PEILER05_JAN2018_LOWRES

PB-PP I B-10744

BELGIË(N) - BELGIQUE

P508816
afgiftekantoor
9300 Aalst 1

over palliatieve zorg en het levenseinde

Driemaandelijks tijdschrift van w.e.m.m.e.l. __ expertisecentrum ‘Waardig Levenseinde’, v.u. Wim Distelmans
afzendadres: J. Vander Vekenstraat 158, 1780 Wemmel __ jaargang 2 __ nr.5 __ jan-feb-maa 2018

© károly effenberger
Palliatieve sedatie

“Spreek niet over palliatieve sedatie
maar over terminale sedatie.”

___ E t i e n n e V e r m e e r s c h

is het tijdschrift van w.e.m.m.e.l. maken deel uit van en
expertisecentrum ‘Waardig Levenseinde’
en verschijnt 4 keer per jaar www.forumpalliatievezorg.be www.leif.be www.waardiglevenseinde.eu

Redactieadres www.dagcentrum-topaz.be www.ulteam.be www.vzwomega.be
J. Vander Vekenstraat 158
1780 Wemmel

Hoofdredactie
Wim Distelmans

Eindredactie
Peter Cremers, Désirée De Poot

Coördinatie
Inge De Hertogh

Redactie
Daevy Amerlynck, Sabien Bauwens,
Franky Bussche, Sten Delvaux,
Paul Destrooper, Frank Schweitser,
Linde Vande Casteele, Hannie
Van den Bilcke, Vicky Van de Velde

Werkten mee aan dit nummer
Robert Geeraert, Bert Keizer,
Kasper Raus

Huiscartoonist
Kamagurka

Fotograaf
Guy Puttemans

Vormgeving en druk
blowfish-eventsolutions.com

Verantwoordelijke uitgever
Wim Distelmans
J. Vander Vekenstraat 158
1780 Wemmel

Lezers die graag op een artikel reageren
of een bijdrage willen leveren, kunnen
terecht op de redactie via
info@wemmel.center

Giften
Wie het wenst, kan ons door een vrijwillige
bijdrage helpen om de palliatieve zorg
verder uit te bouwen, op rekeningnummer
BE22 9799 4585 1247 van Forum Palliatieve
Zorg vzw. Voor bijdragen van 40 euro en
meer wordt een fiscaal attest uitgereikt.

kan ook online gelezen 2
worden op www.wemmel.center • nr. 5 • jan-feb-maa 2018

edito

© UZ Brussel 2017 een voorafgaande wilsverklaring ook
het jaar dat de Wet patiëntenrechten, euthanasie kunnen krijgen in andere
de Wet palliatieve zorg en de situaties dan onomkeerbaar coma.
Euthanasiewet vijftien jaar oud zijn Hierbij wordt vooral dementie als
ligt achter ons. En dat hebben we voorbeeld aangehaald.
geweten. De media hebben er gans het De tekst van de Broeders van Liefde
jaar - vooral aan de euthanasiepraktijk en ook die van de Vlaamse Vereniging
- ruim aandacht aan besteed. Ze lieten van Psychiatrie (VVP) bewijst dat
ook geen enkele gelegenheid voorbij beide het bestaan van ondraaglijk,
gaan om te polariseren. Ieder interview onbehandelbaar psychisch lijden én
of opiniestuk kon gegarandeerd de ongeneeslijkheid van sommige
rekenen op het publiceren van een psychiatrische ziekten erkennen. De
tegenreactie van meestal dezelfde impact hiervan is niet te onderschatten.
onbeduidende minderheid van Palliatieve sedatie kreeg eveneens
hardnekkige opponenten die hierdoor op het einde van vorig jaar de volle
onevenredig veel aandacht kregen. aandacht. Aanzet waren de schrijnende
Vooral het psychisch lijden als getuigenissen van gefrustreerde
reden voor euthanasie kreeg het familieleden op radio 1 bij Hautekiet.
hard te verduren en de vermeende In tegenstelling tot euthanasie, waarbij
partijdigheid en incompetentie van de patiënt het initiatief neemt, blijft bij
de Federale Commissie Euthanasie palliatieve sedatie de arts aan zet. In
bleek voor deze minoriteit een 70 procent zonder medeweten van de
doorn in het oog. Tot vervelens toe patiënt. Niemand betwist het nut van
illustreerden ze dit met telkens palliatieve sedatie als laatste redmiddel.
dezelfde ‘onterecht geëuthanaseerde’ Maar het wordt te vaak als alternatief
casussen op te voeren. Als ze er dan voor euthanasie opgedrongen of
toch zo van overtuigd zijn, waarom als vermomming gebruikt om een
leggen ze dan geen klacht neer bij levensbeëindiging (zonder verzoek) uit
het parket? Of gaat het hen enkel te voeren. Bovendien komt palliatieve
om het effect van stemmings- en sedatie veel méér voor dan euthanasie.
verdachtmakerij? Dit slaat wellicht nog En ten slotte is er weinig gekend van
aan bij enkele schaarse politici met de impact op de patiënt zelf. Allemaal
een eerder terughoudend standpunt redenen om over deze praktijk meer
over euthanasie, maar bij de bevolking te weten te komen. Registratie en
boeken ze hoegenaamd geen succes. het advies van een tweede arts, net
Integendeel, uit diverse onderzoeken zoals bij euthanasie, zou een eerste
blijkt dat mensen de euthanasiewet stap in de goede richting zijn. Het
vooral willen zien uitbreiden. Een is onbegrijpelijk dat juist zij die
verpletterende meerderheid wil via de euthanasiepraktijk onvoldoende
‘gecontroleerd’ achten, elke evaluatie
van palliatieve sedatie ronduit afwijzen.
Genoeg levensbelangrijke onderwerpen
om onze Vlaamse éminence grise
Etienne Vermeersch in dit nummer te
interviewen.

____ Wim Distelmans

3
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

actua

Een innovatieve en unieke vorm van bemiddelen!

ConnFinity bemiddelt bij conflicten

in levenseindesituaties
ConnFinity is een
jonge vzw, gestart (familie, vrienden, ...) kan dwingend karakter krijgen. bieden, waarin het conflict
in december 2016, je in conflict komen. Het Die conflicten kunnen bespreekbaar wordt. Op die
en legt zich toe kan gaan om conflicten het afscheid zodanig manier biedt ConnFinity een
naar aanleiding van het bemoeilijken dat je als specifieke dienstverlening
die zich duidelijk
op bemiddeling levenseinde zelf, zoals het stervende onrustig of in onderscheidt van en een
aanvulling is op wat andere
bij conflicten in maken van medische keuzes. eenzaamheid sterft, en/ professionals aanbieden op
het vlak van medische zorg,
levenseindesituaties. Maar ook om conflicten of dat je als naaste er niet psychologische begeleiding,
palliatieve hulpverlening, ...
Wanneer je in je laatste die opgebouwd werden in toe komt om het verlies
Meer informatie vind je op
levensfase komt, of de loop van het leven, die werkelijk te verwerken. www.connfinity.be.

verneemt dat je palliatief al lang sluimerden, en die Bij ConnFinity staan een

bent, kan dit je in conflict in de laatste levensfase tiental bemiddelaars klaar

brengen met je naasten en/ of bij het levenseinde om mensen in deze situatie

of met jezelf. Ook als naaste plots een scherp en een veilige context te

__ save the date Palliatieve sedatie is
euthanasie voor
12-15 april 2018
de tegenstanders
Studiereis n.a.v. van euthanasie.

15 jaar LEIF! ___ Bert Keizer

De studiereis van W.E.M.M.E.L. en de Leerstoel 652,53€
‘Waardig Levenseinde’ staat dit voorjaar helemaal
in het teken van 15 jaar LEIF met haar LEIFartsen, is het forfait palliatieve zorg
LEIFnurses en LEIFconsulenten. Het lag voor de dat tweemaal
hand om hiervoor naar Nederland te trekken. In
Nederland bestaat immers het gelijkaardig SCEN kan worden uitgekeerd.
systeem met SCENartsen dat trouwens vorig jaar
zijn 20 jarig bestaan herdacht. Reden temeer
om de gelijkenissen en verschillen na te gaan,
kennis te maken met de Levenseindekliniek en
de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig
Levenseinde (NVVE) met haar meer dan 160.000
leden. En natuurlijk is er zoals steeds ruim tijd
voor sociale contacten en schitterende culturele
aangelegenheden in Amsterdam en Utrecht.
Meer info op info@wemmel.center.

