De kleipijp als bodemvondst Nijmegen

':I·z _

DEK LEI PIJ PAL S BOD E M V 0 N D ST.
Beknopt overzicht van tien jaar onderzoek naar de belangrijkste pijpenmakerscentra

in de 17e en 18e eeuw.

Onder redaktie van F. Tymstra en J. van der Meulen.

Uitgegeven door de Pijpelogische Kring Nederland.
Correspondentie adres: Utrechtse Jaagpad 115,2314 AT Leiden.

September 1988.
Oplage: 300 exemplaren.

Deze uitgave kwam tot stand door de belangeloze medewerking van:
- Al-Druk Drukwerk, Weesp
- W. Krook, Diemen

- F.E. Tymstra en J. Tymstra, Zaandam.

N IJ MI,: eEN.

door J .P.A.i\1. Engelen

VONDSTEN IN EN OM NIJMECEN.
Archiefonderzoek in Nijmegen heeft helaas tot op heden niet meer opgeleverd dan de reeds be-
kende tabakspijpenmaker Andries Robbcrts uit 1670 (1). Wij zullen ons dan ook moeten be-
perken tot de bodemvondsten uit Nijmegen en omgeving en de mogelijke conclusie .iic hieruit
te trekken zijn.

I. . De nummers 1-27 zijn afkomstig van:
a. Grafvondst bij Lobith (2)
b. Verspreide vondsten uit de Nijmeegse binnenstad (3)
c. Vondsten op akkers in de omgeving van Nijmegen, aldaar gestort als bemesting en af-
komstig als "huisvuil" uit Nijmegen (3).
De grafvondst van Lobith, in 1973 gedaan in de uiterwaarden van de Rijn, is niet alleen
belangwekkend omdat het om een redelijk gesloten vondst gaat, maar vooral omdat het
pijpen betreft uit een korte- en vroege periode (1620-1650) met een zwaar accent op zij-
reliëfs. Een model dat sterke gelijkenis vertoont met de Leidse pijp uit die periode doch
voldoende eigenheid bezit om van een regionale produktie te spreken. Daarnaast valt te
concluderen dat er een goede kwaliteit witte klei is gebruikt en dat de afwerking, of-
schoon het groffe pijpen betreft, goed te noemen is. De pijpen zijn geradeerd, gebotterd
en hebben een fijne vormnaad. Fleur-de-lis motieven, alsmede 4- en 5 bladige Tudorrozen
overheerzen. Een relatie met een pijpenmaker uit Nijmegen of omgeving valt er voorlopig
niet te maken.

Il. De nummers 18-40 zijn afkomstig van vondsten uit 1980, gedaan in de Nonnenkerk te
Nijmegen. Binnen de fundering, hoger dan de vloer boven de grafzerken, werd een con-
centratie fail-brand koppen en stelen aangetroffen uit de periode 1660-1680. Helaas is
het grootste gedeelte hiervan terecht gekomen bij onbekende pijpenverzamelaars, waar-
door een compleet overzicht van deze vondst ontbreekt en wij ons noodgedwongen zul-
len moeten beperken tot de vermelde nummers. Duidelijk is in elk geval dat het hier ging
om een "pijpenstort" van een pijpenmaker die waarschijnlijk in deze ten gevolge van de
Reformatie geconfisqueerde kerkruimte zijn vak heeft uitgeoefend. Gezien de relatief
kleine hoeveelheden koppen en stelen die daar gevonden zijn en het feit dat dergelijke
pijpen in de directe omgeving als bodemvondsten slechts zeer sporadisch voorkomen, mag
voorzichtig geconcludeerd worden dat deze pijpenmaker zijn vak slechts een zeer beperk-
te periode in Nijmegen heeft uitgeoefend en dat zijn produktie zeer gering geweest moet
zijn. Het betreft slechts enkele, ongemerkte modellen, terwijl als versieringsmotief op de
steel een Fleur-de-lis of bloemdecoratie gebruikt werd. Opvallend is verder dat deze ordi-
naire, groffe pijpen praktisch geen overgangshoogte vertonen tussen de hiel en de steel en
veelal vanaf de hiel doorlopen in de steel.
Op enige afstand van de Nonnenkerk werd er in 1981 in de Nonnenstraat een tweede
"pijpen" vondst gedaan. In een kuil, gelegen tussen een natuurstenen keermuur en een
perceelmuur van de Commanderie van St. Jan, trof men tussen het huisvuil ongeveer 100
koppen en stelen aan die globaal in een drietal groepen zijn te onderscheiden:
a. Het grootste gedeelte betrof langgerekte, slanke ketel- en trechtermodellen, geglaasd en
geradeerd van een goede kwaliteit. Alle uitgerust met Goudse hielmerken, zoals de afb.

