TOP ONE KSSM 2020 SEJARAH TG 2

Kandungan

BB B1AB 1 BB4AB Agama, Kepercayaan dan
Kerajaan Alam Melayu Keunikan Warisan Masyarakat
Kerajaan Alam Melayu
36

Nota SMART..................................................................... 1 Nota SMART................................................................... 36
1.1  Konsep Alam Melayu ........................................ 3 4.1  Agama dan Kepercayaan .............................. 38
1.2  Kewujudan Kerajaan di Alam Melayu ........ 4 4.2  Keunikan Warisan Masyarakat Kerajaan
1.3  Kerajaan Alam Melayu yang Masyhur ........ 5 Alam Melayu ...................................................... 40
1.4  Kerajaan Alam Melayu dan Kerajaan Praktis PT3....................................................................... 43
Luar yang Sezaman ........................................... 7
Praktis PT3......................................................................... 9 Praktis i-Think, QQ 45
Sudut PAK-21 ................................................................ 46
Praktis i-Think, QQ 12
Sudut PAK-21 ................................................................. 13

2AB Sistem Pemerintahan dan 5AB
Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kesultanan Melayu Melaka 47
Kerajaan Alam Melayu
14 Nota SMART................................................................... 47
5.1  Pengasasan Kesultanan Melayu
Nota SMART.................................................................... 14 Melaka .................................................................. 49
2.1  Sistem Pemerintahan ..................................... 16 5.2  Kegemilangan Kesultanan Melayu
2.2  Kegiatan Ekonomi ............................................ 17 Melaka .................................................................. 49
Praktis PT3........................................................................ 21 5.3  Pengakhiran Kesultanan Melayu
Melaka yang Berpusat di Melaka ............... 52
Praktis i-Think, QQ 23 Praktis PT3........................................................................ 53
Sudut PAK-21 ................................................................. 24
Praktis i-Think, QQ 56
3AB Sosiobudaya Masyarakat Sudut PAK-21 ................................................................. 57
Kerajaan Alam Melayu
25 6AB
Kesultanan Johor Riau
B

Nota SMART.................................................................... 25 58
3.1  Bahasa dan Tulisan .......................................... 27
3.2 Persuratan ........................................................... 28 Nota SMART.................................................................... 58
3.3  Seni Bina .............................................................. 29 6.1  Pengasasan Kesultanan Johor Riau ........... 60
3.4  Struktur Sosial ................................................... 31 6.2  Kegemilangan Kesultanan Johor Riau ..... 62
Praktis PT3........................................................................ 32 Praktis PT3........................................................................ 64

Praktis i-Think, QQ 34 Praktis i-Think, QQ 66
Sudut PAK-21 ................................................................. 35 Sudut PAK-21 ................................................................. 67

ii

7AB Kesultanan Melayu Pahang, 9.2  Keunikan Adat dan Pemerintahan Negeri
Perak, Terengganu dan Sembilan ............................................................. 92
BB Selangor 68
Praktis PT3....................................................................... 93
Nota SMART.................................................................... 68 Praktis i-Think, QQ 95
7.1  Pengasasan Kesultanan Pahang, Perak,
Sudut PAK-21 ................................................................ 96
Terengganu dan Selangor ............................ 70
7.2  Warisan Kesultanan Melayu Melaka di Pahang, B10AB
Sarawak dan Sabah
Perak, Terengganu dan Selangor ............... 72 97
Praktis PT3........................................................................ 74
Nota SMART.................................................................... 97
Praktis i-Think, QQ 76 10.1 Sarawak dan Sabah dalam Alam
Sudut PAK-21 ................................................................. 77 Melayu .............................................................. 100
10.2 Kemunculan Pemerintahan
8AB Kerajaan Kedah, Kelantan, 78 Tempatan ......................................................... 101
Negeri Sembilan dan Perlis 10.3 Kegiatan Ekonomi Masyarakat Sarawak
dan Sabah ........................................................ 103
Nota SMART.................................................................... 78 10.4 Keunikan Masyarakat Bumiputera Sarawak
8.1  Pengasasan Kerajaan Kedah, Kelantan,
dan Sabah ........................................................ 104
Negeri Sembilan dan Perlis .......................... 80 Praktis PT3.................................................................... 107
8.2  Hubungan Kerajaan Kedah, Kelantan,
Praktis i-Think, QQ 110
Negeri Sembilan dan Perlis dengan Negeri- Sudut PAK-21 ............................................................. 111
negeri Melayu yang Lain .............................. 83
Praktis PT3....................................................................... 84

Praktis i-Think, QQ 86
Sudut PAK-21 ................................................................ 87

B 9AB Warisan Kerajaan Kedah, Panduan Tugasan 112
Kelantan, Negeri Sembilan Pentaksiran Akhir Tahun 114
dan Perlis Jawapan J1 – J14
88

Nota SMART.................................................................... 88
9.1  Warisan Kerajaan Kedah, Kelantan dan

Perlis ...................................................................... 90

iii

BA B

2 Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi
Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

Nota SMART

Sistem Pemerintahan
• Kerajaan Funan
Raja menggunakan gelaran Kurung Bnam (raja gunung), Rajadhiraja (raja segala raja), dan Cakravatin

(pemerintah alam sejagat). Raja dibantu oleh golongan agama dan tentera. Funan dibahagikan kepada tujuh
buah wilayah. Ketua wilayah terdiri daripada putera-putera raja yang digelar Raja Kecil.

• Kerajaan Champa
Raja menggunakan gelaran Rajadhiraja. Raja yang memerintah diiktiraf pemerintah yang mulia dan suci

serta dikaitkan dengan Dewa Siva. Raja dibantu oleh para pembesar yang bertanggungjawab mengutip cukai,
menjaga keamanan, dan mengukuhkan pertahanan. Champa dibahagikan kepada lima wilayah, iaitu Indrapura,
Amaravati, Vijaya, Kauthara, dan Panduranga.

• Kerajaan Srivijaya
Raja dikatakan mempunyai unsur kesaktian. Digelar Raja di Gunung dan Maharaja di Pulau. Dianggap

Bodhisattva yang merujuk peranan raja sebagai Buddha di bumi. Raja dibantu oleh Yuvaraja, iaitu Putera
Mahkota, Pratiyuraja (Raja Muda), dan Rajakumara. Raja dibantu golongan agama, tentera, pemungut
cukai, hakim, dan penjaga harta kerajaan. Pentadbiran wilayah terbahagi kepada Kedatuan ditadbir oleh Datu
berketurunan raja dan dan Pradatuan ditadbir oleh Datu bukan berketurunan raja.

• Kerajaan Angkor
Raja menggunakan gelaran Dewaraja yang mengaitkan raja sebagai dewa. Di bawah raja ialah Permaisuri

dan Raja Muda. Raja dibantu oleh pembesar yang bertanggungjawab dalam bidang keagamaan, kehakiman,
keselamatan, dan perbendaharaan. Angkor dibahagikan kepada wilayah, daerah, daerah kecil, dan kampung.

• Kerajaan Majapahit
Raja menggunakan gelaran Maharaja, Sri Maharaja, dan Sri Bathara. Raja dibantu oleh Sapta Prabu dan para

pembesar. Sapta Prabu ialah Majlis Penasihat Diraja yang terdiri daripada kerabat diraja. Wanita kerabat diraja
juga boleh menjadi anggota Sapta Prabu. Terbahagi kepada 14 wilayah. Setiap wilayah dipecahkan kepada
Kabupaten, Kawadanan, Pakuwuan dan Kebuyutan, iaitu daerah dan daerah kecil serta kampung.

• Kerajaan Kedah Tua
Dibayangi oleh kerajaan Srivijaya. Mempunyai ketua yang menguruskan hal perdagangan dan keagamaan.

Apabila Kedah Tua menjadi sebahagian daripada kerajaan Srivijaya, corak pemerintahannya berubah. Kedah
Tua menjadi sebahagian daripada Pradatuan (wilayah) kerajaan Srivijaya.

• Kerajaan Gangga Nagara
Struktur pemerintahan tidak jelas namun kajian menunjukkan Gangga Nagara mengamalkan sistem pemerintahan

beraja. Raja memajukan perdagangan dan bertanggungjawab dalam hal keselamatan.

Kegiatan Ekonomi
• Pertanian

– Padi
➤ Kerajaan Funan dan Angkor terletak di Lembah Sungai Mekong
yang tanahnya subur. Hujan membekalkan air ke tasik besar seperti
Tasik Tonle Sap yang digunakan untuk mengairi kawasan padi
sawah. Pemerintah Angkor membina kolam yang dikenali sebagai
baray untuk menyimpan air. Penanaman padi menuaikan hasil tiga
hingga empat kali setahun.
➤ Kerajaan Champa mempunyai Ketua Air di setiap kampung untuk
menyelenggara terusan dan daik.

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 14

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu 

➤ Kerajaan Majapahit yang terletak di Pulau Jawa mempunyai tanah yang subur untuk pertanian. Sungai
Bengawan Solo dan Sungai Brantas membekalkan air untuk pengairan padi sawah. Pemerintah Majapahit
telah membina sistem pengairan untuk meningkatkan pengeluaran padi.

➤ Kerajaan Srivijaya menjadikan padi sebagai tanaman utama yang ditanam di kawasan pedalaman
Palembang terutama di Tanah Tinggi Pasemah dan Hulu Musi.

– Rempah-ratus
➤ Bunga cengkih ditanam di Kepulauan Maluku. Buah pala ditanam di Pulau Banda. Lada hitam ditanam
di Sumatera dan Jawa.

– Kegiatan lain
➤ Menanam pisang, tebu, bijan, kekacang, kelapa, sayuran dan buah-buahan. Menangkap ikan di sawah,
paya, dan sungai serta mendapatkan kulit kura-kura.

• Perdagangan

Kerajaan / Pelabuhan Barangan yang diperdagangkan

Funan Damar, kapur barus, kayu cendana, gaharu
– Oc Eo
Beras, emas, perak gading gajah, gaharu
Champa
– Turan, Kam ran. Sri Banoy dan Maliti Damar, kapur barus, gaharu, madu, rotan, rempah,
mutiara, rumpai laut, gading gajah, sumbu badak
Srivijaya Gaharu, buah pelaga, lilin lebah, minyak sayuran,
– Palembang damar, gading gajah
Rempah, beras, rotan, kayu cendana, gaharu, ikan,
Angkor kulit penyu, mutiara
– Yasodharapura
Rotan, damar, kayu cendana, gading gajah
Majapahit
– Tuban, Sidayu,Gresik, dan Surabaya Emas, bijih timah, rempah-ratus, kapur barus, damar

Kedah Tua
– Sungai Mas dan Pangkalan Bujang

Gangga Nagara
– Pangkalan, Lembah Kinta, Tanjung Rambutan,

Bidor dan Sungai Siput

• Hasil hutan dan laut

– Rotan mudah didapati di seluruh Alam Melayu. Digunakan sebagai bahan binaan dan kraf tangan.
– Gaharu didapati di hutan Sungai Mekong, Tanah Melayu, dan Sumatera. Digunakan sebagai bahan pewangi

dan perubatan.
– Sarang burung layang-layang di utara Pulau Borneo digunakan untuk tujuan perubatan dan kesihatan.
– Kapur barus di Sumatera dan Borneo digunakan sebagai bahan pewangi.

• Perlombongan dan pembuatan
– Di Champa, emas di lombong di Pergunungan Hue. Perak
di Indrapura dan kawasan antara Amaravati dan Vijaya. Di
Angkor, bijih besi dilombong di Pergunungan Phnom Dek.
– Masyarakat Alam Melayu menjalankan kegiatan membuat
barang harian dan mewah seperti perhiasan emas, cuka kelapa,
pembuatan garam, dan tembikar.
– Funan dan Angkor menghasilkan pelbagai barangan seperti
barang perhiasan daripada bijih besi dan emas.
– Champa – membuat barangan tembikar dan cuka kelapa.
– Majapahit – membuat garam, gula, minyak, mi daripada beras,
dan membungkus daging kerbau.

15 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

Praktis Pengukuhan

2.1 Sistem Pemerintahan Buku Teks
m.s. 26 – 27
1. Padankan maklumat berikut dengan kerajaan Alam Melayu yang betul.

Maklumat Kerajaan Alam Melayu
Kerajaan Majapahit
Dibahagikan kepada lima wilayah, iaitu Indrapura, Kerajaan Champa
Amaravati, Vijaya, Kauthara, dan Panduranga. Kerajaan Funan
Kerajaan Angkor
Dibahagikan kepada tujuh wilayah dan ketua
wilayah digelar Raja Kecil.

Dibahagikan kepada wilayah, daerah, daerah kecil,
dan kampung.

Setiap wilayah dipecahkan kepada Kabupaten,
Kawadanan, Pakuwuan, dan Kebuyutan.

