JAADE

ПАРАДОНТОЛОГИЈА

(3) Ербиумските ласери овозможуваат ЗАКЛУЧОК Слика 6.
употреба во безконтактен режим заедно со Комплексната ласерски потпомогна- Пародонтален
ладење со вода, со што се подобрува видли- та терапија на гингивална хиперплазија статус по
воста на операторот. Er: YAG ласерските сис- предизвикана од лекови, нуди изобилство 6 месеци.
теми имаат највисок врв на апсорпција кај мо- на придобивки. Но, несоодветното позна-
лекулите на водата, со што ги претвораат како вање на интеракциите на ласерите со тки-
еден од најсофистицираните хируршки сис- вата и оптичките својства на некои структу-
теми за интервенции на меките ткива. Ова е ри во усната празнина може да го ограничи
добро претставено во секундарната хируршка опсегот на терапија со ласерска светлина.
процедура - гингивопластика. Гингивоплас- РЕФЕРЕНЦИ
тиката е хируршка создавање на гингива која е
тенка, лушпеста и со раб како нож. Традицио- 1. Academy Report. Informational Paper: Drug-associated
нално ова се изведува со дијамантски борери gingival enlargement. J Periodontol. 2004; 75:1424–31.
што предизвикува термичка траума (триење)
и механичка траума на мекото ткиво. (4) Со Er: 2. Mavrogiannis M, Ellis JS, Thomason JM, Seymour RA. The
YAG ласерските системи гингивопластиката management of drug induced gingival overgrowth. J Clin
се изведува на безконтактен минимално ин- Periodontol. 2006; (33):434–9.
вазивен начин без термичка или механичка
траума на мекото ткиво. (4) Добиената кон- 3. Yaneva B, Tomov G. Treatment of drug-induced gingi-
тура на гингивата е одлична и овозможува по- val enlargement with Er:YAG laser. LASER - International
брзо заздравување. Er: YAG-ласерите се един- magazine of laser dentistry. 2013; (3):34-37.
ствениот систем погоден за препарација на
тврдо ткиво, повторно заради нивниот врв на 4. Kazakova RT et al. Histological Gingival Assessment af-
апсорпција на молекулите на вода. Препара- ter Conventional and Laser Gingivectomy. Folia medica.
цијата на забите со помош на Еr:YAG ласерот 2018; 60 (4): 610-616.
е минимално инвазивен, безконтактен процес
кој не остава т.н. “smear layer” на структурата на 5. Monzavi A et al. Antimicrobial photodynamic therapy us-
забите, со што се подобрува атхезијата на рес- ing diode laser activated indocyanine green as an adjunct
тавративните материјали. in the treatment of chronic periodontitis: A randomized
clinical trial. Photodiagnosis Photodyn Ther. 2016;
Антибактериската фотодинамична те- (14):93–7.
рапија е нов пристап при дополнителната
пародонтална терапија. (5) Се потпира врз # за авторот
фотоактивните својства на некои бои, кои Проф. д-р Георги Томов дипломирал на Медицински
кога се активираат (преку специфична свет- факултет во Пловдив, Бугарија и магистерски студии
лосна бранова должина) ослободуваат низа по стоматологија, а докторирал во 2009 година. Има
реактивни видови кислород (ROS). Реак- две специјалности - ендодонција (2008) и периодон-
тивните видови кислород, пак, имаат многу тологија (2019). Во 2012 година е промовиран за шеф
специфични цитотоксични ефекти врз бак- на Секторот за орална патологија и директор на Ласер-
териските клетки. Фотохемиската реакција скиот центар на Факултетот за стоматолошка медици-
во својата суштина е чисто оксидативна, со на, Пловдив. Проф. Томов е претседател на Бугарското
што се создава оксидативен стрес на бакте- стоматолошко ласерско друштво, член на Извршниот
риските мембрани. Антибактериската фото-
динамична терапија е локален, нетермички Одбор на ISLD (Меѓународно здружение за ласерска стоматологија) и акти-
и неинвазивен додаток на стандардните вен предавач на ласерската стоматологија во Европа и Азија.
протоколи на нехируршката пародонтотална Научните интереси и клиничката пракса на проф. Томов се насочени кон
терапија (5) Високата селективност на овој ендодонција, периодонтологија, орална патологија и апликации на ласери
метод зависи од два главни фактори: фото- во стоматологијата. Автор на повеќе од 30 публикации и коавтор на учеб-
активна боја и извор на светлина. Ласерите ници за орална медицина и ласерска стоматологија.
се особено погодни за фотодинамична тера-
пија, бидејќи обезбедуваат монохроматски,
кохерентен светлосен зрак со фиксна бра-
нова должина. Во овој случај, индоцијанин
зелената боја беше избрана поради докажа-
ната ефикасност против грам-негативната
анаеробна флора (доминантна во пародон-
талните џебови). Бидејќи највисокиот врв
на апсорпција на бојата се движи помеѓу 750
- 850 nm, беше избран диоден ласер од 810
nm како извор на светлина за фотодинамич-
ката реакција.

5101 | 2020

НОВИ ТРЕНДОВИ

Pink it up!

Персонализирани протези

Автор: Борис Јовановиќ, забен техничар UDK: 616.314-77
Фотографии: Јелена Јовановиќ

ВОВЕД Се разбира, персонализираните проте-
Во оваа статија ќе ви ја претставам по- зи имаат и карактеризација на гингивите, но
себната техника за правење тотални протези тие всушност се многу повеќе од тоа. Кај овој
по што сум познат ширум светот. Оваа техни- вид протеза селекцијата на забите се прави
ка е резултат на долгогодишно истражување според посебен протокол, зад кој стојат го-
и експериментирање со разни материјали и дини истражување и анализирање.
инструменти, иако делумно добив инспира-
ција од колегите, посетувајќи курсеви. Tех- И при изработката на персонализирани
никата е мое авторско дело. Набргу откако протези, донекаде можеме да ги исполниме
почнав да објавувам фотографии од мојата желбите на пациентите, кога е во прашање
работа, колеги од целиот свет почнаа да ми естетскиот фактор.
се јавуваат со желба да учат од мене. Така,
дојдов на идеја да започнам да давам курсе- Избор на заби - Познато е дека само
ви, кои ги нареков „pink it up!“, како во мојата кај околу 70% од популацијата (кај мажите
лабораторија така и низ целиот свет. тој процент е поголем) видливи се само за-
Што се персонализирани протези? - бите, евентуално цервикалниот дел од гин-
Многу луѓе мешаат „персонализирани про- гивата, со што се заклучува дека забите се
тези“ со протези направени со карактери- најважниот елемент во правењето естетски
зација на гингивите. мобилни санации. Откако ќе ги поставиме
забите во артикулаторот, подготвени сме да
ги избереме.

52 01 | 2020

ЗАБОТЕХНИЧКИ ТЕХНОЛОГИИ И ТЕХНИКИ

Добро е познато дека за изработка на луѓе, бидејќи нашиот мозок ја препознава Забите ги
целосни протези најчесто користиме готови симетријата на лицето, па со тоа во насмев- поставуваме
гарнитури заби, кои се со различна големи- ката ќе препознае нешто вештачко. Се раз- на начин кој
на, облик и боја. Моја препорака се забите бира, голем број пациенти кои сакаат ток- исто така
VITA MFT, затоа што според мене тие се најдо- му таква насмевка, доколку не ги прифатат обезбедува
бри во својата класа, а кога има побарувачка нашите предлози, ќе ги исполниме нивни- природна и
за врвен квалитет - VITA PHYSIODENS заби. те очекувања, затоа што на крајот нивниот хармонична
Прашањето е како да се изберат забите што збор е последен по ова прашање. насмевка
совршено ќе одговараат на конкретен паци-
ент. Долго време барав одговор на ова пра- МОДЕЛИРАЊЕ НА ГИНГИВАТА
шање, во еден момент почнав меѓународно ВО ВОСОК
истражување меѓу моите колеги во потрага За да се направат тотални протези со
по одговор. Истражувањето покажа дека во интерна карактеризација, на начинот на
99,9% од случаите, стоматолошкиот техни- кој го правам тоа, потребно е да се измени
чар го одредува типот на забите што ќе се гингивата уште во фазата на восок со сите
постават во протезата, со исклучок на бојата анатомски детали, дури и со имитација на
што ја добиваат од стоматологот, користејќи текстурата на гингивата, бидејќи не постои
ги податоциите што им ги дава моделот, можност за обработка на крилата на вести-
евентуална фотографија од свадба, стара буларната протеза.
неколку децении и слично. Само неколку Моделирањето на гингивата во восок е
испитаници ми дадоа одговор дека користат многу креативно, фаза во која јас лично на-
некаков протокол за избор на заб. оѓам големо уживање. На прв поглед, овој
анатомски тип моделирање може да изгледа
Сакав повеќе од тоа, па се посветив на тежок, но се поедноставува со фактот дека
истражување на оваа тема, читајќи најраз- е поделено во неколку фази. Покрај стан-
лична литература, експериментирајќи, сè дардните инструменти, потребно е да имате
додека не го составив мозаикот од сите коц- електричен нож за моделирање на одредени
ки што ги собрав за време на мојата 20-го- детали, и препорачливо е да имате горилник
дишна работа и на крајот создадов свој про- со остар пламен, т.н. torsh горилник.
токол за избор на заби што ни овозможува
брзо и лесно, со 100% успех, да одбериме
заби за секој пациент одделно. За тој прото-
кол јас исто така зборувам на моите курсеви.

Се разбира, за спроведување на овој
протокол е потребна квалитетна тимска ра-
бота меѓу стоматологот и стоматолошкиот
техничар. Само на тој начин може правил-
но да го испланираме и да го решиме секој
случај со кој се соочуваме. Изработката на
целосните протези ја сметам за најсложена
гранка на стоматолошката протетика, би-
дејќи нашата почетна точка е изгубена не-
каде во вселената.

ПОСТАВУВАЊЕ НА ЗАБИТЕ
Откако ќе ги поставиме моделите во
артикулаторот и избериме соодветна гар-
нитура заби, започнуваме со сетот. Важно
е да се напомене дека забите од комплетот
може да се прилагодат по потреба за да се
врати хармонијата и природниот изглед на
полот, возраста и желбите на пациентот. Ги
поставуваме на начин кој исто така обезбе-
дува природна и хармонична насмевка. За
време на поставувањето на забите, треба
да имаме предвид дека совршенството и
симетријата не се присутни по природа, и
затоа ако ги поставиме забите симетрично,
тоа ќе го привлече вниманието на другите

