Bahan Ajar Tembang
Asmaradana
Dony Ardhianto, S.Pd
Kelas 11/ Fase F
MAHASISWA PPG DALJAB UNY 2022
Asal Sekolah SMA Negeri 3 Sidoarjo
Kelas / Semester 12 / Gasal
Mata Pelajaran Bahasa Daerah (Jawa)
Materi Pokok Tembang Asmaradana
Alokasi Waktu 1X pertemuan (45 menit)
Capaian Pembelajaran
Peserta didik mampu mengevaluasi dan mengkreasi informasi berupa gagasan, pikiran, perasaan,
pandangan, arahan atau pesan yang akurat dari menyimak berbagai jenis teks karya sastra (basa
rinengga/lalonget dan tembang macapat) dalam bentuk visual dan audio visual. Peserta didik
memahami dan mengidentifikasi ciri ragam bahasa dalam komunikasi sehari-hari.
A. Tujuan Pembelajaran
Setelah peserta didik melakukan pembelajaran dengan model Problem Base Learning (PBL)
pendekatan saintifik dengan metode diskusi dan tanya jawab, peserta didik dapat :
1. Menganalisis struktur tembang macapat melalui berfikir kritis. (C4)
2. Menciptakan cakepan tembang macapat Asmaradana secara kreatif sesuai paugerannya. (P5)
Fase 1: Orientasi
Materi Faktual
Para siswa sumangga dipuntingali video bab tembang Asmaradana
wonten link ngandap menika
https://www.youtube.com/watch?v=SMXVS0GhQy
Para siswa, sumangga dipungatosaken tuladha tembang Asmaradana
punika kanthi premati!
Fase 2: Mengorganisasikan
Peserta didik
Para siswa, mangga dipunwaos materi bab sekar macapat wonten ngandhap menika kanthi
permati supados langkung mangertos babagan sekar macapat. Para siswa ugi saged ningali
video tembang asmaradana wonten link youtube ingkang sampun dipunsamektakaken
https://www.youtube.com/watch?v=FbLgFZL8BA0
sekar macapat
Pangertosan saha aturan macapat
Miturut Prof.Dr.Suwardi wonten seratanipun ingkang irah-irahan “Dasar Dasar
Tembang” ,dumugi dinten punika taksih wonten pinten-pinten anggepan ingkang benten
bab artos macapat. ing antawis pemerhati macapat dereng wonten sami pendapat ingkang
padu saha teges. bilih dipuncermati wontenipun benten makna macapat saleresipun
gumantung dening penalaran (grahita) saben-saben tiyang. lebet kaitan punika makna
macapat angsal dipunbentenaken dados gangsal macem ingkang dipunsebat punca grahita
inggih punika gangsal bab ingkang dados alesan kenging punapa dipunsebat macapat.
pertami, mawardi saha marwanto (1989:13) nyobi ngrembyak saking sisi etimologi rakyat,
menawi macapat puniku asalipun saking tembung maca papat-papat. bab punika ugi angsal
dinalar, amargi kala maos macapat meh tansah silabik, kawan wanda , lajengipun ambekan
. wonten malih ingkang gadhah pendapat menawi macapat saking tembung maca saha
sekawan, inggih punika maos empat-empat. kaping kalih, kula gadhah pendapat menawi
macapat puniku sesambetan kaliyancara nglagokaken kaliyangrgegel. gregel, inggih
punika pemanjangan suwanten kaliyan kebak estetis, minggah mandhapipun. nggregel
ingkang sae midherek hemat kula mboten nglangkungi sekawan gregel (perpanjangan)
suwanten. bilih minggah mandhapipun suwanten saben titilaras digregel langkung saking
kawan wanda (ambegan) kirang kados puniku endah. tiga, macapat ugi asalipun saking
basa sansekerta, ingkang asalipun saking tembung waos. tembung wac, gadhah artos
klesik-klesik. waos lebeting basa jawi kina dados tembung maca, pat saking tembung patha
gadhah artos waosan. macapat gadhah artos wacan kaliyancara klesikklesik, nanging ing
era sapunika sampun mboten cocok malih. sapunika macapat sampun dipunwaos
kaliyanatos|sora. kula muruni menawi macapat asalipun saking tembung ma (tumuju) saha
capat ingkang asring ebah dados capet (maya utawi gaib). macapat gadhah artos wujud
puji-pujian ingkang dipunkonjuk kalih[dhateng] tuhan. wekdal puniku macapat
dipunkintenaken muncul ing jaman islam mlebet. pramila macapat dipunangge kangge
penyebaran agami lebeting bentuk kidung. sekawan, macapat ugi asring dipunkait-aken