4
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

actua

Adviestekst i.v.m. een euthanasie- Het Belgisch
verzoek van de Vlaamse Vereniging Raadgevend Comité
voor Psychiatrie (VVP) voor Bio-ethiek is
eensgezind over
In december 2017 lanceerde de VVP twee feedbackgroepen waarin de palliatieve sedatie en
haar adviestekst, die ze uitdrukkelijk adviestekst vorm kreeg. Voor die voltooid leven
geen richtlijn wilde noemen, uitwerking baseerde de VVP zich op
met zorgvuldigheidscriteria op de bestaande Nederlandse richtlijn Het Comité heeft zijn 73ste advies klaar
een moment dat het debat over van 2009. Die laatste denkoefening over euthanasie bij niet-terminale
euthanasie bij patiënten met een is terug te vinden op ‘https://www. patiënten. Haar allereerste advies
psychiatrische aandoening volop nvvp.net/website/onderwerpen/ inspireerde tot het schrijven van
woedde. VVP-voorzitter Frieda detail/euthanasie  de euthanasiewet van 2002.
Matthys benadrukt echter dat de
tekst geen ideologisch standpunt wil De Vlaamse adviestekst Volgens het Comité is euthanasie geen
innemen. ‘Onze adviestekst gaat niet nodigt psychiaters uit om een antwoord op een voltooid leven en zal
in op de vraag of euthanasie omwille euthanasievraag niet uit de weg te het nooit zijn. Voor euthanasie moet er
van ondraaglijk psychisch lijden gaan. Vandenberghe: ‘Kijk wat zo’n immers een fysieke of psychiatrische
thuishoort in de wet. Wél spreken vraag betekent. Vaak betekent die aandoening zijn, al dan niet terminaal,
we ons als beroepsgroep uit over vraag niet noodzakelijk dat de patiënt en onbehandelbaar ondraaglijk lijden.
wat zorgvuldig handelen bij een dood wil. Hij of zij wil alleen niet
euthanasieverzoek bij ondraaglijk meer verder leven op een bepaalde Er is nog eensgezindheid: de artsen-
psychisch lijden betekent. Zo hebben manier. Een euthanasievraag is dus opleiding moet meer vorming voorzien
alle collega-psychiaters die op een of zeker ook een hulpvraag. Je hoeft over levenseindezorg en er moet meer
andere manier betrokken zijn bij zo’n als psychiater geen voorstander van onderzoek gebeuren naar de praktijk
verzoek, iets concreets in handen.’ euthanasie te zijn om die hulpvraag van palliatieve sedatie.
Psychiater en LEIFarts Koen Titeca ter harte te nemen.’
leidde samen met psychiater Joris ___ (Bron: De Standaard,
Vandenberghe de werkgroep en De integrale adviestekst is terug te vinden op 14 december 2017)
http://www.vvp-online.be/bibliotheek.php

Volledig afbreekbare uitvaartkisten van bioplastic
De Nederlandse Marieke
Havermans maakt met haar van de kisten die ze met vloeiende
bedrijfje Onora volledig lijnen en afgeronde hoeken ontwerpt
afbreekbare uitvaartkisten en die door diverse kunstenaars in
verschillende stijlen zijn beschilderd.

van bioplastic. Ze wil de dood, de natuur én het De kisten zijn ook betaalbaar (ca.800 €) en worden

leven eren met deze duurzame kisten, die geen vervuiling grootschalig geproduceerd. Havermans wil het taboe op de

in de grond of in de lucht na verbranding veroorzaken. De dood afzwakken, zodat mensen niet bang zijn om er over na te

kisten worden - volgens de filosofie from cradle to grave - in denken en het gewoon als iets natuurlijks, als ‘een organisch

Nederland vervaardigd met slechts één materiaal: bioplastic proces’ gaan zien.

korrels. Havermans besteedt ook veel aandacht aan het design Meer info op www.onora.eu

5
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

interview

Etienne Vermeersch

“Spreek niet over
palliatieve sedatie,
maar over
terminale sedatie...”

“Men heeft het de hele tijd over het probleem van palliatieve sedatie... maar
eigenlijk heeft men het over terminale sedatie. Dat is het geval wanneer men
niet de bedoeling heeft dat de patiënt nog ontwaakt, maar wel dat hij stilletjes
‘wegglijdt’. Terminale sedatie is een vorm van euthanasie en moet ook zo
behandeld worden: dit moet met de patiënt besproken worden.” Een gesprek
met professor en filosoof Etienne Vermeersch is altijd een verrijking.

We vinden Etienne kon doen om haar pijn te verlichten. geestelijke brancardiers. Tijdens
Vermeersch bij hem thuis, Ze kreeg een duidelijk antwoord: ‘dat mijn opleiding moest ik ook enkele
omringd door honderden mogen we niet’. Ik begreep er niets van. maanden in een ziekenhuis werken. Op
boeken en een veelvoud Dat heeft een blijvende indruk op mij een nacht kreeg ik de opdracht om bij
aan papieren en notities gemaakt: ik vond geen zinnige reden een man te waken die aan terminale
waar alleen een man als Vermeersch voor die onwil om de pijn van een pancreaskanker leed. Over ‘t leger
nog aan uit geraakt. “Ik was niet ouder lijdende mens te verlichten.” kun je veel zeggen, maar vooral dat
dan 12 jaar toen mijn tante Brigitta, de
oudste zus van mijn moeder, ernstig ___ “Ik ben niet bang voor de dood.”
ziek werd. Ik denk dat het op dat
precieze moment was, dat de basis De kleine Vermeersch werd ouder ze er alles aan deden om iemand niet
gelegd werd voor datgene waar ik nu en hij trad in bij de Jezuïeten. “In die dood te laten gaan, zelfs al was er geen
nog altijd voor sta. Tante Brigitta leed tijd was de legerdienst er nog voor enkele kans op genezing. ‘Mijn’ patiënt
heel veel pijn. Maar slechts één keer iedereen, zelfs voor een geestelijke, was doodziek en ik moest om de vijf
per dag kwam een verpleegster met al kreeg die een aparte taak. We minuten zijn bloeddruk meten. Was die
morfine om die pijn te verlichten. moesten niet vechten, maar er was te laag of te hoog, dan spoten ze er iets
Tussen de spuiten door leed ze een speciaal opleidingscentrum voor bij. Die man had pijn, hij was op. Toen
zoveel pijn dat mijn moeder aan de
verpleegster vroeg of ze niet méér

6
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

interview

hij even heel alert was, keek hij naar euthanasie om psychisch lijden wel om dat te beletten door de nodige
mij en vroeg hij mij waarom hij om verantwoord kan worden. Weet iemand omringing. Het is belangrijk dat de
de vijf minuten die spannende en voor eigenlijk wel, wat dat is: psychisch wetten die daarover gaan ook worden
hem zeer pijnlijke band rond zijn arm lijden? Persoonlijk ben ik ervan nageleefd. Zo moet de maatschappij
moest verdragen terwijl hij echt wel overtuigd dat het lijden zo erg kan verhinderen dat iemand die in een
wist dat hij zou sterven. Voor mij was zijn, dat iemand beslist dat het ‘genoeg’ opwelling euthanasie vraagt, die ook
dat heel confronterend en ik besloot is. Maar dat is mijn persoonlijke zomaar krijgt. Wie in een psychotische
dan ook om zijn bloeddruk niet meer mening en je zult zien dat er, in deze depressie om euthanasie vraagt - en
te nemen. Een uur later is die man materie, vaak een verschil is tussen we weten dat die mens op dat moment
overleden, heel rustig. En ik? Ik moest wat iemand persoonlijk denkt en echt lijdt - is niet wilsbekwaam. We
bij de kolonel-geneesheer komen die wat maatschappelijk mag en kan. wéten ondertussen dat dit een fase
mij de levieten las omdat ik mijn taak Als individu aanvaard ik dat iemand is en dat die fase voorbij gaat. En de
niet had uitgevoerd. Toch ben ik nooit suïcide pleegt, maar als maatschappij noodzakelijke voorwaarde om in te
van mijn leven meer zo fier geweest is men in algemene regel verplicht
over iets wat ik niet gedaan heb...” >>>gaan op een euthanasievraag is de

Nodeloos lijden Etienne Vermeersch
• f ilosoof, ethicus, klassiek
Die ervaringen gaven de filosoof
wel stof tot nadenken en reflecteren: filoloog, scepticus en
moeten mensen nodeloos lijden? opiniemaker
“We waren ondertussen in de jaren • is emeritus-hoogleraar en
‘60. Ik was geen Jezuïet meer. Aan ere-vicerector aan
de universiteit van Gent kwam ik de Universiteit Gent
in contact met grote filosofen zoals
Jaap Kruithof en Leo Apostel, die © károly effenberger
beiden aan de wieg van de vakgroep
moraalwetenschappen stonden, en
met Hugo Van den Enden. Het was Jaap
Kruithof die ons liet discussiëren over
de pro’s en de contra’s van euthanasie.
Toen heb ik, samen met Hugo Van den
Enden, mijn mening daarover gevormd
en later heb ik dan ook met hem
geijverd om de weg vrij te maken voor
de euthanasiewet.”

Etienne Vermeersch heeft een
geheugen als een paard. Zonder
probleem somt hij, chronologisch, alle
stappen die zijn gezet. Zonder aarzelen
geeft hij de samenstelling van de
werkgroepen en de signatuur van de
leden ervan. Hij weet waar we vandaan
komen en welke richting we uitgaan.
En daar heeft hij soms ernstige
bedenkingen bij.

“De laatste tijd worden we
geconfronteerd met de vraag of

7
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

interview

Etienne Vermeersch

>>> wilsbekwaamheid van de verzoeker. iemand stelt dat hij een behoorlijke te stellen. Wat betekent het als iemand
Maar zodra die er is, dan moeten we leeftijd heeft, dat hij niets meer heeft ‘onherroepelijk’ klaar is met het leven?
die vraag ook ernstig nemen.” aan het leven dat hij nu leidt, dat hij Sommige mensen zeggen op hun 60ste
zich onwel voelt en het leven hem niets dat ze alles al eens hebben meegemaakt
Voltooid leven meer zegt... is dat leven dan voltooid? en dat het genoeg is geweest. Dat lijkt
Het leven is geen verzameling van me zwaar overtrokken! Dat iemand van
De grote discussie en de discussie opgaven die je moet voltooien. Neen, ver in de 80, zonder netwerk, zonder
die er nu in Nederland oplaait over het je kunt hoogstens zeggen dat hij of zij sociale contacten, halfblind, doof en
recht om voor euthanasie te kiezen bij vindt dat er niets positiefs meer te overladen met allerlei kwaaltjes waar
voltooid leven, is niet aan professor beleven valt. Het is echter bijzonder geen oplossing voor bestaat, vindt dat
Vermeersch voorbij gegaan. “Maar moeilijk om hierover goede criteria op hij zo niet verder kan leven...
wanneer is een leven voltooid? Als

Verschilt de professor en filosoof Etienne Vermeersch
van de mens Etienne Vermeersch?