5301 | 2020

НОВИ ТРЕНДОВИ

Aко правиме За wax-up тренинг, го препорачувам се- материјалот од кој е направена киветата, како и
имитација на тот на восок Renfert Geo Expert Gingiva со кој од дебелината на ѕидот и нејзината големина.
крвните садови, може да постигнеме полихроматско модели- Важно е кога ќе ја отвориме киветата, восокот
тоа да го правиме рање на гингивата (карактеризација во восок) да е омекнат, а не стопен, за да можеме да изва-
само во областа што ни помага подобро да го разбереме само диме што е можно повеќе одеднаш. Стопениот
на слободната слојот на боите во акрилот. Јас, исто така, пре- восок влегува во порите на гипсот, што ја отеж-
гингива, бидејќи порачувам тврди восочни плочи, по можност нува улогата на изолаторот и ја зголемува мож-
Vertex hard или Gebdi hard плочи. носта за лепење на акрилатот за гипсот. Откако
во регионот ќе го извадиме восокот кој омекнал во киветата,
на здраво ВМЕТНУВАЊЕ НА ЗАБИТЕ го плакниме користејќи четкичка за заби и де-
После поставувањето на забите и моде- тергент за садови, внимавајќи да се одмасти
прицврстените лирањето на гингивите, преминуваме кон целата површина на гипсот.
гингиви крвните вметнување на протезите. Јас ја користам
конвенционалната метода на полимериза- ИНТЕРНА КАРАКТЕРИЗАЦИЈА
садови не се ција, но важно е да се знае дека оваа техника НА ГИНГИВАТА
видливи може да се примени и на ладна полимери- По плакнењето на киветата, доаѓа на ред
зација, како и на техника на вшприцување. карактеризацијата на гингивата. Работам со
За вметнување на моделот во долниот дел т.н. „salt ‘n pepper“ техника и ретко користам
на киветата користам гипс од класа II, доде- повеќе од три бои затоа што со експеримен-
ка за поставување во горниот дел на киве- тирање дојдов до заклучок дека овој број бои
тата користам III класа (како и за работниот е сосема доволен за да се добие база со која
модел). Важно е гипсот во кој го вметнуваме имитираме здрава гингива. Прво правиме ка-
горниот дел од киветата да има ист степен рактеризација на посветлиот дел од гингива-
на експанзија како и самиот модел. Гипсот та, а делот што го претставува слободниот дел
секогаш го мешам со вакуум миксер за да ја од гингивата го оставаме во бојата на базниот
минимизирам можноста да остане воздух, акрилат или додаваме потемни црвени тоне-
но и затоа што така замешаниот гипс гаран- ри. Споената гингива можеме да ја потенци-
тира компактна површина што ќе обезбеди раме во текот на моделирањето во восок, на
одлични можности за зачувување на најсит- пример со текстурата, што ќе го поедностави
ните детали што претходно ги моделиравме, контролирањето на слојувањето со посветол
а покрај тоа таквата компактна површина на прав. Исто така е важно ако правиме ими-
гипот го отежнува лепењето на акрилатот за тација на крвните садови, тоа да го правиме
него. Моја препорака е како влошка да кори- само во областа на слободната гингива, би-
стите месингана кивета, исто така е интерес- дејќи во регионот на здраво прицврстените
но да се знае дека користените кивети често гингиви крвните садови не се видливи.
се подобри од новите, така што не мора да се
купуваат нови преку, на пр. Ebay.
ПЛАКНЕЊЕ НА КИВЕТАТА
По полнењето, киветата ја ставаме во лонец
со вода и чекаме водата да зоврие. Во врела
вода ја држиме 4 до 6 минути, во зависност од

54 01 | 2020

ЗАБОТЕХНИЧКИ ТЕХНОЛОГИИ И ТЕХНИКИ

ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРОТЕЗАТА Се прашуваат зошто да се нудат протези со
Дојдовме до моментот кога е неопходно да се толку убави детали и бои кога сето тоа најчесто
извади протезата од киветата. За таа цел препорачу- не се гледа кога зборувате или кога се смеете.
вам да се набави пневматски чекан кој ни овозможу- Одговорот е едноставен - пациентите се тие кои
ва брзо и без опасност од кршење на протезата да го ги гледаат сите овие детали, вложениот труд,
отстраниме гипсот од нејзината површина. Од сите нешто што потсетува на она што некогаш го има-
чекани што ги пробав со годините, единствениот од ле и за жал го изгубиле. Сето тоа исклучително
кој навистина сум задоволен е Renfert Power Pillo, кој поволно психички влијае врз пациентите, им ги
ја оправдува својата цена со совршен ефект. разбиваат табуата што ги имаат кога е во пра-
Персонализираната протеза не треба да се об- шање мобилната протетика. Кога ќе ја извадат
работува вестибуларно за да не се оштетат слоеви- таквата протеза после оброк за да ја измијат,
те за карактеризација на таа површина. Од таа при- веќе немаат чувство дека држат парче пластика
чина мора да водиме сметка при моделирањето на во рацете за да им помогне да извршат некоја
протеза нигде да не биде масивна. Ги обработуваме од основните функции и симбол на стареење,
само рабовите, а потоа ги пескариме сите површи- туку гледаат нешто ново што може да го прифа-
ни на протезата за да ја подготвиме за апликација тат како нешто свое, лично. Со тоа им се враќа
на глазура. По желба и потреба додаваме надво- разнишаната самодоверба, со задоволство се
решни ефекти врз забите и во овој случај и нив ги насмевнуваат, едноставно овој предмет им го
глазираме. Во спротивно, го глазираме само pink подобрува севкупен квалитет на животот.
акрилатот, а забите рачно ги полираме на висок сјај.
За глазурата користам GC Optiglaze, доде- ЗАКЛУЧОК
ка бојата за надворешна карактеризација сам ја Живееме во технолошки исклучително раз-
правам. Пред да се нанесе Optiglaze, најважно е виено време, кога секојдневно наидуваме на
правилно да ги подготвиме површините што тре- различни иновации во сите области на живо-
ба да бидат обложени, бидејќи ова, со правилно тот, вклучително и на полето на стоматологија-
одржување, гарантира долг век на глазурата. Лич- та и стоматолошката техника. Исто така, секој
но, давам двегодишна гаранција за глазурата. пациент има право за своите пари да го избере
ОДРЖУВАЊЕ НА она што смета дека е најдобро за него. Затоа, не
ПЕРСОНАЛИЗИРАНИ ПРОТЕЗИ треба да се колебаме да понудиме вакви видо-
Честопати ме прашуваат дали одржувањето ви изработки само затоа што тие се поскапи од
персонализирани протези е потешко од одржу- стандардните, туку наша должност е пациентите
вањето на обичните протези. Одговорот е апсо- да ги едуцираме за сите придобивки од персо-
лутно НЕ. Овие, како и сите други глазирани про- нализираните протези, давајќи им можност на
тези, се одржуваат на исклучително едноставен слободен избор.
начин, со помош на четка за заби или со специјал-
на четка за целосна протеза и обичен детергент # за авторот
за садови. Во никој случај не треба да се користи Борис Јовановиќ, забен техничар
паста за заби заради нејзините абразивни својст-
ва, затоа што може да ја оштети глазурата. Се раз- Роден сум во Швајцарија, каде живеев додека
бира, сето тоа зависи од навиките за хигиена на не наполнив 12 години, кога со семејството се
пациентот. Со текот на годините, имав можност вратив во Србија. Тука го завршив основното
да се сретнам со анатомски измоделирани, пре- образование, а потоа и Заботехничкото учи-
глазирани протези кои изгледаат како сега да лиште во Белград. Веднаш по завршувањето
излегле од лабораторијата, но за жал и со рам- на средното училиште почнав да работам во
ни, исполирани протези, кои беа толку полни со лабораторијата на татко ми во Белград. Како и
каменец, што немав храброст да ги земам в рака повеќето мои колеги, започнав со лиење отпе-
без ракавица. Заклучокот до кој дојдов е дека па- чатоци, обработка на модели, итн. Благодаре-
циентите кои се одлучуваат за персонализирани ние на широкото познавање на татко ми, како и на бројните курсеви
протези имаат добро развиени хигиенски нави- што ги поминав во земјата и во странство, станав експерт за мобилна
ки и внимателно се придржуваат кон советите за протетика. Во исто време, се усовршував и во областа на фиксната
одржување на овие протези. протетика, што ми овозможи успешно да се вклучам во оваа гранка
ЗОШТО ПЕРСОНАЛИЗИРАНИ ПРОТЕЗИ? на стоматолошката технологија (поточно, околу 60% од работите што
(Филозофија зад персонализираните протези) поминуваат низ мојата лабораторија се од оваа област). Планирам
Многупати сум се соочувал со ова прашање стручно да се усовршувам до крајот на мојата кариера.
од колеги, од стоматолошки техничари и од сто- Во 2014 година бев избран за официјален член на DTG-Dental
матолози. Technicians Guid, на што сум многу горд. Членството во групата ми
овозможи да споделам знаења со најголемите светски експерти. Тоа
ми помогна да стекнам блиско пријателство со голем број членови
во групата. Со еднаква гордост, би сакал да напоменам дека во 2016
година станав key opinion leader за компанијата RENFERT, а во 2019
година и тренер за компанијата VITA Zahnfabrik.

5501 | 2020

ЛОГОПЕДИЈА

Убавата насмевка и правилниот
изговор на гласовите

Со хармонија и синхронизација до синергизам во функцијата

Автор: Никола Левенски Миљаниќ, дипл. комуниколог и дипл. логопед UDK: 316.771.2:159.942.3

Пример: Љубов и насмевка. За финалниот артикулиран говор е од-
говорен артикулаторниот механизам. Пато-
Неизбежна е убавата насмевка при лошките состојби во тој механизам предиз-
правилен изговор на гласовите: С, З, Ц, Ѕ. викуваат механички дислалии. Најчести од
Вербалната комуникација како комплексен механичките дислалии се сигматизмите.
процес се реализира со учество на многу
делови и органи од разни системи во чове- Во артикулираниот говор учесниците има-
ковиот организам. Со вербалната комуни- ат пасивна улога (максила, тврдо непце, алве-
кација како функција, човекот е единстве- оли и заби) и активна улога (мандибула, усни,
ното социјално и комуникативно битие во јазик и меко непце). Хармоничниот сооднос е
животинскиот свет. Овој процес претставу- од големо значење за правилниот изговор на
ва неизместлив начин за соопштување на гласовите во говорот.
љубов, радост, тага, емоција итн.
Можеби и не мора да е идеален соодно-
Доколку не постои патологија во ние- сот на трите третини на лицето, според Кол-
ден сегмент на учесниците во вербалната ман, трихион-назион; назион-субназале и
комуникација, тогаш со успех се развива и субназале-гнатион. Не мора да постои иде-
нормално се реализира, како импресив- алниот профил на Аполо Белведере, но мора
ната, така и експресивната нејзина ком- да постои морфолошки оптимум - без расце-
понента. За импресивната компонента се пи на усни, тврдо и меко непце, без микро
задолжени рецепторите и макрогнатии. Да не постојат ортодонтски
Една слика (аудитивниот, визуелниот аномалии од типот на: апертогнатиа, прог-
– илјада зборови, и тактилно-кинестетички- натиа, протрузија, латерооклузија, дијастема
еден збор от). Трансмисијата патува медијана, микроглосија, макроглосија и др.
по специфичните патишта
(акустичен, визуелен, пира- Активните учесници со своите движења
мидален и екстрапирами- ги допираат пасивните артикулатори, гра-
– милион слики дален). За осмисленоста на дејќи специфични простори и форми за ар-
низа зборови во реченица тикулација на поедини гласови. И не само
се задолжени специфич- тоа. Со нивните синхронизирани движења
ните центри и ареи во цен- го обезбедуваат неопходниот интра-орален
тралниот нервен систем. притисок како плозија, фрикција и африка-
Експресивната компонента се реализира со ција. Синхронизацијата на движењата на
стимулација на ефекторите од страна на мо- сите активни учесници во артикулацијата
торните неврони кои по своите специфични на гласовите може да биде нарушена пора-
траектории патуваат до сите учесници, а ди најразлични патолошки состојби – па-
финалниот производ е говор. рези, парализи на усни, јазик, меко непце,
патолошка состојба во темпоро-мандибу-
За импресивната компонента на вер- ларниот зглоб и отежнато движење на ман-
балната комуникација е задолжен централ- дибулата.
ниот нервен систем (ЦНС), поточно, доми-
нантната лева хемисфера во чиј темпорален Интра-оралниот притисок може да
резен во специфични ареи се раѓа идејата биде загрозен со постоење на оро-назална
за комуникација. Од идејата до реализа- комуникација како последица од расцепи
цијата патот е многу сложен. Експресивната на усните, тврдо и меко непце и несоодве-
компонента се реализира низ механизмите тен велофарингеален сфинктер поради па-
на ефекторниот систем (респираторен, фо- реза или парализа на меко непце или пора-
наторен, резонаторен и артикулаторен). ди поширок антеро-постериорен промер во
назофаринксот.