kaliyantembung macapet (maca enggal). tegesipun macapat puniku sekar ingkang cara
melagukanipun langkung enggal. bilih wonten macapat dipunlagokaken langkung alon ,
gadhah artos sampun dipunebah dhateng d alam bentuk tetingasaha sanes. gangsal,
macapat ugi angsal asalipun saking tembung maca sipat. tegesipun tembung macapat
asalipun saking jarwodhosok maca+sipat, inggih punika maos sifat-sifat manungsa. sifat-
sifat manungsa puniku madeg saking kawan macem, inggih punika amarah, aluamah,
supiah, dna mutmainah. kala manungsa saged maos sekawan sifat manungsa puniku gesang
ajeng[badhe] wilujeng. maos sifat puniku asring kesingkab lebet sekar macapat. wucasaha-
wucasaha sufisme jawi asring dados tumpuan sekar macmapat. saking gangsal bab kasebat
sedayanipun angsal dinalar. pramila , kita mboten betah paben kaliyanistilah macapat.
ingkang wigatos kangge kita inggih punika nglampahaken utawi nglagokaken saha metik
isi sekar macmapat puniku. mangertosi kaliyankawan bab puniku, dados sangu pemerhati
macapat mlebeti ranah ing lebetipun . pinten-pinten aspek asring termuat lebet macapat.
pramila , wiwit cara nglagokaken, nafsiraken , ndamel badhe ketingal saking panca grahita
kasebat. http://staffnew.uny.ac.id/upload/131872518/pengabdian/c9tembang.pdf
Miturut Agus Efendi wonten seratanipun ingkang irah-irahan “Mengenal Tembang
Macapat” ,sekar macapat nggadhahi urutan ingkang nggambaraken perjasahaan manungsa
wiwit taksih lebet kandhutan ngantos pejah inggih punika dipunwiwiti saking
maskumambang ngantos pucung (hascarya, 1979). maskumambang (janin ingkang
mengambang lebet rahim ibunipun ), mijil (wedal), sinom (masa enem), asmarandana
(masa memadu asmara), gambuh (dugi kecocokan antawis jaler saha estri), dhandhanggula
(masa dados manungsa sampun umur), kinanthi (masa mucal lare), pangkur (masa nyepeng
prinsip saha ndamel skala utami lebeting gesang), durma (berderma), megatruh (pisahan
antawis ruh saha raga), saha pucung (pejah saha dipocong). lebet saben sekar kasebat
kekandhut nilai-nilai moral, budi pekerti, saha gadhah isi pitedah utawi tuntunan bab
lampahan utami ingkang kedah dipunlampahaken dening manungsa saking wedal ngantos
jesahag ajal supados angsal dugi kamulyan gesang donya saha akhirat. setunggaling
kasunyatan menawi nilai-nilai saha pitedah kasebat mboten malih dipunpahami dening
generasi enem amargi sampun kedados pemutusan rantai pewarisanipun saking generasi
saderengipun dados akibat ebah kurikulum pendidikan ingkang langkung wigatosaken
elmi kawruh saha teknologi modern (anonim, 1994). sekar jawi ingkang mucalaken sendi-
sendi gesang gadhah budi luhur wanci[wekdal] puniki ngajengi persaingan kalih[kaliyan]
sekaran-sekaran populer saha sekaran-sekaran saking manca nagari ingkang ngajengaken
sendi-sendi gesang modern, kesenangan sekedhap, dangkal, saha cenderung
mengeksploitasi selera andhap masyarakat. bab puniki diperburuk dening media massa
ingkang nyukani ruang langkung kathah kangge representasi budaya modern dipunbanding
budaya tradisional kelebet sekar jawi. metode piwucasaha sekar jawi ingkang efektif ugi
dipunbetahaken kangge nyukani pangertosan ingkang leres kalih[dhateng] para guru saha
calon guru basa laladan mila kedados pewarisan nilai-nilai moral, budi pekerti, saha
tuntunan lampahan gesang ingkang utami. fakta benten inggih punika menawi :“akhir-
akhir puniki ketingal saya munduripun panguwaosan kalih[kaliyan] sae saha leres basa
jawi teruatama ragam krama dening saperangan ageng masyarakat jawi .... basa inggih
punika roh budaya, kalih[kaliyan] ical saha matinipun setunggaling basa , ajeng[badhe]
ical saha telas pulalah nilai-nilai budaya tersebut” (sudibyo, 2006:99-100). bab kasebat
betah diatasi nglangkungi upaya-upaya palestantunan nilai-nilai budaya jawi kelebet
palestantunan sekar jawi dados karya seni tilaran leluhur ingkang aos budi pekerti inggil.
