การรักษาดุลยภาพของน้ำและสารต่าง ๆ ในร่างกาย

ชื่อ-สกลุ ...............................................................................ชนั้ .................เลขท่ี...........

บทท่ี 2 การรักษาดลุ ยภาพของรา่ งกาย
การรักษาดลุ ยภาพของน้ำและสารตา่ ง ๆ ในรา่ งมกานย ษุ ย์

ในรา่ งกายคนมีนำ้ อยู่ประมาณ 65% - 70% ซง่ึ รา่ งกายจะตอ้ งรักษาดุลยภาพน้ีไว้ การรักษา
ดุลยภาพของน้ำในรา่ งกายทำได้โดยการควบคมุ ปรมิ าตรน้ำทีร่ ับเข้าและท่ขี บั ออกจากร่างกาย ซง่ึ มีช่องทาง
และผ่านกระบวนการต่าง ๆ

ปริมาณน้ำท่ีร่างกายได้รับ ปริมาณนำ้ ท่ีร่างกายขับออก

ปฏกิ ิริยาในร่างกาย 200 cm3 เหง่อื 100 cm3
700 cm3
(เมแทบอลิซึม) อจุ จาระ 200 cm3

จากอาหาร

จากเคร่ืองดืม่ 1,600 cm3 การระเหย 700 cm3
1,500 cm3
รวม 2,500 cm3 (ผ่านผิวหนังและการหายใจ)

ปสั สาวะ

รวม 2,500 cm3

ตาราง แสดงปริมาณน้ำโดยเฉลีย่ ท่ีรา่ งกายได้รับและรา่ งกายสูญเสียออกจากรา่ งกายผู้ใหญ่ใน 1 วัน

ในของเหลวที่ร่างกายได้รับและสูญเสียออกมานั้น นอกจากจะประกอบด้วยน้ำเป็นส่วนใหญ่ ยังมี
เกลือแร่และสารต่าง ๆ อยู่ด้วย แม้ว่าสารเหล่านี้จะมีปริมาตรนอ้ ยนิดเมือ่ เทียบกบั ปริมาตรของน้ำ แต่ก็มี
ความสำคัญอย่างยิ่ง และร่างกายต้องรักษาสมดุลต่าง ๆ ดังกล่าวไว้ให้ได้เพื่อให้ระบบต่าง ๆ ทำงานได้
อยา่ งปกติ อวยั วะสำคัญในการรกั ษาดลุ ยภาพของน้ำและสารตา่ ง ๆ ในร่างกายคอื ไต ซึ่งทำหน้าที่กำจัด
ของเสียที่เกดิ จากกระบวนการเมแทบอลซิ ึม โดยเฉพาะของเสียที่เกดิ จากการสลายโปรตีนและกรดนิวคลีอกิ
ซงึ เปน็ สารที่มไี นโตรเจนเป็นองค์ประกอบ ได้แก่ ยเู รยี กรดยูรกิ และแอมโมเนีย

1

ชื่อ-สกลุ ...............................................................................ชน้ั .................เลขที.่ ..........

1. การทำงานของไต (kidney)

ไต (kidney) เป็นอวัยวะที่มีความสำคัญในการรักษาดุลยภาพน้ำและแร่ธาตุภายในร่างกายของ
มนุษย์มีรูปร่างคล้ายเมล็ดถั่วแดง สีแดงแกมน้ำตาล มีขนาดกว้างประมาณ 6 ซม. ยาวประมาณ 10
ซม. หนาประมาณ 3 ซม. และมีน้ำหนัก 150 กรัม มีตำแหน่งอยู่บริเวณช่องท้องช่วงเอว ค่อนไปทาง
ด้านหลัง หรอื อยหู่ ลงั เย่ือบชุ ่องท้อง (retroperitoneal organ) มดี ว้ ยกนั 1 คู่ โดยจะแยกกนั อยทู่ ้ัง
สองดา้ นของแนวกระดูกสันหลัง