Professor Vermeersch klikt Tegelijkertijd zeg ik even © etienne vermeersch
in zijn PC zonder aarzelen categoriek dat ik niet wil
één document open. “Kijk”, lijden. Als ik moet kiezen dat, als de kans dat ik met arts die ik voor een volle
zegt hij. “Dit is nu mijn tussen leven en dood, dan definitief negatieve gevolgen honderd procent vertrouw...
levenstestament.” Het is een kies ik categoriek voor het uit een operatie kom, hoger Maar eigenlijk reken ik er
bladzijden lang document leven want ik leef ontzettend is dan 25 procent... dan hoeft niet op dat zij er snel een
met bollen en punten, graag. En mocht ik hier of een behandeling niet. Zelfs beroep op zal moeten doen...
uitgeschreven, geordend en daar een kleine handicap al schatten dokters in dat de Eerst wil ik immers nog
georchestreerd zoals alleen hebben, dan blijft er nog zo kans op verbetering zeven op mijn boek over informatie
maar iemand kan doen die veel over om te ontdekken... de tien is, dan ga ik niet mee afwerken... Allez, afwerken..
daar al heel lang mentaal Maar als ik moet kiezen in het verhaal. En ja, dat zijn het zit in mijn hoofd, maar
mee bezig is. tussen langer leven met mijn eigen criteria en het is ik moet het nog beginnen
lijden enerzijds en de dood een ‘als, als, als’-verhaal.” opschrijven...” En professor
“Je vraagt me of mijn visie anderzijds, dan kies ik voor “Mijn levenstestament ligt Vermeersch kennende, zal
op euthanasie doorheen de de dood...” ook bij mijn huisarts, een het een meerjarenplan zijn...
jaren veranderd is? Of ik, nu Het levenstestament van
ik zelf geconfronteerd word professor Vermeersch is
met ouderdom en ziekte, bladzijden lang. “Ik heb er al
anders tegen het levenseinde mijn wensen en verlangens
aankijk? Als mens evolueer in gezet en de inhoud
je, je verandert en dat is wordt geregeld aangevuld
normaal. Ik ben nu 83 jaar. of aangepast als er nieuwe
Ik heb altijd gezegd dat ik wetenschappelijke inzichten
niet bang ben voor de dood. zijn”, zegt hij. “Wat voor
Weinigen geloven dat, maar mij essentieel is, is dat ik
als ik één ding zeker weet niet het risico wil lopen op
en voel, dan is het dat ik niet een verregaande aftakeling.
bang ben om dood te gaan. Daarom staat er ook in

8
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

boekrecensie

Ja, dat kan. Maar net daarom laat men Tussen april en september poëtische natuurbeschrijvingen. Soms
in de toepassing van de euthanasiewet lezen de gedachten als een gedicht, dan
ook polypathologie toe als criterium __ Tomas Espedahl weer waad je door een mist van droeve
om euthanasie te vragen. Maar gevoelens.
polypathologie is niet hetzelfde als een Het laatste halfjaar merken
voltooid leven.” we een ware golf van literaire Espedal probeert grip op zichzelf te
‘getuigenisboeken’ over het levenseinde, krijgen door - op een meeslepende
Professor Vermeersch vindt echter zowel uit eerste (patiënten) als uit wijze - in de levensgeschiedenissen
niet dat de maatschappij aan die vraag tweede hand (naasten). De boeken van van zijn ouders, grootouders,
naar euthanasie bij een voltooid leven onder meer Paul Kalanithi (‘Wanneer overgrootouders,… te duiken. In die
moet toegeven. “De pil van Drion (nvdr: adem lucht wordt’, autobiografie verhalen resoneert het verlies van de
een hypothetische pil waarmee iemand van een chirurg met hersentumor), verteller. En als hij vertelt hoe zijn
die vindt dat zijn leven voltooid is Rosa Montero (‘Het absurde idee je grootvader altijd maar weer het huis
op een ‘humane’ manier zelfmoord nooit meer te zien’, waarin ze omgaat uit wou om te wandelen - wellicht
pleegt), de sarcofaag,... noem het maar met de dood van haar man door omdat hij zich een ander leven
op... Het zijn allemaal middelen die het rouwproces van Marie Curie te voorstelde - dan weerklinkt daarin de
de mens zouden moeten toelaten op beschrijven), Ariel Levy (‘De regels persoonlijkheid van de schrijver, die
een zogenaamd humane manier het gelden niet’, over de verwerking van de zich voortdurend afvraagt ‘of hij niet
leven te beëindigen... “Dat is gevaarlijk. dood van haar pasgeboren kindje en de ergens anders had moeten wonen of
De maatschappij mag hier niet aan teloorgang van haar relatie), Susanne een ander leven had kunnen leiden’.
toegeven want in een plotse periode Leisegang (‘Slaapwel, lieve vriendin’, De parallellen en verschillen tussen
van wanhoop, zelfs onder invloed van over de strijd van twee vriendinnen zijn eigen leven en dat van zijn (voor)
alcohol of drugs, zou men daarnaar tegen borstkanker waarbij één de ouders zijn gemakkelijk te herkennen,
kunnen grijpen..” Etienne Vermeersch strijd moet staken) zijn stuk voor stuk maar worden gelukkig niet uitgekauwd.
is zeer duidelijk: “Het is ondenkbaar zeer de moeite, maar wat er voor mij Het is ontroerend tijdens het lezen
dat je deze middelen op een eenvoudige bovenuit steekt is toch wel ‘Tussen te merken dat dit boek geschreven
manier beschikbaar zou maken. Dit april en september‘ van de Noorse moest worden: de schrijver had geen
betekent een vrije toegang tot suïcide, schrijver Tomas Espedal . keuze: ‘Het lukte me niet om te stoppen
terwijl euthanasie in onze optiek met schrijven (…) de woorden en de
binnen een beschermend kader moet Hij wordt in zijn vaderland vaak zinnen joegen door mijn hoofd alsof
gebeuren.” in één adem genoemd met zijn de binnenkant van mijn oogleden een
bekende collega en landgenoot Karl omgekeerd blad papier was waarop
Maar is de wet op de euthanasie zoals Ove Knausgård. Beiden verheffen de iemand schreef, een donker blad papier
ze zou moeten zijn? “Ze is vrij goed”, eigen biografie tot literatuur. Maar waarop de woorden met volle kracht
zegt professor Vermeersch. “Vrij goed, terwijl Knausgård elke gebeurtenis insloegen en oplichtten. Die inslagen
maar ontoereikend in het geval van uit zijn leven in alle details weergeeft, van woorden, van hele zinnen, hielden
dementie. Ook de ‘geldigheidsperiode’ profileert Espedal zich als een me wakker.’
van vijf jaar (nvdr. een voorafgaande minimalist die alle verhalen uitbeent.
wilsverklaring inzake euthanasie moet Het uitgangspunt ervan is eigenaardig Ze doen hem pijn, het schrijven doet
om de vijf jaar vernieuwd worden) en pijnlijk. Na de dood van zijn ex- hem pijn, het leven doet hem pijn.
is niet zoals het zou moeten zijn. vrouw Agnete heeft de ik-figuur, een Dat sijpelt in alle woorden en zinnen
En in de marge: wisten jullie dat de alter ego van de schrijver, de zorg over door. Toch is het geen voortdurend
Nederlandstalige en de Franstalige zijn tienerdochter op zich genomen tranendal: juist door zijn pijn blijkt de
wettekst verschillen? Dat er in het en heeft hij zijn intrek genomen in schoonheid van het leven.
Nederlands ‘wilsverklaring’ staat en het huis van zijn ex. Ook zijn – sterk
in het Frans ‘déclaration anticipé’ aanwezige - moeder is pas overleden, ____ Daevy Amerlynck
(voorafgaande verklaring)? wat hem doet opmerken: ‘Wij hebben
gemeen, mijn dochter en ik, dat we
___ Désirée De Poot en Wim Distelmans allebei onze moeder hebben verloren.
Ik mijn moeder in april, zij haar
moeder in september.’ Verdriet en
zorg om zijn dochter, het huishouden,
het leven,… strijden om voorrang. De
gedachten, angsten en denkbeelden van
Espedal zijn soms chaotisch, af en toe
zelfs onbegrijpelijk, maar geven altijd
blijk van een bepalende melancholie.
Heel vaak resulteert dit in prachtige

9
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

getuigenis Lieve Vande Putte
Haar papa was
83 jaar, hij leed eenduidige protocollen zijn opname op psychogeriatrie dat de man overleed, wel
aan Alzheimer. een eerste en noodzakelijke onvermijdelijk was. de manier waarop. Het
Dat de man stap. Een eerste stap die schuldgevoel dat ze hem
hand in hand moet gaan met “Tussen het moment van in de steek hebben gelaten,
opname en zijn overlijden hakt er stevig in. “Ze hebben
mijn man afgepakt, ik heb
geen 100 jaar een mentaliteitswijziging waren er twaalf dagen”, hem alleen gelaten in zijn
lijden, niet kunnen bijstaan
zou worden, had niemand en het inzicht dat een getuigt dochter Lieve. in die laatste momenten.
Ik heb altijd voor hem
verwacht, laat staan – in zorgvuldige communicatie “Wij brachten papa binnen gezorgd en op het einde
mocht ik dat niet”, zegt
zijn toestand – gewild. Maar met alle partners niet alleen om een moeilijke fase
zijn echtgenote. “Ze hebben
dat hij, zonder medeweten onontbeerlijk is voor en te overbruggen, maar papa doodgespoten”, besluit
Lieve Vande Putte. “Ik stond
noch akkoord van de familie, tijdens de sedatie, maar hij werd gesedeerd en erbij – ik ben zelf arts – en
ik keek ernaar. Het was zo
zou overlijden door wat ook nadien tijdens het vastgebonden. We mochten mensonwaardig.”