wigatosipun upaya palestantunan puniki angsal dipun ngertosi saking pranyatan menawi :
“masyarakat jawi dominan sanget ing indonesia nggih saking segi populasi, ekonomi,
sosial, utawi kultural. lebet kondisi mekaten budaya jawi gadhah peran ageng lebet gesang
budaya bangsa mila aspek-aspek budaya jawi betah dipundadosaken kajian lebeting
kurikulum sekolah” (sudibyo, 2006:102). bab puniki nedahi menawi pewarisan nilai-nilai
budaya jawi kelebet ing lebetipun sekar jawi, kedah terus dipunlampahaken amargi budaya
jawi nggadhahi pengaruh wiyar lebeting pembentukan karakter bangsa indonesia. upaya
puniki mbetahaken kajian intensif ngengingi metode piwucasaha efektif ingkang menarik,
ngremenaken , saha angsal dipunterapaken kangge mewariskan nilai-nilai budaya jawi
dhateng generasi penerus. kajian puniki ugi wigatos ngemut-emut metode piwucasaha
sekar jawi ingkang wonten salami puniki dereng kuwawi ndamel siswa termotivasi kangge
nyinaoni sekar jawi saha malah damel ajreh. https://adoc.pub/mengenal-tembang-macapat.html
Fase 3, MEMBIMBING PENYELIDIKAN
INDIVIDU MAUPUN KELOMPOK
Materi Prosedural
Para siswa sasampunipun maos saha mangretosi sekar macapat, sumangga dipunsinauini paugeran
sekar macapat wonten ngandhap menika :
sinau sekar macapat
sekar macapat inggih punika olah suwanten ingkang ngangge acuan nada pentatonis jawi, lan
ngangge media basa jawi ingkang kalebet dening sastra/basa-basa endah (sri widodo, 1996:5). nada-nada
suwanten ing jawi nada diatonic inggih punika nada pentatonic. wonten kathah ragam nada pentatonic
nanging kangge nada pentatonic jawi inggih punika ingkang nada dhasaripun mligi slendro lan pelog utawi
nada gangsa . kathah kalangan mbriji menawi sinau sekar macapat sisah sanget amargi nggadhahi irama
(cengkok) ingkang benten kalih[kaliyan] sekaran-sekaran popular ingkang langkung gampil didendangkan.
nanging saestunipun sinau sekar macapat mboten sisah amargi wonten pinten-pinten lampahan ingkang
angsal dipunlangkungi supados salah setunggaling tiyang angsal nguwaosi sekaran-sekaran macapat
kalih[kaliyan] sae . pinten-pinten lampahan kasebat inggih punika dados puniki :
1. mangertosi artos sekar macapat
2. mangertosi isi sekar macapat
3. panggihaken inti sekar
4. wigatosaken guru gatra, guru sekar, lan guru wilangan
5. wigatosaken pamerangan bait (ing ) piyambak-piyambak sekar
6. mangertosi pengelompokan (pupuh) lebet sekar macapat
7. asring mirengaken
8. latihan rutin
sekar macapat menawi dipuntingal saking cakepan/syairipun dipun-golongaken dados 3 jinis
inggih punika:
1. jinis pitutur/petuah,
2. jinis teka-teki
3. jinising criyos.