2. Lengkapkan ayat berikut tentang pemerintahan pusat dan wilayah dalam kerajaan Alam Melayu.

raja Pratiyuvaraja tentera
Pradatuan Kedatuan Rajakumara

(a) Raja Srivijaya dibantu oleh Yuvaraja, iaitu Putera Mahkota, sebagai Raja Muda,

dan . Raja juga dibantu oleh golongan agama, , pemungut cukai,

hakim, dan penjaga harta kerajaan. Pentadbiran wilayah terbahagi kepada yang

ditadbir oleh Datu berketurunan dan yang ditadbir oleh Datu

bukan berketurunan raja.

Datu Srivijaya berubah
dibayangi perdagangan Pradatuan

(b) Pemerintahan Kedah Tua banyak pemerintahan kerajaan Srivijaya. Terdapat

ketua yang mengurus hal dan keagamaan. Corak pemerintahan kerajaan Kedah

Tua apabila menjadi sebahagian daripada kerajaan Srivijaya. Kerajaan Kedah

Tua menjadi sebahagian daripada , iaitu wilayah kerajaan yang

ditadbir oleh bukan berketurunan raja.

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 16

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu 

2.2 Kegiatan Ekonomi Buku Teks
m.s. 28 – 33

3. Tandakan (✓) pada jawapan yang betul.

(a) Apakah tujuan kegiatan pertanian yang diusahakan oleh masyarakat kerajaan Alam Melayu pada
tahap awal?

Menyara diri Dipasarkan di pelabuhan

(b) Apakah kerajaan yang mendapat manfaat daripada kesuburan tanah di Lembah Sungai Mekong?

Funan dan Angkor Srivijaya dan Kedah Tua

(c) Bagaimanakah pemerintah kerajaan Angkor meningkatkan hasil penanaman padi?

Melantik Ketua Air Membina baray

(d) Namakan sungai yang membekalkan air untuk mengairi sawah padi di Pulau Jawa.

Sungai Mekong Sungai Bengawan Solo

4. Bulatkan jawapan yang betul.
(a) Rempah-ratus yang terdapat di Alam Melayu ialah bunga cengkih, buah pala, dan

A lada hitam B bawang putih

(b) Bunga cengkih ditanam di Kepulauan Maluku dan buah pala ditanam di

A Pulau Banda B Palembang

(c) Selain padi, masyarakat kerajaan Alam Melayu menanam pisang, tebu, kekacang, kelapa,

A getah dan kelapa sawit B sayuran dan buah-buahan

(d) Masyarakat kerajaan Alam Melayu juga terlibat dalam kegiatan menangkap ikan di sawah,

A paya, dan sungai B kolam, dan empangan

17 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

5. Lengkapkan jadual berikut.

Kerajaan Pelabuhan Barang didagangkan

(a) Kerajaan Funan

(b) Kerajaan Champa

(c) Kerajaan Srivijaya

(d) Kerajaan Angkor

6. Padankan pelabuhan berikut dengan kerajaan Alam Melayu yang betul.

Pelabuhan Kerajaan Alam Melayu
Yasodharapura Kerajaan Gangga Nagara

Sungai Mas dan Pangkalan Kerajaan Angkor
Bujang

Tuban, Sidayu, Gresik, Kerajaan Kedah Tua
Surabaya

Pangkalan, Lembah Kinta, Kerajaan Majapahit
Tanjung Rambutan, Bidor,
Sungai Siput

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 18

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu 

7. Senaraikan barangan yang dibawa oleh pedagang luar yang berdagang dengan kerajaan Alam
Melayu.
(a) Pedagang China


(b) Pedagang India


(c) Pedagang Arab dan Parsi

Kegunaan
8. Nyatakan kegunaan hasil hutan dan hasil laut berikut.

(a) Hasil hutan
(i) Gaharu

(ii) Rotan

(iii) Sarang burung

(iv) Kapur barus

(b) Hasil laut Kegunaan
(i) Gamat 19 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.
(ii) Mutiara
(iii) Rumpai laut

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

9. Lengkapkan ayat di bawah.

emas melombong mendulang tembikar
mewah pembuatan perlombongan bijih besi

(a) Masyarakat kerajaan Alam Melayu juga menjalankan kegiatan dan
.

(b) Perlombongan ialah kegiatan melombong hasil bumi seperti , perak,
dan .

(c) Masyarakat kerajaan Alam Melayu menjalankan kegiatan dengan
cara secara kecil-kecilan.

(d) Pembuatan ialah kegiatan membuat barang harian dan seperti
perhiasan emas, cuka kelapa, pembuatan , dan pembuatan garam.

10. Jelaskan kegiatan pembuatan masyarakat kerajaan Alam Melayu berikut.

Masyarakat kerajaan Alam Melayu Kegiatan pembuatan

(a) Kerajaan Champa

(b) Kerajaan Majapahit

(c) Kerajaan Funan dan Angkor

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 20

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu 

Praktis PT3

Bahagian A

Pilih jawapan yang paling tepat.

1. Apakah gelaran yang digunakan oleh Raja- 5. Apakah bukti golongan wanita mendapat
tempat dalam pentadbiran kerajaan Majapahit?
raja Funan? A Melantik pengganti raja
B Menganggotai Sapta Prabu
A Dewa Siva C Sri Maharaja C Menguasai hal perdagangan
D Mengetuai pentadbiran wilayah
B Bodhisattva D Kurung Bnam
6. Apakah fungsi Ketua Air dalam kerajaan
2. Apakah peranan pembesar dalam kerajaan Champa?
A Mengetuai angkatan tentera laut
Champa? B Menyelenggarakan terusan dan daik
C Menjamin keselamatan di pelabuhan
I Mengutip cukai D Memajukan kegiatan penanaman padi

II Menjaga keamanan 7. Apakah tanaman yang ditanam di kawasan
berikut?
III Mengetuai keagamaan

IV Memajukan perdagangan

A I dan II C II dan III

B I dan IV D III dan IV

3. Gambar berikut menunjukkan inskripsi pada
telaga batu.

• Hulu Musi
• Tanah Tinggi Pasemah

A Padi C Buah pala
B Pisang D Bunga cengkih

8. Antara berikut, yang manakah pelabuhan

kerajaan Funan?

Apakah sistem pemerintahan kerajaan Alam A Oc Eo C Yasodharapura
Melayu yang boleh dikaitkan dengan gambar
tersebut? B Palembang D Pangkalan Bujang
A Kerajaan Funan
B Kerajaan Champa 9. Apakah hasil laut yang mudah didapati di
C Kerajaan Srivijaya
D Kerajaan Kedah Tua perairan Alam Melayu terutama di Selat

4. Pentadbiran wilayah dalam kerajaan Funan Melaka dan Laut Sulu?
diketuai oleh putera-putera raja yang digelar
A Raja Muda I Gamat III Ikan bilis
B Raja Kecil
C Rajakumara II Gaharu IV Rumpai laut
D Putera Mahkota
A I dan II C II dan III

B I dan IV D III dan IV

10. Apakah nilai yang boleh kita contohi daripada

masyarakat kerajaan Alam Melayu?

A Toleransi C Perpaduan

B Kegigihan D Hemah tinggi

21 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

Bahagian B

1. Sistem pemerintahan yang diamalkan oleh kerajaan Alam Melayu ialah sistem beraja. [3 markah]
(a) Nyatakan tiga gelaran yang digunakan oleh Raja-raja Funan. [3 markah]
(i)
(ii)
(iii)

(b) Jelaskan sistem pemerintahan dalam kerajaan Majapahit.
(i)
(ii)
(iii)

(c) Apakah kepentingan sistem pemerintahan yang mantap bagi sesebuah negara?

[4 markah]
2. Alam Melayu mempunyai tanah yang subur untuk kegiatan pertanian.

(a) Nyatakan tiga kerajaan Alam Melayu yang terkenal dengan kegiatan penanaman padi.

(i)

(ii)

(iii)
[3 markah]

(b) Senaraikan tiga faktor kemajuan penanaman padi di Alam Melayu.

(i)

(ii)

(iii)
[3 markah]

(c) Pertanian merupakan salah satu pendapatan utama negara kita. Jelaskan pernyataan tersebut.

[4 markah]

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 22

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu 

Bahagian C

1. Sistem pemerintahan merupakan tonggak utama bagi sesebuah kerajaan.

(a) Jelaskan sistem pemerintahan dalam kerajaan Angkor. [6 markah]

(b) Gambar berikut menunjukkan inskripsi pada Telaga Batu berkaitan dengan sistem pemerintahan
kerajaan Srivijaya.

Terangkan sistem pemerintahan pusat dan wilayah dalam kerajaan Srivijaya. [8 markah]

(c) Cadangkan langkah-langkah untuk mempertahankan sistem beraja di negara kita. [6 markah]

2. Kerajaan Alam Melayu menjalankan pelbagai kegiatan ekonomi.

(a) Nyatakan kegiatan ekonomi yang dijalankan oleh masyarakat kerajaan Alam Melayu.

[6 markah]

(b) Kerajaan Alam Melayu kaya dengan hasil hutan dan hasil laut. Terangkan jenis dan kegunaan

kedua-dua hasil tersebut. [6 markah]

(c) Apakah peranan generasi muda dalam memajukan ekonomi negara? [8 markah]

Cabaran KBAT

Apakah fungsi pelabuhan kepada sesebuah negara?

Praktis i-THINK 23 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

https://bit.ly/35gpjE0

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Bab 2  Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

SUDUT PAK–21

Bab 2 Peta Pemikiran
Subtopik
Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam
Melayu

2.1 Sistem Pemerintahan

Hasil Di akhir pelajaran, murid-murid dapat menjelaskan sistem pemerintahan yang

Pembelajaran diamalkan oleh kerajaan Alam Melayu.

Objektif Untuk menggalakkan murid bekerjasama dan meningkatkan pemahaman
Aktiviti tentang ciri-ciri sistem pemerintahan kerajaan Alam Melayu yang terbahagi
kepada pemerintahan pusat dan wilayah.

Prosedur guru:
1. Murid dibahagikan kepada tujuh kumpulan.
2. Setiap kumpulan akan mewakili kerajaan berikut:
•  Kerajaan Funan
•  Kerajaan Angkor
•  Kerajaan Champa
•  Kerajaan Srivijaya
•  Kerajaan Majapahit
•  Kerajaan Kedah Tua
•  Kerajaan Gangga Nagara
3. Perbincangan dalam kumpulan hendaklah menerangkan tentang:
•  Kedudukan raja
•  Peranan pembesar
•  Ciri-ciri pemerintahan pusat
•  Ciri-ciri pemerintahan wilayah
•  Kesan amalan sistem pemerintahan tersebut
4. Hasil perbincangan dibentang dalam bentuk peta pemikiran.
5. Seorang ketua akan mewakili kumpulannya dan membuat pembentangan

di hadapan kelas.

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. 24

Jawapan

. B Praktis PT3
BA
1 Kerajaan Alam Melayu Bahagian A

Praktis Pengukuhan 1. C 2. A 3. C 4. C 5. A
6. B 7. A 8. A 9. C 10. D
1. (a) Profesor Emeritus Dato’ Dr. Nik Hassan Shuhaimi Nik
Abdul Rahman Bahagian B

(b) Abdul Hadi Haji Hassan 1. (a) (i) Funan (v) Majapahit
(c) Profesor Emeritus Tan Sri Dato’ Pendeta Dr. Ismail Hussein
(d) Alfred Russel Wallace (ii) Champa (vi) Kedah Tua
(e) Profesor Emeritus Dato’ Dr. Asmah Haji Omar
(f) Dato’ A. Aziz Deraman (iii) Srivijaya (vii) Gangga Nagara
2. (a) Abad pertama ; Lembah Sungai Mekong
(b) Champa ; Indrapura (iv) Angkor
(c) Abad kelima ; Sungai Mas dan Pangkalan Bujang Mana-mana tiga
(d) Gangga Negara ; Pantai barat bahagian tengah Tanah Melayu
(e) Abad ketujuh ; Lembah Sungai Musi, Sumetera (b) (i) Geografi (iii) Budaya
(f) Angkor ; Hariharalaya
(g) Abad ke-13 ; Lembah Sungai Brantas, Jawa Timur (ii) Bahasa
3.
(c) (i) Taat setia kepada pemimpin

(ii) Semangat cinta akan negara
4. (a) Brahmin ; Kaundiya ; Fan Shih-man : Teluk Camranh ;
Segenting Kra ; perdagangan ; Rudravarman ; Chenla (iii) Mengekalkan perpaduan kaum

(b) Indrapura ; Dai Viet ; China ; Che Bong Nga ; Sungai (iv) Sanggup berkorban demi negara
Merah ; Raja Tran Due Tong ; Dinasti Ming ; Indravarman
2. (a) (i) Malaysia (iv) Singapura
(c) Dapunta Hyang Sri Jayanasa ; Sumatera ; Tanah Melayu
; Selat Melaka ; perdagangan ; Buddha ; Chola ; India (ii) Indonesia (v) selatan Thailand