men zelfs weigerde om rouwproces”, zegt ze. hem niet bezoeken omdat Aan het einde van deze rit
blijft er maar één conclusie,
het palliatieve sedatie te één advies. “Communiceer en
ga zorgvuldig te werk!”Praat
noemen (maar het wel was), “Wij hebben geen kans met de familie! Betrek hen
is voor de nabestaanden bij de behandeling! Op elk
terrein – het ziekenhuis,
onaanvaardbaar. Lieve gekregen om afscheid te de huisarts, het WZC,
Vande Putte en haar familie de geriater… – liep de
communicatie mis. Samen
hebben een strijd gevoerd nemen, en dat weegt nog hadden we kunnen kiezen
om – op zijn minste – voor de beste oplossing. Een
oplossing waar iedereen
erkenning te krijgen voor het zwaarste door.” vrede mee had kunnen
hun leed. “Wij hebben geen hebben. Nu blijft alleen
verdriet, frustratie en
kans gekregen om afscheid schuldgevoel over…”

te nemen, en dat weegt nog Het verhaal van de papa hij zogezegd geen prikkels ____ Désirée De Poot

het zwaarste door”. van Lieve Vande Putte is mocht krijgen. En zijn

Zeven jaar na de feiten vele bladzijden lang: een medicatie werd aangepast:

blijft er bij Lieve en haar veelbelezen, intelligente, hij kreeg haldol, dormicum

familie nog altijd een zeer zorgzame leraar, echtgenoot, en morfine in dosissen die

wrang gevoel achter. Er is vader en grootvader bij voor elke mens tot de dood

gesproken met experts, de wie drie jaar voor zijn zouden leiden. Papa had

zorginspectie is ingelicht, overlijden de diagnose van momenten waarop hij dat

een geneesheer-expert ouderdomsdementie werd ook besefte. Maar wij kregen

aangeduid. “Maar ze hebben gesteld. Hij werd thuis geen gehoor. Integendeel: de

ons vrank gezegd dat het opgevangen en verzorgd tot dosissen medicatie werden

zeer moeilijk zal zijn om te de zorg zijn echtgenote – de zondermeer verhoogd.

bewijzen dat papa’s leven moeder van Lieve – na een We hebben er toen op

door de interventies in CVA echt te veel werd. Een aangedrongen dat papa

het ziekenhuis verkort is. opname in een WZC volgde. naar het woonzorgcentrum

Het zou een lang en duur Papa Vande Putte takelde zou terugkeren. Dat is

proces worden zonder enige verder af en dat besefte uiteindelijk ook gebeurd,

zekerheid op resultaat. hij ook. Voor hem hoefde maar zijn medicatie werd

Daarom vertel ik mijn het niet meer, zo stelde niet aangepast. De trein

verhaal. Dat een andere hij zelf bij verschillende stond op de sporen en bolde

familie dit nooit mag gelegenheden. Hij had onherroepelijk naar het

meemaken.” Maar dat laatste momenten van agitatie, einde. Vier dagen later is

gelooft dokter Vande Putte agressie en hallucinatie. papa overleden…”

zelf eigenlijk ook niet. “Een Op zo’n moment liet het Voor de familie Vande

verplichte registratie en WZC verstaan dat een Putte gaat het er niet om

10
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

wetenschap

Communicatie rond het besluitvormings-

proces palliatieve sedatie situaties voordoen die ondraaglijk

lijden veroorzaken waarin

De Koninklijke Nederlandsche Maatschappij ter overleg met de patiënt of zijn

bevordering der Geneeskunst (KNMG) stelde vertegenwoordiger niet mogelijk is. In
een multidisciplinaire richtlijn op i.v.m. palliatieve sedatie. dat geval ligt de verantwoordelijkheid
De leidraad beschrijft wanneer palliatieve sedatie medisch voor een zorgvuldige beslissing bij de
verantwoord is. behandelende arts.
De vertegenwoordiger moet zo snel

In dit artikel bespreken we • O verleg met de patiënt en/of zijn mogelijk geïnformeerd worden over
enkele fases binnen het de situatie.
besluitvormingsproces van vertegenwoordiger.
palliatieve sedatie met de Tijdens alle fases is het van cruciaal
focus op de cruciale rol van Een besluit tot palliatieve sedatie is belang oog te hebben voor de naasten van
de patiënt. Want zowel de patiënt als
mgeaeanrgmeïasaokletedredeel momentopname,
uit van een

goede communicatie. proces. De continuïteit van de de naasten moeten op de palliatieve

samenwerking, (proactief) sedatie worden voorbereid om het

• Tijdige en open communicatie informatie uitwisselen en proces zo sereen mogelijk te laten

over de (on)mogelijkheden van communiceren zowel tussen verlopen. Informatie geven aan en

beslissingen rond het levenseinde. hulpverleners onderling, als met samenwerken met de naasten zijn

oOppsetnehlleiindgviasnhdieerabrijtsbeolvaenrgzriijjnk. de patiënt en zijn omgeving is van essentieel voor een goed verloop,
cruciaal belang. In de praktijk kan sereen afscheid en rouwverwerking.

het zijn dat de sedatie besproken

• D e aanleiding om palliatieve wordt met de wilsbekwame patiënt ___ Vicky Van de Velde

sedatie te overwegen. of met de vertegenwoordiger van de klinisch psycholoog

Verschillende actoren kunnen wilsonbekwame patiënt. Er kunnen Bron: KNMG-richtlijn Palliatieve sedatie (2009).
sd eedvartiaea:gpsattieëlnlet,nnnaaasatrenpamllaiaatrieovoek zich ook acute (levensbedreigende) Amsterdam: buro-Lamp.

betrokken hulpverleners. Er zijn

echter strikte voorwaarden om

een beroep te kunnen doen op Boek ‘Palliatieve Sedatie’
palliatieve sedatie. van Wim Distelmans
uitverkocht!
• De indicatiestelling voor
palliatieve sedatie.

Palliatieve sedatie is een

mdaeadriosmchdeeinvteerravnetnwtoieoredneilsijkheid Het boek ‘Palliatieve Sedatie. Trage euthanasie of
sociale dood’, uitgegeven door Houtekiet, was in amper

van de behandelende arts. De één maand uitverkocht. Dit bewijst hoe groot de nood

factoren waarmee rekening bij de bevolking is naar objectieve informatie en

gehouden moet worden, zijn het hoeveel frustraties hieromtrent leven. Het boek werd

doel en de aard van de sedatie, de ook genomineerd als boek Liberales 2017.

keuze van de juiste middelen en De herdruk is intussen beschikbaar.

de doseringen.

11
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

column wetenschap

Een filosofische beschouwing Continue sedatie
bij het levenseinde
over het levenseinde
Palliatieve sedatie is in de grond een
Ik heb angst voor de dood. Volgens Epicurus,
de Griekse filosoof uit de klassieke oudheid, medische praktijk waarbij het bewustzijn
is doodsangst de hoofdoorzaak van menselijk
lijden en is het de taak van de filosofie om van een terminale patiënt verlaagd wordt,
dat lijden te verlichten. Hij formuleerde
verschillende argumenten om met doodsangst vaak zover dat de patiënt zich in een
om te gaan, waarvan de volgende de bekendste zijn.
Hij was aanhanger van de atomische leer die stelt comateuze toestand bevindt. Ondanks de
dat de natuur uit een oneindig
aantal deeltjes (atomen) verstrekkende aard van de praktijk, is het
bestaat die zich kunnen
vasthechten aan gebruik ervan in de levenseindezorg de
elkaar en uiteen
kunnen vallen. laatste jaren zeer sterk toegenomen.
Uit die leer trok In 2013 werden in Vlaanderen
Epicurus de 12% van alle overlijdens Een tweede vaak aangehaalde
conclusie dat de voorafgegaan door continue redenering om palliatieve
ziel sterfelijk diepe sedatie, de meest sedatie als ethisch minder
is, omdat de ziel, problematisch te zien, is dat in
zoals het lichaam,
uiteenvalt en daardoor doorgedreven vorm van tegenstelling tot euthanasie, de
ophoudt te bestaan. Als
wij sterfelijk zijn en onze ziel palliatieve sedatie (Chambaere et al. arts bij palliatieve sedatie het
niet overleeft, volgt daaruit dat we geen
angst hoeven te hebben voor de dood, omdat we 2015). In Nederland in 2015 was dat leven van de patiënt niet verkort,
de dood nooit zullen kunnen waarnemen. Iets wat
versnipperd is, kan niet waarnemen en iets wat niet zelfs 18% van de overlijdens (van of toch alleszins niet de intentie
wordt waargenomen, betekent niets voor ons. We
zullen dus nooit weten dat we dood zijn omdat ‘ik’ en der Heide et al. 2017). heeft om het leven te verkorten.
‘de dood’ niet samen kunnen bestaan. Met de woorden
van Epicurus: waar de dood is, ben ik niet en waar ik De praktijk wordt vaak Dit vormt dan een contrast met
ben, is de dood niet. Verder observeerde hij dat we
zo veel angst hebben voor de periode na het sterven voorgesteld als ethisch minder euthanasie waar die intentie wel
en ons zo weinig zorgen maken over de periode voor
onze geboorte. Epicurus wijst ons op de gelijkheid van problematisch, om twee duidelijk aanwezig is. We weten
beide toestanden van niet-zijn. Ideeën hebben kracht
en deze drie argumenten – sterfelijkheid van de ziel, redenen. echter uit zowel kwalitatief
dood als ultiem niets, en symmetrie – hebben me al
steun geboden op momenten wanneer doodsangst mij Ten eerste wordt vaak als kwantitatief onderzoek dat
terroriseerde.
gesteld dat het gaat over een in vele gevallen van sedatie er
___ Sten Delvaux
Klinisch psycholoog ‘natuurlijk overlijden’ en dat wel degelijk een intentie tot

patiënten zouden ‘overlijden in levensverkorting is. Bovendien

hun slaap’. Het lijkt hier echter is intentie ook een notoir

voornamelijk te gaan om een onbetrouwbaar criterium voor

zekere mate van eufemistisch ethische evaluatie aangezien

labellen. In palliatieve sedatie het volledig afhankelijk is van

is er doorgaans een continue zelfevaluatie.