เนื้อเยื่อภายในไตจะสามารถแบ่งได้เป็น 2 ส่วน คือ เนื้อเยื่อชั้นนอก ซึ่งมีสีแดงเข้ม เรียกว่า
คอร์เทกซ์ (cortex) และเน้ือเยื่อชัน้ ในทีม่ ีสีอ่อนกวา่ เรียกวา่ เมดัลลา (medulla) มีลักษณะเว้าเขา้ เป็น
ตำแหน่งที่อยู่ของหน่วยไต (nephron) และเป็นบริเวณที่มีการเช่ือมต่อกับส่วนที่เป็นโพรงกรวยไต
(pelvis) ซ่งึ ทำหนา้ ท่ีรวบรวมของเสยี จากกระบวนการกรองของหน่วยไต

ในสภาวะท่ีร่างกายสูญเสียน้ำมากเกินไปหรือขาดน้ำจะมีผล ทำให้น้ำในเลือดมีปริมาณน้อยลง
เลือดจึงมีความเข้มข้นสูงขึ้นและมีความดันเลือดลดลง ซึ่งการเปลี่ยนแปลงภายในร่างกายเช่นนี้ จะทำให้

2

ชอื่ -สกลุ ...............................................................................ชนั้ .................เลขที.่ ..........

สมองส่วนไฮโพทาลามัสส่งสัญญาณประสาทไปกระตุ้นต่อมใต้สมองส่วนท้ายให้หลั่งฮอร์โมน
แอนติไดยูเรติก (antidiuretic hormone; ADH) หรือวาโซเพรสซิน (vasopressin) เข้าสู่
กระแสเลือด ซึ่งฮอร์โมนนีจ้ ะไปกระตุ้นท่อของหน่วยไตให้ดูดน้ำกลับเข้าสู่กระแสเลือด ทำให้มีปริมาณน้ำ
ในเลือดสูงข้ึน แต่ร่างกายจะขับถ่ายน้ำปสั สาวะลดลงและปัสสาวะมีความเข้มข้นมากข้ึน

การกำจดั ของเสียของไตประกอบดว้ ย 3 ขั้นตอน
1. การกรอง (filtration)
2. การดูดกลบั (reabsorption)
3. การหลง่ั (secretion)
หน่วยไต (nephron) จะอยู่ตามความยาวของเนื้อไตแต่ละข้าง ประมาณ 1 ล้านหน่วย แต่ละ
หนว่ ยไตประกอบด้วย

- โกลเมอรูลัส (glomerulus) เป็นกลุ่มหลอดเลือดฝอยที่ล้อมรอบด้วยโบวแมนส์แคปซูล
(Bowman’s Capsule) ซึง่ มลี กั ษณะคลา้ ยถ้วย

- ถัดจากโบวแมนสแ์ คปซูล จะเป็นท่อหน่วยไต ที่มีลักษณะเป็นท่อยาวและขดไปมาอยู่แนบชิด
กบั หลอดเลือดฝอยท่พี ันตามทอ่ หน่วยไต

- ปลายสุดของท่อหน่วยไตจะเปิดออกที่ท่อรวม (collecting duct) ซึ่งเปิดออกสู่กรวยไต
(pelvis)

3

ชือ่ -สกุล...............................................................................ชน้ั .................เลขท.่ี ..........