56 01 | 2020

ЛОГОПЕДИЈА

Дисхармонијата во соодносот меѓу Неправилниот изговор на гласот „С“ и За финалниот
учесниците во артикулација на гласовите и останатите фрикативни и африкатни гласо- артикулиран
асинхронизација на движењата на артику- ви („Ц“, „Ѕ“, „Ч“, „Џ“, „Ш“, „Ж“) спаѓа во сигма- говор
латорите доведува до компромитирање на тизам. Зависно од тоа како и каде е измес- е одговорен
цела експресивна компонента на вербал- тена артикулацијата, сигматизмите може да артикулаторниот
ната комуникација. бидат: интердентален, адентален, латера- механизам
лен, назален, стриденс и др.
Хармоничниот сооднос и синхронизи-
раните движења доведуваат до синергизам Фрикативниот глас „С“ е еден од најчес-
во вербалната комуникација. Ако се знае то применуваните гласови во нашиот јазик.
дека секој глас во било кој јазик има свое
место за своја артикулација и свој специ- За успешна логопедска рехабилитација
фичен начин за негово добивање, тогаш не на сите патолошки состојби во вербалната
е тешко да се претпостави од каде доаѓаат комуникација е потребна најтесна тимска
дислалиите. Дислалија е состојба на пато- соработка со ортодонт, максилофацијален
лошка артикулација на еден или поголема хирург, орален хирург, педодонт, протети-
група гласови кои може да бидат во оми- чар, невролог, педијатар, психолог и др.
сија, субституција и дисторзија. Сите овие
три степени на патолошка артикулација кај # за авторот
гласовите може да бидат во три позиции во Никола Левенски Миљаниќ - дипломиран лого-
зборовите – иницијална, медијална и фи- пед и дипломиран комуниколог. Од 2007 година
нална. активно работи на полето на комуникацијата, при
што низ соработка на интернационални проекти
За правилна артикулација на гласовите гради уникатни искуства од доменот на комуни-
во секојдневниот говор важна е видливоста кациските вештини. Истражувајќи ги можностите,
и убавината на насмевката која претставува ги согледува и бариерите, особено во вербалната
неизбежен дополнителен фактор кај степе- комуникација, при што започнува да ја проучува
нот на разбирливост. патологијата на комуникацијата. По дипломи-

Гласот „С“ се формира со: усните форми- рањето на Логопедија при Медицински факултет, се определува за ис-
раат блага насмевка, антериорните макси- тражување и рехабилитација на патолошките состојби во вербалната
ларни и мандибуларни заби се во тет-а-тет комуникација. Комбинацијата на комуникологија и логопедија дава
положба, скоро незабележлив интермакси- сеoпфатност на неговиот оригинален пристап кон вештините на кому-
ларен простор низ кој под притисок струи никацијата и нејзината патологија. Со тоа остава препознатлив белег
експирационата струја. Јазикот се наоѓа на во сферите на своето делување. Од 2012 година е Претседател на Фон-
подот на устата, а неговиот апекс се опира дацијата „Д-р Михаил Левенски“.
на алвеолите од лингвалната страна на ин-
цизивите.

5701 | 2020

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

Влијанието на надворешната
средина врз деградацијата на
ДНК молекулата од забното ткиво

Автор: Д-р Ванчо Спиров UDK: 616.314:577.113.042
Коавтори: Д-р Оливер Димитровски, Д-р Благоја Даштевски, Д-р Златко Јаќовски

Степенот и АПСТРАКТ: ВОВЕД:
начинот на После смртта доаѓа до комплетно рас- Откривањето на ДНК молекулата и неј-
деградација на паѓање на човековото тело. Коските и заби- зината структура од страна на Ватсон и Крик
ДНК молекулата те претставуваат ткива кои се најотпорни на (Watson & Crick, 1953), претставува почеток
е под директно деградационите процеси и кај нив е можно на откривање на мистеријата на градба-
влијание на да се изолира ДНК молекулата и после не- та на човековото тело и пренесувањето на
факторите на колку стотици години. Структурата на забот, наследните карактеристики. Со тоа откри-
животната која е единствена и уникатна, доведува до тие почна еволуцијата на голем број научни
зачувување на ДНК молекулата. Неговата дисциплини, а една од нив беше форензич-
средина градба го прави најцврст орган во човечко- ната стоматологија. До откривањето на ДНК
то тело, т.е. емајлот на забот кој го прекрива молекулата постапката на хумана иденти-
делот што се наоѓа во устата, делува како фикација (која претставува нејчеста улога на
штит врз останатите дентални структури форензичниот стоматолог) се изведуваше
во внатрешноста на забот. Тој го заштитува преку постапка на компаративна дентална
генетскиот материјал од сите надворешни идентификација. Но, со откривањето на ДНК
влијанија и различни температурни проме- молекулата се отиде чекор понатаму и се
ни. Деградацијата на ДНК молекулата е раз- навлезе подлабоко во структурата на секоја
лична во зависност од средината и условите човекова клетка. Некодирачките делови на
под кои се случува. ДНК содржат кратки тандем повторувачки
секвенци (Short tandem repeats-STRs) кои се
користат во постапката на идентификација.
Степенот и начинот на деградација на
ДНК молекулата е под директно влијание
на факторите на животната средина и вре-
метраењето на изложеност на овие факто-
ри. Во фактори на надворешната средина
се вбројуваат речната или морска вода,
топлиот влажен воздух, огнот, нуклеарното
зрачење, ултравиолетовото зрачење, ви-
соко киселата почва и хемиските агенси
кои се користат во намерните обиди да се
деградира ДНК кај воените жртви (Western
A.A,2008; Andelinovic S,2005; Mimura N,2012;
Kubo S.I,2012; Holland M.M,2003; Budimlija
Z.M,2003).
Оттука произлегоа и целите на овој труд,
односно да се утврди влијанието на надво-
решните услови на средината врз квали-
тетот и квантитетот на екстрахирана ДНК,
односно да се утврди влијанието на овие
фактори врз степенот на деградација на
ДНК молекулата.

58 01 | 2020

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

МАТЕРИЈАЛ И МЕТОД: бите се анализираат во временски период
За реализација на поставените цели, се од 2 месеци, при што секоја втора недела се
обработија вкупно 48 заба, без поголеми ка- правеше анализа на забите од секоја група.
риозни оштетувања (ин витро студија), кои Секоја од четирите групи заби е анализира-
се екстрахираа на Клиниката за орална хи- на на две недели во период од два месеца и
рургија при Универзитетскиот стоматолош- тоа во однос на добиената маса (g), концен-
ки клинички центар „Свети Пантелејмон“ во трацијата на ДНК (ng/µl) и концентрацијата
Скопје. Дел од испитувањата, и тоа постапка- на ДНК на грам заб (ng/µl/g заб. Анализата
та на изведена изолација на ДНК молекулата во овој дел од истражувањето има за цел да
и нејзина квантификација, се реализираа на го утврди влијанието на средината врз екс-
Институтот за судска медицина, кримина- трахираната ДНК.
листика и медицинска деонтологија - Скопје.
РЕЗУЛТАТИ

Изолацијата на ДНК молекулата од заб- 1. Надворешна средина
ниот материјал се изведе со Prepfiler Kit од
ABI™. Стандардната постапка на екстракција Просечните вредности од спроведени-
на ДНК од клетките се изведе по нивно раз- те мерења на 12 заби во услови на НАДВО-
орување, а се базира на различните карак- РЕШНАТА СРЕДИНА се прикажани во табе-
теристики што ги имаат ДНК, протеините лата 1.
и другите конституенси. Оваа постапка се
одвива преку дигестија на клетките со про- Табела 1. Просечни вредносНтАиДнаВОпаРрЕаШ- НА СРЕДИНА
теиназа К во присуство на метален хелатор метрите на заби во надворешна средПирноасвеок (means)
(EDTA) и детергент како SDS (натриуВмрдеом-е начетири временски точки
децил сулфат), по што следува течно-тмеечнраење
екстракција на растворот на ДНК со фенол Маса на заб КоНнДНАцАНеДДнКВВПОтО(рРрnЕоРаШgсцЕ/НеШиµАкјlСаН)Р(mЕАнДаeИСНaРАnЕsД)КИоНгнрАцаемТнАзтБарЕбЛаАц(nи1gја/µнlа/gДзНаКб)на
и преципитација на ДНК со алкохол. СоВровеамае на (g)
постапка се добива голем принос на ДНмКерсоење Просек (means)
големина од 100 до 150 kb, која е падоелIкIивнмаеетдр-ела Време на
на за понатамошни анализи како КоКноДнцДц0НеНе,нКнК1т(т2рn(ра6gnц/а9gиµцјl3/а)иµ3најlа) наКогнрцаемнзтКарбаогц(нрnиgјцаа/µемнlан/gДзтзНар0аКбба,0)нц(7аnи0gј2а/7µн3lа/gДзНаКб)на
мерењМе 1а,с8а2(g3н)3аМ3за3аса(бgн)а заб

за верижна реакција (PCR амплификаIIVцI иннјеаед)д,ееллаа II недела 1,8033313,823333 00,102769538333 0,070273 0,042323
секвенционирање итн. 1,823333 0,126933 0,070273

Квантификацијата пноампоршинмаерQоuцаиIVnVтtIеifннilвееeоддr ееллаа IV недела 1,803333 0,075833 0,042323
студијата се изврши со 1,780000
VI недела1,8033313,780000 0,049200 0,026323
00,,004792508033 0,026323 0,042323

DNA Quantification Kit oд Applied BiosyVVsItIIeIнmнееsд,дееллаа VIII недела1,7000010,700000 00,,004456566767 0,029410 0,029410
на 7500 Real Time PCR System. 1,780000 0,049200 0,026323

воокввлепданифплијаВаоитонвти1иое2јаетнфозт4араотш8бинеижнзата.аиоиПбдзирнеоиварплсадоиптсвдраиооеатгрлкнуреоеваушннатпасињнатиДевбатоНенГГввГеатррргКоочонеааазуиччатафффсееипбслтиииттрлреиоииччкиемивVккпррдит1пгииIоииоерI.есооIавуврПввтнттмпрсаарррчеиппеез--ееоедррммтсеиииееелкквГГрчннрроаадрннааиссчззеоаффккеиисдвситиинничктервнГГкрааи1рнттририеа.оооаппаопмеПвнтччфрфдррррчдапееккоеираооиммнтсгнииичивеессркоексрчнкеееааее1рнискс1изнччфките,.ивддоини7нниирПвњат0аатре0иитв,кор1пмеанддпо30чооттрдотекраее0еечо0тнн,исач0синнок07с1епеееввнсккич0.чттианндрранаиинаритааеезпндоритаддаеечнаггинкмвпрррннваианрвраааооепраеремффадсстргедмрнттреииомаонеиитифсккст0оертр,ие0тооиоо4исникечтттоддтостнетидн11ке0ин1ммима..ан.о,те0еезаедтзра4орреабвпињ5чееибранк6ањњвериттио6адеааанв7ен---ттааодаапвнаоннррааааедмшппевнтаааорррисрртааеееммдшоидеенниттаанррвтоииесррттееесе0ндоо,а0ипдд2рна9ииав4енннв1ттиоее0рреесс напр
напр

тура од +4˚C 1(2кознатбриоблеиарпаонсатГадрвеаегфнрииадквао1цн.иаПјадр)-,осеччмнееиттирвриритеевдр0нн,е0ао7мзсеатнбисинквиаотпноаачркдаивморе0ет,0ш8ринтаесрнеадзианбаив0,во03о надворешна средина во
втората група
ворешна средина каде што беа изложени нчаетири временски точки 0,05 0,03
1,82 1,80 1,78
0,05 ГРАФИК 1
различни временски услови и на различни 0,13 0,04
1,70

температурни промени, со што го следевме 0,07
влијанието на надворешните услови врз 0,03
степенот на деградација на ДНК молекула-
та. Третата група 12 заби беа поставени во 0,08
вода, поточно во реката Вардар во времен-
ски период од 15.02.2015 до 15 04.2015 и 0,13 0,04 0,05 0,03
тука сакавме да го утврдиме влијанието на
водата врз степенот на деградација на ДНК 1,82 II недела IV недела VI недела VIII недела