toediening van sedatieve Uit ons onderzoek, de

medicatie om het bewustzijn UNBIASED interviewstudie,

van patiënten te verlagen. Dat naar ervaringen van artsen,

kan bezwaarlijk als ‘natuurlijk’ verpleegkundigen en naasten,

worden gezien. Bovendien hoeft bleek dat er vaak wel degelijk

het feit dat iets natuurlijk is gelijkenissen zijn tussen

niet noodzakelijk te betekenen euthanasie en palliatieve sedatie

dat het daardoor niet (Anquinet et al. 2013; Sterckx & Raus

problematisch is. 2017).

12
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

wetenschap __ VOOR U GELEZEN

Het onderzoek suggereert dat in vele bij palliatieve sedatie niet zo. We weten ‘Zolang ik leef. Over
gevallen: ook uit onderzoek dat sedatie inderdaad
• er een duidelijke start van de sedatie geregeld wordt toegepast zonder ongeneeslijk ziek
toestemming van de patiënt. Gezien de
is, vooruitgang die we hebben geboekt met zijn, herinneringen
• er een afscheidsmoment kan zijn met het juridisch bestendigen van de rechten
voor patiënten, moeten we erop attent nalaten en blijvende
naasten, zijn niet zomaar terug te keren naar een
• w ordt gekozen voor diepe sedatie paternalistische visie. verbondenheid’

waarbij de patiënt buiten bewustzijn ___ Kasper Raus __Goedele Van Edom
is en ook blijft tot het overlijden en
• s edatie gepaard gaat met het Referenties Goedele Van Edom
onthouden van vocht en voeding. begeleidt als
In deze gevallen is de lijn tussen • Anquinet, L., Raus, K., Sterckx, S., Smets, T., Deliens, pastor in het Imelda
palliatieve sedatie en euthanasie L., & Rietjens, J. (2013). Similarities and differences ziekenhuis te Bonheiden al meer
mogelijks eerder dun te noemen. between continuous sedation until death and dan vijftien jaar mensen tijdens
euthanasia: professional caregivers’ attitudes de laatste maanden van hun leven.
In dat opzicht is de verschillende and experiences: a focus group study. Palliative In dit boek toont ze wat er gebeurt
manier waarop palliatieve sedatie Medicine, 27(6), 553–561. als je te horen krijgt dat je nooit
en euthanasie behandeld worden meer beter wordt, hoe je in die
opmerkelijk. Terwijl er voor euthanasie een • C hambaere, K., Vander Stichele, R., Mortier, F., Cohen, tijd samen met je naasten kostbare
duidelijke wettelijke procedure is met een J., & Deliens, L. (2015). Recent Trends in Euthanasia herinneringen kunt verzamelen,
verplichte melding aan de Federale Controle- and Other End-of-Life Practices in Belgium. New en waarom dat zo belangrijk is in
en Evaluatiecommissie Euthanasie, is die England Journal of Medicine, 372(12), 1179–1181. het rouwproces. Want niemand wil
afwezig voor palliatieve sedatie. Daardoor immers vergeten worden, niemand
kan in sommige gevallen palliatieve • Sterckx, S., & Raus, K. (2017). The practice of wil voor niets geleefd hebben
sedatie worden toegepast als manier om continuous sedation at the end of life in Belgium : en niemand wil zijn geliefden in
de euthanasieprocedures te vermijden. En how does it compare to UK practice, and is it leegte achterlaten. Het boek is slim
dat kan problematisch zijn. Bijvoorbeeld, being used as a form of euthanasia? In Euthanasia opgedeeld in 3 delen (Buitenwereld,
terwijl euthanasie steeds moet uitgaan and assisted suicide : lessons from Belgium (pp. Verhuizen, Binnenwereld) en is
van het verzoek van de patiënt, is dat 86–100). Cambridge: Cambridge University Press. tegelijk diepzinnig en heel praktisch
van aard. De auteur put verhalen
• v an der Heide, A., van Delden, J. J. M., & Onwuteaka- uit haar eigen praktijk, maar ook
Philipsen, B. (2017). End-of-Life Decisions in the uit literaire getuigenissen, muziek
Netherlands over 25 Years. New England Journal of en film. Het verhuizen van de
Medicine, 377(5), 492–494. ‘buitenwereld’ (het ziekteproces)
naar de ’binnenwereld’ (de
herinneringslaan) wordt verteld aan
de hand van vele voorbeelden. Onder
andere wordt de kracht van riten
belicht en het belang van sporen
nalaten. Zij laat zien dat bewust bezig
zijn met je afscheid kan helpen in
je eigen rouwproces. Daarnaast is
het boek ook voor nabestaanden
zeer waardevol met een uitgebreide
literatuurlijst, ‘verhuistips’ voor
een herinneringsdoos, en achterin
kaartjes met teksten om uit te
knippen.

____ Daevy Amerlynck

13
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

wetenschap

Voorkeurshouding bij overlijden

Ieder mens heeft een eigen, vertrouwde houding om ontspannen in bed te liggen. Voor veel
mensen is ‘het lekker kunnen liggen’ in bed een voorwaarde om in slaap te vallen. Tijdens
het stervensproces kunnen mensen meestal zelf niet meer in hun vertrouwde (slaap)
houding gaan liggen. Zij overlijden vaak op hun rug.

In het Nederlandse Academisch ‘veilig’, ‘vertrouwd’, ‘geborgen’, ‘voelt wordt er soms voor gekozen om de
Hospice Demeter in De Bilt gewoon goed voor mijn lijf.’ Van de 22 patiënt ook in deze houding op te
is door Cathelijne Verboeket patiënten is 64% overleden in de eigen baren.
(verpleegkundige en sociologe) voorkeurshouding. Redenen waardoor
en Saskia Teunissen (hoogleraar dit bij 36% niet gerealiseerd werd zijn: Hoewel zorgverleners het
palliatieve zorg UMC Utrecht) een onverwacht overlijden, ontslag naar ondersteunen van patiënten in
verkennend onderzoek gevoerd huis, en nog niet overleden in hospice de voorkeurshouding als positief
naar de mogelijkheid tot het en zorgverleners. In het algemeen ervaren, lijken zij zich meer te
innemen en ondersteunen van de willen mensen op hun linker- en/ richten op wisselhouding dan op
voorkeurshouding. of rechterzijde liggen. Soms -door de voorkeurshouding tijdens het
lichamelijke ongemakken, zoals stervensproces. Zorgverleners
In westerse landen beperkt de ascites en pijn door botmetastasen- vragen zich immers af of éénzelfde
aandacht voor houding tijdens het kunnen zij die houding niet meer of houding wel comfortabel genoeg is
stervensproces zich tot het toepassen beperkt aannemen (het wordt “een voor de patiënt.
van protocollaire wisselhouding of gedwongen houding in plaats van
als interventie tegen reutelen. Niet een gewenste houding”). Opvallend is Onderzoek rondom en met
eerder onderzocht maar aannemelijk dat geen enkele patiënt buikligging patiënten in de stervensfase
is, dat het overlijden van de patiënt in als voorkeurshouding noemt. Ook en hun naaste(n) wordt vaak
zijn vertrouwde (slaap)houding − de de houding van armen, handen en kritisch beschouwd. Deze kleine
zogenaamde voorkeurshouding – meer voeten speelt een belangrijke rol interventiestudie laat zien dat
comfort en ontspanning geeft. Hierdoor zoals opgetrokken benen en een hand zowel patiënten als naasten een
wordt de kwaliteit van sterven onder de wang. Andere belangrijke open gesprek over een kwetsbaar
mogelijk verbeterd. Daarnaast biedt aspecten die worden genoemd zijn: onderwerp waardeerden. Geen
het naasten wellicht troost wanneer het hebben van een eigen kussen of van de geïncludeerde patiënten
zij hun dierbare in een vertrouwde deken of dekbedovertrek, de stand van trok zich uit het onderzoek terug.
houding zien liggen tijdens het de hoofdsteun van het bed, de ligging Een vervolgstudie — in meerdere
stervensproces. van het hoofdkussen en kussens ter hospices — zou een meerwaarde
ondersteuning van rug, zij of benen. kunnen zijn voor de opdracht binnen
In 2015 werd dit onderzocht middels het domein van de palliatieve zorg
een pilootproject in het academisch Wanneer naasten worden tot het optimaliseren van comfort
Hospice Demeter en dit via corelijsten geïnformeerd over de deelname en het anticiperen op de verwerking
voor het observeren van comfort, van hun dierbaren aan het van verlies.
semi-gestructureerde interviews met houdingsonderzoek, reageren zij
22 patiënten en het nemen van foto’s allen positief. Naasten geven aan dat ___ Bewerking: Daevy Amerlynck
voor en na het stervensproces. ze het een vertrouwd en troostend
beeld vinden wanneer patiënten in Bron: Pallium, multidisciplinair tijdschrift over
Uit het pilootproject komt naar hun voorkeurshouding sterven. In palliatieve zorg, nr. 4, sept. 2017
voren dat patiënten graag en open samenspraak met de zorgverlener
spreken over hun voorkeurshouding Meer info op https://hospicedemeter.nl/
in bed: ze voelen zich hierdoor kenniscentrum/onderzoek/stervenshouding/