sekar jinis pitutur/petuah puniki kantenan sanget menawi dipuntingal saking cakepan/syairipun
ingkang sanjangaken wucalan-wucalan ingkang sae lan gadhah gina sanget kangge kemaslahatan.
tuladha : sekar pocung (ngelmu iku kalakone kanthi pajeng , lekase lawan kas, tegese kas nyantosani,
setya budya pangakese dur angkara). terjemahanipun inggih punika dados puniki : elmi puniku
saged dipunangsal menawi cara angsal kalih[kaliyan] pajeng /dipunlampahaken kalih[kaliyan]
saestu (usaha lan donga), niyatipun kalih[kaliyan] kas, artos kas inggih punika kalih[kaliyan]
mbuktikaken piyambak/ mboten angsal namung[naming] mirengaken tiyang ingkang gadhah elmi ,
setiya kalih[kaliyan] budaya/ sedaya lampahan berpedoman kalih[kaliyan] budaya jawi
ajeng[badhe] saged mengekang/mejahi watak ingkang awon . widyatama 204 sekar macapat jinis
teka-teki puniki menawi dipuntingal/dipuncermati saking syairipun nggambaraken punapa-punapa.
tuladha sekar durma (paman paman punapa wartane ing ndalan, ing ndalan keh wong pejah, pejah
kenging punapa, pejah suduk salira, ing jaja terusing gigir, pan kaniaya, badan kari ngalinthing).
terjemahanipun : paman utawi nyebat salah setunggaling tiyang lan taken wonten kejadaian dijalan,
dijalan koh kathah tiyang pejah, matinipun kenging punapa yaa. koh matinipun ditusuk saking
dhadha dumugi dhateng gigir, saestu teraniaya lan bangkainipun mboten terurus dumugi dados
balung lan kulit mawon/ sami-sami pating slebar mboten terurus malah wonten ingkang kados
mumi. kasunyatanipun wangsulan teka-teki puniku inggih punika gambaran pedagang ngertos
kupat ingkang saweg ngracik tedha kupat ing inggil piring. kupat saged dihidangkan ing inggil piring
medal proses penyiksaan langkung-langkung rumiyin. sekar macapat jinis puniki limrahipun
nggadhahi criyos ingkang maneka ragam, nanging limrahipun sumber criyosipun saking:
pewayangan, sejarah, legenda lan kejadian-kejadian wigatos kados mengeti pandamelan bangunan-
bangunan lan sanes sanesipun . tuladha : sekar asmaradana (anjasmara ari mami, mas mirah kulaka
wartos, dasihipun sampeyan tan wuru layon, anning kutha probolinnggo, prang tandhing wuru
bisma, kariya mukti wong ajeng, nggih raka pamit palastra). terjemahanipun : nyriyosaken raden
damarwulan ingkang berpamitan kalih[kaliyan] pasanganipun dewi anjasmara. raden damarwulan
ajeng[badhe] bidhal dhateng medan perang membasmi mengsah nagari majapahit inggih punika
sang wuru bisma/raden minak jingga. kados pundi kawatiripun dewi anjasmara ingkang mengtahui
kesaktian raden minak jingga mila nguculi kesahipun raden damar wulan serperti kedah nglilakaken
kematianipun . lebet saben karya sastra sekar , ing lebetipun kejawi wonten isi ugi wonten inti
ingkang saged dipunpendhet ingkang ngiras dados kandhutan nilai ingkang luhur sanget. tuladha
sekar dandhanggula pethilan saking serat tripoma. ing i : wonten malih tuladhan prayogi, satriya
gung nagari ngalengka, sang kumbokarno wasthanipun, tur iku warni diyu, suprandene nggayuh
utami, duk wiwit prang alengka, denipun darbe atur, mring raka pinrih raharja, dasamuka tan
kengguh ing atur yektos, dene mungsuh wanara. ing ii kumbokarno kinen mangsah jurit, mring kang
raka sira tan nglenggana, nuhoni kasatriyane, ing tekat datan purun, among nyipta labuh nagari,
miwah kang yayah rena, myang leluhuripun, wus mukti aneng alengka, mangke arsa rinusak ing bala
kapi, punagi pejah ngrana. agus efendi. tepang sekar macapat no. 2 / volume 20 / 2011 widyatama
205 widyatama sekar kasebat angsal ditterjemahkan kalih[kaliyan] prasaja dados puniki :
kumbokarno dados ksatriya nagari mboten purun dipunkengken kakangipun kangge mbela
rajanipun amargi kakangipun dados pihak ingkang lepat. nanging kumbokarno kala sumerep
piyambak hancuripun nagari dening wadya bala kera rumaos geram lan bertekat mbela nagari.