(d) Hariharalaya ; Champa ; tempatan ; Jayavarman VII ; (iii) Brunei (vi) Filipina
Annam ; Angkor Thom ; hospital ; serangan Siam Mana-mana tiga

(e) Kota Trowulan ; Raden Vijaya ; Jawa ; Patih Gajah Mada (b) (i) Kepercayaan (iii) Bahasa
; Perdana Menteri ; Pulau Borneo ; Sulawesi ; Demak
(ii) Asal usul keturunan (iv) Budaya
5. (a) Kerajaan Kedah Tua Mana-mana tiga
(b) Kerajaan Kedah Tua
(c) Kerajaan Gangga Nagara (c) (i) Mengekalkan adat dan budaya sendiri
(d) Kerajaan Kedah Tua
(e) Kerajaan Gangga Nagara (ii) Mengamalkan nilai-nilai murni dalam kehidupan
6. (a) Empayar Rom, empayar Parsi, empayar Kushan, dan
(iii) Menggunakan bahasa ibunda dalam berkomunikasi
Dinasti Han.
(b) Kerajaan Abbasiyah, empayar Byzantine, Dinasti Tang, (iv) Mengeratkan hubungan dengan negara-negara

dan kerajaan Chola. serantau
(c) Empayar Mongol, kerajaan Turki Uthmaniyah, dan
3. (a) (i) Angkor (iii) Majapahit
Kesultanan Delhi.
7. (a) Kerajaan Majapahit (ii) Champa
(b) Kerajaan Srivijaya
(c) Dinasti Tang (b) (i) Mengukuhkan kedudukan
(d) Kerajaan Angkor
(e) Empayar Rom (ii) Mendapatkan bantuan ketenteraan
(f) Kerajaan Byzantine
8. (a) Kedudukan strategik di laluan perdagangan timur dan barat (iii) Memperkukuh persahabatan dan perdagangan

serta kekayaan hasil bumi. (c) (i) Menjejaskan keselamatan negara
(b) Hubungan perdagangan, hubungan keagamaan, dan
(ii) Tidak dapat memajukan ekonomi pelancongan
hubungan diplomatik.
(c) Hindu, Buddha, dan Islam. (iii) Tidak mendapat bantuan jika ditimpa musibah
(d) China dan India.
(e) Kerajaan Funan, Majapahit, Srivijaya, dan Angkor. (iv) Tidak dapat memajukan perdagangan antarabangsa

Bahagian C

1. (a) • Funan di lembah Sungai Mekong
• Champa di selatan dan tengah Vietnam
• Srivijaya di lembah Sungai Musi, Sumatera
• Angkor di lembah Sungai Mekong
• Majapahit di lembah Sungai Brantas, Jawa Timur
• Gangga Nagara di pantai barat bahagian tengah
Tanah Melayu
• Kedah Tua di Sungai Mas dan Sungai Bujang
(b) • Tanah yang subur
• Sesuai untuk aktiviti pertanian
• Mewujudkan petempatan kekal
• Sistem pengangkutan air
• Kegiatan perdagangan
• Mewujudkan pelabuhan
• Sumber pengairan
• Kegunaan harian
(c) • Memulihara dan memelihara kebersihan sungai
• Mengadakan kempen cintai sungai

J1 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

• Menjadikan kawasan sungai tempat riadah 6.
• Menjadikan kawasan sungai tempat pelancongan
• Mengenakan denda dan hukuman yang berat
• Menyediakan kemudahan asas di kawasan sekitar
sungai
2. (a) • Penglibatan masyarakat di Guar Kepah 7. (a) Sutera, tembikar, pinggan mangkuk, payung, gula, dan
• Menjalankan kegiatan perdagangan dengan pedagang gendang.
dari luar di Sungai Mas
• Kewujudan kerajaan diperkukuhkan dengan catatan (b) Kain kapas, tembikar, pelbagai batu berharga seperti akik
golongan agama dan karnelian.
• Catatan golongan pedagang dari China, India dan
Arab-Parsi (c) Tembikar, minyak wangi, barangan kaca, dan manik.
• Sumber China menamakan kerajaan Kedah Tua 8. (a) (i) Bahan pewangi dan perubatan
sebagai Chieh Ch’a (ii) Bahan binaan dan barang kraf tangan
• Sumber dari India dan Arab merujuk kerajaan Kedah (iii) Kesihatan dan perubatan
Tua sebagai Kataha dan Kalah-bar (iv) Bahan pewangi
(b) • Terjalin kegiatan perdagangan antara pedagang luar (b) (i) Bahan makanan dan perubatan
dengan penduduk tempatan (ii) Barang perhiasan
• Kedatangan pedagang dari Timur dan Barat (iii) Makanan
• Menjadi pusat penyebaran agama Buddha 9. (a) perlombongan ; pembuatan
• Kepesatan kegiatan perdagangan di Lembah Bujang (b) emas ; bijih besi
• Pelabuhan Kedah Tua menjadi tarikan pedagang luar (c) melombong ; mendulang
• Meningkatkan imej negara (d) mewah ; tembikar
• Memperkenalkan Kedah Tua di mata dunia 10. (a) Barangan tembikar dan cuka kelapa.
• Memajukan ekonomi negara (b) Garam, gula, dan minyak. Pembungkusan daging kerbau
(c) • Kestabilan politik
• Keamanan dalam negeri dan membuat mi daripada beras.
• Memiliki hasil bumi yang pelbagai (c) Barangan daripada bijih besi dan emas seperti barang
• Kemudahan pelabuhan yang lengkap
• Menjalin hubungan baik dengan negara luar perhiasan.
• Bebas cukai atau cukai yang dikenakan rendah
Praktis PT3

Bahagian A

Cabaran KBAT 1. D 2. A 3. C 4. B 5. B
6. B 7. A 8. A 9. B 10. B

Usaha yang dilakukan untuk mewujudkan kerajaan yang agung ialah Bahagian B
mengamalkan sistem pentadbiran yang sistematik, mengukuhkan
perpaduan rakyat, menjamin keamanan dalam negeri, memajukan 1. (a) (i) Kurung Bnam (iii) Cakravatin
ekonomi, menguatkan ketenteraan, dan menjalin hubungan
diplomatik dengan kerajaan lain. (ii) Rajadhiraja

B (b) (i) Raja dibantu oleh Sapta Prabu dan pembesar

2 Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi (ii) Dibahagikan kepada 14 wilayah
Masyarakat Kerajaan Alam Melayu
(iii) Setiap wilayah dipecahkan kepada Kabupaten,
Praktis Pengukuhan
Kawadanan, Pakuwuan dan Kebuyutan
1.
BA (c) (i) Menjamin kestabilan politik

(ii) Memajukan ekonomi negara

(iii) Menjamin keselamatan dan kebajikan rakyat

(iv) Menarik kemasukan pelabur dari luar

2. (a) (i) Funan
(ii) Angkor

(iii) Champa

(iv) Majapahit

(v) Srivijaya
Mana-mana tiga

(b) (i) Kesuburan tanah

2. (a) Pratiyuvaraja ; Raja Kumara ; tentera ; Kedatuan ; raja ; (ii) Sistem saliran yang baik

Pradatuan (iii) Pelantikan pembesar yang menyelenggarakan terusan

(b) dibayangi ; perdagangan ; berubah ; Pradatuan ; Srivijaya ; Datu dan daik

3. (a) Menyara diri (c) (i) Penanaman padi di Perlis, Kedah dan Kelantan

(b) Funan dan Angkor (ii) Penanaman kelapa sawit di Perak dan Johor
(c) Membina baray
(d) Sungai Bengawan Solo (iii) Hasil pertanian dieksport ke luar negara

(iv) Negara menjadi pengeluar utama bagi getah dan

4. (a) A (b) A (c) B (d) A kelapa sawit

5. (a) Oc Eo ; Damar, kapur barus, kayu cendana, dan gaharu (v) Hasil pertanian menjadi bahan mentah kepada industri

(b) Turan, Kam ran, Sri Banoy, dan Maliti ; Beras, emas, perak, lain

gading gajah, dan gaharu. (vi) Sektor pertanian mewujudkan peluang pekerjaan dan

(c) Palembang ; Damar, kapur barus, gaharu, madu, rotan, sumber rezeki

rempah, mutiara, rumpai laut, gading gajah, dan sumbu badak. (vii) Sektor pertanian melahirkan industri hiliran dan

(d) Yasodharapura ; Gaharu, buah pelaga, lilin lebah, minyak industri asas tani
Mana-mana jawapan munasabah
sayuran, damar, dan gading gajah.

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J2

Bahagian C BA Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 
B
1. (a) • Raja-raja Angkor menggunakan gelaran Dewaraja
yang mengaitkan raja sebagai dewa 3 Sosiobudaya Masyarakat Kerajaan Alam
Kuasa kedua yang penting dalam sistem pemerintahan Melayu
ialah Permaisuri
• Kuasa ketiga penting ialah Raja Muda Praktis Pengukuhan
Raja-raja Angkor dibantu oleh pembesar-pembesar
• Pembesar bertanggungjawab dalam bidang 1. (a) Sanskrit (e) Palava
• keagamaan, keselamatan dan perbendaharaan (b) Funan (f) Jawa Kuno
• Pada peringkat wilayah, Angkor dibahagikan kepada (c) Raja Sambhuvarman (g) Islam
wilayah, daerah, daerah kecil dan kampung (d) harian (h) Palava
Raja dikatakan mempunyai unsur kesaktian
• Digelar Raja di Gunung dan Maharaja di Pulau 2.
Dianggap Bodhisattva yang merujuk peranan raja
(b) • sebagai Buddha di bumi 3. (a) Kerajaan Funan (f) Nagarakertagama
• Raja dibantu oleh Yuvaraja, iaitu Putera Mahkota, (b) Palas Pasemah (g) kepingan emas
• Pratiyuraja (Raja Muda), dan Rajakumara (c) Sdok Kok Thom (h) Ramayana
Raja dibantu golongan agama, tentera, pemungut (d) Kauthara (i) cerita hikayat
• cukai, hakim, dan penjaga harta kerajaan
Pentadbiran wilayah terbahagi kepada Kedatuan dan
• Pradatuan (e) Kerajaan Champa
Kedatuan ditadbir oleh Datu berketurunan raja
• Pradatuan ditadbir oleh Datu bukan berketurunan raja 4. (a) Kerajaan Majapahit (c) Kerajaan Srivijaya
Menjaga keamanan negara
Menghormati sistem beraja (b) Kerajaan Angkor (d) Kerajaan Kedah Tua
Mematuhi prinsip Rukun Negara
• Mematuhi perlembagaan negara 5. Angkor Wat
• Taat setia kepada raja dan pemimpin (a) Dibina pada abad ke-12 oleh Raja Suryavarman II.
(c) • Menanam semangat cinta akan negara
• Pertanian (b) Dibina dengan keluasan 208 hektar.
• Perdagangan
• Mengutip hasil laut (c) Menara utama di tengah candi setinggi 65 meter.
• Mengutip hasil hutan
• Perlombongan Candi Borobudur
2. (a) • Pembuatan (a) Candi bagi agama Buddha.
• Hasil hutan dan hasil laut mendapat permintaan tinggi
• daripada pedagang (b) Berbentuk gunung yang bersegi-segi dan memiliki
• Menjadi sumber makanan, ubatan, wangian, beberapa tingkat.
• perhiasan, dan bahan binaan
• Rotan digunakan sebagai bahan binaan dan barang (c) Di puncaknya, terdapat 72 patung Buddha yang diletakkan
(b) • kraf tangan di dalam stupa.
Gaharu digunakan sebagai bahan pewangi dan
perubatan 6. (a) A (b) A (c) B (d) A (e) B
Kapur barus digunakan sebagai bahan pewangi
Sarang burung digunakan untuk kesihatan dan 7.
perubatan
Gamat dijadikan bahan makanan dan perubatan
Mutiara dijadikan barang perhiasan 8. (a) Kapal-kapalnya besar dan boleh belayar hingga ke
Rumpai laut dijadikan sebagai makanan pelabuhan Tonkin dan tenggara China.
• Mengukuhkan perpaduan kaum
Mengekalkan keamanan negara (b) (i) Candi Tikus (ii) Candi Cetho
Menyokong dasar ekonomi negara
• Meningkatkan ilmu pengetahuan (c) (i) Menjadi laluan raja.
Meningkatkan kemahiran diri
Menguasai teknologi terkini (ii) Merupakan pintu masuk ke dalam bangunan suci di
Mempersiapkan diri menjadi tenaga kerja mahir
• Berganding bahu dan bekerjasama memakmurkan Jawa Timur.
negara
(d) (i) Candi Bukit Batu Pahat

• (ii) Candi Bendang Dalam
•
(e) Penemuan patung Buddha yang diperbuat daripada

gangsa setinggi 18 meter di Tanjung Rambutan dan

• patung Buddha di Sungai Siput dan Pangkalan.
•
• 9. (a) sosial ; pemerintah (c) melindungi ; rakyat
(c) •
• (b) politik ; kedudukan (d) taat setia ; kestabilan
•
• 10. Golongan pemerintah
• (a) Raja dan kerabat diraja.
•
• (b) Pembesar, ilmuwan, golongan agama, pujangga, dan
•
pendeta istana.