14
• nr. 4 • okt-nov-dec 2017

column

Morfinenlangs werd ik gebeld door een uit een raam valt. Zoiets doe Bert Keizer
je niet. Die angst raak • g eboren in Amersfoort in 1948
vriendin van wie de verwarde en je moeilijker kwijt, • s tudeerde in 1968 filosofie in
nauwelijks nog aanspreekbare maar het helpt als
moeder ergens op de Veluwe je beseft dat er aan Nottingham, keerde daarna
het einde van elk terug naar Nederland en
Ohet tijdelijke voor het eeuwige leven gestorven studeerde geneeskunde in
trachtte te verwisselen. moet worden. Er Amsterdam
Ik zeg “trachtte”, want ze werd flink is één angst in • n adien werkte hij korte
gedwarsboomd in haar pogingen door een deze angstenwinkel tijd in Kenia. Later werd
Bijbels geïnspireerde arts die niet van plan die het moeilijkst hij verpleeghuisarts in
was het de stervende makkelijk te maken. uitdooft: de vrees voor Amsterdam.
Het ging om een 93-jarige vrouw bij wie het de mogelijkheid dat God • z ijn doorbraak als schrijver
lot, na een lang en moedig gedragen leven, op jou straks te grazen neemt kwam in 1994 met ‘Het refrein
het punt stond alle zwarigheid definitief van als iemand nu door jouw toedoen eerder is Hein’, een zeer openhartige
haar schouders te nemen. overlijdt dan ze gedaan zou hebben als schets van gebeurtenissen
Ik lijk wel geniaal, want als mijn vriendin jij je er niet mee had bemoeid. Die angst en mistoestanden in een
mij op dinsdagavond om elf uur belt over lees je af uit de zogeheten protestantse verpleegtehuis inclusief
haar vergeefse pogingen de arts van zinloze morfinedosering in de palliatieve fase: stukken over euthanasie
initiatieven te weerhouden – antibiotica, 4 x 5 mg per etmaal – soms tref je een die stof deden opwaaien.
vernevelen, prednison, furosemide - dan waaghals die er 6 x 5 mg tegenaan gooit. Dit werd hem niet altijd in
weet ik door de telefoon heen al dat haar Die dosering houdt in dat er nog altijd dank afgenomen. Hij werd
moeder hier niet meer uit gaat komen. ruimte wordt gelaten om een beetje te door zijn werkgever zelfs op
Hoe kom ik zo slim? U gelooft niet in mijn lijden. Wij leven immers niet voor de lol. non-actief gesteld. Zijn meest
helderziendheid? Ik ook niet, dus richten we Dit contrasteert sterk met de katholieke recente boeken zijn ‘Tumult
onze blik op de beslagen brillenglazen van de dosering: 6 x 10mg per 24 uur, liefst met 6 x bij de uitgang’ en ‘Vroeger
daar heersende collega. Er zijn twee redenen 10 mg Dormicum erbij, medicatie waaronder waren we onsterfelijk’. Hij is
waarom artsen in het zicht van de dood nog het nog een hele klus wordt om te lijden, hoofdspreker op het derde
een hoop handelingen verrichten waarvan mocht je dat willen. Ik kan u verzekeren, op Congres ‘Education in Palliative
ze mogelijk wel weten, maar niet willen grond van zeer betrouwbare bron, dat deze Care’ (EPC) op 8 februari.
toegeven, dat ze in die laatste dagen allemaal dosering ook in godloze kringen
Dr. Vogel zijn. gebruikelijk is.
De eerste is hun onjuiste idee over wat Goede palliatieve zorg is onmogelijk als
we nog kunnen bewerkstelligen in het je niet met een zekere koelbloedigheid de
lichaam van stervenden. Ook als de Dood in mogelijkheid van levensverkorting onder
onmiskenbare gestalte aan het voeteneind ogen ziet. Ik zeg koelbloedigheid, niet
staat, denken ze dat ze hem op de loop onverschilligheid.
krijgen met pufjes, amoxicilline, prednison Ten slotte, mocht ik ooit in uw handen
of lasix. vallen, doe dan alstublieft niet benauwd
Vooral jonge artsen hebben het daar moeilijk met opiaten, ik verzeker u van eeuwige
mee. Als alles goed gaat, leren ze dat snel af erkentelijkheid voor de dagen of uren lijden
en schakelen ze in zulke situaties hoe langer die u mij daarmee bespaart.
hoe makkelijker over op adequate palliatie.
De tweede reden is angst. Je bent bang ___ Bert Keizer
een dood te veroorzaken. Dat lijkt voor
beginners net zo erg als regelen dat iemand

15
• nr. 4 • okt-nov-dec 2017

br.e.l.

zet Brussel Palliatieve zorg in
in de kijker

Palliatieve zorg in België het jongste en meest

vond haar oorsprong in Brussel, multiculturele gewest
net de plaats waar toewijding

en idealisme maar ook

veerkracht en weerbaar- Much to do about huisarts zijn in Brussel. De redenen daarvoor

heid een dagelijkse zijn legio, maar die worden al voldoende besproken door literaire

realiteit zijn. pennen en mondige stemmen. In dit artikel laten we nu net een
geëngageerde arts aan het woord die modellen zoekt (en vindt) om als

huisarts in Brussel – ondanks die uitdagingen – zo goed mogelijke zorg te

kunnen aanbieden. Het BHG mag dan wel het jongste gewest zijn, het aantal 65-plussers

en het aandeel ouderen van niet-Belgische origine daarin, neemt snel toe. Reden te meer

om alert te zijn voor de vele uitdagingen en op zoek te gaan naar werkbare vormen om als

huisarts aan de slag te kunnen gaan en blijven. Het model van de (wijk)gezondheidscentra,

waar dokter Demirkapu in werkt, biedt mogelijk één van de antwoorden.

Biedt het multidisciplinair zijn, momenten waar ook wij de Wat drijft je of motiveert je om ’s
samenwerken van huisartsen, emoties voelen opkomen. ochtends uit je bed te komen?
tandartsen, verpleegkundigen,
psychologen, intercultureel Palliatieve zorg doet me vooral ook Huisarts, of zorgverlener in het
bemiddelaars, etc. voordelen veel denken. Soms doe je al eens iets algemeen, is volgens mij een hele mooie
voor palliatieve zorg waarin we doms in het leven, maar als je weet job omdat we mensen kunnen helpen
de patiënt op een holistische wijze dat er op een dag een eind aan komt in hun zwakste en slechtste momenten.
benaderen? … Het stimuleert me om stil te staan Ik ben geen dokter geworden om rijk
bij mezelf, goed te leven, nuttig te zijn te zijn. Natuurlijk zou ik dagelijks 40
We laten Dr. Demirkapu aan het woord. voor mijn omgeving. patiënten kunnen ontvangen en mij daar

Wat roept (werken in de) palliatieve Levenseindegesprekken met
zorg bij je op? multiculturele patiënten

Als huisarts denk ik bij palliatieve “Levenseindegesprekken vragen altijd dood” voor bewustzijnsverlies, want dan
zorg meteen aan de extra aandacht die tijd en empathie. Cultuursensitief zouden ze dat niet meer kunnen doen. Dat
ik geef aan de mens die schuilgaat werken houdt hoe dan ook in dat je heeft tot gevolg dat ze soms liever pijn zouden
achter de patiënt en aan zijn omgeving. om te beginnen alert moet zijn voor lijden en afzien dan gepaste medicatie te
Het betekent voor mij dat ik nog iets je eigen referentiekader. Beseffen dat nemen of na te denken over bv. palliatieve
extra “geef” aan mijn patiënt, nóg beter jullie anders zijn opgevoed maar niet sedatie. Er bestaat niet één manier om
tracht te luisteren en empathisch te zijn. overculturaliseren. De ene Turk is de dergelijke zaken te bespreken. Maar wat
Normaal geef ik mijn telefoonnummer andere niet. Natuurlijk spelen cultuur ik altijd aanraad is: luister naar de ander.
niet, maar in die laatste maanden moet en religie zeker een rol. Moslims bv. Bevraag je patiënt waarom hij iets wel of
dat wel kunnen. Sommige patiënten moeten nog vergiffenis vragen in de niet wil. Vaak hoor ik dat men schrik heeft
volg je als huisarts al jaren. Je krijgt laatste levensfase, dus zijn ze als “de om zaken te bevragen net uit angst om te
een band en dat zorgt ervoor dat het
ook voor ons soms triestige momenten