- 135 -

41-48 aangeven. Datering tussen 1660 en 1690.
b. Een kleiner gedeelte van hetzelfde model in groffe kwaliteit, ongemerkt, waarbij de

overeenkomst met de hiervoor genoemde Nijmeegse modellen qua overgang hiel/steel
opvallend is, afb. 49-58.
c. Twee pijpen, die gezien de identieke steeldecoratie en hun afkomst uit dezelfde mal
geïdentificeerd konden worden als Nijmeegse produktie, afb. 31a en 31 b.

Beschrijving van de afbeeldingen.

Afbeelding Merk Datering ong.
1
Ongemerkt 1640
2
Radeerstreep 1650
3
4 Fleur-de-lis 1630
5 en 6
7 5-Bladige Tudorroos 1635
8 tlm 18
19 5-Bladige Tudorroos en GS 1640
20 en 21
22 5-Bladige Tudorroos 1630
23
24 Verschillende Tudorrozen 1625-1635
25
26 Tudorroos met fleur-de-lis 1635
27
28 en 29 Fleur-de-lis 1625
30
31 a en b Geheel versierd met roosmotief 1620
32 tlm 35
36 J onas/Sir Walter Raleigh 1615
37
38 tlm 40 Geheel versierd met fleur-de-lis en roosmotief 1635
41
42 Geheel versierd met roosmotief en vissebeksteel 1630
43 tlm 45
46 J onas/Sir Walter Raleigh, hielmerk 5-bladige roos 1630
47
48 Steelfragment J onas/SWR
49 tlm 58
Fleur-de-lis, 7 ruiten in hoogreliëf 1640-1655

Fleur-de-lis in parelrand 1665

Bloemenmotieven, fragment

Ongemerkte koppen 1645-1660

Eenvoudig roosmotief 1640

Steel als kinderfluitje

Steelfragmenten

Springend hert en WT 1625

Springend hert en WT 1660

Volledig geglaasde pijpen, diverse merken 1660

Beugeltas 1670

Diverse merken 1680

Beugeltas 1660

Ongemerkte pijpen uit diverse perioden 1650-1680

NOTEN EN LITERATUUR.

* (1) Duco, D.H., De Kleipijp In de Zeventiende Eeuwse Nederlanden. Oxford 1981.
* (2) - Engelen, J .P.A.M., Een Grafvondst. P.K.N. Jaargang I, nr. 3, 1978.
* (3) - Engelen, J.P.A.M., Zeventiende eeuwse pijpen uit Nijmegen. P.K.N. Jaargang 6,

nr. 24, 1984.

* Kooien, M., Tabakspijpjes 1600-1900. Grave 1982.

* Swinkels, L.J .F., Tabakspijpen uit de put. Een burgerfamilie in de Smidstraat 1760-

1840. Nijmegen 1984.

- 136 -

ILLUSTRATIES.

- J .P.A.M. Engelen.

COLLECTIES.

- nrs. 1 t/m 27 - J .P.A.M. Engelen, Sittard

- nrs. 28 t/m 58 - Commanderie, Stichting Stadsarcheologie, Nijmegen.

- 137 -

2

5 67

89 10 11
14
0°0
000

00

12 13
- 138-

~ 15 16 17 18

19 20 21
22 23 24

25 27
- 139 -

28a
29

30

~III\

31a

31b

32 33 34
- 140-

=============~I .

I1

li

35 36

37 38

III J IJ

40

~ 41 ~ 42

\ --,-I l-LL.L.n , _ ___.._._.II

\~~

43

44

45 . I

- 141 -

~
~

47

48

49 50 51 52

53 54 55

56 57 58

- 142 -