Golongan diperintah

(a) Pekerja istana, askar, petani, penternak, pedagang,

nelayan, dan artisan.

(b) Tawanan perang, hamba berhutang, dan rela menjadi hamba.

Praktis PT3

Cabaran KBAT Bahagian A

Menjadi pintu masuk negara, terminal kapal dan kargo, laluan 1. D 2. C 3. B 4. B 5. D
antarabangsa, dan menjalankan perdagangan import-eksport. 6. A 7. A 8. C 9. D 10. C

J3 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

Bahagian B 2. (a) • Pembinaan banyak candi semasa zaman
kegemilangan
1. (a) (i) Batu bersurat Kedukan Bukit • Candi Tikus di Jawa Timur
(ii) Batu bersurat Kota Kapur • Candi Cetho di Jawa Tengah
• Masyarakat Majapahit juga membina pintu gerbang
(iii) Batu bersuarat Telaga Batu • Gapura Wringin Lawang, iaitu pintu gerbang laluan
raja
(iv) Batu bersurat Talang Tuwo • Gapura Bajang Ratu, iaitu pintu masuk ke bangunan
Mana-mana tiga suci di Jawa Timur
Seni bina masyarakat kerajaan Angkor berkait rapat
(b) (i) Bakti (iv) Bahasa dengan kegiatan pertanian
Baray dibina berukuran 2 x 8 kilometer yang dapat
(ii) Budi (v) Dosa (b) • menampung 30 juta meter padu air untuk disalurkan
ke sawah-sawah padi di sekitarnya
(iii) Bumi • Seni bina yang terkenal ialah Angkor Wat dan Angkor
Mana-mana tiga Thom
Angkor Thom dibina oleh Jayavarman VII yang turut
(c) (i) Menjadi alat komunikasi utama mendirikan 102 buah hospital
Angkor Wat dibina oleh Raja Suryavarman II pada
(ii) Menyimpan rekod pemerintahan abad ke-12
Dibina dengan keluasan 208 hektar
(iii) Menyimpan rekod perundangan • Menara utama di tengah candi setinggi 65 meter
Membina kapal untuk kegunaan perdagangan dan
(iv) Menyimpan rekod keagamaan peperangan
Kekayaan hasil bumi
2. (a) (i) Syair (iii) Gurindam • Kemakmuran ekonomi
Keamanan dalam negeri
(ii) Nazam (iv) Cerita hikayat Kebijaksanaan pemerintah
Mana-mana tiga Sifat kreatif dan inovatif rakyat
• Kerjasama erat pemerintah dan rakyat
(b) (i) Hikayat Amir Hamzah

(ii) Hikayat Iskandar Zulkarnain •
•
(iii) Hikayat Muhammad Ali Hanafiah •

(c) (i) Menjadi iktibar dan pengajaran

(ii) Sebagai alat pendidikan sosial

(iii) Menjadi hiburan mengisi masa lapang (c) •
•
(iv) Memupuk nilai-nilai murni dalam kalangan masyarakat •
•
Bahagian C •
•
1. (a) (i) • Penggunaan bahasa Sanskrit sebag ai bahasa utama
• Dibuktikan dengan penemuan batu bersurat Funan Cabaran KBAT

bertarikh abad kedua Fungsi batu bersurat kepada masyarakat kerajaan Alam Melayu ialah
• Tulisan yang digunakan ialah tulisan orang Hu menjadi medium (alat) untuk mencatatkan pelbagai maklumat seperti
pemerintahan, keagamaan, dan undang-undang, membuktikan
yang menggunakan tulisan orang India keintelektualan, meningkatkan kegiatan persuratan, serta
• Masyarakat Funan menggunakan kalendar Saka menunjukkan kemahiran memahat.

yang berasal dari India BA B
(ii) • Masyarakat Kedah Tua menggunakan bahasa
4 Agama, Kepercayaan dan Keunikan Warisan
Sanskrit Masyarakat Kerajaan Alam Melayu
• Menggunakan tulisan Palava
• Dibuktikan melalui penemuan batu bersurat Sungai Praktis Pengukuhan

Mas dan Cherok Tok Kun bertarikh abad kelima 1. (a) tuhan (e) hyang
(b) Kerajaan Srivijaya
• Pengunaan bahasa Melayu dalam urusan pentadbiran (b) pegangan (f) roh
(c) animisme (g) mana
dan harian
• Bahasa Melayu menerima pengaruh daripada bahasa (d) semangat (h) kehidupan

Sanskrit 2. (a) Funan ; Gangga Negara (c) pemerintah ; perdagangan
• Dibuktikan dengan penemuan batu bersurat di (b) Champa ; Pasai (d) persuratan ; agama Islam

Sumatera bertarikh abad ketujuh 3.
• Seperti Kedukan Bukit, Kota Kapur, Telaga Batu, dan

Talang Tuwo
• Batu bersurat tersebut ditulis dalam bahasa Melayu 4. (a) A   (b) A (c) B (d) A (e) B (f) A

dengan pengaruh bahasa Sanskrit menggunakan 5. (a) Pemilihan raja berasaskan keturunan dan pembesar
tulisan Palava
Kerajaan Majapahit mengesahkannya.
• Penggunaan bahasa Sanskrit sebagai bahasa utama
dan tulisan Kawi (b) Raja dianggap sebagai titisan dewa serta mesti ditaati dan
• Hal tersebut berdasarkan bukti penemuan inskripsi
dan persuratan bertarikh abad ke-14 dihormati.
• Selepas Islam tersebar, menggunakan huruf Arab
sebagai tulisan yang dikenali sebagai tulisan Pegon (c) (i) Raja (ii) Maharaja
(c) • Mengadakan kempen cintakan bahasa kebangsaan
• Menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi (d) (i) Raja di Gunung (ii) Maharaja di Pulau
negara
• Menggunakan bahasa Melayu dalam urusan rasmi (e) Lokasi yang strategik, iaitu di pesisiran pantai atau lembah
negara
• Menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar sungai atau tempat yang menjadi laluan antarabangsa.
di universiti awam
• Memperkenalkan bahasa Melayu di universiti 6. (a) Pelabuhan Oc Eo
antarabangsa
(b) Gunung Jerai
• Mengadakan pertandingan bahasa Melayu pada

peringkat antarabangsa

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J4

(c) Tasik Tonle Sap Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 

7. (a) Hubungan persahabatan Kerajaan Srivijaya
• Menjadi pusat kegiatan agama Buddha sejak abad
(b) Menyelesaikan pemberontakan
ketujuh
(c) Raden Wijaya • Pendeta Buddha bernama I-Tsing dari China pernah

(d) Mendapatkan perlindungan dan memelihara kedaulatan datang ke Srivijaya
• Bertujuan mempelajari bahasa Sanskrit
8. (a) Sungai Musi ; pertanian (c) pembekal ; kerajaan • Menterjemahkan kitab-kitab agama Buddha
(b) baray ; mencukupi • Candi Buddha yang terkenal ialah Candi Muara Jambi
(d) pelayaran ; menyelam • Candi Muara Takus dan Candi Bahal
(c) • Meraikan cuti perayaan kaum lain
9. (a) Tulisan, bahasa, dan persuratan. • Menghadiri rumah terbuka perayaan kaum lain
• Tidak mengganggu upacara keagamaan kaum lain
(b) Palava dan Kawi • Bertoleransi dengan upacara keagamaan kaum lain
• Tidak mengganggu dan menghormati rumah ibadat
(c) Warisan seni bina perkapalan masyarakat kerajaan Alam
kaum lain
Melayu. • Tidak menyentuh isu sensitif agama kaum lain
• Bersama-sama merayakan perayaan kaum lain selagi
(d) Memudahkan kehidupan seperti perkembangan pertanian,
tidak bertentangan dengan agama sendiri
perdagangan, pelayaran, dan keagamaan. Melahirkan 2. (a) • Raja dipilih berdasarkan keturunan
• Golongan pembesar akan mengesahkannya
petukang kapal yang handal. • Keturunan diraja dianggap suci dan berdaulat
• Golongan tentera juga boleh dilantik menjadi raja
10. (a) terbuka (d) penasihat • Contohnya dalam kerajaan Funan dan Champa
• Wanita daripada keturunan diraja boleh dilantik
(b) toleransi (e) pemujaan
menjadi pemerintah
(c) mengukuhkan (f) pendidikan • Contohnya dalam kerajaan Majapahit
(b) • Memilih dan membangunkan pusat pemerintahan
Praktis PT3 • Memilih lokasi yang strategik sebagai pusat

Bahagian A pemerintahan, petempatan, dan pelabuhan seperti
di pesisiran pantai dan lembah sungai
1. A 2. D 3. A 4. B 5. B • Kebijaksanaan pemerintah menggunakan alam sekitar
6. A 7. C 8. D 9. A 10. A dengan memajukan kegiatan pertanian di kawasan
subur seperti Lembah Sungai Mekong dan Sungai
Bahagian B Brantas
• Memilih lokasi laluan antarabangsa, Timur dan Barat
1. (a) (i) Suatu sistem berkaitan anutan seperti pelabuhan Oc Eo di Funan dan Palembang di
(ii) Keimanan Srivijaya
• Mengambil kira petunjuk arah yang memudahkan
(iii) Penyembahan terhadap tuhan pedagang singgah di pelabuhan seperti bukit, gunung,
dan teluk
(b) (i) Hindu (iii) Islam • Menjalinkan hubungan diplomatik dengan kerajaan
luar seperti China dan India
(ii) Budhha • Kebijaksanaan pemerintah menjalinkan hubungan
diplomatik melalui perkahwinan
(c) Mendisiplinkan diri. Mempunyai matlamat hidup. Kehidupan • Pemerintah Majapahit, Raden Wijaya mengahwini
puteri kerajaan Singhasari pada abad ke-13
lebih tenteram dan aman damai. Mengawal tingkah laku • Menjalinkan hubungan persahabatan contohnya
hubungan Srivijaya-China pada abad ketujuh dan
manusia daripada melakukan kejahatan. Majapahit-China pada abad ke-14
• Mendapatkan bantuan tentera dan senjata contohnya
2. (a) (i) Hubungan persahabatan Maharaja Chola membantu kerajaan Srivijya
(ii) Bantuan ketenteraan menghapuskan pemberontakan pada abad ke-11
(c) • Kawasan yang luas
(iii) Perkahwinan • Lokasi yang strategik
• Pelbagai kemudahan asas disediakan
(b) (i) Memelihara kedaulatan kerajaan • Tidak terdedah dengan kesibukan jalan raya
• Mengasingkan pusat pentadbiran dengan pusat
(ii) Mendapatkan perlindungan bandar
• Mengelakkan kesesakan di bandar raya atau ibu kota
(iii) Meluaskan jaringan perdagangan
Cabaran KBAT
(iv) Memperkukuh agama dan budaya
Cara menjaga warisan seni bina negara ialah mewartakan bangunan
(c) Tidak campur tangan dalam urusan dalaman. Memberi bersejarah sebagai warisan kebangsaan, mempromosikannya
sebagai lokasi pelancongan, tidak mengubah suai hingga
bantuan jika negara jiran ditimpa musibah. Menggunakan menjejaskan keasliannya, dan mengenakan hukuman kepada pelaku
vandalisme.
rundingan damai jika menghadapi pertikaian. Saling

bekerjasama mempertahankan sempadan daripada

pencerobohan demi kepentingan bersama.

Bahagian C

1. (a) (i) Kepercayaan bahawa setiap makhluk, hidupan, dan
tumbuhan memiliki roh atau semangat. Kepercayaan
terhadap makhluk halus dan penyembahan roh nenek
moyang yang dipanggil hyang untuk memastikan
keluarga yang masih hidup mendapat kebaikan atau
menghindar kesusahan di dunia.

(ii) Kepercayaan terhadap kekuatan yang dikenali
sebagai mana. Setiap benda dan makhluk dianggap
mempunyai mana yang boleh mempengaruhi
kehidupan seseorang. Upacara pemujaan tanaman
dilakukan untuk mendapat hasil tanaman yang subur
dan banyak.