16
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

br.e.l. Hakki Demirkapu

een Porsche mee kopen, maar dat is • geboren Gentenaar met
mijn ding niet. Ik kan leven en reizen Turkse roots heeft zijn hart
dus wil ik vooral van nut zijn voor mijn verloren aan Brussel
omgeving. De kansen gebruiken die
ik gekregen heb en nog steeds krijg. Om nog niet te • huisarts in het Wat wil je dat de lezer
Komt daarbij dat ik al jaren zeg dat – spreken van wat gezondheidscentrum bijblijft over jou en/of
als ik herboren zou kunnen worden er allemaal te MediSina, een je organisatie?
– ik graag zou terugkeren als leraar. beleven valt. Als multidisciplinair centrum
Sinds kort ben ik dus zo mogelijk Nederlandstalige dat hij enkele jaren geleden Door mijn werk en
nog gemotiveerder dan vroeger om huisartsen oprichtte in Schaarbeek
op te staan want ik geef nu af en toe kunnen we
les aan studenten verpleegkunde en ook een echte • door zijn vele (vrijwillige)
vroedkunde. Mijn droom komt dus uit meerwaarde engagementen en
want elke keer als ik les heb gegeven, betekenen, onze professionele ervaring
voel ik me fantastisch. Het idee dat ik patiënten zijn met een multiculturele
80 studenten iets heb aangeleerd en patiëntengroep geeft dokter
dat zij met die kennis anderen kunnen Demirkapu ook vorming
helpen, maakt me intens gelukkig! over medische zorg in een
multiculturele context
Waar ligt volgens jou de kracht van
Brussel? zo dankbaar • r ecent is hij een vrijwilligerswerk heb ik al veel
dat ze geholpen doctoraatsonderzoek triestige situaties meegemaakt.
Om eerlijk te zijn, ik ben eigenlijk kunnen worden gestart naar voorafgaande Patiënten bv. die al wenend
een beetje weggevlucht naar Brussel in hun eigen zorgplanning bij in mijn praktijk zitten. Ze
om te kunnen studeren en niet taal. Komt daar patiënten met een kunnen hun (fysieke) job
te moeten blijven werken in de migratieachtergrond
horecazaak van mijn ouders. De
vlucht van mijn leven want Brussel is nog bij dat wij niet meer uitoefenen wegens
super! Een multiculturele stad waar
je dagelijks bijleert over andere – de Nederlandstalige zorgverleners – hun aandoening en omdat ze geen
culturen en religies. Het is ook een
enorme verrijking voor je talenkennis. elkaar goed kennen, wat dus enorme diploma hebben moeten ze nu met 900

beledigen. Maar nee, integendeel, net door opportuniteiten biedt om goede zorg te euro rondkomen om zichzelf en hun
interesse te tonen in de ander, toon je dat
je begrip probeert op te brengen voor de geven. dierbaren te kunnen onderhouden. Je
verschillen. Probeer in gesprek te gaan
zonder vooroordelen, besef dat je manier En als ik er toch nog iets aan mag moet echt niet naar Afrika gaan om
van kijken, van aanspreken, je houding, een
impact heeft op je patiënt. En leg dan heel toevoegen: in Vlaanderen weten ze niet dergelijke schrijnende situaties mee
goed jouw medische visie uit. Als jij goed
geluisterd hebt naar je patiënten, zullen hoe Brussel echt in elkaar zit, de media te maken. Voor wie het goed heeft, kan
zij meestal ook goed luisteren naar jou.
En levenseindegesprekken voer je niet in zetten alles in een negatief daglicht en het leven soms heel verleidelijk zijn
een paar minuten, mentale flexibiliteit en
geduld zijn dus sleutelwoorden. Besef dat dat is niet zo. Het is hier leuk werken en dan veranderen mensen. Ze trekken
wij de zorgVERLENERS zijn en we dus de
patiënt moeten helpen om ons te begrijpen.” dus bij dezen: zeker een oproep om zich niets meer aan van de ander. Maar

naar Brussel te komen! of je nu gelovig bent - waardoor er een

Hoe zou je je (of je organisatie) nog extra motivatie is om goed te leven,
verder willen ontwikkelen? zijnde het hiernamaals - of ongelovig,
iedereen zou moeten trachten een

Ik wil vooral goed leven en mezelf positieve bijdrage te leveren aan de

voortdurend uitdagen en stimuleren. maatschappij. Want ook in dit leven

Ik heb ons gezondheidscentrum van zal er – als je anderen helpt- een dag

nul uit de grond gestampt, ik ben komen dat de anderen jou helpen of jij

subsidies en patiënten gaan zoeken. hun hulp zal kunnen gebruiken.

In het begin heb ik alles zelf gedaan ___ Hannie Van den Bilcke
en ondertussen is het zoiets moois

geworden dat het gewoon draait zonder (Wijk)gezondheidscentra richten zich op toegankelijke
mij. Dus nu zou ik het evengoed op een zorg door o.a. te werken met een forfaitair
nieuwe plaats kunnen uitbouwen of betalingssysteem waardoor patiënten zorgverleners
kan ik mij op andere zaken focussen kunnen consulteren zonder persoonlijke financiële

zoals lesgeven of mijn doctoraat. Ik bijdragen te moeten betalen. Voor meer info over de
probeer elke dag een steentje bij te Vereniging van Wijkgezondheidscentra, neem een
dragen door een goed mens te zijn kijkje op http://vwgc.be/.

en een maatschappelijke bijdrage te Informatie over het centrum van Dokter Demirkapu
leveren. is te vinden op www.medisina.be.

17
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

pas verschenen woonzorgcentra

D e dood: 15 deskundigen Hoog tijd om het palliatief
over ons levenseinde supportteam van
__ Elke Veldkamp een woonzorgcentrum
nieuw leven in te blazen
De dood heeft allerlei
facetten, praktische, De ouderenzorg werd door een recente Pano-reportage
medische en filosofische, weer eens in een slecht daglicht gesteld. Dat is zeer
die deel uitmaken frustrerend voor de duizenden zorgverleners die zich
van het leven zonder elke dag met liefde en engagement inzetten voor bewoners
dat we ons daarvan van woonzorgcentra. Die frustratie is begrijpelijk,
bewust zijn. Journaliste maar mag niet verhinderen dat de woonzorgcentra zich
Elke Veldkamp wilde permanent blijven inspannen om hun zorgverlening te
weten welke en sprak verbeteren. Een goed functionerend palliatief supportteam
daartoe met vijftien ‘experten’ die zich is hiertoe een belangrijke hefboom, het implementeert
beroepshalve of uit interesse met de en versterkt de palliatieve cultuur en staat garant voor
dood bezighouden. Zo komen onder meer kwaliteitsbewustzijn, vernieuwing en participatie.
medische, psychologische, biologische,
maatschappelijke, economische en Een palliatief supportteam de aanwezige klaagmentaliteit
spirituele vragen aan de orde als: Wat bestaat bij voorkeur uit een (“wij hebben geen tijd”, onze
is de dood eigenlijk? Hoe gaat sterven? CRA, moreel consulent, pastor, werkdruk is te hoog”) kan worden
Hoe gaan we ermee om? Wat gebeurt er maatschappelijk werker, omgebogen in een dynamische en
met het stoffelijk overschot? En zijn wij psycholoog, zorgcoördinatoren positieve werksfeer. Medewerkers
meer dan ons fysieke lichaam? en een vertegenwoordiger van de die verantwoordelijkheid kunnen
bewoners en alle personeelsgroepen. opnemen, hun expertise zowel binnen
____ Daevy Amerlynck Idealiter nemen ook de directie en een als buiten de organisatie kunnen delen,
lid van de raad van bestuur deel. Het bijkomende vormingen volgen, zelf een
__ Februari 2018: is immers noodzakelijk dat het PST studiedag mogen organiseren, enz. zijn
een mandaat en de nodige financiële meer geëngageerd en creatiever, zij
Maand van middelen krijgt. brengen hun enthousiasme over op hun
collega’s.
de Palliatieve Zorg Wanneer het PST erin slaagt
om in de eigen organisatie een Palliatieve zorg moet veel vroeger
Om de palliatieve en levenseindezorg breed draagvlak te creëren, gaan en veel breder worden aangeboden
in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest medewerkers in diverse werkgroepen aan alle mensen met een ongeneeslijke
meer in de kijker te zetten, roept hun eigen werking kritisch aandoening, zo luidt de conclusie
Brusselse Expertise Levenseinde evalueren, initiatieven voorstellen van het wetenschappelijk Fliece-
(Br.E.L.) de maand februari 2018 en verbeterprojecten uitvoeren. Onze project. Te veel palliatieve patiënten
opnieuw uit tot de Maand van de ervaring leert dat op die manier worden in hun laatste weken nog
Palliatieve Zorg. In de rand van het
3de EPC (Education in Palliative Care)
congres bieden we in samenwerking
met diverse Brusselse actoren een
15-tal activiteiten aan waaronder
de feestelijke opening met de
gitzwarte komedie over euthanasie
The Farewell Party op 1 februari,
het lunchdebat over mantelzorg bij
personen met dementie op
23 februari en zoveel meer.