1,80 ДНК1(n,7g/8µ0l/,g0з3аб) 0,05
маса ДНК (ng/µl)

0,08 1,70
Согласно со табелата 1, анализата на темпото на про0с,е0ч5ното намалување на вре0д,н0о3стите на

испитуваните1,п8а2раметри на пример1о,8к0от на заби во надворешна средина во IV недела, VI недела и
VIII недела во однос на вредностите во II недела изнесув1а,7к8онсеквентно за: а) масат0а,0н5а забот -

молекулата. Четвртата група 12 заби беа за- 1,097% v.s. 2,376% v.s. 6,764%; б) концентрација на ДНК - 40,257% v.s. 61,239% v.s. 614,7,0023% и в)
копани во земја на отворено и тука го следе- концентрација на ДНК на грам заб - 39,594% v.s. 60,294% v.s. 61,413%.
вме влијанието на хумусната и фулвичната АнализатIаI нпеодкаежла темпо на намIаVлунвеадњеелнаа просечните VврI ендендоеслтаи кај трите испVиIтIIувнаендиеплараметри
киселина и влијанието на другите егзогени во надворешна средина (табела 1). Најголемото просечно намалување на добиената маса од
агенси врз количината изолирана ДНК. За- забот при престој во надмвоарсеашна срДедНиКна(,nсgе/µсlл) учува ДпоНмКеѓ(уngV/Iµиl/gVзIIаI бн)едела од престојот и
изнесува 4,39%. Најголемото просечно намалување на концентрацијата на ДНК добиена од забите

II недела IV недела VI недела VIII недела

59Согласно со табелата 1, анализата на темпото на просечното намалување на вредности

испитуваните параметри на примемраосакот нДаНзКаб(nиg/µвlо) надДвНоКр(еnшg/нµlа/gсзрабе)дина во IV недела, VI нед
VIII недела во однос на вредностите во II недела изнесува к0о1н|с2е0к2в0ентно за: а) масата на з
1С,о0г9л7а%снvо.sс.о2,т3а7б6е%лаvт.аs. 16,,7а6н4а%л;ибза)ткаоннцаетнетмрапцоитоја ннаа пДрНоКсе-ч4н0о,т2о57н%амvа.sл.у6в1а,њ23е9н%аvв.sр.е6д4н,0о2ст3и%
икоспництеунвтарнаицтиејапнарааДмНеКтрнианграапмризамбер- о39ко,5т9н4а%зvа.бsи. 6в0о,2н9а4д%воvр.sе.ш61н,а41ср3%ед.ина во IV недела, VI нед

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

Согласно со табелата 1, анализата на Во табелата 3 се прикажани просечните
темпото на просечното намалување на вредности од спроведените мерења на 12
вредностите на испитуваните параметри на заби ставени во услови на ВНАТРЕШНА СРЕ-
примерокот заби во надворешна средина ДИНА.
во IV недела, VI недела и VIII недела во однос
на вредностите во II недела изнесува кон- Табела 3. Просечни вредности на пара-
секвентно за: а) масата на забот - 1,097% v.s. метрите на заби во внатрешна средина во
2,376% v.s. 6,764%; б) концентрација на ДНК четири временски точки
- 40,257% v.s. 61,239% v.s. 64,023% и в) кон-
центрација на ДНК на грам заб - 39,594% v.s. Графичкиот приказ на просечните вред-
60,294% v.s. 61,413%. ности од мерењата направени во четири
График 2. Просечнвирвермееднноссктии нтаочпакриамеедтаридтееннна азагбриавфоивкнаоттр2еш. на средина во
Анализата покажа темпо на намалувањечетири временски точки
на просечните вредности кај трите испиту- Гра0ф,09ик 2. Просечни вредности на пара-
вани параметри во надворешна средина мет0р,17ите на заби во0,0в6 натрешна 0с,0р6 е0д,10ина вo
(табела 1). Најголемото опдрозсаебчонтопГррнаифаимпкра2ел.суП--рчеотсиерчничиевтрвиремерде1и,нн97овсксртииетмноачекпниасркаим1,ет8т8о0р,1чи0ктеина заби во внатрешна сре0д,0и5на во
вање на добиената маса 0,09
1,86 ГРАФИК 2 1,65

тој во надворешна средина, се случува по- 0,09 0,06
меѓу VI и VIII недела од престојот и изнесува
0,17 0,06 0,10

4,39%. Најголемото просечно намалување 1,97 0,10 1,86 0,05
на концентрацијата на ДНК добиена од за- 1,88 0,09

бите оставени во надворешна средина, се 1,65

случува помеѓу II и IV недела (40,26%) и IV II недела IV недела VI недела VIII недела
и VI недела (20,98%) додека во интервалот
од VI до VIII недела просечното намалување маса ДНК (ng/µl) ДНК (ng/µl/g заб)

о(Т((о(Т2т2таассаа00ттббббТ,,ааее99ееввАлл88ллееБаа%%ааннЕ22)В)Вии22мм.Л.рдрд))..ТеТвевееооАеореорммддннммее2еееаеаннњњппккддааннаоаоееввддааоовнвнввророооааееррпипишшееррнншшннототенаенассрераеассвчвчррММсансанееррллооааддееооссининддтата(нанаииgооннмаманн)ддааааааз,лз,VлVаависууIсIсббввераеддзааооњенњсњсТТлдлVеVТеееееууIIсиIмачIмчннIIнууКуКнапбапннвваовооеоаепапеаННннаддДапнанАцлАцпепрераНасаеДеДолаолаанКпанпамрВмамВмтртрмО(2еОаеперпероnоѓѓтрРамтрРао.сgусуррцоЕцеоЕ/еиеТиШси2ШµчIсичIIетIетнтјеlнј,еаН)ечаНчи7ориомннАннАнн8инонIоаIапааVСVаСт%аттзоРомзоРмеананЕЕан(абнебДеДннлталдадвКИвуКИамумааееооовоНвНблаглаананзрАлаАлапењцњацуаулре(мве(евбе44нанаао0(0з(њтњт%в%,аср,2р22ебе)оа)е6а6)циц%(ич%.нnизиз)н)gнјанја/аиеоиед1гпТ1АСгпвпнвпнпСсАпµнснррслрра55роорррооаеннlуIвауI/аааVнубеемV,,двииооммггаавg99оммДчлладдДессммеллаааее33изурааиееНлннлииНлсмѓѓаее22ззвсссччаууеооКааззуаабVКарр%%ннVннамаассвмббш)I4ооиноIн;;ииттттVVалоп.окказнииаа--анббттнњссIIоуТнооеее2тт33еоо))2мннаетте-деее,иид11,кк7ввмаа7свттеее,,оо8ннрруаавв833ннлѓлптт%VVннааеевообб%у55аааееаоццддаIIее77тIIммззIIIIееннрллнк%%IкIIаабнтин4цбзнппнноооааеббинннрооаттттеоаеиссеншvvз7нииееепррааттт..ебц,нмлдснтIтssдддноо4иирааVе33е..шввIеаеетаеееццоI-аА0-ккн,,33оонннрлллиисснлнвпслаа3енн66тнаа44еааа3јјереуардјјавв,,ааааауа)ча55,депп%нттеаннвц1јј2.иивнргглврр99ооннлрсдецтааАаоо,ззаиоа355иинддаа3аолооиттирииннллн%%оттррњјасс7мјнкн5ДДееееезаееаоееееаппваа3ссо%ммтННаvvд7е(еччшшдииррнлуум4,а)..нооннтКК5%тиssввеессн1нниаvактта1оо..ппнрсаамссн,аа--ноо.лоз0%44ттттоииаsДеааиv44ооуооккас422астт.ппсснн.ка11вооиНјјуу%Is,,ррДнт5рVоонн88вн,,вцваннавв.ее00аоо2)ттК33Наана,њоаассреае4дд443е,ссмм77ееКннд8пдн11пеееии-ввнтI%%26вккааии6оеДV%%оччооннедтрввтндлл4лр%д4Н,ннппаа((5кнеемарууаонинКттеvvе1ооаа%ввннвва(ааоб9ак..(ввопепмрртнн,дssnттааббнн0жиаооаца..5ааннgаадсоњњvнее44аазееб/р4ммттооаиµ.тн%ллмме44танIIееерsорраlVVееи)1аа,,ојлалаат.ее:зз55мсоаттннм%ллаатае1шшv33а44аннрртекаао::аеуу.))88нм5нииее4,)иннVsт..одввлv%%ааввVддIр)ааа.,аДААааннпутм..нт9))ррниееsIН4њњвезннеааvvееоДллзмм.т3аКассндааа4..2ддпееззааеррssвабњ(сааллн2Неааnнн..л4,,еер,ионсснибииа8gббаеда44оо%ддКааVV,аао/ззитиист5µ77ссI3ттеииоааIIноlI;асттзддаа,,п/н4ппннсттg44л7виинабннаеоотааооиаап00азнннтта8бо%ееамебб)часс44оеепптааддвбаии%вттгдинк%%иивмооау)еееааннроее(ззоеккнонвелллзввтVааннааvииVаааттѓилеенаатаааауббIаа.ооIужжIиимsннввIоIатт------ооааииIнссв.аа))ииааIттеппVоккдттммввззVVии--ооеееааооиIIвттааннлмм44IIуунIIссаввцц,,ввпп11ааV22аннннееаа00ооIт33ааооееннннр,,77ттн55ндддттииерр%%рр11еааееттшеезз%%аадллееаанншшvvнццеаа..ббаа..ппаииннлssооммааввНН..јјаааааттррсооаааа55
(/g) ддеегг2рра.аддВаанццДаии664646Нјјт410а014аК,,,р,,,220в022в(/о532/ео352n279792gшфф473374/р965рµ956нииl)ажжисиддреееррдннааи+г+нр44аа˚˚CмC))з663а636019б190,,,,,,254(524n/199/199g462462/643нснТ364µ581ла851аеlу/бмдgчееаузлллвааауабвI4иВВ)IVммаIп.зррњноТнеенееемерреееммдмсвеедеееуеннњњѓепвулааннлоееаатаааIрнкIки1ввоопоеоаи0оаддрншснпњц,псоIнвр5VпезесиаонСе1кнареснтвсат%обееерчеурнтгчосдне.аММвнрлнатНдецттао4оаенааолии,анссоссша2јнпјнааајои3нне((гаа3ртн(gg/7тннома4о,а))5о3асаап1лмва12снл,ззалесо0%1аасеаауур4мрлббоччвив%Даеоуаунн2)мНдњвтви,аТТтКдо8иаеаеееатт6оњтнммрнебнд%дпрККааоеппаеееооои(б.оокшвмлптннмиаараДДВВнннааццненбреНН4ааеННтнаеелнаеаа1ѓаААадннККппалуму,мТТстт0рравдн((зерр/РРо4арооnnаV43ооатааЕЕд0лссggер)њIццбс,бШШее9у//.идиивµµччз1тиииетННааиннјјнllиеаае))бњААооннаVпнинннеаннјССакIоаааагIтааРРоаIоокстзиммЕЕсјаалонттДДпаабаатенетоллИИвовммвККдрцуумННеоаеооввеиеаонеггААаанннррѓилнсзттњњуццааиоеааа-ееммвееIннVо((ззтт%%аарр3ивбб))аа2нVцц,а((3nnIтии/5рggјјн7аае//е1µµшннд8llаан//еggалДДаззННсаа
2. II недела 1,09/6892 втроавцниајтарт5ае,ш4н2на/3а7Д4с5НрКеддионбаиесне4ас4ло,5уд/4ч8зу1ав4баипоомстеаѓвуеIнI ии
2. IIVI ннееддееллаа 21,,307966588922 IV недела4,(243713,0214%) додека41н,а04м0а9л1увањето по-
VIVI ннееддееллаа 62,,736746155812 меѓу IV и VI недела и VI и VIII недела изнесува
VVIIIIннееддееллаа 6,764151 консекве5н,4т2н37о435,51% и 2,8644%,54(т8а1б4 ела 4).
VIII недела (контролирана
Внатрешна средина (контролирана
Внатрешна средина
Во табелата 3 се прикажани просечните вр(кедонносттриоолдиспрраовнеадеднеитгермаедраењцаинјаа12 заби стаVIIвIенннееиддевеоллаа 36,59478
ТуТуВссааоллббТтооееаАввллбииаБаеннлЕ33ааа..ЛтППВВаАррННчч3оо3АеАесссттТТееиеиРРччррЕЕпннииШШриииввННввкррААрраееежеммССддаРРеенннЕЕннооиДДссссккИИпттиииНриНотАтАнноос..ааечччкпкпнииааирртааеммвееврттерродиинфттееорВсннтНиааиАжззоТаадРбибЕиисдШпввероНоорАвввненнСдааРатетЕррн+ДееиИш4штеНн˚нCАама)ессрррееедњдиианннааавв1оо2 заби ставени во /