lebeting manahipun mboten rela nagarinipun bibrah dening mengsah. piyambakipun rumaos
piyambakipun lan leluhuripun sampun berhutang sedayanipun dhateng nagarinipun. dados
piyambakipun majeng perang sanes amargi mbela kakangipun nanging mbela nagari ingkang
dipuntresnanipun sanget. inti sekar kasebat nedahi menawi sikap kumbokarno kalih[kaliyan]
nagarinipun inggih punika tumut andarbeni/ nggadhahi, angrungkebi/ajeng[badhe] berkorban demi
nagari, mulat salira angrasa wani/mawas dhiri utawi intropeksi menawi sang kumbokarno wantun
taken kalih[dhateng] piyambakipun “jangan taken nagari sampun nyukani punapa kalih[dhateng]
sampeyan nanging tanyalah sampeyanipun piyambak punapa ingkang sampun sampeyan
sukakaken kangge negaranipun sampeyan. saleresipun andarbeni, angrungkebi, mulat salira
angrasa wani saged dipunangge lebet gesang sadinten-dinten tehadap keluwargi, lingkungan,
kantor, papan nuntut elmi utawi papan sanes ing pundi manungsa kedah rumaos andarbeni,
angrungkebi, mulat salira angrasa wani. adapaun guru gatra, guru sekar, lan guru wilanganipun
angsal dipunjlentrehaken salajeng puniki :
a. guru gatra guru: pathokan/pedoman. gatra: larik/baris. saben jinis sekar lebet saben baitipun
nggadhahi pedoman-pedoman benten-benten kalih[kaliyan] cacahing barisipun .
b. guru sekar guru : pathokan/pedoman. sekar : dhawahipun aksara vocal ing akhir tembung
lebet saben baris. saben jinis sekar gadhah pedoman ingkang sampun mboten saged dipun-gantos
bab dhawahipun aksara vocal lebet saben akhir tembung dam saben barisipun .
c. guru wilangan guru : pathokan/pedoman wilangan : cacahing wanda /wanda lebet saben
baris. saben jinis sekar gadhah pedoman ingkang sampun wonten lan mboten saged ebah bab
jumlah wanda/wanda lebet saben barisipun . pedoman guru gatra, sekar lan wilangan. jinis sekar
jumlah gatra/baris guru sekar guru wilangan/wanda.
widyatama 206 saben sekar angsal dados madeg saking pinten-pinten bait (pada ). Pada inggih
punika pedoman/pathokan kathahipun baris, wanda /wanda lan dhawahipun aksara vocal/guru
sekar ing lebet sa jinis sekar . saged mawon ing dipunsebat bait, nanging bait ingkang wonten
norma-norma penyusunanipun . dados ingkang dipunwastani ing /bait antawis jinis sekar setunggal
lan sanesipun benten-benten amargi gadhah pedoman piyambak-piyambak. kejawi puniku wonten
ugi pengelompokan pinten-pinten sekar macapat dhateng lebeting kelompok (pupuh). pupuh
mengacu ing panyebatan jinisipun sekar lan sanes kathahipun ing /bait didalamipun . tuladha : serat
sendari. serat sendari : didalamipun wonten 2 ing pocung + 2 ing asmaradana+ 3 ing mijil. bilih
wonten pitakenan serat sendari wonten pinten pupuh? wangsulanipun inggih punika 3 pupuh,
inggih punika pupuh pocung, asmaradana, mijil. supados angsal mangertosi lan sinau sekar macapat
kalih[kaliyan] langkung sae dipunanjuraken kangge asring mirengaken nyanyian sekar kasebat
supados enggal ngraosaken nada-nada jawi laras slendro utawi pelog. saya asring mirengaken saya
tepang lan enggal sumerep inggil andhapipun nada-nada jawi. salajengipun sasampunipun asring
mirengaken sasaenipun ugi latihan kalih[kaliyan] rutin. latihan rutin angsal dipunlampahaken saben
dinten ping pinten-pinten lan ing lebet latihan mboten kedah setunggaling wekdalipun nanging rutin
sadinten. latihan sekedhap nanging asring ajeng[badhe] langkung sae dipunbandingaken latihan
lami nanging awis . saya asring latihan ajeng[badhe] saya sae kasilipun amargi salah setunggaling
tiyang ingkang asring latihan ajeng[badhe] langkung kulinten kalih[kaliyan] irama (cengkok) lan
semalin luwes lebet nglagokaken piyambak-piyambak sekar. https://adoc.pub/mengenal-tembang-
macapat.html
Fase 4, Mengembangkan dan
menyajikan hasil karya
MAUPUN KELOMPOK
Para siswa ugi kasuwun ndamel cakepaning tembang Asmaradana.