Meer info en inschrijven op www.brel.center

18
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

woonzorgcentra cultuuragenda

gehospitaliseerd of krijgen, Robert Geeraert Tentoonstelling
tegen hun eigen wil, pijnlijke
ongepaste behandelingen. In • lid van de raad van bestuur “Hugo Claus, CON AMORE”,
een palliatieve cultuur staat van LEIF en het Forum
de bewoner echt centraal en Palliatieve Zorg in BOZAR 28/02 -27/05
kan hij de regie over zijn
eigen (levenseinde)zorg echt • oprichter van het eerste Tien jaar na zijn dood (een
opnemen. Medewerkers zijn palliatief supportteam in een veelbesproken en nog altijd
gericht op het realiseren van woonzorgcentrum geciteerde euthanasie bij
de integrale zorgdoelen die de vroegdementie) en vijftig
bewoner, in dialoog met hen, toegenomen zorglast. Een uitstekende jaar na mei ’68 wijdt BOZAR
gekozen heeft (lichamelijk, gelegenheid om de levenseindezorg een museale tentoonstelling
sociaal, cognitief, emotioneel, een extra duwtje in de rug te geven. aan Vlaanderens meest
spiritueel). Zij zullen tijdig de Gezien de grote meerwaarde zou elk bekroonde auteur: Hugo
voorafgaande zorgplanning en woonzorgcentrum moeten beschikken Claus. De multidisciplinaire
palliatieve zorg opstarten en over een interdisciplinair palliatief expo toont Claus in al zijn
erover waken dat de autonomie supportteam dat, om degelijk te facetten: schrijver, schilder,
en het beslissingsrecht van de kunnen werken, nood heeft aan een theatermaker, filmregisseur. Toch wordt
bewoners worden gerespecteerd. grotere financiering dan momenteel het geen traditioneel overzicht van een
(0,27 euro per dag per bewoner) aan de leven en een oeuvre. Curator Marc Didden
Een goed palliatief supportteam palliatief referente wordt toegekend. maakt met liefde – con amore – een
kan echter alleen gedijen in een Een goede levenseindezorg is een hoogst persoonlijke tentoonstelling,
bewonersgerichte voedingsbodem met garantie voor een kwaliteitsvolle niet óver Claus, maar vóór Claus. Een
een cultuur van eindigheid. Dat is geen ouderenzorg. Woonzorgvoorzieningen eigenzinnig portret, samengesteld uit
evidentie. Om die te realiseren zal hebben hierbij nood aan ondersteuning nauwkeurig geselecteerde archiefbeelden,
een woonzorgcentrum zich opnieuw vanuit het nieuw op te richten Vlaams foto’s, tekstfragmenten en kunstwerken
moeten richten op zijn kernwaarden. Instituut voor de Eerste Lijn. Het van o.a. Appel, Raveel en Ensor, maar ook
In een context van procedures en LevensEindeForum (LEIF) is hierin een hedendaagse kunstenaars als Borremans,
andere (overbodige) administratieve noodzakelijke partner. De Cordier, Dillemans en Vanriet.
verplichtingen is op vele plaatsen
de essentie vergeten. Hoog tijd ook ___ Robert Geeraert R EQUIEM POUR L., van
om de eigen visie, in dialoog met
alle stakeholders (ook bewoners en Het Forum Palliatieve Zorg biedt woonzorgcentra Companie Ballets C. De la B.,
mantelzorgers) te actualiseren. Die ondersteuning bij de oprichting en uitbouw van een
visie en waarden moeten de dagelijkse palliatief supportteam van 9/02 tot 13/02,
praktijk (rekrutering, coaching,
evaluatie, vorming) voortdurend www.demunt.be
aansturen. Dat lukt des te beter in
een woonzorgcentrum dat bewoners “Ik schrijf dit requiem voor mezelf”, zou
en medewerkers heeft gestimuleerd Mozart gejammerd hebben, uitgeput maar
om die waarden en visie in concreet wetende dat zijn dodenmis een muzikaal
waarneembare gedragingen en testament zou worden dat zijn passage
checklists te vertalen. naar het hiernamaals zou verzekeren.
Dit requiem, het mythische eindpunt
Minister Vandeurzen is erg van Mozarts leven, is vandaag het
bekommerd om de kwaliteit van uitgangspunt van de nieuwste creatie van
zorg in woonzorgcentra. Hij werkt jazzmuzikant Fabrizio Cassol en regisseur
aan een ambitieus plan om hun Alain Platel, binnenkort opgevoerd in de
financiering beter af te stemmen op de vernieuwde Brusselse Muntschouwburg.
Fabrizio Cassol verkent hybride muzikale
vormen en brengt Afrikaanse, westerse
en oosterse muzikanten samen waarvan
de persoonlijke invloeden zich mengen
met jazz en opera. Op dramatisch vlak
zoekt Alain Platel samen met zijn dansers
naar een fysieke en visuele vertaling van
de thema’s ‘dood’ en ‘afscheidsrituelen’.
De helden van Mozarts laatste opera, in
dezelfde periode gecomponeerd als het
requiem, zeggen het al: “We wandelen
dankzij de kracht van de klank vrolijk
door de duistere nacht van de dood.”

19
• nr. 5 • jan-feb-maa 2018

agenda Sessies Voorafgaande
Zorgplanning (VZP)
Patiëntenrechten en Basiscursus Palliatieve Zorg ___ Locatie
palliatieve zorg: wat kan ik voor vrijwilligers W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum Vormingssessie Voorafgaande
hiermee als zorgverlener? ___ Data Waardig Levenseinde, Zorgplanning voor
___ Datum 8 vrijdagvoormiddagen J. Vander Vekenstraat 158, zorgverleners
25 januari 2018 van 9u30 tot 12u30 van 9u30 tot 12u30: 1780 Wemmel Een sessie bedoeld voor zorg­
___ Locatie 2 maart, 9 maart, 16 maart, ___ Info en inschrijvingen verleners (in de thuiszorg,
W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum 23 maart, 30 maart, 20 april, www.forumpalliatievezorg.be ­residentiële zorg, ziekenhuizen,
Waardig Levenseinde, 27 april en 4 mei 2018 of vrijwilligers@ …) en omvat o.a. toelichting bij de
J. Vander Vekenstraat 158, ___ Locatie forumpalliatievezorg.be 5 correcte wilsverklaringen en tot
1780 Wemmel W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum welke ­mogelijkheden ze leiden,
___ Docent Waardig Levenseinde, Communiceren over voor wie zijn ze bestemd, met wie
Jan Blockhuys J. Vander Vekenstraat 158, voorafgaande zorgplanning worden ze ingevuld? Welke zijn de
___ Info en inschrijvingen 1780 Wemmel ___ Datum troeven en hindernissen van deze
www.forumpalliatievezorg.be ___ Info en inschrijvingen 27 februari 2018 van 9u30 tot 13u wilsv­ erklaringen?
of secretariaat@ www.forumpalliatievezorg.be ___ Locatie Uitleg over vertegenwoordiger en
forumpalliatievezorg.be of vrijwilligers@ W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum vertrouwenspersoon.
forumpalliatievezorg.be Waardig Levenseinde, Hoe brengen we deze wilsver­
LEIFnurses: 5-daagse vorming J. Vander Vekenstraat 158, klaringen aan bij de zorgvragers:
voor verpleegkundigen en Slechtnieuwsgesprek: training 1780 Wemmel hoe communiceren met de zorg-
andere zorgverleners via simulatie ___ Docent vrager en zijn naasten?
___ Data ___ Datum Paul Destrooper
5 dinsdagen van 9u30 tot 16u: 20 februari 2018 van 9u tot 13u ___ Info en inschrijvingen ___ De vormingssessie is opgevat
6 februari, 20 februari, 6 maart, ___ Locatie www.forumpalliatievezorg.be als een tweeluik, met een luik
20 maart, 17 of 24 april 2018 Huis voor Gezondheid Brussel, of secretariaat@ vorming (1u) en een luik training
___ Locatie Lakensestraat 76, 1000 Brussel forumpalliatievezorg.be (2 uur interactief en met roloefe-
W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum ___ Docenten ningen a.d.h.v. casussen). Dit wordt
Waardig Levenseinde, Vicky Van de Velde en Toedieningswegen van begeleid door een procesbegeleider
J. Vander Vekenstraat 158, Hannie Van den Bilcke medicatie bij patiënten met (van LEIF) en een acteur/actrice.
1780 Wemmel ___ Info en inschrijvingen slikstoornissen (werking ___ Een sessie duurt 3u.
___ Info en inschrijvingen www.forumpalliatievezorg.be subcutane spuitaandrijver) ___ Er wordt uitgegaan van een
www.leif.be of info@leif.be of secretariaat@ ___ Datum voorkennis betreffende medische
forumpalliatievezorg.be 13 maart 2018 van 13u tot 16u beslissingen bij het levenseinde.
3de EPC (Education Palliative ___ Locatie Voor elke deelnemer wordt een
Care) congres Basiscursus palliatieve zorg W.E.M.M.E.L., Expertisecentrum brochure met de correcte wils-
Over macht, onmacht en voor zorgverleners Waardig Levenseinde, verklaringen en een handleiding
overmacht in de Palliatieve Zorg ___ Data J. Vander Vekenstraat 158, voorzien.
___ Datum 5 donderdagen van 9u30 tot 16u: 1780 Wemmel
8 februari 2018 van 9u tot 17u 22 februari, 1 maart, 8 maart, 15 ___ Docent Infosessie Voorafgaande Zorg­
___ Locatie maart en 22 maart 2018 Bie Lambrechts planning voor het brede publiek
Erasmus Hogeschool en VUB ___ Info en inschrijvingen LEIF biedt infosessies aan over
Health Campus, Laarbeeklaan, www.forumpalliatievezorg.be voorafgaande zorgplanning,
1090 Jette of secretariaat@ op maat van je organisatie of
___ Info en inschrijvingen forumpalliatievezorg.be van een bepaalde doelgroep
www.epc-congres.be (bv. verenigingen, OCMW’s,
gemeentes, dienstencentra,
partners mutualiteiten, woonzorgcentra,
mantelzorgorganisaties, scholen,
etc.).

Je hebt de mogelijkheid om een
sessie in je eigen voorziening te
organiseren of in de lokalen van
LEIF.
Aan de hand van voorbeelden
en interactie worden de
deelnemers ruim geïnformeerd
over hun mogelijkheden om
nu een zorgplanning te maken
voor later indien ze hun wil
niet meer kunnen uitdrukken.
Deze informatie wordt ook
aanschouwelijk door voorbeelden
en een praktijkoefening.
___ Meer informatie?
info@wilsverklaringen.be of
via 02/456.82.09