Време на ВНАПТрРоЕсШекН(АmСeРaЕnДs)ИНА IV недела 32,35718
36,59478
VI недела

Вмреермеењнеа Маса на заб КонценПтрраоцсеикја(mнаeans)Концентрација на ДНК на Табела 4. Темпо на просечно намалу-
мерење (g) вање на параметрите на заб во внатрешна
ДНК (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб)
Маса на заб Концентрација на Концентрација на ДНК на

II недела 1,96(g6)667 Д0Н,1К7(4n8g6/7µl) грам з0а,б09(n2g4/2µ7l/g заб) средина

IIVI ннееддееллаа 11,,898636363637 00,,110734180607 00,,006922542207 3. Водна срединa

VIVI ннееддееллаа 11,,886803030303 00,,019063916070 00,,005682650230 Табелерниот приказ на просечните

VVIIIIннееддееллаа 11,,685630303030 00,,009916997637 00,,005528863033 вредности на анализираните параметри на

VIII недела 1,653333 0,091973 0,052833 забите поставени во водна средина се даде-
ни во табелата 5.
Графичкиот приказ на просечните вредности од мерењата направени во четири временски точки е

даден на графикот 2.
Графичкиот приказ на просечните вредности од мерењата направени во четири временски точки е

60даден на графикот 2.
01 | 2020

четирипровсреченмитеевнрседкниосттиокчајктирите испитувани параметри на заби поставени во внатрешна средина.

ТвоабвеолденрВанрсиерометдепинрниаакпсСннслаооаеуемдмгзчлеаеуалдлѓвнсуауанаваиоVапдзњсIонпеомееирнстеуанѓоиVвбуааIесIIIлвкIкеоаооничтннеацнсIдтVе3ееиакн,лнвнтбтаеераеднеајгоецтолндливлоаајеарп3мтт(ре4,аао5е1дт1сн,о50%тано4п.иј%оДроо2)тНс,сКд8тев6оичод%дноеов(нбктнниаааааебтнмнВерааалаПемОлашноару4нДадвл)оаау.лНњвзссаиаеерАбњДзеинкедиаЕСтиоо(рдНРнсmотапаТЕабовниАeДимееиaЛненИтѓиnтаоуНтеНаsваIАVо)АмзпаФиваансО1аVар0IтоРар,н5деЕм1ешз%дНанее.баЗлтоНатИрсарсиијКегеодVАслниIленуиамчаоуVвстзIоеаIаI бите пос

Табела 5м. ПерреоњсеечнТаибевлра 4е.дТенмвМонпаостатрнсеиашапннрнаоасасерпчезнадаоирбннаааммалеутврањиКеонннаацпзаераанбмтиертравицотеивнјаоазданбнавао среКдоигнрнцааеТмвАноБзтЕарЛбаАц(4nиgја/µнlа/gДзНаКб)н
вредности на парчае-тири временски т(gо)чки
Табела 5. Просечни ДНК (ng/µl)
Темпо ВнНаВАпОТрРоДЕсШеНчНнААо нССаРмЕРДаЕлИДуНвАИањНе А(%)
метри на заби во водна средина во четири Време на
временски точки
II недела мерење1,82333М3аса на заб Кон0ц,е0нПт3рр6аоц4ис3јае3нка (meКоaнnцеsн)трација на ДН0К,н0а28507
Време на
ностГираофдичмкиеортењпраитаканз анпарпарвеонсеичнвиотIеVмчевентрреиеедрдњие- леа (g) ДНК (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб)

временски точки е даден на графикот 3. II недМел1аа,с7а46н6а6з7аб/ Конц0е,н0т1/р5а4ц3и7ја на Кон/ центр0а,0ц1и3ј5а0н0а ДНК н
(g) ДНК (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб)
VI недела 3. ВоднаIVснредеилн1аa,5600004,237321 04,10,0049093187 32,35718 0,006743
мвреетмрГиретанефскнииактз3оа.чбПкиирвоосевчондинаврсредеднионстаивVноIаIIчIеIнптнаеиредрадеи-еллаавТоабвеолденVрVанIIIсиIнрноеетедддпеиерлн11лиааак,,с84аез52дн03аад30пе30рнои0351све,54оч,92нт33иа27бт24ее35лвартеад5н.ости
0н4а,40а,53н4а68л1и44з3ир3аните параметр3и6,н5а94з7а8бите0п,о0ст2ав8е5ни07
04,70,4006405300 42,83756 0,003913

IV недела Табела 5. Просе1чн,7и 4вр6е6дн6о7сти на параметри на0з,а0б1и5во4в3о7дна средина во ТАБЕ0Л,А0153500
Анализата на темпото на просечното на- четири временски точки
нннГГдиаеаррадVаадизеIффасеIлIпбинианиичкинетVкVсудза3иIтвнеII.оаIгаелнПрвннтсаееариуепднфввотдриоеаеисеилеклкачоаантзи3н.варпВемррдееормнесењоене11счат,,н54ии65нт00еа00в00пМр00ааесрад(аgнн)маозеасбттрииотдеКомнн00ДцаеН,,е00ВнКрПзОт00(раерДn96оаgбњНсц/53еАииµак08јlСа)т(в07РmнаЕоаeДaнИвnаНsо)АпКдоргннрацаавемнесзтнрарбаиец(дnивgјиа/оµннlа/чаgДезНвта00Кбио,,)н00ра00и63в79р14е33менски
малување на вредностите
параметри на примерокот
во водна средина во IV, VI
однос на вредностите во II
консеквентно з2а0:,4а)7%м;асба)таконнацзеанбтортац-и4ја,2ч1не%атири
v.s. 14,4% v.s. временски точки 0,036433 0,028507
II недела 1,823333

ДНК – 57,63% v.s.74,23% v.s. 8зГдар2аба,д1ф–6еин%5ч2ник,а6ив4ог)%рткаопvфн.рs-и.иккоатз3н0.а,04пIVрноедсеелча ни0,0т3е вр1е,7д46н66о7сти0,о01д м0е,0р1е54њ37ата направен0,и013в5о00четири временски
центрација на ДНК на грам
76,35% v.s. 86,27% (табела 6). Анализата по- 0,02 1,56 0,01
VI н1е,д8е2ла 1,5610,07050 0,009387 0,006743 0,01

квтрарижеданнатозесамтбипиокпаној асстинатваеемнтарилиуввоиасвњпоеидГтнрнуаавасфапрниреикдопси3аен.рчаПан. мричеоете-тскниоеендрчцениГелрнаиавтфрривиазчрценVкимееиIIјсоIадуентвннепнаадросеиДлскккНааотизнКинсте–анокп5вачр7еок,нп6стеи3ан1ч%,онр4и5vат0з.еsм0а.в0:7р0е4еа,тд2)р3но%мисаттvсие.аsот.дна8ма20не,,10арз06еа6%њз5б0аа0,иби0т0а1овтнв)аокп-орвна4вц,о2еенд1ни%тнрвааоvцч.сsие.јтр0аи,1е0рн40ида3,4в9иДр%1енН3мК1аv0е,.,4нsн0в5.с1акои2гр0тао,4мч7к%иза;ебб–)
про-5вр2е,6д4дн%аодсvет0.ин,s0.н4к7аа6јг,рс3иа5фт%еиктvор.sти.30и8.,с60п3,2и7т%ува(тнаибеплаара6м).еАт0р,н0иа1лниаззаатбаиппооксатжааветнеимвпоо на намалуваГњРеАФнаИпКр3осечните
Согласно со табелата 6, најголемото водна средина.
вбпсVтизоаеаооIVјбчњимтоIнистнееVоеѓеIовнIундIсосаналетIIквамелуоиовчдаандеуелI(цвнVн1луаеаи6авннпа,с(6евтњ6ордо1рм,ее0е%авделц3н)оѓиаи%аидунј(н)адIVа5.VтаоIН7а(ииб,1са6нир0VјV2гаее,IIо2%IндДнIл4а)ниееН%тедснмКадл)еаомдеелстслдаолаоеаебесонндаис7даол,ее9омпуннд2срчаоао%уелзосвасу.IдVоа---пСс7НТеа,ооа9бмгј2сглеоле%аГлс7кнпСН5вѓлусрео.р,2оаоеуаче9нане,дмгју6м2с6гIфолдцеVволе4%.аонеилаѓлус%сТ.итнуоакчоенеотпсумIvо3VмрвтVтвоIи.н.оиаIаsIоаспмзПи.атцбнондкн1оопм7еричееаеVен,то6ѓое8јндлјнаасдIааум,т2ссаеуалб3анеиеимвсентлу5еIелрчптIрааѓавл%аадаенуиреааил6еиДтотдкуоњvвIл,рIа0Нов.Iсрвдиа,sнVие0аиенКре6.4наоњпчсмеи,н8најIе–днрдгнVсе6аееко1поеан,нп,5вдн2м8кнлијсо2р7сген7аеоееттаоск,ен%уаол6днмткслиствим3ајеоцетан0ооа(т%ол,нметIо0на1нотт(V3ајацн5,олаооич7vбвет7кттун(зп5.оеппн5орsиа,вевал6а.рт7а:7адвопрарр2,оцД4њ6оерааа1%авси6,2,лодмцмН27)оее)ј%5)саин3.аеедчКенј%)сматАттнначрраал(нсатоансnии0еvалсапнор,сg.0нтдаел0нsн1аареетн/да.ие,аарµед0а0аеДмнзн8,д2аlз0иДВмана)2о2НааимннтоОНа,блзнаК1аалесКаиДуа6соуптбд0во(%дНпвр,(зо10и0аоV1аIооа1ик,А0IVњб0I0иVњвббсДат,,1инто2оСижее21еНиваиее,4теР45ва)вннн6дКнн%%ЕоеVVкааате-аа1Ддн))IIо(е0л,дn,здиноосмнИ05снн4аа1олgадо6лцдевп,Небб2е/беедосоздµАид1знридвеаеваl0%еентелбо/еео,лбgннрад0аинндаиаоа1иvаозннтоц(н.1сатао(аасsи1соа016бм.с0тјм,,ос,604аа,т0)вамV615р1ава,1лоV16еIнсеав4уV%д1иаIансе,в4и%Iиа)иноIаVД%нIдњ)ииIовVНанIIодие.зIеКвVvIнаIдов.IзнебV10sноне0ааи.до,,ваI,дл04еб0етоп51наидV2ог1лдсрра0IетаеIонаV,Iлс4сс(масIран67ееIлIее,%счуз0(сддрнн6ча3;лиееиубе,%у0нлвтддбч3)е–аааи).еу%нлв)ааа.
нваањ4Теа.нЗбаеепмлаајреан6ма. есТтеррмеидптоиенннааазапбрпАовсронеиавчмлондиеонзраанотсакармоеантдланиуа--тезмапАпбТраноибиаВIемлтмIрслиоенеаезтрерамао6ВднтемIк.еравIењоаТеенлннетермееааамвеннпдеоњаптериднеоезлманоаанвапбасоисоепртсоречтводаннМIосвIианееондеачнпмдМаснтеринаалоаоо(авсаg/снсноаа)еа(анIgчсвнVмзн)оаарааондммзблетенааоусдадбаваДенIсаVТиллаНрњенамТеунеКмееддавДеКампил(нлНnаоКауноапКвонgвањо(пДнnанц/оваДgµнњацНе/еораµlНеен)КпlIаВ)IнКпVтVмрннО(трр/,(оnаер,оДnааVVсgтасgвцVIНреIДV/це/нриНииµчвАIеиµчIДедКнтјlннјlрVеадС)еа)Ни(олеоnIРнаеIннgндКIЕонн/аааVµеднДсаа(lл/тезnмgмИIниаадIgзаНтбаIаео/елбАлµлвнК)усКуанlоов/VтеовгаgвангIрIаинIродњциазнњцатеемсоаеедемпнеедбе(нлзитл%н)(аарзтт%оанбуа)расVвбц)аа(авнnIицI(наgIојnии/аи/нgвјтµанТеср/оеlадАµ/епндпgедlДБа/иалнзнНgЕрДааотКаЛобзсНумат)нАсКивбеатт6)аннераниваоинвIатI реепданроасмти
вредВноотсатбиелоадтасп7рсоевепдреинкиатжеАпарннмиаиемлрпиеерзњроасоатеканчонантиа1нт2еатезмапбоиIVтVIсоннтееаIнддIвнееаееллдаанперилаовсоечвноо4д1,т24н0,о4а447н2с/14а7рмедаилунваавњо57е74I,V6,н22,/3а94V097вI риеVдIнIIонстеидтеелан7526ав,,/63ои4463со12п61динтоусваннаивтреепданроасмти
заби ставени во ЗЕМЈА.
VIII нIеVднеелдаела 20,44,7250437117 8527,1,652990037 528,66,423723155