การทํางานของหน่วยไตเริ่มจากเลือดไหลผ่านหลอดเลือดรีนัลอาร์เตอรี (renal artery) ซึ่งนํา
เลือดเข้าสู่ไต และผ่านหลอดเลือดที่นําเลือดเข้าสู่โกลเมอรูลัส เมื่อถึงโกลเมอรูลัสสารขนาดเล็ก เช่น นํ้า
ยเู รยี กลโู คส กรดแอมิโนและแร่ธาตสุ ่วนหนึง่ จะถกู กรองท่โี กลเมอรูลสั และผนังของโบว์แมนส์แคปซูลท่ีติด
กับโกลเมอรูลัสและเข้าสู่ช่องในโบว์แมนส์แคปซูล ส่วนเซลล์เม็ดเลือด เกล็ดเลือด และสารที่มีขนาดใหญ่
เช่น โปรตีน ยังคงอยู่ในเลือด ของเหลวที่กรองได้จะไหลผ่านไปยังท่อหน่วยไต ซึ่งบริเวณนี้สารที่ยังมี
ประโยชน์ต่อร่างกายจะถูกดูดกลับทั้งหมด เช่น กลูโคส กรดแอมิโน และดูดกลับบางส่วน เช่น น้ํา
ไอออนต่าง ๆ และนําเข้าสู่หลอดเลือดฝอยเพื่อรักษาสมดุลของน้ําและสารต่าง ๆ ในร่างกาย บางกรณี
เซลล์ท่อหน่วยไตจะหลั่งสารบางชนิดที่ได้จากเลือดเข้าสู่ท่อหน่วยไต เช่น ไอออนต่าง ๆ ของเหลวที่ได้
จะถูกขับถ่ายออกจากร่างกายผ่านทางท่อรวมเป็นปัสสาวะแล้วเข้าสู่กรวยไต ท่อไต และสะสมในกระเพาะ
ปสั สาวะก่อนท่จี ะขบั ออกนอกรา่ งกายทางทอ่ ปัสสาวะ

4

ชื่อ-สกุล...............................................................................ชนั้ .................เลขที.่ ..........

2. การรกั ษาดลุ ยภาพของนำ้ ในรา่ งกาย
ในสภาพที่ร่างกายสูญเสียน้ำมากเกินไปหรือร่างกายขาดน้ำ จะมีผลทำให้น้ำในเลือดน้อยหรือ

แรงดันออสโมติกของเลือดสูง (เลือดมีความเข้มข้นสูง) เลือดที่มีแรงดันออสโมติกสูงนี้เมื่อผ่านเข้าไปที่
ไฮโพทาลามัส จะไปกระตุ้นต่อมใต้สมองส่วนท้ายให้หลั่งฮอร์โมน ADH หรือฮอร์โมนแอนติไดยูเรติก
(antidiuretic hormone) เข้าสู่กระแสเลือด แล้วไปกระตุ้นท่อของหน่วยไตให้ดูดน้ำกลับคืนเข้าสู่
กระแสเลือดทำให้ปริมาณของน้ำในเลอื ดสงู ขึน้ และรา่ งกายมกี ารขบั ถ่ายน้ำปัสสาวะลดลงและเขม้ ข้นขนึ้

ในทางตรงข้าม ถ้าเลือดมีปริมาณน้ำมากหรือแรงดันออสโมติกของเลือดต่ำ (เลือดมีความเข้มข้น
ต่ำ) จะไปยับยั้งการหลั่งฮอร์โมน ADH ออกมา ท่อของหน่วยไตและท่อรวมจะดูดน้ำกลับคืนน้อยลง
ปริมาณนำ้ ปัสสาวะยอ่ มมีมากขน้ึ ร่างกายจงึ ขบั ถา่ ยปัสสาวะมากและเจือจาง

นอกจากนี้ร่างกายมีกลไกที่จะลดการสูญเสียน้ำด้วยกระบวนการดูดกลั บที่ท่อของหน่วยไตและมี
กลไกที่จะกระตุ้นให้ร่างกายเกิดความต้องการน้ำเพื่อรักษาสมดุลของน้ำในร่างกาย โดยเมื่อร่างกายมีการ
สูญเสียน้ำออกจากร่างกายมาก ๆ และภาวะขาดน้ำของร่างกายจะไปกระตุ้นศูนย์ควบคุมการกระหายน้ำที่
ไฮโพทาลามัส ซง่ึ ทำให้เกิ ิดความรูส้ ึกหรืออาการกระหายน้ำข้นึ มาความรสู้ ึกกระหายน้ำจะเพิม่ ขึ้นเรอ่ื ย ๆ

5

ช่อื -สกลุ ...............................................................................ชนั้ .................เลขที.่ ..........