(b) Kerajaan Angkor
• Agama Hindu menjadi anutan utama masyarakat
• Mencapai kegemilangan semasa pemerintahan

Suryavarman II
• Angkor Wat merupakan candi Hindu yang terkenal
• Agama Buddha menjadi agama utama semasa

pemerintahan Jayavarman VII pada abad ke-12

J5 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

BA   Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan (b) (i) Bentuk muka bumi (iii) Benteng pertahanan
B
(ii) Laluan perdagangan (iv) Terlindung angin monsoon
5 Kesultanan Melayu Melaka
(c) (i) Bijaksana (iii) Berwawasan jauh

(ii) Berwibawa (iv) Menghargai alam sekitar

Praktis Pengukuhan 2. (a) (i) Kepemimpinan raja yang berwibawa
(ii) Sistem pentadbiran yang cekap

1. (a) Sungai Bertam (iii) Sistem perundangan yang tersusun

(b) laluan kapal dagang (b) (i) Cap mohor (iv) Lembing

(c) benteng pertahanan (ii) Nobat (v) Mahkota

(d) pokok bakau dan api-api (iii) Keris
Mana-mana tiga
(e) berlabuh dengan selamat
(d) Hukum Kanun Melaka (c) (i) Menjamin keamanan negara
2. (a) Iskandar Zulkarnain
(b) daulat (e) adil (ii) Mementingkan kebajikan rakyat

(c) keris (iii) Memantapkan sistem pentadbiran negara

3. (a) Penasihat raja / Menteri utama / Ketua hakim / Ketua turus (iv) Mengukuhkan hubungan baik dengan negara luar

angkatan perang / Pemangku sultan Bahagian C

(b) Ketua segala bendahari / Ketua syahbandar / Pemungut

hasil atau ufti / Ketua urus setia istana 1. (a) • Diasaskan oleh Datuk Ketemenggungan
• Berkaitan sistem pemerintahan, pewarisan takhta
(c) Ketua polis dan penjara / Penguasa bandar dan Kota
perkahwinan, pewarisan harta, dan perundangan
Melaka / Ketua protokol istana / Hakim di darat • Mengamalkan sistem pemerintahan beraja
• Kuasa tertinggi terletak di tangan sultan
(d) Ketua utusan ke negara luar / Ketua angkatan laut / • Takhta kerajaan diwarisi oleh anak lelaki yang sulung
• Membolehkan sistem pewarisan takhta berlaku secara
Pengawal peribadi raja / Ketua duta / Hakim di laut
teratur
4. (a) Muzzafar Shah ; Mahmud Shah (b) • Ditulis semasa pemerintahan Sultan Muzaffar Shah
(b) 44 fasal ; pembesar
(1446 – 1456)
(c) Islam ; jenayah • Disusun semula semasa pemerintahan Sultan

(d) pelayaran ; perdagangan Mahmud Shah (1489 – 1511)
• Mengandungi 44 fasal
(e) 25 ; tatacara • Berkaitan hak keistimewaan, tanggungjawab raja dan

(f) keamanan ; lancar dan adil pembesar
• Terdapat unsur-unsur hukum Islam
5. (a) A (d) A • Berkaitan dengan jenayah, urusan jual beli dan

(b) A (e) B kekeluargaan
• Mengatasi jenayah dan mewujudkan keamanan
(c) B (f) A • Menjamin keselamatan dan kesejahteraan rakyat
(c) • Mengurangkan jenayah
6. (a) Kerajaan Samudera-Pasai dan Kerajaan Perlak. • Mewujudkan perpaduan
(b) Pengislaman pemerintah / Peranan ulama dan mubaligh • Menjamin keamanan negara
• Mengawal tingkah laku masyarakat
/ Perkahwinan / Perdagangan / Peluasan kuasa • Mengukuhkan sistem organisasi masyarakat
• Menjadi panduan dalam pentadbiran kerajaan
(c) Pengaruh Islam terdapat dalam saduran karya sastera dari • Mengelakkan masalah dalam kalangan masyarakat
2. (a) Pengislaman pemerintah
Arab dan Parsi. Perkembangan tulisan Jawi dan bahasa • Pengislaman Sultan Iskandar Shah pada tahun 1414
• Diikuti oleh para pembesar dan rakyat
Melayu. • Sultan Muzaffar Shah menjadikan agama Islam

(d) Jawatan seperti mufti dan kadi. sebagai agama rasmi
Perkahwinan
(e) Menjadikan Islam sebagai agama rasmi Kesultanan • Perkahwinan puteri Sultan Mansur Shah dengan

Melayu Melaka, menghantar ulama ke kawasan jajahan putera Raja Siak
• Peranan ulama dan mubaligh
untuk mengajar hal ehwal agama Islam, dan menjadi • Dihantar ke seluruh kawasan pengaruh
• Kedatangan ulama dari Timur Tengah dan India untuk
penaung kepada aktiviti dakwah dan perbincangan kitab
agama seperti Darul Manzum. mengajar agama Islam
Perdagangan
7. (a) Masalah kepimpinan dan masalah perpaduan. • Melalui pedagang Arab, India dan China yang datang
(b) Kelemahan Sultan Mahmud Shah dan perbalahan
ke Melaka
antara pembesar menyebabkan ketidakstabilan politik. Peluasan kuasa
• Negeri naungan dan jajahan memeluk Islam sebagai
Amalan pilih kasih, rasuah, dan penyelewengan dalam
tanda taat setia
pentadbiran. (b) • Melaka menjadi tumpuan ulama
• Sultan Melaka menjadi penaung kepada aktiviti
(c) Mengawal perdagangan rempah, menyebarkan agama
dakwah dan perbincangan kitab agama seperti Darul
Kristian, dan menghapuskan penguasaan pedagang Islam. Manzum
• Tempat pembelajaran
(d) Hubungan Melaka-Portugis bermula dengan kedatangan

Lopez de Sequeira pada 11 September 1509.

(e) Pada 25 Julai 1511, 10 Ogos 1511, dan 24 Ogos 1511.

(f) Kepentingan memelihara perpaduan bagi mengelakkan

perpecahan yang boleh menjejaskan keamanan dan

keharmonian kaum.

Praktis PT3

Bahagian A

1. C 2. D 3. A 4. D 5. A
6. D 7. C 8. D 9. B 10. B

Bahagian B

1. (a) (i) Perkampungan nelayan
(ii) Tempat berjual beli serta pertukaran barang dagangan

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J6

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 

• Semasa pemerintahan Sultan Muzaffar shah, Praktis PT3
madrasah, masjid dan surau menjadi tempat
mempelajari al-Quran dan ilmu tasawuf Bahagian A

• Persuratan 1. D 2. B 3. A 4. B 5. C
• Pengaruh Islam terdapat dalam saduran karya sastera 6. A 7. B 8. D 9. B 10. B

dari Arab dan Parsi seperti Hikayat Muhammad Ali Bahagian B
Hanafiah dan Hikayat Amir Hamzah
• Pemerintahan dan pentadbiran 1. (a) (i) Kota Kara, Pekan Tua
• Undang-undang Islam terkandung dalam Hukum (ii) Kota Sayong, Sayong Pinang
Kanun Melaka dan Undang-undang Laut Melaka (iii) Kota Batu, Johor Lama
• Ulama memainkan peranan penting dalam hal (b) (i) Berhampiran sungai yang lebar
pentadbiran (ii) Memudahkan kapal keluar masuk
• Jawatan mufti dan kadi diwujudkan (iii) Kawasan berbukit bukau menjadi benteng pertahanan
(c) • Terkandung dalam Perlembagaan Malaysia (c) (i) Mencari kawasan yang lebih selamat
• Kebenaran membina rumah ibadat kaum lain (ii) Taktik mengelak serangan musuh
• Terdapat undang-undang melindungi agama lain (iii) Mencari kawasan yang lebih strategik
• Menghadiri rumah terbuka perayaan agama lain (iv) Memajukan kawasan perdagangan
• Perayaan agama lain dilakukan tanpa gangguan (v) Mempertahankan kedaulatan kerajaan
• Cuti umum untuk perayaan agama kaum lain seperti
Hari Wesak Mana-mana empat
2. (a) (i) Persaingan Johor-Acheh-Portugis
Cabaran KBAT (ii) Perang Johor-Jambi
(iii) Konflik pembesar
Kepentingan undang-undang dalam kehidupan manusia ialah (iv) Ancaman Raja Kechil
membendung tindakan negatif, menjadikan kehidupan manusia
sistematik, tersusun, menjatuhkan hukuman kepada pesalah, menjadi Mana-mana tiga
iktibar dan pengajaran, dan menjamin keharmonian hidup. (b) (i) Memindahkan pusat pemerintahan
(ii) Membina kota pertahanan
BA B (iii) Menjalinkan hubungan dengan Belanda
(c) (i) Masalah perpaduan
6 Kesultanan Johor Riau (ii) Serangan pengganas
(iii) Pengaruh negatif media sosial
(iv) Semangat patriotik yang semakin terhakis

Praktis Pengukuhan Bahagian C

1. (a) A (b) A (c) B (d) B (e) A 1. (a) • Kedudukan yang strategik
• Pelabuhan Johor Lama, Batu Sawar dan Panchor
2. mudah dimudiki oleh kapal besar
• Menjadi tumpuan para pedagang
• Dari China, Gujerat, Belanda dan pedagang Inggeris
3. (a) Johor, Acheh, dan Portugis. • Pusat pengumpulan dan pengedaran pelbagai barang
dagangan
(b) Perebutan untuk menguasai perdagangan di Selat Melaka. • Pelabuhan Johor Riau berperanan sebagai pusat
pertukaran barangan keluaran Alam Melayu dengan
(c) Johor memberikan bantuan kepada Belanda untuk barangan dari China, India dan Arab
Kesibukan pelabuhan Johor Riau
mengalahkan Portugis dan menguasai Melaka pada Terdapat 500 hingga 600 buah kapal dagang dari luar
yang berlabuh di pelabuhan Johor
tahun 1641. Acheh mengalami kemerosotan selepas • Secara tukar barang
• Menggunakan mata wang
kemangkatan Sultan Iskandar Thani. Mata wang emas (Mas)
(b) • Mata wang perak (Kupang)
(d) Johor menuntut Tungkai daripada Jambi. Berlaku krisis • Mata wang timah (Katun)
• Mata wang asing seperti Dolar Mexico dan Dolar
dan peperangan dari tahun 1659 – 1679. Johor menyerang • Sepanyol
• Duit Belanda turut digunakan
Jambi pada Jun 1679 dan Jambi tewas dan tunduk di • Syahbandar mengurus sistem jual beli dan kutipan
cukai
bawah kuasa Kesultanan Johor Riau. • Cukai pelabuhan yang berpatutan
• Syahbandar juga menetapkan ukuran dan berat
4. (a) Sungai Johor (d) Kota Kara timbangan barangan
• Menyediakan kemudahan lengkap di pelabuhan
(b) Portugis (e) Belanda • Membuat promosi di luar negara
Menarik pelaburan asing
(c) pertahanan (f) Acheh (c) • Menghantar rombongan perdagangan ke luar negara
• Menubuhkan syarikat perkapalan bertaraf
5. (a) lebar dan dalam • antarabangsa
(b) timur dan barat • Mengenakan cukai yang berpatutan
•
(c) berurus niaga
•
(d) Portugis di Melaka

(e) Gujerat dan China

(f) lada hitam, bijih timah, dan emas

(g) Batu Sawar

(h) Gujerat

6. (a) D (c) E (e) A

(b) C (d) F (f) B

7.

J7 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

2. (a) • Dilahirkan di Bukit Seluyut, Kota Tinggi pada tahun (ii) Memperkemaskan sistem sukat dan timbang
1565
(iii) Menubuhkan mahkamah syariah
• Nama sebenar ialah Tun Muhammad bin Tun Ahmad
Paduka Raja (iv) Menubuhkan pasukan polis

• Menjadi Bendahara Johor semasa pemerintahan 4. (a) Daeng Chelak
Sultan Alauddin Riayat Shah II (b) Mendapatkan pengiktirafan

• Menyusun dan menulis semula Sulalatus Salatin atas (c) Raja Lumu
perintah Raja Abdullah iaitu adinda Sultan Alauddin
Riayat Shah II (d) Sultan Salehuddin Shah

• Dilantik sebagai penasihat Sultan Iskandar Muda Acheh (e) Kuala Selangor
• Menjadi Raja Uleebalang di Samarlanga
(b) (i) • Bermaksud Salasilah Raja-raja atau Peraturan (f) Sultan Ala’iddin Suleiman Shah

Segala Raja-raja 5. (a) Kesultanan Perak (c) Kesultanan Selangor
• Nashkah asal karya bernama Hikayat Melayu
• Disusun dan ditulis semula oleh Tun Seri Lanang (b) Kesultanan Pahang (d) Kesultanan Terengganu

pada tahun 1612 6. (a) beraja (e) undang-undang bertulis
• Kandungannya menceritakan asal usul keturunan
(b) ketua agama (f) hutang-piutang
raja-raja Melaka
• Adat istiadat kerajaan dan sejarah Kesultanan (c) mahkamah syariah (g) 92 fasal
(d) Dewan di-Raja (h) Undang-undang 99 Perak
Melayu Melaka
(ii) • Dihasilkan oleh pengarang dari Johor 7.
• Selepas kekalahan Portugis di Melaka pada tahun

1641
• Sebuah epik kepahlawanan 8. (a) Kegiatan pertanian, penternakan, perlombongan, mengutip
• Merentas sepanjang zaman kegemilangan hasil hutan, dan perikanan.