Табела 7. Просечни вредности на пара- VI недела 14,4424 74,2349 76,34616

метрите на заби ставени во земја во четирин4.а Земјена средина Во табелата 7 се прикажани просечните вредности од спроведените мерења
временски точки 12 заби сVтIIаIвнеендиелвао ЗЕМЈА . 2Т0а,4б7е5л3а17. Просечни82в,1р5е9д0н3ости на парамет8р6и,т2е73н5а5 заби ставени во

земја во четири временски точки

Графичкиот приказ на просечните вред- 4. Земјена средина Во табелата 7 се прикажани просечните вредности од спровеТдАеБниЕтЛе Ам7ерења
ности од мерењата направени во четири
временски точки е даден на графикот 4. на 12 заби ставени во ЗЕМЈА . Табела 7. Просечни вредЗЕнМосЈтАи на параметрите на заби ставени во
земја точки Просек (means)
График 4. Просечни вредности на пара- во четири временски
Време на

мерење Маса на заб КонцентрацЗиЕјМаЈнАа Концентрација на ДНК на
Време на (g) ДНКП(рnоgс/еµкl)(means) грам заб (ng/µl/g заб)

метрите на заби во водна средина во четири II недмеелраење 1М,6а0с3а3н3а3заб Кон0ц,е0н7т1р0а0ц0ија на Концентр0ац,0и4ја80н0а0ДНК на
временски точки (%) (g) ДНК (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб)
IV недела 0,028723 0,020060
Графичкиот приказ на просечните вред- II недела 1,563333 0,071000 0,048000
ности од мерењата направени во четири 1,603333 00,0,01278273233 00,0,20010461080
временски точки е даден на графикот 4. VI неIVднеелдаела
VIII нVеIднеелдаела 1,516,5363333333 00,0,01137326373 00,0,10401789017

1,510,5363333333

VIII недела 1,503333 0,013367 0,007917

6101 | 2020

каиогртапфрииккоатз3н0.а,04просечни0,0т3е вредности0,о01д мерењата направени во четири временски точки е
а срединa ДЕНТА1,8Л2НА ФОРЕНЗИ1,К75А
3. Просечни вредности на параметрите 0,02 1,56 0,01 0,01

на заб0,и01 во водна средин1а,4в5 о
рансироечтдепитриниракисаеГвзРрдАнеФаамдИпееКрнн4оиссквеиочтнтоиачбткееилвартеад5н.ости на анализираните параме0т,0р1и
на забите поставени

0,03 0,01 Анализата покажа темпо на намалу-
0,04 вање на просечните вредности кај сите три
испитувани параметри на заби поставени
а5.сПрердосиенчaни вред1н,8о2сти на пара1м,75етри 0,02 во во1,5д6на0,0с1редина в0о,01 во земја.

на заби

четири временски точки 0,01 1,45
р5Ванм.рсиПеероррметеодењпсинренеичаанко((с2таиса0етзб,а9вевд8ленр%анаае)и2дIд)дI.впоенондернеМдонокиеааслсдатввавесооиочраиенннтшнтиааенабтрапвемезсаарлалаверосбадтараитIоеVнмададн,Vе5енIсдт.едДоеролНссиКалVтКуIоиIчнI(уnннавgнеац/дзµаепеаlолВ)наамбПОтнепиррѓрДауоVоавлсIНIДIсцеоинчНеиАеинзвдКкоIјиVеСота(ол(рnРднmанgнаеЕна/даµнeмДеаlила/agИласnтузреН(вsа4аеб0)Ањп,К)д2еа6оиVи%рнзIн)IнаIциеанмсееуIвVдевне0аоти,тл0срар1аVимаI онцне2ид,а7еј8ла%заанбц(опа3идре,Дн7отз4етсСНаре%обКпачг)оцно.лнтиоасНасјстааеннатјаогвасомелнлансуаелочимДуувовНтаатаКоњбпдееонолмабанметиаѓааеулдну8VоавIб,оаииднњеаVзенјIагаIобIнтлинааееоммдксоеаотлнстаоаа--
аIоВIVтмIкраноенеенртемчдаеднееењеаттлнеилезаамараипбТаоибвТетАрслоБатеЕа2ВмнмIЛ.рвIТаеееАнеермнемне8нпМеадњпдсериное11влкааоона,,висра87соеапе42тш(рgчо36внно)начсо36аесок36дчрмМзнти73енааоаодсасбинаа(нанIgснмVа)ааранзмлееаудбдваДеаиллНњКТаунКееовман(КnанапоДвgоњпцНн/оДан00µНАцереаНlеД,,В)аIнК00нКпВVмПнОтрт13О(ер,(оnрратРа65ДnсgрVцЕVоеа/44иgШвиµчНIIДсцт33нј/lнреаН)НеиАоеиµ37АннедКкнајаlVеСдСаа)(злР(мnIРнаmаЕIнgабДIЕол/аµвКИeунДсооlвН/aгтеанgИрАињnцдазНемтеsаенеб)(Азтл%Ка)рба)аноцV(гаnвинIрIgјIоац/ианµнеемсоlа/дпнgдДеиззтлНнааар00тКбобу)а,,н00свац(12анnи38наgј55аи/в00тµнр07еlV(ввае/5еаIпgд9Дињнан,из5ТVеНраоа4вIнаКIбсбоI%амтн)енз)ипеелеасатдтмалреерјеа8аливдма.соуеенТ6втеIас%арIмла.иутптчоIеVувнниаааVпзIпоанрмбеоедссѓтееуалчIваIнеи(он1IV6вно,на1мез8деа%емл)лујаиа-

ата на темпото IнI наедперлаосе(gч)ното н/ амалуваДњНеКн/(аngв/рµеlд) ностите нга/риамспизатбув(аnнgи/тµеl/пgаз5ра.абСм)пеотрреиднуваање на концентрацијата
VокI онтеднеалзааби стIаVвнееднеил1а,в5о60во00д0н1,а096с8р9е2 дина во04,0I0V,205,97V436I8и7 VIII недел3а9,5в9о435одн0о,0с0н6а7в4р3неаденкоссттриатхеирваонIаI ДНК од заби во различни
оставени во надворешна средина, се случува помеѓу II и IV недела (40,26%) и IV и VI недела средини и временски точки
II недела
1,823333 0,036433 0,028507(20,98%V) Iдноеддееклааво интерва2л,о3т7о6д58V2I до VIII неде6л1а,2п3р9о3с9ечното намалувањ6е0,и2з9н6е4с8ува само 2,78%
VIII недела(табела 2). 1,450000 0,006500 0,003913
кVIаVиIогннртееапддфрееииллккааоатТ2уВзса.ол3бВнТтоен.аАвалабиБатеVрпнЕл2ВеIааЛ.IрршIтТВеАаноенмНнем3а9сАедапссдеТенероР11влчаеЕпоан,,днШрра57ииеиНп46нкшрАаат06ноже(Сас60каРеоснв06ЕчрниДнр07ет6оИпрде,роН7инолд6Анас4има.не1рач5аолн1нуисавттеадињевТгреероемандддапнаопоНмцасн00Аитр6аеДи,,ја4а00пВмр,о0вр01Одеео2отР592ссњфрЕеп734иШрч5ртаи38ноеНжовт77АнеаинадСдаезРмненаЕраиабДлнтпвИуеаовНрм+аА4еањ˚рвCее)ењ(%6на)1ни,4а11в22о61зачбеи тс00тиа,,00вре10ин36ив57вро40е30СрвнмеаапеннмонаараВселонскдуапривбоаДаартмњтНоеакеКдчиебкнотиаеадпрненкзааоаавбниетицснеетвманроптаворржотаауоцчзвлеиантијњааичтернаптииоретосекерсснаеетначрдпнааилрохниитаио---.
ПнреодсеелчанТаибевлар3ем. дПеррчнеоењостеие1счрнт,и4иив5вррне0ема0ден0нпМос0сакатисират(наgона)чмакпзиаеарбтармеитртиКетоеннД0нцаНае,0нКззта0(рабnа6иgбц/5виµио0јlа)вв0нноаатрвеошКдноганнрсцааремендсзтарирбанеца(nидвgјоа/иµннlа/gаДзНав0Кбо),н0а03913звиодрааниизесмрјеад)иинвио (надворешна, внатрешна,
V3II.I ВНАТРЕШНА СРЕДИНА три временски точки и тоа
Пр/осек (means)
четири временски точки во IV недела, VI недела и VIII недела (табела
ВIIрнеемдеелнаа / /
вре9м)е. нски точки е
каиогртапфрииккоатз3н0.а,04пIVмренореедсњеелеча ни0,0т3е вМр1ае,с0ад96нн8а9оз2асбти0,о01дКонмц4ее0нр,т2ре5а7њц4и6ајатнаа напКорнацевнетр3на9иц,5и9вј4ао3н5ачДеНтКинра и
VIII нне1ед,д8ее2ллаа (g) 0,Д0Н2 К (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб) Табела 9. Темпо на просечно намалу-
21,,3976166,56786527 61,23939 вање на екстрахираната ДНК на заби во раз-
0,174867 1,56 0,01 60,29648
0,092427 0,01

3. Прчоетсиерчни2.иВГвнРрваАтреФVрVIмеVеIИIIшIдннеКннеененадд5доеесселлрлскааеатдииинтано(ачкокпнита611р,,,ор788л686а430и103мр530а130неатдреигртаеданциа600ј4,,а01,з009вао263291бф0760,р570и0и1жвиодевронад+н4˚аC)с600р1,,00е,465д182256и602103н1а0,,40в51о лична средина и во три временски точки (%)
Анализата покажа дека најбрзо темпо
на просечно намалување на концентрација-
Во т0а,б0е4VлIаIIтане3дсеелпари0к,0а3жани1п,р6о5с3е3ч3н3ите в0р,е0д1ност0и,0о9д19сп73роведените мерењ0а,0н5а218233заби ставени во та на екстрахирана ДНК, во сите анализира-
ни временски точки има во земјата (IV неде-
услови на ВНАТРЕШНА СРЕДИНА. 0,02 нванпа1рт,ра5ев6ешнн0иа,0вс1оречедтиинраивворем0е,н0с1ки ла - 59,54%, VI недела - 75,73% и VIII недела