กลไกการรักษาดุลยภาพของน้ำในร่างกาย

3. การรกั ษาดลุ ยภาพของแรธ่ าตใุ นรา่ งกาย
นอกจากการรักษาดุลยภาพของน้ําในร่างกายแล้วยังมีการรักษาดุลยภาพของแร่ธาตุอื่น ๆ เช่น

โซเดียม โพแทสเซียม ซึ่งมีบทบาทสําคัญต่อการทํางานของระบบประสาทและกล้ามเนื้อ การรักษา
ดุลยภาพของแร่ธาตุในเลือด เช่น กรณีที่ปริมาณโซเดียมต่ํา จะควบคุมโดยฮอร์โมนแอลโดสเตอโรน
(aldosterone) ที่สร้างจากต่อมหมวกไต (adrenal gland) โดยไปกระตุ้นให้ท่อหน่วยไตและท่อ
รวมดูดกลับโซเดียมและน้ําเข้าสู่กระแสเลือด ทําให้ปริมาณโซเดียมในเลือดอยู่ในภาวะสมดุล ส่งผลต่อ
ความดนั เลือด และปรมิ าตรของเลอื ดใหอ้ ยู่ในภาวะสมดุลดว้ ย

6

ช่อื -สกลุ ...............................................................................ชน้ั .................เลขท.่ี ..........

กลไกการรักษาดลุ ยภาพโซเดียมในร่างกาย

7

ชอื่ -สกุล...............................................................................ชน้ั .................เลขที่...........

แบบฝึกหัด

1. ใหน้ ักเรยี นหาความสำคญั / ความหมายของคำศัพท์ตอ่ ไปน้ี
1.1 เมแทบอลซิ มึ (Metabolism)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.2 ฮอร์โมนแอนติไดยูเรติก (antidiuretic hormone; ADH) หรือวาโซเพรสซิน
(vasopressin)
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.3 ไฮโพทาลามัส
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.4 ฮอร์โมนแอลโดสเตอโรน (aldosterone)
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

8

ชื่อ-สกลุ ...............................................................................ชน้ั .................เลขท.่ี ..........

1.5 ต่อมหมวกไต (adrenal gland)
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.6 หน่วยไต (nephron)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.7 กรวยไต (pelvis)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.8 โกลเมอรูลสั (glomerulus)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.9 โบวแมนสแ์ คปซูล (Bowman’s Capsule)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

1.10 หลอดเลือดรีนัลอารเ์ ตอรี (renal artery)

.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

9

ช่อื -สกุล...............................................................................ชนั้ .................เลขท.่ี ..........

1.11 หลอดเลือดรนี ัลเวน (renal vein)
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

2. ของเสียที่เกดิ ขน้ึ ในรา่ งกายท่ตี ้องถกู กำจัดออกจากรา่ งกาย ไดแ้ ก่อะไรบ้าง
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

3. การถ่ายอุจจาระ (defecation) จัดเป็นการขับถ่าย (excretion) หรือไม่ เพราะเหตุใด
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

4. รา่ งกายได้รบั นำ้ ปรมิ าณมากท่ีสดุ โดยวิธใี ดและสญู เสียนำ้ ออกไปมากทีส่ ุดโดยวิธใี ด
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

10

ช่อื -สกุล...............................................................................ชนั้ .................เลขท.่ี ..........

5. หน่วยไตทำหน้าทีก่ รอง ดดู กลับ และหลง่ั สารใดบา้ ง
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
6. ระบบใดบ้างของร่างกายที่ทำาหน้าที่ประสานกันเพื่อรักษาปริมาณน้ำาในร่างกายให้
สมดุล
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

11