Kesultanan Melayu Melaka (b) Bijih timah
• Berkaitan ketaatan atau kesetiaan Hang Tuah (c) Rotan, sumbu badak, dan kayu-kayan.
(d) Terengganu
kepada raja dan Kesultanan Melayu Melaka
(c) • Meningkatkan mutu karya kesusasteraan Melayu Praktis PT3
• Memperkenalkan karya Melayu di peringkat sekolah
Bahagian A
rendah lagi
• Melakukan pembaharuan, kreativiti dan inovasi dalam 1. D 2. D 3. C 4. D 5. D
6. D 7. D 8. B 9. A 10. D
penghasilan kesusasteraan Melayu
• Mewujudkan Hadiah dan Genre Persuratan Kanak- Bahagian B

Kanak 1. (a) (i) Raja Muhammad
• Memperbanyak penterjemahan hasil kesusasteraan (ii) Raja Muzaffar
(b) (i) Pekan, Kuala Sungai Pahang
antarabangsa ke dalam bahasa Melayu (ii) Tanah Abang, pesisir Sungai Perak
• Membuat penterjemahan hasil kesusasteraan Melayu (iii) Tanjung Baru, Kuala Berang
(iv) Kuala Selangor
ke dalam bahasa antarabangsa (c) (i) Pusat perdagangan
• Mempromosikan kesusasteraan Melayu di peringkat (ii) Benteng pertahanan
(iii) Petempatan kekal
antarabangsa (iv) Berhampiran sumber air
• Memupuk budaya membaca dengan mempelbagaikan (v) Tanah pertanian yang subur

karya persuratan Melayu Mana-mana empat
Mana-mana jawapan yang munasabah 2. (a) (i) Peraturan dan larangan istana
(ii) Kekeluargaan Islam
Cabaran KBAT (iii) Jenayah
(iv) Hutang-piutang
BAKepentingan hubungan Kesultanan Johor Riau dengan China ialah (v) Hukum jual beli
hubungan perdagangan. Pedagang China membawa barangan Mana-mana dua
seperti benang emas, kain sutera putih, kuali besi, teh, dan tembaga (b) (i) Hukum Kanun Pahang / Undang-undang Tubuh
untuk diperdagangkan di Pelabuhan Johor Riau.
Kerajaan Pahang
B (ii) Undang-undang 99 Perak / Undang-undang Tubuh

7 Kesultanan Melayu Pahang, Perak, Kerajaan Negeri Perak
Terengganu, dan Selangor (iii) Undang-undang bagi Diri Kerajaan Terengganu
(iv) Undang-undang Tubuh Kerajaan Selangor
Praktis Pengukuhan (c) (i) Menjamin keamanan
(ii) Mengamalkan nilai murni
1. (a) Melayu Melaka (d) 1884 (iii) Mewujudkan kestabilan politik
(iv) Mematuhi prinsip Rukun Negara
(b) Raja Muhammad (e) Johor

(c) Siam (f) Ahmad Al-Muazzam Shah
2. (a) ✗ (b) ✗ (c) ✓ (d) ✓ (e) ✓ (f) ✗

3. (a) Sultan Abdul Jalil
(b) Tun Zainal Abidin
(c) (i) Menggubal Undang-undang Bagi Diri Kerajaan Bahagian C

Terengganu 1. (a) • Sejak abad ke-16, Terengganu merupakan wilayah
naungan Kesultanan Johor Riau

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J8

• Pada tahun 1708, Sultan Abdul Jalil menganugerahkan BA Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 
B
Terengganu kepada Tun Zainal Abidin, putera kepada
8 Kerajaan Kedah, Kelantan, Negeri
Tun Habib Abdul Majid, Bendahara Johor Riau yang Sembilan, dan Perlis

ke-11

• Tun Zainal Abidin merupakan putera angkat kepada
•
Raja Patani bergelar Nang Chayam (Raja Kuning) Praktis Pengukuhan

Raja Patani menyediakan kelengkapan untuk

menabalkan Tun Zainal Abidin sebagai Sultan 1. (a) A (b) A (c) B (d) B

Terengganu 2. (a) Menghadapi ancaman daripada Siam dan Acheh di utara.

• Tun Zainal Abidin berangkat ke Terengganu diiringi (b) Mengasaskan Alor Setar yang kemudiannya diisytiharkan

80 orang keluarga Patani termasuk tokoh agama sebagai ibu negeri Kedah.

seperti Qadhi Wan Imam Mahmud dan Che Buang (c) Kota Sena, Kota Indera Kayangan, Kota Bukit Pinang, dan

• Mereka membawa keris diraja, keris panjang Nang Kota Sungai Mas.
•
Chayam (d) Kedudukan yang strategik dan kebijaksanaan pemerintah.

Tun Zainal Abidin mengasaskan Kesultanan 3.

Terengganu pada tahun 1708 dengan gelaran Sultan

Zainal Abidin I

• Baginda mendirikan pusat pemerintahan di Tanjung

• Baru, Kuala Berang
(b) •
• Wilayah Terengganu meliputi Kemaman hingga Besut 4. (a) Kesultanan Johor Riau (e) Seri Menanti
•
• Merupakan antara Sultan Terengganu yang masyhur (b) Minangkabau (f) pengiktirafan
•
• Membawa pemodenan kepada Terengganu (c) Sumatera (g) daerah
•
• Menggubal undang-undang tubuh kerajaan (d) Raja Melewar (h) Sungai Ujong
• Dikenali sebagai Itqan al-muluk bi ta’dil al-suluk
(c) • 5. (a) Sultan Muhyiddin Mansur Shah, Sultan Dhiauddin
• Memperkemaskan sistem sukat dan timbang Mukarram Shah I, dan Sultan Dhiauddin Mukarram Shah II.
•
Menubuhkan mahkamah syariah (b) Baginda membina Kota Sena yang menjadi asas kepada
•
• Menubuhkan pasukan polis perkembangan bandar Kangar.

• Membina Istana Maziah (c) Setul, Perlis, Kubang Pasu, dan Kedah.

• Menjadi istana rasmi Kesultanan Terengganu (d) Sebagai tanda persahabatan dan menjamin keselamatan.

• Pemimpin yang mesra akan disayangi oleh rakyat 6. (a) Kota Kayang ; Kuala Perlis

2. (a) • Pemimpin yang berilmu akan dihormati oleh rakyat
•
• Pemimpin yang bebas rasuah menjadi contoh yang (b) Mukim Arau ; Penghulu
•
• baik (c) Siam ; Phya Songkhram
•
(b) • Pemimpin berwawasan membawa kemajuan (d) Syed ; Raja Perlis
•
• Pemimpin yang tegas tidak mudah tunduk pada kuasa 7. (a) kerajaan berdaulat (d) Panglima Perang
•
• asing (b) Sultan Terengganu (e) diraja
(c) •
• Pemimpin yang bijak akan berjaya mengatasi masalah (c) kerajaan Reman (f) Tengku Muhammad
•
• rakyat 8.
•
• Pemimpin yang adil akan memberi kesejahteraan
•
• kepada rakyat

Pemimpin yang tidak mementingkan diri akan

mengutamakan kebajikan rakyat

Ekonomi Praktis PT3

Adat istiadat

Karya persuratan Bahagian A

Sistem perundangan

Sistem pemerintahan

Agama Islam dalam pemerintahan 1. B 2. D 3. D 4. D 5. C
6. A 7. D 8. A 9. D 10. D
Merisik • Majlis pernikahan

Meminang • Majlis persandingan Bahagian B

Bertunang • Bertepung tawar

Berinai besar • Santap beradab 1. (a) (i) Mengasaskan Kota Bharu sebagai pusat pemerintahan

Khatam al-Quran pada tahun 1844

Mendapat kenalan baharu

Menjalin tali persaudaraan (ii) Mendirikan Istana Balai Besar sebagai tempat

Mengekalkan budaya bangsa bersemayam dan pentadbiran kerajaan Kelantan

Mengeratkan perpaduan kaum (iii) Menguatkuasakan undang-undang syarak di Kelantan

Memahami budaya sesuatu kaum (b) (i) Negeri yang aman

Mengukuhkan hubungan kekeluargaan (ii) Kemakmuran kerajaan

Mengeratkan hubungan persahabatan (iii) Pusat perdagangan yang maju

Menikmati pelbagai juadah yang istimewa (iv) Pentadbiran yang sistematik

Cabaran KBAT (c) (i) Menguatkan pertahanan

(ii) Memajukan perdagangan

(iii) Mengukuhkan taat setia rakyat

Kepentingan wang kepada manusia ialah sebagai bayaran untuk (iv) Menjalin hubungan diplomatik dengan kerajaan luar
mendapatkan barang atau perkhidmatan. Wang menjadi unit ukuran
nilai, iaitu sesuatu barang atau perkhidmatan dinilai dalam bentuk 2. (a) (i) Agama (iii) Keserumpunan
harga. Wang menjadi alat simpanan nilai yang menggalakkan orang
ramai membuat tabungan dan pelaburan. Wang dapat meningkatkan (ii) Geografi
taraf hidup manusia ke arah yang lebih baik dan mewah.
(b) (i) Pengiktirafan (iii) Perkahwinan

(ii) Pertahanan

(c) (i) Memajukan perdagangan

J9 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

(ii) Memperkukuhkan kedaulatan (c) • Mematuhi piagam PBB
(iii) Mendapatkan pengiktirafan kerajaan luar • Mewujudkan jurang antara negara
(iv) Menjaga kestabilan politik dan ekonomi • Melanggar undang-undang negara
• Menghormati kedaulatan negara lain
Bahagian C • Tidak perlu mengagungkan kuasa luar
• Setiap negara mempunyai kedaulatan sendiri
1. (a) • Kota Siputih • Kota Bukit Pinang
• Cabaran KBAT
• Kota Sena • Alor Setar
•
(b) • Kota Indera Kayangan • Bukit Meriam

Kota Naga • Kota Sungai Mas

Kedudukan Kuala Sungai Merbok menghala ke Selat Cara menunjukkan taat setia kepada raja dan negara ialah
menghormati lambang negara, meraikan hari keputeraan raja dan
Melaka dan Gunung Jerai, iaitu puncak tertinggi di kemerdekaan negara, tidak memburuk-burukkan nama negara, dan
berusaha mengharumkan nama negara.
Kedah telah menarik kedatangan pedagang
B
• Kedah menjadi pusat perdagangan dan muncul
• 9 Warisan Kerajaan Kedah, Kelantan,
sebagai kerajaan yang makmur Negeri Sembilan, dan Perlis

Pangkalan Kuala Muda di Sungai Muda, Pangkalan

Lembah Bujang dan Pangkalan Kuala Merbok di BA

Sungai Merbok

• Sultan Muhammad Jiwa telah memperkemaskan

• penggunaan mata wang di pelabuhan

• Kedah memperdagangkan beras, garam, damar, Praktis Pengukuhan

• kapur barus dan emas urai

(c) • Kedah menjadi pembekal gading dan gajah bagi
•
• perdagangan entrepot 1. (a) kekal (d) perpaduan
•
• Pedagang dari Perak dan Melaka membawa arang, (b) Perlis (e) daerah
•
• papan, dan ikan kering (c) negeri (f) Penghulu
•
2. (a) • Membuka kawasan baharu 2. (a) pengganti ; dimakamkan (c) watikah ; mengucup

• Memajukan kerajaan Kedah (b) pertabalan ; al-Quran (d) kebesaran ; keputeraan
3. (a) Salasilah Atau Tarikh Kerajaan Kedah
Dijadikan ibu negeri kerajaan (b) Hikayat Merong Mahawangsa
(c) Syair Sultan Maulana
Menjadi tempat bersemayam (d) Detik2 Sejarah Kelantan
(e) Hikayat Seri Kelantan
Mewujudkan keamanan kerajaan Kedah (f) Al-Tarikh Salasilah Negeri Kedah

Menarik kehadiran pedagang dari luar

Strategi menghadapi ancaman dari dalam dan luar

Memperkembangkan ekonomi kawasan baharu

Pada peringkat awal, Perlis merupakan sebahagian 4. (a) Seni kraf tangan

daripada wilayah Kedah (b) Seni persembahan

Sultan Kedah, iaitu Sultan Muhyiddin Mansur Shah, (c) Seni ukir

Sultan Dhiauddin Mukarram Shah I, dan Sultan (d) Seni bina

Dhiauddin Mukarram Shah II menjadikan Perlis (e) Seni silat

sebagai pusat pemerintahan kerajaan (f) Seni pertukangan dan barang perhiasan

• Kota Sena dibina oleh Sultan Muhyiddin Mansur Shah, 5. (a) Negeri Sembilan.
•
Sultan Kedah ke-14 (b) Bersifat pemulihan dengan memberikan pertimbangan