ТГраабфелиачк3и.оПт1рчп,ое8рс2тиеикчранизивнврарепемрдеоннсоесскчтиниитнто1ае,ч7кпв5ираердамноесттрииотед на заби во точки е
мерењата

даден на графикот 2. 0,01 1,45

ВНАТРЕШНА СРЕДИНА 0,01 - 81,17%) следено со скоро идентично тем-
Просек (means) по во водата (IV недела - 57,63%, VI недела
Време на - 74,23% и VIII недела - 82,16%). Темпото на
мерење Маса на заб Концентрација на Концентрација на ДНК на просечно намалување на концентрацијата

II недела (g) ДНК (ng/µl) грам заб (ng/µl/g заб)
IV недела VI недела VIII недела

II недела м1а,с9а66667 ДНК (ng/µ0l),174867ДНК (ng/µl/g заб)0,092427 на екстрахираната ДНК во надворешната
средина е побавно, споредено со земјата
ата на темпото IнV анедперлаосечнот1о,88н33а3м3 алување0,1н03а10в0 редностите0,н06а25и20спитуванитеи пваодраатмаеитриизннесаува (IV недела - 40,26%, VI
окот на заби стVаIвнееднеилаво водн1,а860с0р0е0 динГраавфои0к,I0V946,.9VП67IроисVечIIнIинвердеедлн0а,о05св8т6ои03онда нпаорсан-а врнеедднелоаст-и6т1е,2в4о%IIи VIII недела - 64,02%). Кај

метрите на заби во водна средина вo четири забите во внатрешната средина, согледано
VIII недела 1,65I3V33н3евдреелма енск0и,0т9о19чV7к3Iине(д%е)ла 0,052833 е најбавно темпо на просечно намалување
II недела VIII недела на концентрацијата на екстрахираната ДНК
(IV недела - 40,04%, VI недела - 44,55% и VIII
Графичкиот приказ на просмеачснаите вредДнНоАКстни(nаоgлд/µимlзе) раетњаантДааНнтаКепмр(nапgвео/µнтlи/оgвнозаачбепт)ирроисверчемнеонтсокинтаоч-ки е
даден на графикот 2.
нсармемвпдаоааилрлзаунуемввмаааејавњтњровееиоIнVIннаV,аавнVпревIредриидеемнлVдаоеIн,срIVIотоIинскнттеоееидтдтненееалалааинзсааивпбоVиииIстоIIсупднвтианеатвдноуееисвнлтаинеанаивтреснтеооепдкдзаонеертломаансјмата-тиеа4Дтт7иеНр,4Кивв0оое%ндIаа)дIттва.оеиј.нвзооапочовебатваарвснтриоендсаиппноорабегадувебнниоо-,
ата на темпото на просечното
окот на заби ставени во водна

во однос на вредностите во II недела изне- споредено со надворешната средина (табе-
сува консеквентно за: а) масата на забот – ла 9 и график 5).
2,49% v.s. 2,49% v.s. 6,24%; б) концентрација
на ДНК – 59,55% v.s.75,73% v.s. 81,17% и в) График5.Темпо на просечно намалување
концентрација на ДНК на грам заб – 58,21% на екстрахираната ДНК на заби во различна
v.s. 70,46% v.s. 83,51% (табела 7). средина и во три временски точки (%)

62 01 | 2020

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

ДИСКУСИЈА: Кога средната вредност на ДНК фрагменти- Најновите
По смртта, клетките и органелите на те ќе се намали до 300 bp, може да настане публикации
организмот се распаѓаат, а со тоа се ос- загуба на генетската информација поради укажуваат дека
лободуваат лизозомални ендонуклеази кои малатa количина погодна ДНК за најчесто надворешната
влијаат на дезинтеграцијата на ДНК молеку- користени методи за STR (Sneider P.M,2004). околина има
лата. Исто така, деградацијата може да биде поголемо
предизвикана и од егзогени нуклеази од Во нашето истражување го испитувавме влијание врз ДНК
микроорганизмите (коишто може да се раз- токму влијанието на факторите на надво- молекулата
множат на ослободените хранливи материи решната средина врз степенот на деграда- отколку
по клеточната смрт) и инсектите од животна- ција на ДНК молекулата. Забите беа поста- изминатото
та средина. По овие ензимски реакции сле- вени во различни средини како земја, вода, време
дуваат неензимски или спонтани процеси на надворешна средина (изложени на сите
деградација на ДНК, кои, генерално, се многу надворешни температурни промени), како
побавни. Тие вклучуваат хидролитички ре- и група заби поставени во фрижидер со
акции (на ниво на врската гликозидна база константна температура од + 4˚C. Секоја од
- шеќер, која може да резултира со појава на овие групи заби беше анализирана за вре-
абазични делови, расцеп на ДНК или деами- менски период од два месеца, притоа изве-
нација на базите на ДНК со секундарни ами- дувајќи изолација на ДНК молекулата секоја
ногрупи), оксидативна реакции (индуцирана втора недела. Со ова испитување сакавме
од О2 или H2O2, резултирајќи со модифика- да одредиме под кои услови настанува
ции, како што се формирање на хидантоини најголема деградација на ДНК молекулата,
кои може да го блокираат процесот на PCR) и а воедно да го следиме и временски про-
раскинување на врските во ДНК молекулата цесот на деградација. Анализата на темпото
(Paabo S,2004; Alaeddini R,2010). на просечно намалување на вредностите на
Schwartz T.R. (1991) доаѓа до заклучок испитуваните параметри на примерокот на
дека просечна количина високомолекулар- заби во надворешна средина во IV недела,
на ДНК (HMW DNA) која се добива од забот VI недела и VIII недела во однос на вредно-
изнесува 15-20 µg, и факторите што може да стите во II недела изнесува консеквентно
влијаат врз квалитетот и квантитетот на изо- за: а) масата на забот - 1,097% v.s. 2,376% v.s.
лираната ДНК ги класифицира на следниов 6,764%; б) концентрација на ДНК - 40,257%
начин: 1. видот на забот (инцизив, канин, v.s.61,239% v.s. 64,023% и в) концентрација
премолар, молар), 2. состојбата на забот пред на ДНК на грам заб - 39,594% v.s. 60,294%
екстракцијата (степенот на кариес и други v.s. 61,413%.
патогени агенси), 3. начинот на екстракција
на самиот заб (анатомска траума), 4. времен-
скиот период што е поминат од екстракција-
та на забот до моментот на изолација, 5. во-
зраста на донорот и 6. количината на пулпа
присутна кај различни заби. Комбинацијата
од овие фактори може да влијае во значител-
на мера врз количината на изолирана ДНК.
Сите хемиски реакции на распаѓање
на ДНК молекулата зависат од условите во
околината и изминатото време. Најновите
публикации укажуваат дека надворешната
околина има поголемо влијание врз ДНК
молекулата отколку изминатото време, и
дека нема генерална поврзаност помеѓу
годините на примерокот и презервирање
на ДНК молекулата (Burger J,1999). Факто-
ри што влијаат врз физичкото, хемиското и
биохемиското распаѓање на ДНК молеку-
лата се: зголемената температура, pH вред-
носта на почвата, односно количината на
хумусната и фулвичната киселина, бакте-
риската и габичната контаминација, влаж-
носта и светлината (Burger J,1999; Sneider
P.M,2004; Rompler H,2006; Rubio L,2009).

6301 | 2020

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

Анализата покажа темпо на намалување Најголемото намалување на концен-
на просечните вредности кај трите испиту- трацијата на добиена ДНК од заби оставе-
вани параметри во надворешна средина. ни во водна средина се случува помеѓу II и
Најголемото просечно намалување на до- IV недела (57,62%) следено со IV и VI недела
биена маса од забот, при престој во надво- (16,61%) и VI иVIII недела 7,92%. Кај забите
решна средина, се случува помеѓу VI и VIII поставени во земја, анализата на темпото
недела од престојот и изнесува 4,39%. на просечно намалување на вредностите
на испитуваните параметри во IV недела, VI
Најголемото просечно намалување на недела и VIII недела во однос на вредности-
концентрација на добиена ДНК од заби ос- те во II недела изнесува консеквентно за: а)
тавени во надворешна средина се случува масата на забот – 2,49% v.s. 2,49% v.s. 6,24%;
помеѓу II и IV недела (40,26%) и IV и VI неде- б) концентрација на ДНК – 59,55% v.s.75,73%
ла (20,98%) додека во интервалот од VI до v.s. 81,17% и в) концентрација на ДНК на
VIII недела просечното намалување изне- грам заб – 58,21% v.s. 70,46% v.s. 83,51%.
сува само 2,78%. Кај групата заби поставени
во внатрешна средина (заби поставени во Анализата покажа темпо на намалу-
фрижидер со константна вање на просечните вредности кај сите три
температура од +4˚C - кон- испитувани параметри на заби поставени
Степенот и начинот тролирана деградација), во водна средина. Најголемото просечно
анализата на темпото на намалување на добиената маса од забот
на деградација на просечно намалување на се случува помеѓу VI и VIII недела (3,74%).
ДНК молекулата е под вредностите на испитува- Најголемото намалување на концентрација
директно влијание ните параметри во IV неде- на добиена ДНК од заби оставени во водна
ла, VI недела и VIII недела средина се случува помеѓу II и IV недела
во однос на вредностите (59,54%) следено со IV и VI недела (16,18%)
на факторите на во II недела изнесува кон- и VI иVIII недела 6%.
животната средина секвентно за: а) масата на
забот - 4,237% v.s. 5,424% Во рамките на истражувањето, напра-
и времетраењето на v.s. 15,932%; б) концен- вена е споредба на темпото на просечното
изложеност трација на ДНК - 41,041% намалување на концентрацијата на екстра-
v.s.44,548% v.s. 47,404% и хираната ДНК од заби во различни средини.
в) концентрација на ДНК на
грам заб - 31,357% v.s. 36,595% v.s. 42,837%. Споредбата е правена во четирите ана-
Анализата покажа темпо на намалување на лизирани средини (надворешна, внатреш-
просечните вредности кај трите испитувани на, вода и земја) и во три временски точки
параметри на заби поставени во внатрешна и тоа во IV недела, VI недела и VIII недела.
средина. Анализата покажа дека најбрзо темпо на
просечно намалување на концентрацијата
Најголемото намалување на концентра- на екстрахирана ДНК, во сите анализирани
цијата на добиена ДНК од заби оставени во временски точки има во земјата (IV недела
внатрешна средина се случува помеѓу II и IV - 59,54%, VI недела - 75,73% и VIII недела -
недела (41,04%) додека намалувањето по- 81,17%) следено со скоро идентично темпо
меѓу IV и VI недела и VI и VIII недела изнесу- во водата (IV недела - 57,63%, VI недела -
ва консеквентно 3,51% и 2,86%. Анализата 74,23% и VIII недела - 82,16%).
на темпото на просечното намалување на
вредностите на испитуваните параметри на Темпото на просечно намалување на
примерокот на заби ставени во водна сре- концентрацијата на екстрахираната ДНК во
дина во IV недела, VI недела и VIII недела во надворешната средина е побавно, спореде-
однос на вредностите во II недела изнесува но со земјата и водата и изнесува (IV недела
консеквентно за: а) масата на забот - 4,21% - 40,26%, VI недела - 61,24% и VIII недела -
v.s. 14,4% v.s. 20,47%; б) концентрација на 64,02%).
ДНК – 57,63% v.s.74,23% v.s. 82,16% и в) кон-
центрација на ДНК на грам заб – 52,64% v.s. Кај забите во внатрешната средина,
76,35% v.s. 86,27%. Анализата покажа темпо согледано е најбавно темпо на просечно
на намалување на просечните вредности намалување на концентрацијата на екстра-
кај сите три испитувани параметри на заби хираната ДНК (IV недела - 40,04%, VI недела
поставени во водна средина. Најголемото - 44,55% и VIII недела - 47,40%) т.е. во оваа
просечно намалување на добиената маса средина губитокот на ДНК е двојно побавен,
од забот се случува помеѓу IV и VI недела од споредено со земјата и водата и за четвр-
престојот во водна средина (10,24%) следе- тина побавен, споредено со надворешната
но со VI и VIII недела (6,03%). средина.

