημένος από το σύστημα
ανάγνωσης που χρησιμοποιούσαν οι τυφλοί
επειδή ήταν δύσχρηστο με χοντρούς
χαρακτήρες.

Ο τυφλός μπορεί μ’ αυτό το σύστημα να
διαβάζει ψηλαφώντας τις στιγμές με το
δάχτυλο, δηλαδή έχουμε ανάγνωση με την
αφή. Σο σύστημα Μπράιγ έχει έξι ανάγλυφες
κουκκίδες σαν το κεφαλάκι μιας καρφίτσας.
Είναι τοποθετημένες ανά τρεις και μ’ αυτές
γίνονται 63 συνδυασμοί, που αντιστοιχούν στα
γράμματα και τους αριθμούς. Η γραφή
Μπράιγ διαβάζεται από αριστερά προς τα
δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, όπως
ακριβώς και η γραφή των «βλεπόντων».

45

Πριν μάθουν για τη γραφή Braille, τα
παιδιά παρακολούθησαν την ταινία του
Νίκου Γραμματικού, «Νιχτολούλουδα»
https://www.youtube.com/watch?v=W8tLYouV2eQ
και κανανόησαν πως εκπαιδεύεται και πως ζει
ένα παιδί χωρίς όραση.

΢τη συνέχεια προσπάθησαν να το
μιμηθούν διοργανώνοντας σκοτεινό δωμάτιο
στην ευέλικτη ζώνη. ΢το τέλος έγραψαν το
όνομά τους και το Κουφονήσι σε Braille.

46

Λήψεις από το σκοτεινό δωμάτιο

47

Η νοηματική γλώσσα

Η ελληνική νοηματική γλώσσα είναι η

φυσική γλώσσα της ελληνικής κοινότητας

Κωφών. Είναι μια πλήρης γλώσσα, η οποία

χρησιμοποιεί τα ίδια είδη γραμματικού

μηχανισμού που υπάρχουν και στην

προφορική γλώσσα. Έχει νομικά

αναγνωριστεί ως επίσημη γλώσσα της

κοινότητας των Κωφών στην Ελλάδα το 2000.

Η ιδιαιτερότητα της νοηματικής γλώσσας
είναι πως είναι οπτικοκινητική και όχι
προφορική. Δεν εκφράζεται δηλαδή με τη
γλώσσα όπως η ομιλούμενη αλλά με την
κίνηση των χεριών, την έκφραση του
προσώπου, τις κινήσεις του σώματος.

48

Σο Κουφονήσι στη νοηματική
γλώσσα

49

ΕΠΙΛΟΓΟ΢

Η μνήμη της γραφής, πέρα από τη μεγάλη γνωστική αξία
που έχει, αποτελεί και ένα εκπληκτικό ταξίδι στον χρόνο. Η
ανάγκη των ανθρώπων για επικοινωνία δεν θα σταματήσει
ποτέ. Από τα σπουδαιότερα μέσα αυτής της επικοινωνίας είναι
η γραφή. Σόσο η γραφή όσο και η γλώσσα εξελίσσονται μέσα
στο χρόνο. Γραφή και γλώσσα πορεύονται στην ιστορία
αλληλένδετα διασυνδεμένες. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε
ότι η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ο οποίος
γεννιέται, εξελίσσεται και ακόμη πεθαίνει.

Η αναζήτηση των ιχνών της γραφής που ξεκίνησε από τις
βραχογραφίες και κατέληξε στη σύγχρονη νοηματική γλώσσα
θα παραμένει πάντα ανοικτή. ΢ημασία για τους συντελεστές
του προγράμματος έχει η βιωματικότητα και η
διαδραστικότητα με την οποία προσεγγίστηκε το παρελθόν,
καθώς και η διασύνδεσή του με τη σημερινή εποχή. Πλέον ένα
ζωηρό ενδιαφέρον έχει δημιουργηθεί για στοιχεία της γραφής
που ενώ φαίνονται μακρινά χρονικά υπάρχουν και επηρεάζουν
και τους σημερινούς πολιτισμούς.

50