Sultan Dhiauddin Mukarram Shah I , Sultan Kedah terhadap pesalah ke arah kebaikan. Mengutamakan

ke-15 mengasaskan Kota Kayang yang merangkumi perasaan dan kepentingan pesalah. Jika kesalahan kecil,

pelabuhan Kuala Perlis dan Kota Keran boleh diselesaikan dengan saling bermaafan atau denda

• Sultan Dhiauddin Mukarram Shah II, Sultan Kedah yang ringan.

ke-21 membangunkan Kota Kayang II semasa (c) Perkahwinan sesama suku tidak digalakkan kerana
•
menjadi Raja Muda dianggap sebagai sebuah keluarga besar dan bersaudara.
•
Baginda membentuk Mukim Arau dan melantik Syed (d) Biduanda, Batu Hampar, Paya Kumbuh, Mungkal, Tiga

Harun Jamalullail sebagai Penghulu pada tahun 1798 Nenek, Semelenggang, Selemak, Batu Belang, Tanah

Semasa di bawah pengaruh Siam pada tahun 1839, Datar, Anak Acheh, Anak Melaka, dan Tiga Batu.

wilayah Kedah dipecahkan kepada Kedah, Kubang 6. A – Yamtuan Besar atau Yang di-Pertuan Besar

Pasu, Setul, dan Perlis B – Undang D – Buapak

• Syed Hussin Jamalullail menjadi pemerintah di Perlis C – Lembaga E – Anak Buah dan Ibu Soko
•
Siam mengiktiraf Syed Hussin Jamalullail sebagai

pemerintah Perlis dengan gelaran Phya Songkhram Praktis PT3

Ramu Wichit Willis Asmara Phya Pelit Bahagian A

• Pelantikan Syed Hussin Jamalullail sebagai pemerintah
•
menjadikan Perlis sebuah negeri berdaulat

Arau dijadikan pusat pentadbiran dan keturunan

Jamalullail bergelar Syed memerintah Perlis dengan 1. C 2. B 3. B 4. A 5. A
6. C 7. B 8. D 9. C 10. C
gelaran Raja Perlis

(b) • Tanda persahabatan Bahagian B
•
• Menjamin keselamatan
•
• Mempertahankan kedaulatan 1. (a) (i) Ketua negeri
• (ii) memiliki pelbagai keistimewaan
• Bersaing dengan kerajaan Kedah (iii) Ketua agama Islam
• (iv) Lambang perpaduan rakyat
Mengelak serangan kerajaan Siam (b) (i) Sistem pemerintahan beraja
(ii) Adat istiadat
Menjadikan Perlis sebuah kerajaan berdaulat

Mengukuhkan hubungan baik dengan Siam

Mendapat pengiktirafan daripada kerajaan Siam

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J10

(iii) Perundangan BA Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 
(iv) Persuratan
(v) Kesenian – Memperkenalkan Enakmen Zakat
(c) (i) Pengaruh media sosial – Diuruskan melalui penubuhan sebuah jawatakuasa
(ii) Kurang semangat patriotisme – Pada tahun 1955
(iii) Tidak menghormati pemimpin • Kerajaan Kelantan
(iv) Kurang pengetahuan tentang sejarah negara – Memperkenalkan enakmen dan pekeliling
2. (a) (i) Undang-undang Tubuh Kerajaan Perlis – Berkaitan undang-undang jenayah Islam
(ii) Undang-undang Tubuh Kerajaan Kedah Darulaman – Busana cara Islam dalam kehidupan rakyat
(iii) Undang-undang Perlembagaan Tubuh Kerajaan – Hukum Maksiat di Kelantan ditulis pada abad ke-19
– Melarang perbuatan melaga lembu dan
Kelantan
(b) (i) Menjamin keadilan rakyat persembahan menora
(ii) Melancarkan pentadbiran kerajaan (c) • Menghormati undang-undang
(iii) Memakmurkan negeri • Tidak melanggar undang-undang
(c) (i) Kes jenayah berleluasa • Mengamalkan prinsip Rukun Negara
(ii) Kestabilan politik terjejas • Tidak menyentuh isu-isu sensitif
(iii) Keselamatan rakyat terancam • Menyemai sikap patriotik dalam diri
(iv) Kestabilan ekonomi merosot • Tidak mencabar penjawat awam menjalankan tugas
• Tidak melakukan provokasi kepada mana-mana pihak
Bahagian C • Tidak meminta bantuan atau campur tangan kuasa

1. (a) (i) • Majlis pemasyhuran bermaksud pengganti sultan asing
atau raja
Cabaran KBAT
• Dilakukan sebelum jenazah pemerintah dimakamkan
(ii) • Dimulakan dengan mempersembahkan al-Quran Prinsip demokrasi diamalkan dalam Adat Perpatih melalui pemilihan
pemimpin yang dibuat secara muafakat. Ketua di pelbagai peringkat
dan alat kebesaran diraja dilantik oleh kumpulan ketua daripada peringkat bawah. Yamtuan
• Sultan atau Raja yang dimasyhurkan akan Besar atau Yang di-Pertuan Besar tidak mempunyai kuasa mutlak
tetapi mengagihkan kuasa kepada individu mengikut peringkat. Adat
membaca watikah pertabalan Perpatih mementingkan permuafakatan dan semangat kerjasama
• Mengucup keris kuasa semasa memilih pemimpin.
• Menteri Besar akan mengetuai seruan “Daulat
B
Tuanku”
(b) • Penganugerahan darjah kebesaran oleh Sultan atau 10 Sarawak dan Sabah

Raja juga merupakan warisan yang kekal hingga hari Praktis Pengukuhan
ini
• Penganugerahan ini menjadi lambang hubungan 1. (a) tembikar ; Bukit Tengkorak
antara pemerintah dengan rakyat (b) Santubong ; kapur barus
• Penganugerahan disempurnakan semasa hari
keputeraan Sultan atau Raja (c) gendang gangsa ; Majapahit
• Darjah Kebesaran dianugerahkan sebagai
pengiktirafan kepada Sultan atau Raja, kerabat (d) Melayu Brunei ; Pulau Borneo
diraja dan rakyat yang berjasa
• Kelantan – Darjah Kerabat Yang Amat Di-Hormati (D.K.) 2. (a) Brunei (d) Melayu dan Melanau
• Kedah – Darjah Dato’ Paduka Seri Setia Sultan Abdul
Halim Mu’azzam Shah (D.H.M.S.) (b) Santubong (e) Kesultanan Sulu
• Perlis – Darjah Setia Mahkota Perlis (S.M.P.)
(c) • Mengukuhkan jati diri (c) pedagang China (f) sikap keterbukaan
• Membendung gejala sosial
• Menanamkan sifat toleransi 3. (a) Tuai Rumah
• Mengamalkan nilai-nilai murni (b) Kelunan Maren atau Hipun Uma
• Memelihara insitusi kekeluargaan
• Memupuk semangat bersatu padu (c) Peran Lepo
• Bangga dengan identiti bangsa sendiri
• Memelihara keharmonian masyarakat (d) Laih Rayeh
2. (a) • Penggantian pemerintah
– Sultan atau Raja hendaklah lelaki, berketurunan 4. (a) Melayu ; wakil raja (d) Santubong ; Datu

Raja, berbangsa Melayu dan beragama Islam (b) Saribas ; lembah sungai (e) Melayu Brunei ; Dayak
• Peranan Sultan atau Raja
– Kedudukan Sultan atau Raja sebagai ketua negeri (c) Srivijaya ; Majapahit (f) kerajaan ; pedalaman
– Kedudukan Sultan atau Raja sebagai ketua agama
5. (a) kesukuan (d) ketua bebas
Islam
• Tanggungjawab Sultan atau Raja (b) Murut (e) Sulu
– Larangan kepada Sultan atau Raja, Menteri, dan
(c) Bobohizan
Jemaah Menteri menyerahkan negeri atau kuasa
kepada kerajaan lain 6. (a) A (b) A (c) B (d) A   (e) B
– Sultan atau Raja berhak memilih Menteri Besar
• Hak rakyat dalam pentadbiran 7. Pedalaman
– Warganegara berumur 21 tahun ke atas layak Kegiatan ekonomi – Mengutip hasil hutan, memburu haiwan
menjadi Ahli Dewan Undangan Negeri mengikut
Perlembagaan Persekutuan liar, dan menanam padi.
(b) • Kerajaan Kedah Kaum – Kenyah, Penan, Kayan, Kelabit, Punan.
Pesisir pantai
Kegiatan ekonomi – Menangkap ikan, membuat perahu,

mengusahakan perusahaan sagu, dan menjalankan
perdagangan.
Kaum – Melayu, Kedayan, Melanau.
Lembah sungai
Kegiatan ekonomi – Menanam padi, menanam buah-buahan,
dan sayur-sayuran.
Kaum – Melayu, Iban, Bisaya, Melanau, Bidayuh.

J11 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

8. Pedalaman (b) (i) Kemajuan perdagangan
Kegiatan ekonomi – Mengutip hasil hutan, mengutip sarang (ii) Pengaruh kebudayaan asing
(iii) Penyebaran agama Hindu, Buddha dan Islam
burung, dan menanam padi. (c) (i) Sikap keterbukaan masyarakat
Kaum – Murut. (ii) Kemajuan perdagangan
Pesisir pantai (iii) Sikap toleransi
Kegiatan ekonomi – Menangkap ikan, membuat perahu, (iv) Kegigihan
2. (a) (i) Kawasan geografi
mengutip hasil laut, dan menjalankan perdagangan. (ii) Pesisir pantai
Kaum – Berunai, Bajau/Sama, Iranun, Suluk. (iii) Muara sungai atau lembah sungai
Lembah sungai (iv) Pedalaman
Kegiatan ekonomi – Menanam padi, menanam buah-buahan, (b) (i) Kepimpinan di kawasan pedalaman
(ii) Setiap kaum mempunyai ketua mereka sendiri
dan sayur-sayuran. (iii) Bebas daripada kawalan mana-mana kuasa dari luar
Kaum – Kadazandusun, Rungus, Orang Sungai. (iv) Contohnya, ketua kaum Iban ialah Tuai Rumah
(c) (i) Adil dan tidak pilih kasih
9. (ii) Tidak mengamalkan rasuah
(iii) Tidak mementingkan diri sendiri
10. (a) Berasal dari Sungkung, Kalimantan dan berhijrah ke (iv) Mengutamakan kesejahteraan rakyat

selatan Sarawak. Bahagian C

(b) Terdapat dua pendapat, iaitu dari Sambaungan 1. (a) (i) • Dikatakan berasal dari Sambaungan (Zamboanga)

(Zamboanga) dan Johor. dan Johor

(c) Merupakan pasar terbuka yang menjual pelbagai barangan • Menetap di kawasan pesisir pantai timur dan pantai

dan menjadi tempat pertemuan kaum-kaum di Sabah. barat Sabah

(d) Kegunaan harian, pengangkutan, petempatan, sumber • Terkenal dengan budaya menunggang kuda

rezeki, perdagangan, dan kegiatan rekreasi. • Menangkap ikan, mengutip hasil laut, membuat

11. (a) Duang (d) Terendak perahu dan berdagang

(b) Wakid (e) Pua kumbu (ii) • Nama Dusun diberi oleh orang Brunei bermaksud

(c) Lanji (f) Tiang Totem petani pedalaman

12. (a) Magunatip (d) Bermukun • Menetap di kawasan lembah sungai

(b) Datun Julud (e) Limbai • Tinggal di Penampang, Papar, Tuaran, Tambunan,

(c) Sumazau (f) Ngajat dan Ranau

13. (a) Fungsi – Tempat tinggal, tempat berinteraksi, dan • Menanam padi, menanam buah-buahan dan sayur-

mengadakan acara perayaan. sayuran

Bahan pembuatan – Kayu keras seperti kayu belian dan (b) • Pesta Kaamatan disambut oleh kaum Kadazandusun

atap daripada daun rumbia. dan Murut sebagai tanda syukur untuk meraikan

(b) Fungsi – Dibina tinggi, iaitu 10 meter dari aras tanah untuk semangat padi atau Bambaazon / Bambarayon

mengelak serangan musuh. • Upacara tersebut dijalankan oleh Bobohizan /

Bahan pembuatan – Kayu keras dan bulat seperti kayu Bobolian

belian. • Penduduk berharap mendapat hasil tuaian padi yang

(c) Fungsi – Tempat menyimpan tengkorak, menyimpan lebih lumayan pada tahun berikutnya

senjata, pusat ritual, mesyuarat, dan majlis sosial yang lain. • Pertandingan ratu cantik atau Unduk Ngadau

Bahan pembuatan – Kayu keras seperti kayu belian, atap diadakan sebagai simbol pengorbanan Huminodun

daripada daun rumbia dan dinding daripada buluh. • Mengikut kepercayaan kaum Kadazandusun,