64 01 | 2020

ДЕНТАЛНА ФОРЕНЗИКА

Овие наши сознанија корелираат со нао- РЕФЕРЕНЦИ:
дите на Rubio L (2012), Duffy J.B (1991), и Potch
L (1992). Rubio и др. (2012) испитуваат заби 1. Alaeddini R, Walsh S.J, A. Abbas, Forensic implications of genetic analyses from
чувани на собна температура за временски degraded DNA — a review, Forensic Science International. Genetics 4 (2010)
период од 1 до 18 месеци и тие забележуваат 148–157.
пад од 50% во количината на јадрената ДНК
во првиот месец, по што следува период на 2. Andelinovic S, Sutlovic D, Skaro V, Rezic B, Twelve-year experience in identification
стабилизација на деградациските процеси, и of skeletal remains from mass graves, Croatian Medical Journal 46 (2005) 530-
повторно намалување на количината на ДНК 539.
во 18 месец. Просечните приноси на ДНК во
18 месец се само 10% од оние добиени од све- 3. Budimlija Z.M, Prinz M.K, Shaler R.C, World trade center human identification pro-
жи заби. Намалувањето на количеството во 18 ject: Experiences with individual body identification cases, Croatian medical jour-
месеци беше придружувано со намалување на nal 44 (2003) 259-263.
квалитетот, којшто е неопходен за изведување
на STR мапирањето. Авторот претпоставува 4. Burger J, Hummel S, Herrmann B, Henke W, DNA preservation: a microsatel-
дека периодот на стабилизација на деграда- lite-DNA study on ancient skeletal remains, Electrophoresis 20 (1999) 1722–
циските процеси се должи на заштитата на дел 1728.
од ДНК во рамките на забите, сè до настану-
вање на структурните промени, овозможувајќи 5. Campos P.F, Craig O.E, G. Turner-Walker, E. Peacock, E. Willerslev, M.T. Gilbert, DNA
навлегување на микроорганизмите и започну- in ancient bone — where is it located and how should we extract it? Annals of
вање на процесите на оксидација и хидролиза. Anatomy 194 (2011) 7–16.
За жал, авторот не приложува никакви докази
за поддршка на структурните промени што 6. Duffy J.B, Skinner M.F, J.D. Waterfield, Rates of putrefaction of dental pulp in the
беа презентирани. Сепак, овој ефект на брзо northwest coast environment, Journal of Forensic Sciences 36 (1991) 1492–
губење следено со фаза на стабилизација беше 1502.
исто така, истакнато во студијата на Campos и
др. (Campos P.F,2011) при испитување на mtDNA 7. Holland M.M, Cave C.A, Holland C.A, Bille T.W, Development of a qulity, high trough-
извлечен од распадната коска. Авторот веру- put DNA analysis for skeletal samples to assist with the identification of victims
ва дека првичното губење на ДНК се должи from the world trade center attack, Croatian medical Journal 44 (2003),264-
на брзо распаѓање на органски компоненти 272.
на коската, оставајќи повеќе отпорна ДНК во
коскените лакуни. 8. Kubo S.I, Great East Japan earthquake – Postmortem examinations and personal
identification of victims, Rechtsmedizin 22 (2012) 12-16.
ЗАКЛУЧОК:
Анализата покажа дека најбрзо темпо на 9. Mimura N, Yasuhara K, Yokoki H, Kazama S, Damage from the Great East Japan
просечно намалување на концентрацијата Earthquake and Tsunami – A quick report. Mitig Adapt Strateg Glob Change 16
на екстрахирана ДНК, во сите анализирани (2012) 803-808.
временски точки има во ЗЕМЈАТА (IV недела -
59,54%, VI недела - 75,73% и VIII недела - 81,17%) 10.Paabo S, Poinar H, Genetic analyses fron ancient DNA, Annu. Rev. Genet. (2004)
следено со скоро идентично темпо во ВОДАТА (IV 38:645-79.
недела - 57,63%, VI недела - 74,23% и VIII недела
- 82,16%). Темпото на просечно намалување на 11. Pötsch L, Meyer U, Rothschild S, Schneider PM, Rittner C. Application of DNA tech-
концентрацијата на екстрахираната ДНК во на- niques for identification using human dental pulp as a source of DNA. Int J Legal
дворешната средина е побавно споредено со Med. 1992; 105:139–43.
земјата и водата и изнесува (IV недела - 40,26%,
VI недела - 61,24% и VIII недела - 64,02%). Кај 12.Rompler H, Meyer M, Multiplex amplification of ancient DNA, Nature Protocols 1,
забите во внатрешната средина согледано е (2006)2:720-728.
најбавно темпо на просечно намалување на
концентрацијата на екстрахираната ДНК (IV 13. Rubio L, Martinez L.J, Martinez E, S. Martin de las Heras, Study of short- and long-
недела - 40,04%, VI недела - 44,55% и VIII не- term storage of teeth and its influence on DNA, Journal of Forensic Sciences 54
дела - 47,40%) т.е. во оваа средина губитокот (2009) 1411–1413.
на ДНК е двојно побавен, споредено со земјата
и водата и за четвртина побавен, споредено со 14. Rubio L, Santos I, M.J. Gaitan, S. Martin de las Heras, Time-dependant changes in
надворешната средина, што директно го посо- DNA stability in decomposing teeth over 18 months, Acta Odontologica Scandi-
чува влијанието на температурата во деграда- navica (2012) 1–6.
циските процеси (повисока температура-по-
брза деградација). Деградациските процеси се 15. Schwartz T.R, Schwartz E.A, Characterization of deoxyribonucleic acid (DNA) ob-
најинтензивни во првиот месец како резултат tained from teeth subjected to various environmental conditions, Journal of Fo-
на клеточната смрт, по што следува период на rensic Sciences 36 (1991) 979–990.
стабилизација.
16. Scneider P.M, K.Bender, STR analysis of artificial.y degradated DNA-result of a col-
laborative Europian excersise, Forensic Sci.Int.139 (2004)123-134.

17. Watson JD, Crick FHC. A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature. 1953;
171:737.

18. Westen A.A, Gerretsen R.R, G.J. Maat, Femur, rib, and tooth sample collection for
DNA analysis in disaster victim identification (DVI): a method to minimize contam-
ination risk, Forensic Science, Medicine, and Pathology 4 (2008) 15–21.

# за авторот
Д-р Ванчо Спиров работи на Клиниката за орал-
на хирургија и имплантологија при Стомато-
лошкиот клинички Центар „Св. Пантелејмон-
Скопје“. Својата стручна надградба од областа
на имплантологијата ја остварува на истанбул-
скиот Стоматолошки факултет на клиниките за
Орална и максилофацијална хирургија и Кли-
никата за имплантологија. Стручната едукација
за насочената имплантна терапија jа обавува

на Факултетот за дентална медицина при Hebrew University Hadassah
School во Израел. Автор и коавтор е на 68 стручно-научни трудови
објавени во домашни и странски списанија. Во 2014 година е прог-
ласен меѓу 100 најдобри доктори од Министерството за здравство
на Република Македонија. Добитник на Државна награда „Гоце Дел-
чев“ од областа на медицината и здравството за 2017 г.

6501 | 2020

СТРУЧНО СПИСАНИЕ НА АКАДЕМИЈАТА ЗА ЕСТЕТСКА СТОМАТОЛОГИЈА ЕНДОМАК

Излегува четири пати годишно Редакција Уредувачки одбор
Проф. д-р сци Стипица Поповски
Издавач: Главен и одговорен уредник Проф. д-р сци Владимир Поповски
Академија за естетска Прим. д-р Коте Тасевски Проф. д-р сци Ана Миновска
стоматологија Ендомак Проф. д-р сци Цена Димовска
Зам. гл. уредник Проф. д-р сци Гордана Ковачевска
Адреса на Редакцијата Георги Барбаровски Проф. д-р сци Владо Ванковски
Скопје, ул. 23 Октомври Проф. д-р сци Илиана Муратовска
бр. 18 а лок. 9 Аеродром Дизајн Проф. д-р сци Лидија Поповска
тел. 00389.2.60.90.990 Марјан Делевски Проф. д-р сци Ивона Ковачевска
Доц. д-р сци Сабетим Черкези
локал 3 Фотографии Доц. д-р сци Горица Левенска
мејл: [email protected] Фотографиите во овој број се Науч. сор. д-р сци Благоја Даштевски
оригинални и во сопственост на Науч. сор. д-р сци Ванчо Спиров
Претседател на ААДЕ EDG и на авторите на текстовите Прим. м-р. д-р Томе Тасевски
Проф. д-р Стипица Поповски Д-р спец. Дарко Велјановски
Лектура Д-р спец. Димитар Тасевски
Директор Виолета Танчева-Златева Д-р спец. Елена Велкоска
Прим. д-р Томе Тасевски Д-р Ристе Панајоту
Печати Д-р Македонка Тасевска
Зам. директор Европа 92 Д-р Александар Трајаноски
Д-р спец. Димитар Тасевски
Тираж Надворешни членови
Ген. секретар 1.000 Проф. д-р сци Еитан Миџиритски,
Д-р спец. Елена Велкоска дипл. протетичар (Телавив, Израел)
Проф. д-р сци Асен Џолев,
максилофацијален хирург (Србија)
Проф. д-р сци Георги Томов,
орален патолог (Пловдив, Бугарија)
Проф. д-р сци Чељана Тоти
ортодонт (Албанија)
Милош Миладинов,
заб. техн. (Темишвар, Романија)
Борис Јовановиќ, забен техн. (Србија)
Озган Илдерим,
мастер керамичар (Турција)

ISSN 2671-3330 Советодавен одбор
Заштитени авторски права Академик Владо Камбовски
Содржините и фотографиите објавени во печатеното и во електронското Д-р Агим Рушити
издание JAADE се со заштитени авторски права. Делови, цели статии или Јордан Плевнеш, амбасадор
фотографии од списанието може да се преземат исклучиво со писмена Проф. д-р Блажо Боев, ректор на УГД
согласност на Рeдакцијата. Д-р Маријан Денковски, претс. на СКМ
Проф. д-р Ана Витанова-Рингачева
Фредерик Фапани фон Лотринген
(Франција)

ИНТРАОРАЛЕН СКЕНЕР

КОНЕЧНО НА НАШИОТ ПАЗАР !!! Зошто Medit i500?
ЕКСКЛУЗИВЕН ДИСТРИБУТЕР
ЗА МАКЕДОНИЈА  Брзо враќање на
инвестицијата
ул. Младинска 277, 2400 Струмица
ул. 23 Октомври 18a, 1000 Скопје  STL датотека
00389.2.60.90.990  Флексибилност
локал 4  Импресивна брзина
[email protected] Скенирате без употреба
[email protected]
на прашок/спреј
 Лесен во тежина
 Мал и лесен врв

за маневрирање
 Висока резолуција
 Прецизност
 Скен стоп копче
 Видео тип
 Фуџи боја
и повеќе од тоа ....

WWW.DENTALSHOP.EDG.MK

ONLINE ПРОДАВИЦА ЗА
СТОМАТОЛОШКИ МАТЕРИЈАЛИ,

ОПРЕМА И СЕРВИС

ЕКСКЛУЗИВЕН УВОЗНИК И ДИСТРИБУТЕР

ул. Младинска 277, 2400 Струмица 00389.2.60.90.990 [email protected]
ул. 23 Октомври 18a, 1000 Скопје локал 4 [email protected]