Tatacara damel sekar Asmaradana
Bab-bab ingkang kedah dipungatosaken supados gampil anggenipun ngripta sekar macapat,
inggih menika :
1. Madosi gagasan ingkang badhe dipundamel sekar , supados saged mangertosi
wewatekanipun sekar .
tuladhanipun : saget mendhet sangkin perkawis wonten ing gesangipun piyambak.
2. Madosi sekar menapa ingkang badhe dipundamel
tuladhanipun: sekar asmaradana
3. Dipunserat guru gatra, guru wilangan, saha guru sekar, samenika saget kagem nyerat
cengkorongan.
tuladhanipun : guru gatra (7),
guru wilangan 8,8,8,8,7,8,8,
saha guru lagu : i, a, e, a, a, u, a
4. Damel ukara ukara ingkang salaras kaliyan underanipun.
5. tembung tembung saha ukara ukara ingkang sampun dipundamel lajeng dipunrengkes kanthi
cara milih ukara kanthi endah kaliyan ngetrepaken paugeran.
Materi jangkepipun saged dipun tinggali wonten link:
https://anyflip.com/emndj/tmrc/
Tuladhanipun damel tembang Asmaradana
FASE 5 : MENGANALISIS DAN EVALUASI
Dudutan
1. Jenis-jenis tembang macapat menika ngandharaken siklus manungsa wiwit taksih lebet
kandhutan ngantos seda.
2. Sekar macapat menawi dipuntingal saking cakepan/syairipun dipun-golongaken dados 3
jinis inggih punika: jinis pitutur/petuah, jinis teka-teki saha jinising criyos.
3. Sinau tembang macapat menika kita saged mendhet ancasipun ingkang kaserat wonten
cakepan kagem dipuncakaken wonten pagesangan.
4. Damel tembang macapat menika saged kagem nyerat penggalih ingkang wonten manah.
Kapustakan
1. Buku
• Purnomo Bambang, dkk.2015.Sastri Basa.Dinas Pendidikan Provinsi Jawa
Timur.
• Andritamtomo,hidratmoko.2017. Buku Terampil Menghafal dan Menulis Aksara
Jawa dengan Metode Sandi Kedip: sebuah metode baru materi menulis aksara
Jawa sederhana. Yogyakarta: Penerbit Buku Pendidikan Deepublish
2. Jurnal :
1) Mulyani, Hesti.2016. KONSEPSI TENTANG TUHAN DALAM TEKS AKSARA SWARA.
10.21831/ikadbudi.v5i12.12308 ISSN : 2089-7537 E-ISSN: 2685-8282.
https://journal.uny.ac.id/index.php/ikadbudi/article/view/12308
2) Kurnia , Frisma Arbiana Fitri.2017. VARIASI MEDIA PEMBELAJARAN MATERI AKSARA JAWA DI
SMA DI KABUPATEN DEMAK. Piwusahag Jawi 5 (1) (2017) ISSN 2252-6307
https://garuda.kemdikbud.go.id/documents/detail/1411044
3. Youtube :
https://www.youtube.com/watch?v=FbLgFZL8BA0
4. Anyflip:
https://anyflip.com/emndj/qour/
5. Kamus Bausastra Jawa online:
https://www.sastra.org/leksikon