14. (a) Tulus dan Pahun Huminodun merupakan puteri kepada Kinoingan yang

mengorbankan dirinya untuk membantu manusia

(b) Faktor keselamatan dan pertahanan. dalam kesusahan semasa musim kemarau

(c) Pintu rumah dibina di tepi rumah dan terdapat ruang • Pesta Regata Lepa diraikan oleh kaum Bajau / Sama

memanjang yang memisahkan bilik-bilik keluarga. Di • Menghargai peranan lepa dalam kehidupan kaum

bahagian tengah terdapat tempat pertemuan dan lantai Bajau / Sama di pantai timur Sabah

untuk tarian atau lansaran. • Lepa akan dihias dengan cantik dan perlumbaan

(d) Bijak, kreatif, dan rajin. perahu akan diadakan

(c) • Kepelbagaian perayaan

Praktis PT3 • Kepelbagaian agama

Bahagian A • Kepelbagaian makanan

• Kepelbagaian adat dan budaya

• Hidup bersatu padu walaupun berbeza agama

1. A 2. D 3. D 4. D 5. C • Kejayaan pelbagai kaum di peringkat antarabangsa
6. A 7. D 8. D 9. D 10. D
• Penyertaan pelbagai kaum dalam bidang sukan

• Berbeza agama dan kaum namun menerima

Bahagian B pendidikan yang sama
Mana-mana jawapan yang munasabah

1. (a) (i) Pusat pembuatan tembikar di Gua Niah, Sarawak dan 2. (a) (i) • Rungus
Bukit Tengkorak, Semporna • Orang Sungai

(ii) Kemunculan pelabuhan Santubong • Kadazandusun
(iii) Kemunculan pelabuhan Chu-Po
(iv) Kemunculan pusat perdagangan di Sarawak seperti (ii) • Iban • Bidayuh

Gedong, Bukit Sandong, dan Kalka • Melayu • Melanau

• Bisaya

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J12

Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan 

(b) • Kegunaan harian • Sumber rezeki (b) (i) Agama Hindu telah tersebar semasa pemerintahan
Bhadravarman sejak abad keempat
• Pengangkutan • Aktiviti perdagangan
(ii) Beliau mendirikan candi Hindu di Lembah Mi Son yang
• Petempatan • Kegiatan rekreasi dikenali sebagai Siva-Bhadresvara dan di Po Nagar

(c) • Kepupusan habitat sungai (iii) Penyebaran agama Buddha dibuktikan dengan
pembinaan Candi Dong Duong
• Keracunan hidupan sungai
(iv) Penyebaran agama Islam pula dibuktikan melalui
• Menjejaskan kesihatan manusia penemuan batu bersurat bertarikh 1035 dan batu
nisan bertarikh 1039 di Panduranga
• Mengurangkan kualiti air di negara kita
(v) Islam mulai tersebar pada abad ke-14 semasa
• Sistem air bawah tanah tercemar pemerintahan Sultan Zainal Abidin

• Menjejaskan keindahan alam (c) (i) Mendisiplinkan diri
(ii) Mempunyai matlamat hidup
• Bencana alam seperti banjir kilat (iii) Kehidupan yang lebih aman dan tenteram
(iv) Mengurangkan gejala sosial dalam kalangan masyarakat
• Menjejaskan sumber rezeki nelayan

Cabaran KBAT

Sistem pemerintahan penting dalam kehidupan manusia bagi Bahagian C
mentadbir urusan pentadbiran kerajaan, menguruskan masyarakat
dengan sistematik, menjamin keamanan, dan kemakmuran. 5. (a) • Masalah kepimpinan
• Kelemahan Sultan Mahmud Shah dan pembesar
PT3 Pentaksiran Akhir Tahun dalam pemerintahan dan pentadbiran menyebabkan
ketidakstabilan politik
Bahagian A • Masalah perpaduan
• Rakyat tidak bersatu
1. C 2. C 3. D 4. D 5. B • Berlaku persaingan kuasa antara pembesar
6. B 7. A 8. C 9. C 10. A • Askar upahan tidak taat setia kepada Melaka
11. D 12. C 13. A 14. B 15. D • Serangan Portugis
16. A 17. D 18. D 19. D 20. A • Portugis ingin mengawal perdagangan rempah dan
menyebarkan agama Kristian
Bahagian B (b) • Pemimpin Melaka melaksanakan pelbagai ikhtiar
termasuk aspek diplomasi, strategi, pertahanan, dan
1. (a) (i) Kerajaan Turki Uthmaniyah • pertempuran
Askar Melaka tidak tandus dari segi semangat
(ii) Empayar Mongol juang malah digambarkan mempunyai semangat
keperwiraan yang tinggi
(iii) Kesultanan Delhi Askar Melaka menggunakan lancaran dan perahu
berapi serta tentera bergajah bagi menghadapi
(b) (i) Perdagangan serangan tentera Portugis
Pelbagai jenis meriam dan tembakan bertalu-talu
(ii) Keagamaan • dilakukan dari pantai
Pertahanan Melaka di kawasan pantai diperteguhkan
(iii) Diplomatik dengan kayu-kayan
Sultan Mahmud Shah berundur dari Melaka menuju
(c) (i) Memajukan perdagangan ke wilayah naungan serta jajahannya dan akhirnya
bersemayam di Bentan
(ii) Menjamin kedaulatan negara • Sultan Mahmud Shah melakukan tiga kali serangan
• antara tahun 1515 hingga 1519 untuk mendapatkan
(iii) Mengeratkan hubungan persahabatan • semula Melaka tetapi serangan tersebut gagal
Pada tahun 1526, pusat pemerintahan Sultan Mahmud
(iv) Memohon bantuan kenteraan atau kemanusiaan Shah di Bentan telah dimusnahkan oleh Portugis
Sultan Mahmud Shah berundur ke Kampar dan
2. (a) (i) Pertanian mangkat di sana pada tahun 1528
Sanggup mempertahankan negara
(ii) Perdagangan Pemimpin hendaklah adil dan bijaksana
Mengukuhkan semangat cinta akan negara
(iii) Hasil hutan dan laut Rakyat perlu mempunyai daya juang yang tinggi
Menjaga keamanan negara dan mengelakkan huru-
(iv) Perlombongan dan pembuatan • hara
Mana-mana dua Rakyat perlu bersatu hati dan mengelakkan
perpecahan
(b) (i) Oc-Eo Pembesar dan rakyat harus taat setia kepada
pemerintah
(ii) Palembang Berusaha mengekalkan kestabilan politik dan ekonomi
Persaingan Johor-Acheh-Portugis
(iii) Yasodharapura • Johor menyerang Portugis di Melaka kerana hendak
merampas semula Melaka daripada Portugis
(iv) Pangkalan Bujang • Perang Johor-Jambi

(c) (i) Kehidupan rakyat sejahtera (c) •
•
(ii) Mewujudkan peluang pekerjaan •
•
(iii) Pendapatan rakyat meningkat •

(iv) Taraf hidup rakyat bertambah baik •

3. (a) (i) Candi (iii) Sistem pengairan •

(ii) Perkapalan •
6. (a) •
(b) Angkor Wat dibina oleh Raja Suryavarman II pada abad •

ke-12. Merupakan candi bagi agama Hindu. Dibina dengan •

keluasan 208 hektar. Binaan utama di tengah-tengah candi

setinggi 65 meter.

(c) (i) Kebijaksanaan pemerintah

(ii) Kemahiran memahat dan bertukang

(iii) Nilai kreatif dan inovatif rakyat

(iv) Kemakmuran dan kekayaan kerajaan

4. (a) (i) Peranan mubaligh

(ii) Peranan pemerintah

(iii) Perkembangan perdagangan antarabangsa

J13 © Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd.

  Sejarah  Ting. 2 KSSM  Jawapan

• Johor menuntut wilayah Tungkal daripada kerajaan – Jika tiada Ibu Soko, semua peringkat pelantikan
pemimpin tidak boleh dilaksanakan
Jambi
– Dikenali sebagai Ibu Waris di Luak Johol, Ibu
• Konflik pembesar Telapak di Luak Tampin, dan Bundo Kanduang di
Minangkabau
• Konflik pembesar antara Bendahara Tun Habib Abdul
(c) • Mengukuhkan kerjasama
Majid dengan Laksamana Tun Abdul Jamil untuk • Mengelakkan persengketaan
• Memelihara perpaduan
menguasai pemerintahan kerajaan Johor Riau • Mengekalkan keharmonian
• Menjaga kepentingan bersama
• Ancaman Raja Kechil • Mengelakkan pilih kasih
• Mengelakkan tidak puas hati
• Raja Kechil menyerang Johor pada tahun 1718 kerana • Mendukung prinsip demokrasi
8. (a) (i) • Wakid untuk membawa barang yang besar
menuntut takhta kerajaan Johor • Tayen untuk membawa hasil dari kebun dan

(b) • Pemindahan pusat pemerintahan barang hantaran perkahwinan
• Buan untuk menyimpan barang
• Pusat pemerintahan sentiasa berpindah disebabkan • Barangan berwarna-warni daripada daun serdang

keperluan strategi ketenteraan dan pertahanan seperti tikar pandan dan duang (tudung saji)
(ii) • Menggubah inavol
• Muslihat mempertahankan diri daripada ancaman • Merupakan selendang berwarna-warni yang

Portugis dan Acheh dihasilkan oleh kaum Rungus
• Menenun dastar
• Membina kota pertahanan • Dihasilkan oleh kaum Iranun dan digunakan

• Kota pertahanan yang dibina sering berubah mengikut sebagai tanjak
(b) • Kegunaan harian
lokasi pusat pemerintahan • Dijadikan pakaian
• Memotong rumput
• Mempunyai bentuk serta ciri yang tersendiri • Membawa barang yang besar
• Membawa hasil dari kebun
• Menjalin hubungan dengan Belanda • Hantaran perkahwinan
• Tempat menyimpan barang
• Mengadakan perjanjian persahabatan dengan • Digunakan dalam upacara tertentu
• Upacara perkahwinan
Belanda • Dijual secara kecil-kecilan
(c) • Meningkatkan mutu hasil kesenian tempatan
• Dasar berbaik-baik sebagai strategi menghadapi • Memberi latihan dan kemahiran kepada masyarakat
• Mengadakan kempen “Belilah Hasil Kesenian
ancaman Portugis dan Acheh
Tempatan”
• Belanda meminta bantuan Johor untuk menyerang • Memberi bantuan modal kepada pengusaha hasil

Melaka kesenian
• Memperkenalkan hasil kesenian ke peringkat
(c) • Keyakinan diri • Berfikiran terbuka
antarabangsa
• Kebijaksanaan • Tidak mudah berputus asa • Mempromosikan hasil kesenian di media massa dan

• Kewibawaan • Cinta akan negara media cetak
• Memperkenalkan hasil kesenian tempatan kepada
7. (a) (i) • Kaum perempuan dianggap Ibu Soko
masyarakat sejak di bangku sekolah
• Ibu yang melahirkan anggota masyarakat • Mengadakan pameran tentang hasil kesenian

• Anggota suku dianggap sedarah tempatan di pusat membeli-belah untuk tatapan
orang ramai
• Berasal daripada moyang perempuan yang sama Mana-mana jawapan yang munasabah

sebelah ibu Contoh Jawapan Tugasan

(ii) • Bersifat pemulihan https://bit.ly/35pUMUb

• Bertujuan menyedarkan pesalah ke arah kebaikan Jawapan i-Think

• Mementingkan perasaan dan kepentingan pesalah https://bit.ly/2KF6rH2

• Jika kesalahan kecil, diselesaikan dengan

bermaafan atau denda yang ringan.

(b) • Yamtuan Besar atau Yang-Pertuan Besar Negeri

Sembilan

– Berperanan sebagai Ketua Negeri

– Lambang kesatuan dan persekutuan

– Dipilih oleh Undang Yang Empat

• Undang

– Merupakan Ketua Luak yang dilantik oleh Lembaga

– Undang Yang Empat terdiri daripada Undang

Sungai Ujong, Undang Jelebu, Undang Johol, dan

Undang Rembau

– Memilih individu yang layak daripada keturunan

Yamtuan Radin untuk menjadi Yamtuan Besar

atau Yang di-Perrtuan Besar Negeri Sembilan

• Lembaga

– Ketua Suku yang dilantik oleh Buapak

– Memilih Undang dan Penghulu

– Menjaga keamanan dan keselamatan,

menyelesaikan pertelingkahan antara Suku dan

mengurus pembahagian harta pusaka

• Buapak

– Anak Buah dalam Perut akan melantik seorang

ketua yang digelar Buapak

– Buapak menjadi ketua rujukan dalam hal berkaitan

adat dan hukum

• Ibu Soko

– Mengetahui, memahami, dan menghafal adat dan

asal usul kelompok kekeluargaan yang diwakilinya

– Terlibat dalam pemilihan dan pelantikan Buapak

© Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd. J14